Ro'yxatga olish sanasi 15 Dekabr 2024
6 SotishIqtisodiy raqobat mohiyati, uni amalga oshirish zarurati
![● Katta bozor: mahsulot uchun ko'plab xaridorlar va sotuvchilar mavjud
bo'lishi kerak.
● Shunga o'xshash mahsulot: sotilayotgan tovar yoki xizmat deyarli bir xil
bo'lishi kerak
● Oson kirish va chiqish: bozordagi sotuvchilar raqobat yoki bozorga kirishga
to'sqinlik qila olmaydi.
● Osonlik bilan olish mumkin bo'lgan ma'lumotlar: narxlar haqida ma'lumot
osongina olinishi kerak.
● Mustaqillik: sotuvchi yoki xaridorlar birgalikda narxni boshqarish uchun
ishlash imkoniyati deyarli mavjud emas.
Raqobat – bu ikki kishi yoki guruhning doimiy raqobatbardosh
munosabatlardagi holati. Raqobat – bu raqobatlashayotgan ikki tomon o rtasidagiʻ
„bir-biriga qarshi“ munosabati. O zaro munosabatlarning o zini „raqobat“ deb ham
ʻ ʻ
atash mumkin, yoki har bir ishtirokchi bir-biri bilan raqib bo ladi. Kimningdir
ʻ
asosiy raqibini ashaddiy raqib deb atash mumkin. Raqobatni „aktyorlar qaysi
davlatlar raqobatchilarga yetarlicha tahdid solayotganini aniqlaydigan idrokiy
tasniflash jarayoni“ deb ta riflash mumkin
ʼ [2]
. Raqobat bir tomonning doimiy
hukmronligiga olib kelmasdan, davom etishi uchun „teng tomonlar o rtasidagi
ʻ
raqobat munosabatlari“ bo lishi kerak
ʻ [3]
. Siyosatshunos Jon A. Vaskesning
ta kidlashicha, kuchlar tengligi haqiqiy raqobat mavjud bo lishi uchun zaruriy
ʼ ʻ
komponent hisoblanadi, ammo boshqalar bu elementga etiroz bildiradi [4]
.
Raqobat jamiyatning turli sohalarini uchrab turadi va „inson
munosabatlarining barcha darajalarida ko p“
ʻ [5]
. Ko pincha do stlar, firmalar, ʻ ʻ sport
jamoalari , maktablar va universitetlar o rtasida mavjud. Bundan tashqari, „oilalilar,
ʻ
siyosatchilar, siyosiy partiyalar, etnik guruhlar, mamlakatlar va shtatlarning
mintaqaviy bo limlari har xil uzunlikdagi va intensivlikdagi doimiy raqobatda
ʻ
8](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_8.png?v=1)
![1. biologik raqobat
2. shaxsiy yoki ongli raqobat
3. savdo va sanoatda raqobat ]
.
Shu bilan bir qatorda, Kilduff va uning hamkasblari 2010-yilda o zlariningʻ
sharhlarida raqobatni uch turga (individual, guruh va tashkilot) ga bo lgan va
ʻ
raqobatni „sub’ektiv raqobat munosabatlari“ sifatida ajratib ko rsatishgan, bu
ʻ
albatta „psixologik ishtirokning kuchayishi va sezilarli ulushlar“ ni talab qiladi [12]
.
Ko proq zamonaviy tadqiqotlar raqobatni o rnatish uchun zarur bo lgan
ʻ ʻ ʻ
o xshashlik, yaqinlik va tarixni aniqlaydi, boshqalari esa shafqatsizlik bilan raqib
ʻ
munosabatlarini mustahkamlash uchun raqobat tarixiga bo lgan ehtiyojni
ʻ
kamaytirishi mumkinligini taxmin qilishdi [13]
.
Agar biror shaxs yoki tashkilotning bir nechta raqiblari bo lsa, eng muhimini
ʻ
ashaddiy raqib deb atash mumkin [14]
. Badiiy adabiyotda tez-tez takrorlanib
turadigan qahramon sifatida qahramonlar uchun ashaddiy raqib yoki ashaddiy
dushman bo lib xizmat qilishi odatiy holdir. Biroq, ashaddiy raqibni dushmandan
ʻ
ajratish ham mumkin, ikkinchisi esa qahramonning azaliy yoki doimiy dushmani
bo lmasa ham, uni mag lub qila olmaydigan dushmandir
ʻ ʻ [15]
.
O rtoqlik bahslari
ʻ Raqobatchilar muayyan masalalar yoki natijalar bo yicha ʻ
kelishmovchilikda qoladigan, ammo fuqarolik munosabatlarini saqlab qoladigan
raqobatni do stona raqobat deb atashadi. Universitetlar kabi institutlar ko pincha
ʻ ʻ
do stona raqobatni davom ettiradilar, „do stona raqobat, agar u etishmayotgan
ʻ ʻ
bo lsa, boshqalar uning o rnini bosishini bilgan holda, institutni taklif qiladigan eng
ʻ ʻ
yaxshi narsalarni oldinga olib chiqishga undaydi“ [16]
. Ba zi hollarda korporatsiyalar,
ʼ
sport ligalari yoki harbiy qismlar kabi muassasalar ushbu muassasa ichidagi kichik
guruhlar o rtasida do stona raqobatni rag batlantirishi mumkin
ʻ ʻ ʻ [17] [18]
. Misol uchun,
10](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_10.png?v=1)
![Aynan mukammal raqobat sharoitida jamiyat farovonligi maksimal bo ladiʻ
deb qaraladi.
Monopolistik raqobat — bu ko pgina sotuvchilar o xshash bo lgan, ammo
ʻ ʻ ʻ
bir xil bo lmagan
ʻ tovarlarni taklif qiluvchi bozor turi hisoblanadi [1] [2]
. Monopolistik
raqobat va monopoliya nomlari o xshash hisoblansa-da, amalda bu ikki raqobat turi
ʻ
keskin farq qiladi. Bunday raqobat turi dastlabki qarashda sof raqobatlashgan
elementlariga ega bo lsa-da, nomukammal raqobatlashgan
ʻ
bozorlar( monopollashgan bozor ) turiga kiradi. Monopolistik raqobatda ham faoliyat
yurituvchi firmalar nisbatan ko p, yangi firmalarni bozorga kirib kelishi yoki unda
ʻ
harakat qiluvchi firmalarning undan chiqib ketishida kichik cheklovlar mavjud.
Lekin, bu raqobat turi baribir erkin bozordan farq qiladi. Farqi shundaki, monopol
raqobatlashgan bozordagi mahsulot tabaqalashgan, ya ni bir xil
ʼ ehtiyojni
qondiruvchi tovarni har bir firma o ziga xos ravishda ishlab chiqarib sotadi va
ʻ
uning mahsuloti boshqa firmalarning mahsulotidan sifati, ko rinishi, xizmat
ʻ
ko rsatish turi, uslubi, foydalanilgan materiallari va brendi bilan farq qilishi
ʻ
mumkin. Tovarning differensiallashuvi deganda bozorda sotiladigan tovarni turli
xilligi, yagona qolipda emasligi tushuniladi. Har bir firma o z mahsulot markasiga
ʻ
ega bo lgani sababli ma lum darajada bozor hokimiyatiga ega bo ladi. Masalan, har
ʻ ʼ ʻ
bir shaharda fast foodlar, restoranlar va non mahsulotlari(xususan, pishiriqlar)
sotadigan joylar bor. Bu iqtisodiy subyektlar deyarli bir turdagi ehtiyojni
qondiruvchi turli-xil mahsulotni sotadi. Toshkent shahridagi Feed Up, Oq-Tepa
Lavash va Evos kabi fast foodlar o xshash
ʻ menyuga (lavash, burger, kartoshka fri
va boshqa iste mol tovarlari) ega bo lsa-da, shakl, ta m, xizmat ko rsatish va
ʼ ʻ ʼ ʻ
narxiga ko ra oz bo lsa-da farq qiladi.
ʻ ʻ
Tarixda 1933-yilda amerikalik iqtisodchi Edward Hastings Chamberlin
o zining „Monopolistik raqobat nazariyasi“ asarida yangi raqobat turi —
ʻ
14](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_14.png?v=1)
![monopolistik raqobat haqida so z yuritadi. Uning fikricha real bozor turlari aynanʻ
raqobatlashgan bozor va monopoliya oralig idagi chegarada faoliyat yuritishadi.
ʻ
Keyinchalik 1977-yilda esa Avinash Kamalakar Dixit va Joseph Eugene Stiglitz
monopolistik raqobatni hozirgi ko rinishiga olib kelgan hammualifdagi maqolalari
ʻ
chiqadi. Bu model keyinchalik Dixit-Stiglitz modeli nomini oldi [3]
. Lekin Michael
Porter tomonidan bildirilgan asosiy nazariyaga ko ra, istalgan mahsulot hech
ʻ
bo lmasa bir guruh iste molchilar tomonidan „o zgacha“ deb qabul qilinadi. Shu
ʻ ʼ ʻ
sababli ularni fikriga qarab differensiallik darajasi aniqlanadi. 1986-yilda Merton
Howard Miller tomonidan marketing va innovatsiyani differensiallashuvning asosiy
2 strategiyasi deb nomlashni taklif qildi. 1988-yilda esa Henry Mintzberg aniq va
keng kategoriyalarni taklif qildi: sifat, dizayn , imidj va narx.
Monopolistik raqobatga ega bozor quyidagi xususiyatlari bilan
xarakterlanadi:
● Firmalar bir tovarning turli xil varianti hisoblanuvchi, substitutlik darajasi
yuqori hisoblanuvchi, mahsulotlarini sotadi va bir-biri bilan
raqobatlashadi (substitut tovarlarning narxga ko ra
ʻ elastikligi yuqori
bo ladi);
ʻ
● Bozorga yangi firmalarni kirishi va faoliyat ko rsatishi, bozordan chiqishi
ʻ
deyarli cheklanmagan [5]
;
● Bozorda ko pgina firmalar faoliyat ko rsatadi va ularning har biri tovarga
ʻ ʻ
ishlab chiqarish xarajatlari , mahsulotining xususiyatlariga ko ra tovarga
ʻ
bo lgan bozor talabining bir qismiga ega bo lishadi;
ʻ ʻ
● Ishlab chiqaruvchi va iste molchilarning bozordagi holatdan xabardor
ʼ
emasligi yoki axborotning yetarli emasligi(axborotning asimmetrik
taqsimlanishi) [6]
;
15](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_15.png?v=1)
![ko rgan taqdirda o z ishlab chiqarish hajmini MC=MR gacha yetkazishni istaydi,ʻ ʻ
shu sababli ishlab chiqariluvchi tovar hajmini oshiradi [8]
(1.1-rasm).
Ishlab
chiqarish
hajmi (Q) N
arx § Umumi
y daromad
(TR) Chekli
daromad
(MR) Umumi
y xarajatlar
(TC) Chekl
i xarajat
(MC) Foy
da (π)
0 5,
25 0,00 0,00 3,00 0,00
−3,
00
1 5,
20 5,20 5,20 8,85 5,85
−3,
65
2 5,
15 10,30 5,10 12,30 3,45
−2,
00
3 5,
10 15,30 5,00 14,55 2,25 0,7
5
4 5,
05 20,20 4,90 16,20 1,65 4,0
0
5 5,
00 25,00 4,80 18,45 2,25 6,5
5
6 4,
95 29,70 4,70 21,90 3,45 7,8
0
7 4, 34,30 4,60 27,75 5,85 6,5
19](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_19.png?v=1)
![90 5
8 4,
85 38,80 4,50 38,40 40,65 0,4
0
9 4,
80 43,20 4,40 56,25 17,85
−13
,05
10 4,
75 47,50 4,30 83,70 27,45
−36
,20
Jadvaldan ko rish mumkinki, ishlab chiqarish endi boshlanganida ishlabʻ
chiqarish resurslari kamligi va doimiy xarajatlarning kattaligi sababli firma zarar
ko radi. Keyin esa ishlab chiqarishning o suvchi ishlab chiqarish qonuniga asosan,
ʻ ʻ
chekli xarajatlar kamayib boradi. Ishlab chiqarish 6 ga yetganidan so ng
ʻ chekli
naflilikning kamayish qonuni amal qilib, chekli xarajatlar chekli daromaddan
oshadi va umumiy foyda kamayadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida istalgan ratsional
firma ishlab chiqarishni aynan foyda maksimal bo lganida to xtatadi. Iqtisodchilar
ʻ ʻ
fikriga ko ra,
ʻ Sovet sotsialistik respublikalari ittifoqida aynan samarasiz ishlab
chiqarish modeli, foyda emas, balki ishlab chiqarilgan mahsulot, band bo lgan
ʻ
ishchilar soni muhim bo lgani uchun qisqa muddatli oraliqda bunday firmalar har
ʻ
tomonlama samarasiz hisoblangan.
Jadvaldan ko rish mumkinki, ishlab chiqarish endi boshlanganida ishlab
ʻ
chiqarish resurslari kamligi va doimiy xarajatlarning kattaligi sababli firma zarar
ko radi. Keyin esa ishlab chiqarishning o suvchi ishlab chiqarish qonuniga asosan,
ʻ ʻ
chekli xarajatlar kamayib boradi [11]
. Ishlab chiqarish 6 ga yetganidan so ng
ʻ chekli
naflilikning kamayish qonuni amal qilib, chekli xarajatlar chekli daromaddan
20](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_20.png?v=1)
![5 5,
00 25,00 4,80 25,75 5,15
−0,
75
6 4,
95 29,70 4,70 29,70 4,95 0,0
0
7 4,
90 34,30 4,60 40,95 5,85
−6,
65
8 4,
85 38,80 4,50 60,00 7,50
−22
,20
Uzoq muddatli oraliqda firmalarning asosiy maqsadi tarmoqda qolish hisoblanadi.
Shu sababli ham firmalar MC=MR bo lgunicha yoki eng minimal zarar keltiruvchiʻ
ishlab chiqarish hajmida ishlab chiqarishni to xtatishadi. Uzoq muddatli oraliqda
ʻ
istalgan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish mumkin bo lsa-da, tarmoqqa
ʻ
kirish uchun to siqlarning juda kamligi foydani nolga tenglashtiradi. Agar
ʻ
qandaydir sabablarga ko ra bozorda narx o rtacha o zgaruvchan xarajatlardan
ʻ ʻ ʻ
kichik bo lsa, bunday sharoitda hech qanday firma bu tarmoqda faoliyat yuritmaydi
ʻ
(narxlar jangi bundan mustasno). Uzoq muddatli oraliqda masshtabdan ijobiy
samara ishlaganligi sababli SSSR iqtisodiyoti shiddat bilan o sadi, ammo
ʻ
keyinchalik turli salbiy omillar sababli masshtabdan salbiy samara ishlay boshladi.
Buni SSSR iqtisodiyotida yalpi ichki mahsulot 1980—1991-yillar oralig ida avval
ʻ
sekinlashgani, keyinchalik faqat pasayganligi buni isbotlaydi [15]
( Solow modelida
aniqroq sharh berilgan)
23](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_23.png?v=1)
![Amaliy misol : Monopolistik raqobat sharoitida ma lum firmaning mahsulotigaʼ
talab funksiyasi berilgan Q=60-P. Firmaning xarajatlar funksiyasi TC=40+5Q².
Firmaning maksimal foyda olishini ta minlovchi monopol kuchga ega ishlab
ʼ
chiqarish hajmi topilsin. Belgilanuvchi narx va foyda topilsin [17]
.
Yechish:
1) TR = 60*Q-Q² , bundan MR = 60-2Q
2) Chekli xarajat topiladi. Bunda umumiy xarajatlar(Total Cost=TC) dan olingan
hosila chekli xarajatga teng bo ladi(Marginal Cost=MC):
ʻ
MC=TC'=10Q va foydani maksimallashtirish shartiga ko ra yoziladi.
ʻ
10Q=60-2Q bundan ishlab chiqarish hajmi Q=5. Tovar narxi P=60-5=55
3) Maksimal foyda aniqlanadi.
TR (5)=275; TC(5)=165; Foyda P(5)=110
Muammolari :
Monopolistik sharoitida faoliyat yurituvchi firmalar samarasiz faoliyat
yuritishadi, chunki odatda narx siyosatini nazorat qilishga sarflanadigan xarajatlar
aynan shu nazorat qilishdan keladigan daromaddan ko proq hisoblanadi. Bundan
ʻ
tashqari monopolistik hokimiyatga ega firma ishlab chiqarishini chekli xarajat
chekli daromadga teng bo lganda to xtatadi. Vaholanki, bunda o rtacha umumiy
ʻ ʻ ʻ
xarajatlar hali minimal nuqtaga yetmagan bo ladi. Mukammal raqobatdan farqli
ʻ
ravishda monopolistik raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchi foyda olsada, jamiyat
farovonligi bu holatda kamayadi. Bundan tashqari differensial tovarlar iste molchi
ʼ
ehtiyojini yaxshiroq qondirgani uchun jamiyat uchun manfaatli mukammal
raqobatdan ko ra monopolistik raqobat afzal ko riladi
ʻ ʻ [18]
.
24](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_24.png?v=1)
![Boshqa muammo esa monopolistik raqobat reklamani rivojlantirishidadir.
Albatta, makroiqtisodiy darajada bu muammo sifatida ko rilmas, ammoʻ
mikroiqtisodiyotda , xususan iste'molchi tanlovi nazariyasi , iqtisodiy foyda va
alternativ xarajatlar bog liq muammolarda bu hal qilinishi kerak bo lgan muammo
ʻ ʻ
hisoblanadi. Reklamaning monopolistik raqobat sharoitida ishlashining ikkita yo li
ʻ
mavjud. Ya ni, reklama firmaning qabul qiluvchi talab chizig ini noelastikroq
ʼ ʻ
qilishi mumkin yoki reklama orqali firma tovarlariga talab ortadi. Ikki holatda ham
firma yoki ko proq tovar sotadi, yoki narxni o zi uchun foydali darajagacha
ʻ ʻ
oshiradi, yoki ikkala holat ham amalga oshib baribir firma foydasi oshadi. Bu
firmaga o z savdo belgisini yaratishga imkoniyat beradi. Reklama iste molchilarga
ʻ ʼ
ratsional omillarga tayanib emas, balki faqatgina uni nomi sababli ko proq xarajat
ʻ
qilishga undaydi. Reklama himoyachilari esa savdo belgisi iste molchilarga
ʼ
ishonchlilik belgisi hisoblanishi va kerakli tovarni topishga bo lgan axborot
ʻ
xarajatlarini kamaytirishini aytishadi. Lekin, bu holat murakkabroq. Monopolistik
raqobatga ega bozorda aniq axborotga ega bo lish va uni qayta ishlashning o z
ʻ ʻ
xarajatlari mavjuddir. Monopol bozorda faqatgina 1 firma mavjudligi sababli
axborot xarajatlari past. Mukammal raqobatda juda ko p firmalar bo lsa-da, tovarlar
ʻ ʻ
bir xilligi sababli bu holatda ham axborot xarajatlari nisbatan past. Ammo
monopolistik bozorda firmalar ko pligi va tovarlar bir-biridan farq qilishi sababli
ʻ
ratsional iste molchi juda ko p sonli brendlarni o rganishi kerak. Ko pgina hollarda
ʼ ʻ ʻ ʻ
eng yaxshi brendni topishga ketgan xarajatlar ana shu eng yaxshi brenddan olingan
foydaga qaraganda ko proq bo ladi. Oqibatda iste molchi zarar ko radi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Iste molchilar reklama orqali nafaqat reklama qilinayotgan brendni baholash uchun,
ʼ
balki boshqa iste molchilar e tibor bermagan boshqa shunday brendlar borligini
ʼ ʼ
aniqlashga urinishadi [19]
.
25](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_25.png?v=1)
![Oligopoliya — tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining
narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holatidir.
Oligopoliya (oligo... va yun. poleo — sotaman) — bozorni tashkil etish
shakllaridan biri hisoblanadi. Guruh monopoliyasi, ya'ni oz sonli yirik korxona
(firma)larning bozorda yoki bironbir xo jalik soxasida hukmronligi tushuniladi.ʻ
Oligopoliya uchun bozorda bir necha sotuvchining bo lishi xos, ammo
ʻ
umumiy bozor sav-dosi hajmida ulardan har birining hissasi juda katta bo lganidan,
ʻ
har bir sotuvchi o zi taklif etadigan mahsulotlar miqdorini o zgartirishi bilan
ʻ ʻ
narxlarda ham o zgarishlar yuz beradi.
ʻ
Firmalarning uncha ko p bo lmasligi yashirincha kelishishlarga qulaylik
ʻ ʻ
tug diradi. Bu esa, o z navbatida, ularga narxlarni belgilash, bozorni bo lish yoki
ʻ ʻ ʻ
taqsimlash va boshqacha yo llar bilan o zaro raqobatni cheklashda qo l keladi.
ʻ ʻ ʻ
Yashirincha kelishishning bir qator shakllari (kartel bitimi va boshqalar) bor.
Monopoliya kabi O. ham nomukammal raqobat ko rinishi hisoblanadi.
ʻ [1]
Oligopolist-ishlab chiqaruvchilarga O zbekistonda
ʻ sement (asosan Bekobod ,
Quvasoy , Ohangaron , Navoiy shaharlarida joylashgan), ko mir
ʻ ( Angren shahri,
Surxondaryo viloyatining Sariosiyo (Sharg un) va
ʻ Boysun (To da) tumanlarida ʻ
joylashgan) ishlab chiqaruvchilarni misol keltirish mumkin.
Monopoliya atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (ya ni,
ʼ
yunoncha „monoc“ — yagona, bitta va „poleo“ — sotaman) tarkib topsada, uning
iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyani
quyidagicha ta riflash o rinli: monopoliya — monopol yuqori narxlarni o rnatish
ʼ ʻ ʻ
hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit
26](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_26.png?v=1)
![makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning
birlashmalari.
Monopoliya (yunoncha mono — tanho, poleo — sotaman) — iqtisodiyotning
bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda
yagona sotuvchi o z tovari bilan fa-oliyat ko rsatadi, boshqa tarmoqlarda bundayʻ ʻ
tovarning o rinbosari bo lmaydi. M.
ʻ ʻ ishlab chiqarish vositalari , ish kuchi va
yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar yoki
davlat qo lida to planishi natijasida paydo bo ladi. M. ko rinishlari qadimdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari, o rmonlar
ʻ
va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qo lida to planib, egalariga monopol mavqe
ʻ ʻ
bergan, ular ma lum mahsulotni bozorgatanho yetkazib beruvchilarga aylanib, u
ʼ
yerda hukmron bo lganlar. M. o z tabiatiga ko ra ishlab chiqarish da turg unlik
ʻ ʻ ʻ ʻ
paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda
ko rish, raqobatning yo qligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga o z izmini
ʻ ʻ ʻ
o tkazish mumkin. M. bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli hatto
ʻ bozor
iqtisodiyoti hukmron davlatlar mono-poliyaga qarshi choratadbirlarni ko radilar.
ʻ
M.ning asosiy shakllari — kartel, sindikat, trest, konsernlar hisoblanadi. [1]
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning
to planishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning to planishi ishlab chiqarish vositalari,
ʻ ʻ
ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda
to planishini namoyon etadi. Monopoliyaning 6 turi mavjud bo'lib ular: 1.Tabiy
ʻ
monopoliya 2.Legal monopoliya 3.Sun'iy monopoliya 4.Aligopoliya
5.Monopsoniya 6.Sof monopoliya
1.3. Raqobatning iqtisodiy vazifalari
27](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_27.png?v=1)
![2-BOB. IQTISODIY RAQOBATNI AMALGA OSHIRISH ZARURATI
2.1. Bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyili: Raqobat bo‘lmagan bozorlar
samarali ishlamaydi.
Bozor iqtisodiyoti – bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomalasi
qonun-qoidalari asosida tashkil etiladigan va boshqariladigan iqtisodiy
tizimdir [1]
. Bunday iqtisodiyot erkin tovar pul munosabatlariga asoslanib,
uning negizida tovar va pulning turli shakllardagi harakati yotadi, u iqtisodiy
monopolizmni inkor etadi. Bozor iqtisodiyotida bozor aloqalari butun
tizimni, uning barcha bosqichlari – ishlab chiqarish, ayirboshlash , taqsimlash
va iste mol jarayonlarini hamda iqtisodiy munosabatlarning barchaʼ
subyektlarini qamrab oladi. Shuni ham e tiborda tutish kerakki, hozirgi
ʼ
sharoitda o rtacha rivojlangan iqtisodiyotda 24 milliondan ortiq turdagi
ʻ
tovarlar mavjud bo lib har yili ularning 1/10 qismi yangilanib turadi. Bunday
ʻ
sharoitda bozorning ishtirokisiz tovar turlari va hajmi bo yicha
ʻ talab va
taklifni tartibga solishni tasavvur ham qilib bo lmaydi
ʻ [2] [3]
. Bu esa bozorning
vazifasini hech qanday markazlashtirilgan rejalashtirish idoralari
muvaffaqqiyatli bajara olmasligining yaqqol dalilidir. Bozor iqtisodiyoti esa
eng samarali va muammolarni tezlik bilan hal eta oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy
tizim hisoblanadi.
Raqobatning bozor iqtisodiyotidagi roli
Resurslarni samarali taqsimlash : Raqobatli bozor sharoitida ishlab
chiqaruvchilar resurslardan eng samarali foydalanishga intiladilar. Bu esa
resurslarning optimal taqsimlanishini ta'minlaydi va iqtisodiy samaradorlikni
oshiradi.
33](https://docx.uz/documents/1c53e075-ee14-41ae-8c55-dae85741a71e/page_33.png?v=1)
Iqtisodiy raqobat mohiyati, uni amalga oshirish zarurati sifatli kurs ishi