Iqtisodiy samaradorlik va bozor jarayoniga davlat aralashuvining chegaralari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	37.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Iqtisodiy samaradorlik va bozor jarayoniga davlat aralashuvining chegaralari

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“IQTISODIY O’SISH”
fanidan
Iqtisodiy samaradorlik va bozor jarayoniga
davlat aralashuvining chegaralari

MUNDARIJA
KIRISH .............................................................................................................................................. 3
I BOB. IQTISODIY SAMARADORLIK VA BOZOR JARAYONINING O’ZARO BOG’LIQLIGI ..................... 5
1.1. Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi va uning o’lchovi .............................................................. 5
1.2. Bozor jarayonlari va davlat aralashuvining o'zaro ta'siri .......................................................... 8
1.3. Davlat aralashuvining samaradorlikka ta'siri .......................................................................... 11
II BOB. DAVLAT ARALASHUVINING SAMARADORLIGINI O’LCHASH METODLARI .......................... 14
2.1. Davlat aralashuvining samaradorligini o’lchashda qo’llaniladigan usullar .............................. 14
2.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi funksiyalari ........... 16
2.3. Davlat aralashuvining chegaralari: nazariy qarashlar va amaliy yondashuvlar ....................... 18
III BOB. IQTISODIY SAMARADORLIKNI OSHIRISHDA DAVLATNING ROLI VA STRATEGIK
YONDASHUVLAR ........................................................................................................................................ 21
3.1. Davlat siyosati va iqtisodiy samaradorlik: muvofiqlashtirish mexanizmlari va ularning
natijalari ..................................................................................................................................................... 21
3.2. Davlat aralashuvining cheklanishi: bozor mexanizmlarining o’zini-o’zi tartibga solish
imkoniyatlari .............................................................................................................................................. 23
3.3.Davlat aralashuvining iqtisodiy samaradorlikka ta'siri ............................................................ 25
XULOSA ......................................................................................................................................... 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI ................................................................................... 30

KIRISH
Iqtisodiyotda davlatning roli va aralashuvi, shuningdek, bozor
jarayonlaridagi davlatning o’rni va chegaralari bugungi kunda ilmiy tahlilning
muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Iqtisodiy samaradorlikning oshishi va
bozor munosabatlarining shakllanishi jarayonida davlatning aralashuvi bir
tomondan iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga, boshqa tomondan esa o’zgaruvchan
global iqtisodiy sharoitlarda milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini saqlab
qolishga xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan davrda davlatning
aralashuvi zarur bo’lgan hollarda iqtisodiy tartibni shakllantirish va bozorning
samarali ishlashini ta'minlashda muhim rol o’ynaydi.
Davlatning iqtisodiy faoliyatga aralashuvi masalalari nafaqat iqtisodiyotning
o’ziga xos xususiyatlarini o’rganishga, balki bozor jarayonlarini tartibga solish va
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashda davlatning ahamiyatini chuqur tahlil
qilishga ham alohida e'tibor qaratadi. Shu boisdan, davlatning iqtisodiy
aralashuvining samaradorligi va bozor jarayonlarining barqarorligini
ta'minlashdagi o’rni o’rganilishi lozim bo’lgan dolzarb mavzudir.
O’zbekiston iqtisodiyoti o’zining mustaqillik davridan boshlab, bozor
iqtisodiyoti tamoyillarini joriy etish va samarali rivojlantirish yo’lida katta
islohotlar amalga oshirib kelmoqda. Shu bilan birga, bozorning erkin ishlashi va
davlatning aralashuvi o’rtasidagi to’g’ri balansni topish, davlat iqtisodiy siyosatini
doimiy ravishda takomillashtirish zarur. Bu jarayonlarda davlatning bozor
jarayonlaridagi aralashuvining chegaralarini belgilash, ularning samaradorligini
o’lchash va iqtisodiyotdagi o’rni haqida aniq tasavvurga ega bo’lish muhimdir.
Shuningdek, bugungi global iqtisodiy sharoitda davlatning aralashuvi yanada
dolzarblashgan. Davlatning bozor jarayonlariga ta'siri nafaqat milliy

iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlash, balki xalqaro bozor muhitida
O’zbekistonning raqobatbardoshligini oshirishga ham yordam beradi. Shu sababli,
davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvi va uning chegaralarini aniqlash
masalasi ham yanada dolzarb ahamiyatga ega bo’lib, iqtisodiy samaradorlikni
ta'minlashga yordam beradi.
Ushbu kurs ishida iqtisodiy samaradorlik va bozor jarayoniga davlat
aralashuvining chegaralari masalalari o’rganiladi. Birinchi bobda iqtisodiy
samaradorlik va bozor jarayonlari haqida umumiy tushunchalar beriladi,
shuningdek, bozor iqtisodiyotining xususiyatlari va davlatning o’rni haqida batafsil
tahlil qilinadi. Ikkinchi bobda davlatning bozor jarayonlariga aralashuvining turlari
va metodlari, davlatning iqtisodiy siyosatdagi o’rni ko’rib chiqiladi. Uchinchi
bobda davlat aralashuvining chegaralari va samaradorlikni ta'minlashda uning
rolini aniqlashga bag’ishlanadi. Har bir bobda amaliy misollar, statistik
ma'lumotlar va ilmiy tahlillar orqali davlat aralashuvining samaradorligi va bozor
jarayonlariga ta'siri haqida batafsil ma'lumotlar taqdim etiladi.
Ushbu ishda ilmiy-analitik yondashuv asosida davlatning iqtisodiy
aralashuvi va bozor jarayonlarining o’zaro aloqasi, ularning o’zgarishi va
muammolari keng qamrovli tahlil etiladi. Bu ishning maqsadi bozor iqtisodiyotiga
o’tayotgan davlatlarda iqtisodiy samaradorlikni oshirish va davlatning iqtisodiy
siyosatini takomillashtirishning ahamiyatini tushunishga yordam berishdir.

I BOB. IQTISODIY SAMARADORLIK VA BOZOR
JARAYONINING O’ZARO BOG’LIQLIGI
1.1. Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi va uning o’lchovi
Iqtisodiy samaradorlik - bu resurslarni minimal xarajatlar bilan maksimal
natija olish uchun ishlatishning iqtisodiy tushunchasi bo’lib, iqtisodiy jarayonlarda
muvaffaqiyatga erishishning asosiy omillaridan biridir. Samaradorlik nafaqat
iqtisodiyotning o’zida, balki jamiyatning har bir sohasida resurslarni maqbul
taqsimlash, ishlab chiqarishning samarali amalga oshirilishi, resurslarning oqilona
ishlatilishi orqali o’lchanadi. Samaradorlikning o’lchovi har xil iqtisodiy tizimda
farqlanadi, lekin umuman olganda bu tushuncha ishlab chiqarishdagi rentabellik,
ishchi kuchining unumdorligi va resurslar taqsimoti darajasi orqali aniqlanadi.
Iqtisodiy samaradorlikni o’lchashda bir nechta asosiy indikatorlar mavjud.
Bularning eng muhimlaridan biri «chegaraviy samaradorlik»dir. Chegaraviy
samaradorlik - bu ishlab chiqarishda qo’shilgan har bir yangi resursning olib
keladigan qo’shimcha mahsulotini o’lchaydi. Agar ishlab chiqarish jarayonida
qo’shilgan har bir yangi resurs maksimal darajada foydalansa, demak, iqtisodiyot
samarali ishlayapti. Samaradorlikni o’lchashda yana bir muhim ko’rsatkich -
«rentabellik»dir. Rentabellik iqtisodiy faoliyatning foydaliligi va daromad olish
imkoniyatlarini o’lchashda muhim rol o’ynaydi. Rentabellik ishlab chiqarish
xarajatlari va daromadlari o’rtasidagi farqni ifodalovchi ko’rsatkich bo’lib,
iqtisodiyotning samaradorligini baholash uchun zarurdir.
Iqtisodiy samaradorlikni o’lchashda yana bir o’lchov - resurslarning optimal
taqsimlanishi va ishlatilishi hisoblanadi. Iqtisodiy tizimda har bir resursni, xususan,
ishchi kuchi, moddiy va moliyaviy resurslarni optimal tarzda taqsimlash va
samarali ishlatish iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Masalan, O’zbekiston

iqtisodiyotida 2010-yillardan boshlab ishlab chiqarish sektoridagi resurslarni
optimallashtirish va texnologiyalarni yangilash orqali ishlab chiqarish
samaradorligi sezilarli darajada oshdi. 2020-yilda O’zbekistonning ishlab chiqarish
sektori bo’yicha yillik o’sish sur’ati 5.4%ni tashkil etdi, bu esa mamlakatning
iqtisodiy samaradorligi oshganligini ko’rsatadi.
Bozor jarayonlarining samarali ishlashi uchun davlatning roli ham katta.
Bozorning erkin ishlashi uchun davlat turli tartibga solish siyosatlarini amalga
oshirishi, monopoliyalarni oldini olish, raqobatni qo’llab-quvvatlash kabi amallarni
bajarsa, bozor samaradorligini oshiradi. Shuning uchun iqtisodiy samaradorlikni
o’lchashda bozor va davlatning o’zaro ta’sirini hisobga olish juda muhimdir.
Bundan tashqari, iqtisodiy samaradorlikni o’lchashda texnologik
innovatsiyalar ham muhim o’rin tutadi. Innovatsiyalar iqtisodiyotni yangi
texnologiyalar bilan boyitish orqali resurslarni yanada samarali ishlatishga yordam
beradi. Masalan, ma’lum bir sanoat tarmog’idagi yangi texnologiyalar ishlab
chiqarish jarayonini soddalashtiradi, ishchi kuchining unumdorligini oshiradi va
resurslardan maksimal darajada foydalanishga imkon beradi. Yangi texnologiyalar
ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirishga yordam beradi, bu esa iqtisodiy
samaradorlikni sezilarli darajada oshiradi.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirishda davlat aralashuvi ham o’z o’rniga ega.
Davlat bozorning samarali ishlashini ta’minlash uchun qonunlarni va tartibga
solish mexanizmlarini ishlab chiqadi. Bu o’z navbatida resurslarning samarali
taqsimlanishini va ishlab chiqarishdagi maksimal samarani olishni ta’minlaydi.
Davlatning iqtisodiy siyosati samaradorlikni oshirishga qaratilgan bo’lishi kerak.
Misol uchun, davlat tomonidan ishlab chiqarish tarmoqlarini moliyaviy qo’llab-
quvvatlash, yangi investitsiyalarni jalb qilish, eksportni rag’batlantirish kabi
choralar samarali iqtisodiy tizimni yaratishga yordam beradi.

Iqtisodiy samaradorlikni oshirish va uni o’lchashda eng muhim amaliy
vositalardan biri - ishlab chiqarishning optimallashtirilishi hisoblanadi. Bu
resurslarni eng yaxshi tarzda taqsimlash va ishlatishni anglatadi. Ishlab chiqarish
jarayonlarida har bir elementni maksimal darajada samarali ishlatish kerak.
Masalan, ishlab chiqarishdagi texnologiyalarni yangilash, energiya tejovchi
usullarga o’tish va ishchi kuchining malakasini oshirish iqtisodiy samaradorlikni
oshirishga xizmat qiladi.
Bozor jarayonlarining samarali ishlashi va iqtisodiy samaradorlikni
oshirishning boshqa muhim yo’llaridan biri - raqobatni oshirishdir. Raqobat
bozorni rivojlantiradi, narxlarni kamaytiradi va ishlab chiqarish samaradorligini
oshiradi. Raqobat bozorning samarali ishlashiga yordam beradi, chunki faqat
samarali ishlab chiqaruvchilar bozorga kirib, o’z mahsulotlarini sotish
imkoniyatiga ega bo’ladi. Buning natijasida bozor jarayonlari yanada erkin va
samarali bo’ladi, narxlar bo’yicha raqobat kuchayadi va ishlab chiqarish
samaradorligi oshadi.
Shu bilan birga, iqtisodiy samaradorlikni o’lchashda samarali siyosat
yuritish muhim ahamiyatga ega. Samarali iqtisodiy siyosat davlat va bozor
o’rtasidagi muvozanatni ta’minlaydi va resurslarni samarali taqsimlashni
ta’minlaydi. Iqtisodiy samaradorlikni o’lchashda bozorning erkin ishlashiga
yordam beruvchi davlat siyosatlari katta rol o’ynaydi. Masalan, soliq siyosatlari,
davlat xarajatlari va investitsiyalar, infratuzilma loyihalari va boshqa iqtisodiy
mexanizmlar samarali iqtisodiy tizimni shakllantirishda muhim omillar bo’lishi
mumkin.
Yakunida, iqtisodiy samaradorlik - bu resurslardan maksimal darajada
foydalanish va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirishning natijasidir.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirishda innovatsiyalar, texnologiyalar, raqobat va
davlat siyosati asosiy o’rin tutadi. Samarali iqtisodiy tizim yaratish uchun davlat va

bozor o’rtasidagi muvozanatni topish va resurslarni samarali ishlatish juda
muhimdir. Bu esa o’z navbatida iqtisodiy rivojlanishning yuqori darajasiga olib
keladi. 1
1.2. Bozor jarayonlari va davlat aralashuvining o'zaro ta'siri
Bozor jarayonlari - bu iqtisodiyotning o'zini-o'zi tartibga solish
mexanizmidir. Bozor iqtisodiy tizimi ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar
o'rtasidagi o'zaro munosabatlar, talab va taklifning muvozanati asosida faoliyat
ko'rsatadi. Bozor jarayonlari asosan tovarlar va xizmatlarning ta'minoti va talabiga
asoslanadi. Bozorning samarali ishlashi uchun, talab va taklif o'rtasidagi
muvozanatni saqlash, resurslarni oqilona taqsimlash va ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish zarur.
Bozor jarayonlarining samarali ishlashi uchun davlatning aralashuvi juda
muhimdir. Davlat aralashuvi bozorni tartibga solishda va bozor faoliyatining erkin
va adolatli bo'lishini ta'minlashda o'z rolini o'ynaydi. Davlat bozorning asosiy
qismlarida monopoliyalarning oldini olish, raqobatni qo'llab-quvvatlash, ishlab
chiqarish va iste'mol bozorlarida adolatni ta'minlash va iste'molchilarni himoya
qilish kabi chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Shuningdek, davlat tomonidan
amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosatlarning samaradorligi, iqtisodiy tizimning
barqarorligini ta'minlashga yordam beradi.
Davlat aralashuvining asosiy maqsadlari:
1. Raqobatni ta'minlash va monopoliyalarni oldini olish: Davlat bozorlarida
monopoliyalarning mavjudligi narxlarni sun'iy ravishda oshirishi va ishlab
1
Alimov R.X. – Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi: nazariya va amaliyot. – T.: Iqtisodiyot, 2017

chiqarish samaradorligini pasaytirishi mumkin. Davlat tomonidan raqobatni
qo'llab-quvvatlash, bozor o'yinchilari o'rtasidagi raqobatni kuchaytiradi va
narxlarni barqarorlashtiradi.
2. Soliq siyosati: Davlat iqtisodiyotning samarali ishlashi uchun soliq
tizimini yaratadi. Soliq siyosati bozor jarayonlarini tartibga solishda va iqtisodiy
rivojlanishning barqarorligini ta'minlashda katta rol o'ynaydi. Yaxshi ishlab
chiqilgan soliq tizimi bozor ishtirokchilarini rag'batlantirishga, ularning iqtisodiy
faoliyatlarini samarali yuritishga yordam beradi.
3. Iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash: Davlat iqtisodiy barqarorlikni
ta'minlash orqali inflyatsiya va deflyatsiyaning oldini oladi. Bu bozor
ishtirokchilarining uzoq muddatli rejalarini amalga oshirishga imkon yaratadi.
Davlat aralashuvi inflyatsiya darajasini nazorat qilish, pul-kredit siyosatini amalga
oshirish orqali iqtisodiy o'sishni qo'llab-quvvatlaydi.
Bozor va davlat o'rtasidagi o'zaro ta'sirlar:
Bozor jarayonlari va davlat aralashuvi o'rtasidagi o'zaro ta'sirni to'liq
tushunish uchun bir nechta faktorlarga e'tibor qaratish lozim. Birinchidan,
davlatning bozorga aralashuvi faqatgina iqtisodiy faoliyatni tartibga solish emas,
balki, umumiy iqtisodiy rivojlanishning muvozanatini saqlashga ham qaratilgan.
Boshqa tomondan, bozor jarayonlari davlat aralashuvini samarali ishlashini
ta'minlash uchun zarurdir. Agar davlatning iqtisodiy siyosati bozor jarayonlariga
mos ravishda yaratilgan bo'lsa, iqtisodiyotning umumiy samaradorligi oshadi.

Masalan, Qatar va Singapur kabi rivojlangan davlatlar bozorni erkin ishga
tushirish bilan birga, davlat tomonidan ishlab chiqarishni boshqarish, infratuzilma
rivojlanishi va raqobatni ta'minlashga alohida e'tibor qaratadi. Ularning iqtisodiy
siyosatlari bozor jarayonlariga to'liq mos ravishda ishlab chiqilgan, va bu davlatlar
dunyo bozorlarida yuqori darajadagi iqtisodiy samaradorlikka erishgan.
Bozor va davlat o'rtasidagi muvozanat:
Bozor va davlat o'rtasidagi samarali muvozanat iqtisodiyotning yuqori
samaradorligini ta'minlashda muhim omil hisoblanadi. Davlatning ortiqcha
aralashuvi bozor jarayonlarini buzishi, resurslar taqsimoti va ishlab chiqarish
samaradorligini kamaytirishi mumkin. Aksincha, davlatning aralashuvining
yetishmasligi bozorni tartibsizlikka olib kelishi, monopoliyalarning paydo bo’lishi,
narxlarning o’zgarishi va ishlab chiqarishning pasayishi mumkin.
Shuning uchun bozor va davlat o’rtasida to’g’ri muvozanatni topish zarur.
Davlat bozorning muvozanatini saqlash uchun tartibga solish siyosatini amalga
oshirishi, bozorning har bir qismi uchun samarali ish mexanizmlarini yaratishi
kerak. Bunda davlatning roli faqatgina bozorni erkin va raqobatbardosh qilish
emas, balki resurslarni taqsimlash va ishlab chiqarishni barqarorlashtirish orqali
iqtisodiy jarayonlarning samaradorligini oshirishdir.
Xulosa qilib aytganda, bozor jarayonlari va davlat aralashuvi o’rtasidagi
o’zaro ta’sir, iqtisodiyotning samarali ishlashini ta’minlashda muhim ahamiyatga
ega. Samarali davlat aralashuvi bozorning erkin ishlashini ta’minlashi va iqtisodiy
barqarorlikni yaratishi mumkin. Davlat va bozor o’rtasidagi o’zaro ta’sirning
to’g’ri muvozanati iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga olib keladi.

1.3. Davlat aralashuvining samaradorlikka ta'siri
Davlat aralashuvining iqtisodiy samaradorlikka ta'siri — bu davlatning
bozor jarayonlariga bevosita yoki bilvosita aralashuvining iqtisodiyotdagi
samaradorlikka, resurslarni taqsimlashga va bozorning barqarorligiga qanday ta'sir
ko'rsatishini o'rganadi. Iqtisodiy samaradorlik, asosan, resurslar maksimal darajada
samarali va foydali tarzda ishlatilganda erishiladi. Biroq, ba'zi hollarda, bozor
o'zining tabiiy tartibida yetarli samaradorlikni ta'minlashda muvaffaqiyatsizlikka
uchraydi. Bunday holatlarda davlat aralashuvi zarur bo'lishi mumkin.
Birinchidan, davlatning aralashuvi, bozorda ijtimoiy va iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlashda juda muhim ahamiyatga ega. Masalan, yirik
monopoliyalar bozorga kirib kelganda, ular kichik raqobatchilarni bozorga chiqarib
yuborishlari mumkin, bu esa narxlarning ortishiga va iste'molchilar uchun zararli
bo'lishi mumkin. Davlatning monopoliyaga qarshi siyosatlari, masalan,
regulyatorlar va antimonopoliya qonunlari orqali, raqobatni qo'llab-quvvatlashga
yordam beradi, bu esa bozor samaradorligini oshiradi.
Ikkinchidan, tashqi ta'sirlar (masalan, ifloslanish, atrof-muhitga zarar
yetkazish) bozor tizimining samaradorligini kamaytirishi mumkin. Bunday
holatlarda, davlat aralashuvi, masalan, ekologik standartlar va soliqlar orqali,
tashqi ta'sirlarni kamaytirishga va ijtimoiy xarajatlarni ichki bozor narxlariga
kiritishga yordam beradi. Bu, o'z navbatida, bozor samaradorligini tiklashga va
ijtimoiy foydani oshirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, davlat aralashuvi bozorning «bo'shliq» yoki noto'g'ri ishlashiga
ham to'sqinlik qiladi. Ko'plab jahon iqtisodiyotlarida davlat, bozorning noto'g'ri
ishlashiga olib keladigan vaziyatlarga — masalan, kam rivojlangan infratuzilma,

ta'lim va sog'liqni saqlash tizimlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi kabi
holatlarga qarshi chora ko'radi. Shuning uchun davlatning ta'lim, sog'liqni saqlash,
infratuzilma va boshqa sohalarda investitsiya qilish orqali bozordagi muammolarni
hal qilishda ahamiyatli roli mavjud.
Davlatning iqtisodiy samaradorlikka ta'siri faqatgina bozor aralashuvi orqali
emas, balki bozor infratuzilmasining yaxshilanishi va tizimli islohotlar orqali ham
yuz beradi. O'zbekiston misolida, 2017-yildan boshlab amalga oshirilgan
islohotlar, davlat aralashuvining samaradorligini oshirish va bozorda barqaror
raqobatni ta'minlashga qaratilgan bo'lib, bu iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sir
ko'rsatgan.
Statistik ma'lumotlarga ko'ra, O'zbekistonda 2017-yildan keyingi iqtisodiy
islohotlar natijasida bozor iqtisodiyoti samaradorligi o'sishga yuzaga keldi. 2018-
yilda O'zbekistonning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) o'sish sur'ati 5,4% ga, 2019-
yilda esa 5,6% ga yetgan. Bu raqamlar davlat islohotlarining samaradorligini
ko'rsatadi, chunki iqtisodiy o'sishning yuqori sur'ati davlat aralashuvi va bozorni
qo'llab-quvvatlash orqali erishilgan.
Shuningdek, davlat aralashuvining samaradorlikka ta'siri sohada tashkil
etilgan regulyatsiyalar, yangilanishlar va bozor infratuzilmasi o'zgarishlariga ham
bog'liq. Raqobatni qo'llab-quvvatlash, monopoliyalarni kamaytirish, tashqi
ta'sirlarni nazorat qilish va yangi innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash orqali
iqtisodiy tizim samaradorligini oshirish mumkin.
Shunday qilib, davlat aralashuvi bozor samaradorligini oshirishi va iqtisodiy
barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Biroq, aralashuvning samarali
bo'lishi uchun davlatning siyosiy va iqtisodiy qarorlari qat'iy va to'g'ri bo'lishi

kerak. Bu orqali iqtisodiy tizimdagi muammolar hal etilishi va ijtimoiy tenglik
ta'minlanadi. 2
2
Bekmurodov Sh. – Davlat moliyasi. – T.: Moliya, 2018.

II BOB. DAVLAT ARALASHUVINING SAMARADORLIGINI
O’LCHASH METODLARI
2.1. Davlat aralashuvining samaradorligini o’lchashda qo’llaniladigan
usullar
Davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvi, shubhasiz, iqtisodiy tizimning
barqarorligi, ijtimoiy adolat va resurslarning samarali taqsimlanishini ta’minlashda
muhim omil hisoblanadi. Shu bilan birga, bu aralashuv har doim ham ijobiy
natijalar bermasligi mumkin. Shuning uchun davlat aralashuvining iqtisodiy
samaradorligini o’lchash zarurati paydo bo’ladi. Bu esa nafaqat aralashuvning
oqibatlarini baholash, balki kelgusidagi siyosiy qarorlarni shakllantirishda ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Samaradorlikni o’lchashda bir qator metodologik
yondashuvlar mavjud.
Makroiqtisodiy indikatorlar asosida tahlil qilish — davlat aralashuvining
samaradorligini baholashning asosiy usullaridan biridir. Bu usulda yalpi ichki
mahsulot (YAIM) o’sish sur’ati, inflyatsiya darajasi, ishsizlik ko’rsatkichi, savdo
balansi, budjet taqchilligi kabi ko’rsatkichlar asos qilib olinadi. Masalan,
O’zbekiston Respublikasi 2023-yil yakunlariga ko’ra 6,0% YAIM o’sishiga
erishdi. Bu raqam pandemiyadan keyingi iqtisodiy tiklanish va davlat tomonidan
amalga oshirilgan fiskal va monetar siyosat choralari samaradorligini ko’rsatadi.
Davlat moliyaviy siyosatining tahlili — davlat xarajatlari, byudjet taqchilligi
va soliqlar yordamida aralashuv samaradorligini aniqlash imkonini beradi.
Masalan, 2022-yilda O’zbekiston davlat byudjetining umumiy daromadlari
YAIMning 27,7 foizini tashkil etdi, bu esa iqtisodiyotdagi davlat ishtirokining
yuqoriligidan dalolat beradi. Shu bilan birga, byudjet xarajatlarining taqsimoti
ijtimoiy sohalarga — ta’lim (17,6%) va sog’liqni saqlash (11,2%) — ustuvor

yo’naltirilgani iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash bilan birga sotsial
barqarorlikka ham erishishga xizmat qiladi.
Sektorlar kesimidagi baholash — davlat aralashuvining qaysi sohalarda
ko’proq samarador natijalar berganini aniqlash uchun qo’llaniladi. Misol uchun,
infratuzilma rivojiga yo’naltirilgan davlat investitsiyalari ko’plab mamlakatlarda,
xususan O’zbekistonda, transport-logistika tizimini modernizatsiya qilish,
energetika sohasini kengaytirish va sanoat klasterlarini yaratishda sezilarli
natijalarga olib kelmoqda. 2022-yilda davlat investitsiyalarining 40% dan ortig’i
aynan infratuzilmaga yo’naltirilgan.
Ijtimoiy samaradorlik ko’rsatkichlari — davlat aralashuvi orqali erishilgan
ijtimoiy natijalarni aniqlashda muhim o’lchovdir. Bu yerda ishsizlikning
kamayishi, kam ta’minlangan aholi qatlamlariga ko’rsatilgan yordam, ta’lim va
sog’liqni saqlashga erishish darajasi, aholining farovonlik indeksi e’tiborga olinadi.
Masalan, O’zbekistonda 2017–2023-yillarda kambag’allik darajasi 17% dan 11%
ga tushdi. Bu esa ijtimoiy yo’naltirilgan dasturlar va subsidiyalar samaradorligini
tasdiqlaydi.
Xalqaro reytinglar va indekslar asosida baholash — Jahon banki, IMF,
Heritage Foundation va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan tayyorlanadigan
indekslar orqali davlat aralashuvining nisbiy samaradorligini tahlil qilish mumkin.
Masalan, Heritage Foundation tomonidan tuziladigan “Economic Freedom
Index”da O’zbekiston 2023-yilda 55,3 ball bilan 105-o’rinni egallagan, bu esa
so’nggi yillarda amalga oshirilgan iqtisodiy erkinlikni oshirishga qaratilgan
islohotlarning samarasi sifatida ko’riladi.
Komparativ tahlil (taqqoslash) — davlatlararo tahlil orqali turli
mamlakatlardagi davlat aralashuvining usullari va ularning natijalarini solishtirish
mumkin. Misol uchun, Janubiy Koreya va Germaniya kabi sanoatlashgan
davlatlarda davlatning iqtisodiy hayotdagi roli samarali siyosatlar orqali bozor

mexanizmlarini rag’batlantirishga yo’naltirilgan bo’lsa, ayrim rivojlanayotgan
mamlakatlarda bu aralashuv iqtisodiy inertsiyani yuzaga keltirgan.
Ekologik samaradorlik indikatorlari — so’nggi yillarda ekologik barqarorlik
masalasi ham davlat aralashuvining samaradorligini o’lchovchi omil sifatida
e’tiborga olinmoqda. “Green Economy Transition” doirasida olib borilayotgan
siyosat natijasi sifatida 2022-yilda O’zbekiston qayta tiklanadigan energiya
manbalariga investitsiya hajmini 2 barobar oshirgan.
Yuqoridagi metodologiyalarni kompleks qo’llash orqali davlat
aralashuvining haqiqiy iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik ta’sirini to’liq baholash
mumkin. Har bir metod o’z ichida aniqlik, ob’ektivlik va nisbiylik tamoyillarini
qamrab olgan bo’lib, ular davlat siyosatini takomillashtirish va rivojlanish
strategiyalarini ishlab chiqishda muhim rol o’ynaydi.
2.2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiyotni tartibga
solishdagi funksiyalari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat bevosita ishlab chiqarish bilan
shug’ullanmaydi, balki iqtisodiy faoliyatni muvofiqlashtirish, tartibga solish va
yo’naltirish orqali bozor mexanizmlarining to’laqonli va samarali ishlashini
ta’minlaydi. Davlatning bu boradagi asosiy funksiyalari bir necha yo’nalishlarda
namoyon bo’ladi.
Birinchidan, davlat iqtisodiy muvozanatni saqlash va iqtisodiy o’sishni
ta’minlash uchun makroiqtisodiy siyosat yuritadi. Bu siyosat fiskal (soliq va
byudjet), monetar (pul-kredit) va tashqi savdo siyosatlari orqali amalga oshiriladi.
Misol uchun, inflyatsiyani jilovlash yoki ishsizlikni kamaytirish maqsadida foiz

stavkalarini o’zgartirish, soliqlarni kamaytirish yoki oshirish, davlat xarajatlarini
muvofiqlashtirish orqali iqtisodiy muvozanatga erishiladi.
Ikkinchidan, ijtimoiy tenglikni ta’minlash davlatning muhim vazifalaridan
biridir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlar o’rtasida tafovut kuchayishi
mumkin. Davlat esa bu tafovutni ijtimoiy transfertlar — nafaqa, subsidiya, yordam
dasturlari va ijtimoiy xizmatlar orqali yumshatadi. O’zbekistonda oxirgi yillarda
“kambag’allikni qisqartirish” siyosati aynan ana shu yo’nalishdagi davlat
funksiyasining aniq namunasidir.
Uchinchidan, bozor iqtisodiyotining cheklovlarini to’ldirish va bozor
muvaffaqiyatsizliklarini bartaraf etish ham davlat zimmasiga tushadi. Masalan,
ekologik muammolar, umumiy foydalaniladigan infratuzilma (yo’llar, elektr
tarmoqlari) rivoji, sog’liqni saqlash va ta’lim sohasida bozor to’laqonli xizmat
ko’rsata olmasligi sababli, davlat ushbu sohalarda to’g’ridan-to’g’ri aralashadi.
To’rtinchidan, raqobat muhitini shakllantirish va tartibga solish davlatning
alohida funksiyasidir. Raqobatni cheklovchi monopollarning oldini olish, narxlarni
sun’iy oshirishga qarshi kurashish, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish kabi
vazifalar orqali davlat iqtisodiy erkinlik va adolatni kafolatlaydi. Buning uchun
maxsus organlar — masalan, O’zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi
kurashish qo’mitasi faoliyat yuritadi.
Beshinchidan, davlat iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlash uchun normativ-
huquqiy bazani shakllantiradi. Bozor ishtirokchilari o’rtasida o’zaro ishonch va
tartibni saqlash uchun mulk huquqi, shartnoma majburiyatlari, soliqlar,
litsenziyalash va boshqa reglamentlar orqali huquqiy muhit yaratiladi. Bu orqali
iqtisodiy xavfsizlik, shaffoflik va investitsiyaviy jozibadorlik ta’minlanadi.
Shuningdek, davlat innovatsion faoliyatni qo’llab-quvvatlash, ilmiy-tadqiqot
ishlariga investitsiya kiritish, startap loyihalarni rag’batlantirish orqali
iqtisodiyotning texnologik rivojlanishiga ko’maklashadi. Ayniqsa, “raqamli

iqtisodiyot”ga o’tish sharoitida davlatning bu boradagi funksiyalari yanada
kengaymoqda.
Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiyotni tartibga
solishdagi funksiyalari iqtisodiy barqarorlik, ijtimoiy adolat va bozor erkinligi
o’rtasidagi muvozanatni saqlashga qaratilgan bo’lib, davlat va bozor o’rtasidagi
hamkorlik barqaror taraqqiyotning asosi sifatida qaraladi.
2.3. Davlat aralashuvining chegaralari: nazariy qarashlar va amaliy
yondashuvlar
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat aralashuvining darajasi va chegarasi
doimo dolzarb masala bo’lib kelgan. Bu masalada turli iqtisodiy maktablar
o’zining nazariy qarashlarini ishlab chiqqan. Liberal iqtisodiy maktablar, ayniqsa
klassik va neoklassik yo’nalish vakillari, davlatning iqtisodiy jarayonga
aralashuvini minimal darajada saqlash tarafdori bo’lgan. Ularning fikricha, erkin
bozor mexanizmlari o’z-o’zini tartibga solish xususiyatiga ega bo’lib, davlat
aralashuvi ko’pincha samarasizlikka, resurslarning noto’g’ri taqsimlanishiga olib
keladi. Adam Smitning “ko’rinmas qo’l” nazariyasi bu yondashuvning asosiy
poydevoridir.
Ammo XX asrda yuzaga kelgan iqtisodiy inqirozlar, ayniqsa 1929–1933
yillardagi Buyuk Depressiya shuni ko’rsatdiki, davlat aralashuvisiz bozor
iqtisodiyoti izchil va barqaror ishlamaydi. Bu davrda Jon Meynard Keynsning
taklif qilgan “aralash iqtisodiyot” modeli iqtisodiy siyosatda asosiy o’rinni
egalladi. Keynsiychilar fikricha, davlat ishsizlik, inflyatsiya, iqtisodiy
inqirozlarning oldini olish uchun bozorga faol aralashishi zarur. Bu aralashuv
davlat xarajatlarini oshirish, infratuzilmaga sarmoya kiritish, ijtimoiy dasturlarni
kengaytirish kabi vositalar orqali amalga oshiriladi.

Amaliyotda esa davlat aralashuvining chegaralari mamlakatning siyosiy-
iqtisodiy tizimi, taraqqiyot darajasi, tarixiy tajribasi, mavjud muammolari va
maqsadlariga qarab farqlanadi. Masalan, Skandinaviya mamlakatlarida davlat
ijtimoiy ta’minot tizimi, sog’liqni saqlash va ta’lim sohasini deyarli to’liq o’z
zimmasiga olgan, lekin shu bilan birga bozor erkinligi va raqobatni saqlab qolgan.
Aksincha, AQShda xususiy sektor ustuvor bo’lib, davlat faqat muhim tartibga
solish va xavfsizlik funksiyalarini bajaradi.
O’zbekiston misolida olib qaraganda, mustaqillikdan so’ng davlat dastlab
iqtisodiyotni markazlashtirish va muvofiqlashtirish yo’nalishida faol rol o’ynadi.
Ammo so’nggi yillarda olib borilayotgan islohotlar natijasida davlatning
iqtisodiyotdagi roli bosqichma-bosqich kamaytirilib, xususiy sektor va erkin
raqobatga keng yo’l ochilmoqda. Prezident farmonlari asosida davlat korxonalarini
xususiylashtirish, soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimi, investitsiya muhitini
yaxshilash bo’yicha chora-tadbirlar aynan aralashuv chegaralarini qayta
belgilashga xizmat qilmoqda.
Shu bilan birga, davlat ba’zi strategik ahamiyatga ega sohalarda —
energetika, transport, xavfsizlik, sog’liqni saqlashda — nazoratni saqlab qoladi. Bu
esa davlat aralashuvi chegaralarining mutlaq emas, balki dinamik, ehtiyojga mos
ravishda o’zgaruvchanligini ko’rsatadi.
Shunday qilib, davlat aralashuvining chegarasi nafaqat nazariy masala, balki
har bir mamlakat uchun strategik qaror bo’lib, bu chegaralar iqtisodiy barqarorlik,
ijtimoiy adolat va erkin raqobat muvozanatiga qarab shakllanadi. Eng muhim jihat
shuki, davlat aralashuvi haddan tashqari bo’lishi ham, mutlaqo yo’qligi ham salbiy

oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu bois har bir davlat iqtisodiy siyosatini ishlab
chiqishda bu chegaralarni ehtiyotkorlik bilan belgilashi lozim. 3
3
Abduraxmanov Q.X. – Makroiqtisodiyot. – T.: Fan va texnologiya, 2020.

III BOB. IQTISODIY SAMARADORLIKNI OSHIRISHDA
DAVLATNING ROLI VA STRATEGIK YONDASHUVLAR
3.1. Davlat siyosati va iqtisodiy samaradorlik: muvofiqlashtirish
mexanizmlari va ularning natijalari
Iqtisodiy samaradorlik deganda iqtisodiy resurslardan maksimal foyda olish
orqali eng yuqori natijalarga erishish tushuniladi. Bu nafaqat ishlab chiqarishning
hajmini oshirish, balki resurslardan oqilona, tejamli va maqsadga muvofiq
foydalanishni ham o’z ichiga oladi. Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida
davlatning vazifasi iqtisodiy samaradorlikni rag’batlantiruvchi tizimlarni
shakllantirish, resurslar oqimini boshqarish, strategik tarmoqlarni qo’llab-
quvvatlash va ijtimoiy tenglikni ta’minlashdan iborat.
Davlat siyosatining iqtisodiy samaradorlikka ta’sir ko’rsatishi bir necha
asosiy yo’nalishlarda namoyon bo’ladi: moliyaviy tartibga solish, monetar siyosat,
fiskal siyosat, soliqqa tortish siyosati, investitsion muhit yaratish, inson kapitalini
rivojlantirish va innovatsion texnologiyalarni joriy etish.
Masalan, O’zbekistonda amalga oshirilayotgan “2022–2026 yillarga
mo’ljallangan Yangi O’zbekiston taraqqiyot strategiyasi” doirasida davlat iqtisodiy
samaradorlikni oshirishga qaratilgan qator chora-tadbirlarni hayotga tatbiq
etmoqda. Bularga quyidagilar kiradi:
Erkin iqtisodiy zonalar sonining oshishi: Hozirgi kunda O’zbekistonda 20
dan ortiq erkin iqtisodiy zona mavjud bo’lib, ularning faoliyati sanoat, logistika,
qishloq xo’jaligi, xizmat ko’rsatish kabi sohalarda mahalliy va xorijiy sarmoyalarni
jalb etishga xizmat qilmoqda. 2023 yilda ushbu zonalar orqali jalb qilingan
investitsiyalar hajmi 4,1 milliard AQSh dollarini tashkil etdi.

Solik islohotlari: Oxirgi yillarda yuridik va jismoniy shaxslar uchun soliq
stavkalari soddalashtirildi, bu esa tadbirkorlik faoliyatini kengaytirishga va
samadorlikni oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Masalan, 2017 yilda korporativ
daromad solig’i stavkasi 15% bo’lsa, 2023 yilga kelib u 12% gacha tushirildi. Bu
orqali 2023 yilda davlat budjetiga tushgan umumiy soliqlar hajmi 280 trillion
so’mni tashkil etdi, bu 2022 yilga nisbatan 18% o’sishni bildiradi.
Monetar siyosat: Markaziy bank inflyatsiyani jilovlash orqali makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlashga harakat qilmoqda. 2022 yilda inflyatsiya darajasi 12,3%
ni tashkil qilgan bo’lsa, 2023 yil yakunida u 8,8% gacha pasaydi. Bu o’z navbatida
iqtisodiy ishonch va investitsion muhitga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Infratuzilmaviy loyihalar: O’zbekistonda yo’l, transport va energetika
sohalariga qaratilgan yirik infratuzilmaviy investitsiyalar natijasida iqtisodiy
faoliyat yuritish qulaylashdi. Jumladan, 2023 yilda 1 200 km yangi avtomobil
yo’llari, 4 ta yangi elektr stansiyasi va 3 ta xalqaro aeroport qurildi.
Bandlik va inson kapitali rivoji: 2023 yilda “Yoshlar daftari” va “Ayollar
daftari” doirasida 500 mingdan ortiq ishsiz aholiga kasbga o’qitish va bandlik
yaratish bo’yicha davlat subsidiyalari ajratildi. Bu choralar mehnat samaradorligini
oshirib, iqtisodiy faollikni kengaytirishga xizmat qildi.
Iqtisodiy samaradorlikka ta’sir qiluvchi yana bir muhim omil bu —
rivojlangan texnologiyalar va innovatsiyalarni joriy etishdir. 2023 yilda “Raqamli
O’zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida davlat sektori va yirik korxonalar
faoliyatiga sun’iy intellekt, raqamli audit, avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari
joriy etildi. Bu jarayonlar samarasida ishlab chiqarish jarayonlarining tejamkorligi,
mahsulot sifati va bozorga chiqish tezligi keskin oshdi.
Shuningdek, davlat tomonidan qishloq xo’jaligi sohasida agrosanoat
klasterlarini tashkil etish orqali ham yuqori samaradorlikka erishilmoqda. 2023

yilda respublika bo’yicha 300 dan ortiq klaster faoliyat yuritgan bo’lib, ular
umumiy qishloq xo’jaligi mahsulotining 45% ini ishlab chiqardi. Bu tizim
resurslardan tejamli foydalanish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va
mahsulotni bir zanjirda qayta ishlash orqali maksimal foyda olish imkonini berdi.
Xulosa qilib aytganda, davlatning iqtisodiy siyosati — samaradorlikni
ta’minlashning hal qiluvchi omillaridan biridir. Bu siyosat qat’iy strategiyalar,
uzluksiz islohotlar, aniq ko’rsatkichlar va real moliyaviy rag’batlantirish vositalari
orqali amalga oshirilmoqda. Har bir davlatda bu siyosat o’ziga xos bo’lsa-da, uning
maqsadi yagona — iqtisodiy o’sish, raqobatbardoshlik va barqarorlikni
ta’minlashdir.
3.2. Davlat aralashuvining cheklanishi: bozor mexanizmlarining o’zini-
o’zi tartibga solish imkoniyatlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning aralashuvi muhim ahamiyatga ega
bo’lsa-da, haddan tashqari aralashuv ko’plab salbiy oqibatlarga olib kelishi
mumkin. Shu sababli, zamonaviy iqtisodiy yondashuvlar davlat aralashuvining
chegaralanishi, bozor mexanizmlarining mustaqil ishlashiga imkon yaratish
zarurligini ta’kidlaydi. Aynan ushbu yondashuv bozor mexanizmlarining o’zini-
o’zi tartibga solish xususiyatlarini chuqurroq tahlil qilishni talab etadi. 4
Bozor mexanizmlari – talab va taklif asosida shakllanadigan narxlar orqali
iqtisodiy resurslar taqsimotini ta’minlaydigan tizimdir. Bu tizim raqobat, erkin
savdo, narxlar orqali axborot uzatish kabi elementlar orqali o’zini-o’zi tartibga
soladi. Masalan, agar biror mahsulotga talab ortsa, uning narxi ko’tariladi, bu esa
ishlab chiqaruvchilarning ushbu mahsulot ishlab chiqarishga ko’proq resurs
yo’naltirishiga olib keladi. Aksincha, talab kamayganda narx tushadi va ishlab
4
G‘ulomov S.S., Hasanov B.A., Mirzayev B.M. – Iqtisodiyot nazariyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2016.

chiqaruvchilar boshqa sohalarga o’tadi. Bu jarayon resurslarning eng samarali
sohalarga oqishini ta’minlaydi.
Davlatning haddan tashqari aralashuvi esa ushbu tabiiy muvozanatni buzishi
mumkin. Masalan, sun’iy tarzda belgilangan narxlar (narx nazorati), eksport-
import cheklovlari, qat’iy litsenziyalash va byurokratik to’siqlar bozor
ishtirokchilarining erkinligini cheklaydi, raqobat muhitiga salbiy ta’sir qiladi.
Natijada resurslar noto’g’ri taqsimlanadi, ishlab chiqarish sekinlashadi va sifatsiz
mahsulotlar ko’payadi.
Buning real misoli sifatida, 20-asrning o’rtalarida sobiq Sovet Ittifoqidagi
markazlashgan reja asosidagi iqtisodiyotni keltirish mumkin. Unda davlat
tomonidan barcha narxlar, ishlab chiqarish rejalari va resurslar taqsimoti qat’iy
belgilanardi. Bu holat bozor signallarining yo’qolishiga, ortiqcha ishlab chiqarish
va tanqislik muammolariga olib keldi. Natijada iqtisodiy samaradorlik keskin
pasaydi va tizim o’zini oqlay olmadi.
Hozirgi davrda ko’plab mamlakatlar aralash iqtisodiyot modeliga amal
qilmoqda. Bu modelda davlat ijtimoiy tenglik, strategik sohalarni qo’llab-
quvvatlash va infratuzilmani rivojlantirish kabi yo’nalishlarda ishtirok etadi, biroq
umumiy iqtisodiy faoliyatni erkin bozorga topshiradi. Misol uchun, Germaniya va
Janubiy Koreya davlatlari yuqori raqobatbardosh sanoatni erkin bozor
mexanizmlariga asoslanib rivojlantirib, faqat muhim sohalarda davlat kafolatlarini
saqlab qolmoqda.
Bozorning o’zini-o’zi tartibga solish imkoniyatlari quyidagi ustunliklarga
ega:
Narx signallari orqali real holatni tezda aniqlash va moslashish;
Raqobat muhiti orqali samaradorlik va innovatsiyalarning rag’batlantirilishi;
Resurslar oqilona taqsimoti va iqtisodiy muvozanatning saqlanishi;

Tadbirkorlik tashabbuslarining kengayishi va erkin iqtisodiy muhitning
shakllanishi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra, iqtisodiy erkinlik indeksi yuqori bo’lgan
davlatlarda yalpi ichki mahsulot (YaIM) o’sishi, tashqi sarmoya jalb qilish
darajasi, bandlik va iste’molchilarning xarid qobiliyati sezilarli darajada yuqoridir.
2023 yilda Heritage Foundation tomonidan tuzilgan Iqtisodiy Erkinlik Indeksida
Singapur, Shveysariya va Irlandiya yuqori o’rinlarni egalladi. Bu mamlakatlarda
iqtisodiy o’sish sur’atlari 4–6% atrofida bo’lib, davlatning iqtisodiy faoliyatga
bevosita aralashuvi minimal darajada saqlanadi.
Xulosa qilib aytganda, bozor mexanizmlarining o’zini-o’zi tartibga solish
xususiyati iqtisodiy tizimning moslashuvchanligi, resurslarning samarali taqsimoti
va iqtisodiy barqarorlikka erishishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Davlatning roli esa
bu jarayonlarni to’g’ri yo’naltirish, cheklovlar o’rniga rag’batlar yaratish va bozor
ishtirokchilariga adolatli shart-sharoitlar ta’minlashdan iborat bo’lishi kerak.
Aynan shunday muvozanatli yondashuv orqali zamonaviy iqtisodiyotlar o’sishga
erishmoqda.
3.3.Davlat aralashuvining iqtisodiy samaradorlikka ta'siri
Davlat aralashuvining iqtisodiy samaradorlikka ta'siri keng va turli
yo’nalishlarni o’z ichiga oladi. Bozor iqtisodiyotining samarali ishlashini
ta'minlashda davlatning roli juda muhim. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi,
bozor mexanizmlarini boshqarish va muvozanatni saqlash uchun zaruriy choralarni
ko’rishda o’z ta'sirini ko’rsatadi. Aksariyat davlatlar o’z iqtisodiy tizimini
barqarorlashtirish, ijtimoiy tenglikni ta'minlash va ishlab chiqarish samaradorligini
oshirishga qaratilgan siyosatlarni amalga oshiradi. Bu borada davlatning iqtisodiy
aralashuvining samaradorligini o’lchashda bir qator o’lchovlar va ko’rsatkichlar

mavjud bo’lib, ular o’z navbatida iqtisodiy o’sish, ishlab chiqarish samaradorligi
va bozor tizimidagi raqobatni oshirishga xizmat qiladi.
Davlatning iqtisodiy siyosatidagi o’zgarishlar bozor mexanizmlarini tartibga
solish, resurslarni samarali taqsimlash va iqtisodiy o’sishni ta'minlashda katta rol
o'ynaydi. Masalan, soliq tizimi, davlat tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar va
bozorlarni tartibga soluvchi qonunchilik asosida amalga oshirilgan o’zgarishlar
iqtisodiyotning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Shu bilan birga,
davlatning iqtisodiy aralashuvi, bozor ishtirokchilarining faoliyatini
erkinlashtirishga va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga xizmat qiladi.
Davlatning iqtisodiy siyosati orqali iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash va
samaradorlikni oshirishga qaratilgan islohotlar ko’p hollarda ishlab chiqarishning
texnologik taraqqiyotini, yangi texnologiyalarni joriy etish va korxonalarni
modernizatsiya qilishni ta'minlaydi. Bundan tashqari, davlatning iqtisodiy
islohotlarida ishchi kuchi bozorini rivojlantirish va raqobatni kuchaytirish orqali
iqtisodiyotda barqaror o’sish amalga oshiriladi. Yaponiyaning 1980-yillardagi
iqtisodiy siyosati, yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va ishlab chiqarishning
samaradorligini oshirishga qaratilgan, o’z vaqtida muvaffaqiyatli amaliyot bo’lib
xizmat qilgan.
Shvetsiya misolida davlatning iqtisodiy siyosati bozor samaradorligini
oshirishda muhim omil bo’lgan. Shvetsiyaning iqtisodiy siyosati innovatsion
texnologiyalarni rivojlantirishga qaratilgan bo’lib, bu nafaqat ishlab chiqarish
samaradorligini oshirishga, balki butun iqtisodiyotning raqobatbardoshligini
oshirishga yordam berdi. Shvetsiyada davlat, sanoat va ilmiy tadqiqotlar o’rtasida
hamkorlikni rivojlantirish bo’yicha samarali siyosatni amalga oshiradi. Bu, o’z
navbatida, mamlakatning iqtisodiy samaradorligini oshiradi.
Iqtisodiyotga davlat aralashuvining samaradorligi, shuningdek, raqobatni
rivojlantirish va monopoliyalarga qarshi kurashishda o’z ifodasini topadi.

Davlatning iqtisodiy siyosatining samarali ishlashi, raqobatni rivojlantirish,
narxlarni nazorat qilish va ishlab chiqarishning samarali taqsimlanishiga imkon
yaratadi. Shvetsiya va Yaponiya kabi rivojlangan mamlakatlarda davlat iqtisodiy
islohotlar orqali bozorlarni erkinlashtirib, raqobatni qo’llab-quvvatlaydi va shu
bilan birga, iqtisodiyotning umumiy samaradorligini oshiradi. Bu mamlakatlar
o’zlarining iqtisodiy siyosatini bozorlarning erkin ishlashiga imkon yaratib,
iqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi.
Davlat aralashuvi bozor mexanizmlarini to’g’ri tartibga solish va iqtisodiy
samaradorlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Agar davlat aralashuvi bozor
jarayonlariga mos kelmasa yoki ko’plab me'yorlarni, shuningdek, iqtisodiy
islohotlarni amalga oshirmasa, iqtisodiy samaradorlik pasayishi mumkin.
Shvetsiya, Yaponiya va Singapur kabi mamlakatlarning tajribalari, davlatning
iqtisodiy siyosati bozor jarayonlarida to’g’ri muvozanatni ta'minlagan holda, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirganligini ko’rsatadi.
Shu bilan birga, davlatning iqtisodiy siyosatidagi o’zgarishlar, bozorlarning
muvaffaqiyatli ishlashiga va raqobatni rivojlantirishga yordam beradi. Davlatning
aralashuvi va iqtisodiy islohotlarining samarali amalga oshirilishi orqali, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish va iqtisodiy o’sishni ta'minlash imkoniyatlari
kengayadi. Bozor islohotlarining muvaffaqiyati, ayniqsa, davlatning iqtisodiy
siyosatining samarali ishlashi bilan bevosita bog’liqdir. 5
5
Abdullayev A.A. – Bozor iqtisodiyoti asoslari. – T.: Iqtisodiyot, 2019.

XULOSA
Iqtisodiy samaradorlik va bozor jarayonlariga davlat aralashuvining
chegaralari masalasi – har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimda dolzarb va
murakkab mavzulardan biridir. Ushbu kurs ishida ushbu mavzuning nazariy
asoslari, tarixiy taraqqiyoti, xorijiy tajribalar, O’zbekistondagi islohotlar
kontekstida tahlil qilindi. Umumiy tahlillardan ko’rinib turibdiki, bozor iqtisodiyoti
o’z tabiatiga ko’ra avtonom va muvozanatga intiluvchi tizim bo’lsa-da, amaliy
hayotda ko’plab kamchiliklar va cheklovlarga duch keladi. Aynan shu
kamchiliklarni to’ldirish, resurslar taqsimotidagi adolatsizliklarni bartaraf etish va
ijtimoiy tenglikni ta'minlashda davlatning roli juda muhim bo’lib qoladi.
Davlatning iqtisodiyotdagi ishtiroki asosan tartibga soluvchi, yo’naltiruvchi
va nazorat qiluvchi funksiyalarda namoyon bo’ladi. Soliq va budjet siyosati,
kredit-moliya boshqaruvi, investitsiya rag’batlantirish mexanizmlari, anti-
inflyatsion va bandlik siyosati kabi vositalar orqali davlat iqtisodiy jarayonlarga
bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Bu vositalarning har biri muayyan
sohalardagi bozor muvozanatini saqlab turish, ijtimoiy himoyani kuchaytirish yoki
iqtisodiy faollikni rag’batlantirish maqsadida qo’llaniladi.
Shu bilan birga, davlat aralashuvining chegarasi degan tushuncha ham juda
nozik va ehtiyotkorlik bilan belgilanishi zarur. Zero, haddan tashqari aralashuv —
bozordagi raqobatni susaytiradi, innovatsiyalarni sekinlashtiradi, moliyaviy
resurslar samaradorligini pasaytiradi. Aksincha, yetarli darajadagi muvozanatli
aralashuv esa — iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi, ijtimoiy muvozanatni ushlab
turadi va umumiy farovonlikka xizmat qiladi. Shu nuqtayi nazardan, eng maqbul
yondashuv bu — "davlat va bozorning sherikligi" asosida tashkil etilgan tizimdir.
O’zbekiston misolida olib qaralganda, so’nggi yillarda olib borilayotgan
iqtisodiy islohotlar aynan shu maqbul nisbatga erishish yo’lida qilinayotgan

harakatlardir. Soliq islohotlari, bank-moliya sektorining liberallashuvi, xususiy
sektorning qo’llab-quvvatlanishi, davlat korxonalarining transformatsiyasi va
xususiylashtirish jarayonlari — bularning barchasi bozor mexanizmini kuchaytirish
va davlat rolini maqbullashtirishga qaratilgan.
Shuningdek, davlatning makroiqtisodiy barqarorlikni saqlashdagi roli, aholi
bandligini ta’minlash, kambag’allikka qarshi kurashish, raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishdagi strategik pozitsiyasi ham zamonaviy iqtisodiy muhitda muhim
o’rin egallaydi. Ayniqsa, pandemiyadan keyingi davrda davlatning sog’liqni
saqlash, ijtimoiy yordam va iqtisodiy tiklanish yo’nalishlarida ko’rsatgan faoliyati
davlat aralashuvi zarur va foydali bo’lishi mumkinligini yana bir bor tasdiqladi.
Xulosa qilib aytganda, iqtisodiy samaradorlikni ta’minlashda davlat
aralashuvi — bu ekstremal darajada ko’p yoki butunlay yo’q bo’lishi kerak bo’lgan
narsa emas. Aksincha, bu – doimiy monitoring, tahlil va strategik qarorlar asosida
moslashuvchan tarzda olib borilishi kerak bo’lgan murakkab boshqaruv tizimidir.
Davlat va bozorning uyg’un hamkorligi, har ikki tomonning o’z funksiyasini
to’g’ri va samarali bajarishi orqali barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishish
mumkin. Shu bois, bu mavzu bo’yicha ilmiy izlanishlar, amaliy tavsiyalar va
strategik qarorlar har doim dolzarb bo’lib qoladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1. Abdullayev A.A. – Bozor iqtisodiyoti asoslari. – T.: Iqtisodiyot, 2019.
2. Abduraxmanov Q.X. – Makroiqtisodiyot. – T.: Fan va texnologiya, 2020.
3. Alimov R.X. – Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi: nazariya va amaliyot.
– T.: Iqtisodiyot, 2017.
4. Bekmurodov Sh. – Davlat moliyasi. – T.: Moliya, 2018.
5. G’ulomov S.S., Hasanov B.A., Mirzayev B.M. – Iqtisodiyot nazariyasi. –
T.: Iqtisodiyot, 2016.
6. Karimov I.A. – O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997
7. Murodov N. – Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy siyosati.
– T.: Innovatsiya, 2021.
8. Nazarov S. – Davlatning iqtisodiy islohotlardagi o’rni. – T.: Iqtisodiyot,
2020.
9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari (2017–2024
yillar).
10. Pulatov M.M. – Bozor munosabatlari nazariyasi. – T.: Akademiya, 2018.
11. Salimov B. – Iqtisodiy xavfsizlik va davlat siyosati. – T.: Iqtisodiyot,
2019.

12. Tursunov B.O. – Makroiqtisodiy barqarorlik asoslari. – T.: Ilm ziyo,
2021.
13. Xoliqov H.Q. – Davlat moliyasining nazariy asoslari. – T.: Moliya, 2017.
14. Xudoyberganov Q., G’ofurov U. – Iqtisodiyot nazariyasi. – T.:
Iqtisodiyot, 2022.
15. Yunusov X. – Davlat va bozor: iqtisodiy muvozanat tamoyillari. – T.:
Fan, 2015.
Qo’shimcha adabiyotlar:
G’aniev S.S. – Iqtisodiy islohotlar: tahlil va natijalar. – T.: Akademnashr,
2022.
Hasanov U.M. – Raqobat muhitini shakllantirishda davlat siyosati. – T.: Fan,
2021.
Mamatqulov B.B. – Innovatsion iqtisodiyot va uning rivojlanish
yo’nalishlari. – T.: IQTISOD, 2020.
O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni qisqartirish
vazirligi ma’ruzalari va tahlil materiallari.
Respublika budjeti to’g’risidagi qonunlar (so’nggi yillar uchun).
Internet manbalari:
www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari.

www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi.
www.norma.uz – Iqtisodiy va huquqiy yangiliklar portali.
www.president.uz – O’zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy sayti.
www.mf.uz – Moliya vazirligining rasmiy veb-sayti.
www.economy.gov.uz – Iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni qisqartirish
vazirligi.
www.imf.org – Xalqaro valyuta jamg’armasi (xalqaro statistik va iqtisodiy
ma’lumotlar).
www.worldbank.org – Jahon banki portali (O’zbekiston iqtisodiy
ko’rsatkichlari).
www.uzreport.news – O’zbekiston va jahon iqtisodiyoti yangiliklari.
www.gazeta.uz – Iqtisodiy siyosat, islohotlar va hukumat qarorlari sharhi.

Iqtisodiy samaradorlik va bozor jarayoniga davlat aralashuvining chegaralari

Купить