Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 845.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 Avgust 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan moliyaviy tartibga solish instrumentlari

Sotib olish
KURS ISHI MAVZU: Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan moliyaviy tartibga solish instrumentlari Topshirdi: ___________________ Qabul qildi: ____________________ 1 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………..3 I BOB. DAVLAT BYUDJETI DAROMADLAR TIZIMI VA ULARNING TASNIFLANISHI. 1. 1 O zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining amaldagi holatiʻ tahlili ………………………………………………………………………………. 7 1.2 Davlat byudjeti daromadlarini boshqarish va uni optimallashtirish yo‘nalishlari. ..........................................................................................................12 II BOB. MOLlYANING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI 2.1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati .........................................................18 2.2. Yetakchi xorijiy mamlakatlarning davlat moliya tizimi .................................25 XULOSA…………………………………………………………………………33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..35 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz iqtisodiy islohotlar davrida davlat moliyasini, shu jumladan davlat byudjetini boshqarishda moliyaviy nazorat muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bunda moliyaviy intizomini mustahkamlash uchun amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning yo‘nalishini byudjet mablag‘laridan samarali va maqsadli foydalanish, byudjet intizomini mustahkamlash uchun byudjet tashkilotlari rahbarlarining iqtisodiy mustaqilligini kengaytirish va mas’uliyatini oshirish; byudjetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlarni mablag‘ bilan ta’minlash mexanizmini soddalashtirish va byudjet mablag‘laridan foydalanishda mavjud mablag‘larni oqilona taqsimlash uchun shart-sharoitlar yaratish; byudjet tashkilotlari xodimlari mehnatini rag‘batlantirish, ular faoliyatining samaradorligini oshirish va kadrlar qo‘nimsizligini kamaytirish uchun shart-sharoitlar yaratish kabilar belgilamoqda. Byudjet mablag‘larini taqsimlovchilar, byudjet muassasasi rahbarlari, bosh hisobchilari, moliya organlari xodimlari tomonidan yetarli darajada nazoratni o‘rnatilmasligi va ularning ma’suliyatsizliklari natijasida byudjet ijrosi borasida bir qator kamchiliklarga yo‘l qo‘yilmoqda. Bu esa byudjet tashkilotlarini faoliyatini, ularni xarajatlarini rejalashtirishni va uni nazorat qilishni dolzarb masalalardan qilib qo‘ymoqda. Byudjet nazorati byudjet to‘g‘risidagi qonun hujjatlarining moliyaviy nazorat ob’ektlari tomonidan buzilishi hollarini aniqlash, bartaraf etish va unga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida davlat moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Ularni faoliyatini takomillashtirish maqsadida bir qator me’yoriy hujjatlar qabul qilinmoqda. Amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida erigilgan yutuqlarlar bilan bir qatorda bu sohada o‘z yechimini kutayotgan muammolar mavjud. Jumladan, moliyaviy nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladigan yakuniy nazorat natijasida byudjet mablag‘laridan maqsadsiz foydalanish holatlari doimiy ravishda aniqlanmoqda. Byudjet tashkilotining rivojlantirish jamg‘armasiga byudjet tashkilotlarining tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan olingan daromadlari tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar va ularni ishlab chiqarish 3 bo‘yicha xarajatlar o‘rtasidagi ijobiy farq sifatida aniqlanadi. Byudjetlarni tuzish, ijrosini amalga oshirish va nazorat qilish mablag‘larni samarali va maqsadli sarflanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Shu sababdan byudjet ijrosi jarayonida ishonchli axborotga extiyoj vujudga keladi. Bunda, buxgalteriya hisobi eng asosiy axborot manbai bo‘lib, uni tashkil etish iqtisodiy jihatdan muhim hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlar sharoitida byudjet mablag‘laridan oqilona va samarali foydalanish, byudjet tashkilotlarini moliyalashtirishni samarali tashkil etish dolzarb masalalardan biri sanaladi. Byudjetlarni tuzish, ijrosini amalga oshirish va nazorat qilish mablag‘larni samarali va maqsadli sarflanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Shu sababdan byudjet ijrosi jarayonida ishonchli axborotga extiyoj vujudga keladi. Bunda, buxgalteriya hisobi eng asosiy axborot manbai bo‘lib, uni tashkil etish iqtisodiy jihatdan muhim hisoblanadi. Iqtisodiy islohotlar sharoitida byudjet mablag‘laridan oqilona va samarali foydalanish, byudjet tashkilotlarini moliyalashtirishni samarali tashkil etish dolzarb masalalardan biri sanaladi. Byudjet tashkilotlari byudjet mablag‘larining asosiy iste’molchisi hisoblanib, Davlat byudjeti xarajatlarini tashkil etadi va xarajatlar smetasi asosida byudjetdan moliyalashtiriladi. Shuningdek, byudjet foydalanish yo‘nalishlari ko‘rsatilgan holda byudjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha smetalar doirasida xarajatlarni amalga oshiradi Byudjet tashkilotlari o‘z funksiyasini bajarganligi uchun amalga oshirgan xarajatlari smeta asosida Davlat byudjetidan moliyalashtiriladi. Xarajatlar smetasiga xarajatlarning moddalari bo‘yicha to‘rtinchi guruh xarajatlari yoyilmasi, shuningdek davlat ehtiyojlari uchun ustuvor ravishda kichik tadbirkorlik sub’ektlaridan xarid qilinadigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) guruhlarining ro‘yxati bo‘yicha xarajatlar yoyilmasi ilova qilinadi. Byudjet tashkilotlarining va byudjet mablag‘lari oluvchilarning xarajatlar smetalari ikki nusxada, byudjet mablag‘larini taqsimlovchi tasarrufidagi byudjet tashkilotlari va byudjet mablag‘lari oluvchilar bo‘yicha uch nusxada tuziladi. Byudjet mablag‘larini taqsimlovchi o‘z tasarrufidagi tashkilotlardan kelib tushgan xarajatlar smetalarini moliya yili uchun byudjet mablag‘larini taqsimlovchiga byudjetdan ajratiladigan mablag‘lar hajmi doirasida ko‘rib chiqadi va byudjet mablag‘larini taqsimlovchining O‘zbekiston 4 Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim etiladigan jamlanma xarajatlar smetasini tuzadi. Kurs ishing obyekti: soliqlar va boshqa ixtiyoriy to‘lovlarni to‘lash jarayonida davlat va fuqarolar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; Kurs ishining maqsadi: mamlakatimizda o‘rnatilgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lavlarning tarkibini o‘rganish va davlat byudjet daromadlarida tutgan o‘rnini tahlil qilish; Kurs ishining vazifasi: – byudjetdan moliyalashtiriladigan tashkilotlarni mablag‘ bilan ta’minlash mexanizmini soddalashtirish va ilg‘or tajribalarni tahlil qilish; – maqsadli pul fondlarini hosil qilish yechimlarini aniqlash ; Kur ishining tuzilishi: Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. I BOB. DAVLAT BYUDJETI DAROMADLAR TIZIMI VA ULARNING TASNIFLANISHI. 1.1 O zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarining amaldagiʻ holati tahlili Budjet tizimi murakkab mexanizm bo‘lib, har bir mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa jihatlarining butun majmui asosida shakllanadi. Iqtisodiyotni tartibga solishga, davlat o‘z funksiya va vazifalarini bajarishga, shunungdek, ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga imkon beradiga dastaklardan biri – davlat budjetidir. O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 3-moddasida davlat budjeti tushunchasiga ta’rif berilgan bo‘lib, unga ko‘ra davlat budjeti – davlatning davlat vazifalari va funksiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun mo‘ljallangan markazlashtirilgan pul jamg‘armasi.1 Demak, budjet iqtisodiy kategoriya sifatida o‘zida davlatning bir yilga mo‘ljallangan daromadlari va xarajatlarini ifodalaydi. Moliya yiliga mo‘ljallangan daromadlar va xarajatlar rejalashtirilib, tasdiqlanadi. Ularni amalga oshirish esa budjet munosabatlari hisoblanadi. Budjet orqali iqtisodiyotga quyidagi jihatlarda 5 ta’sir ko‘rsatish mumkin: soliqlar, yig‘imlar va turli majburiy to‘lovlar vositasida; to‘gridanto‘gri budjetdan moliyalashtirish vositasida; subsidyalash vositasida; foizisiz va 1 O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi. 26-dekabr 2013-yil.O‘RQ- 360-son. 3-modda imtiyozli kreditlar berish vositasida; budjet mablag‘lari hisobiga maxsus jamg‘armalar va zahiralar yaratish vositasida ta’sir ko‘rsatiladi. Yurtimizda chuqur iqtisodiy isloxotlar amalga oshirilayotgan xozirgi zamonda davlat budjeti daromatlari yaxshilanishi va samarali boshqarilish ahamiyati g oyat yuksakdir.ʼ Bugungi kunda Davlat tomonidan islohotlar qilish va tarmoqlarni davlat tomonidan qo llab quvvatlash, xamda ularning samaradorligini yanada oshirish ʼ kabi vazifalarini kun tartibiga qo‘yar ekan u o z navbatida budjet daromadlarini ʼ samarali shakllantirish tizimini joriy qilmoqligi zarur xisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo‘lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo‘lgan daromadlar va jamg‘armalarning bir qismini budjetga o‘tkazilishi natijasida vujudga keladi. Budjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag‘lari tashkil etadi. Bu moliyaviy (budjet) kategoriyaning namoyon bo‘lish shakli budjetga borib tushuvchi turli soliqlar, to‘lovlar, yig‘imlar, bojlar va ajratmalardan iborat. Davlat budjetining daromadlari o‘zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to‘lovlarning turi, mablag‘larning tushish shakli va ularni budjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin. Eng avvalo, davlat budjetining daromadlari o‘zlarining manbalariga ko‘ra quyidagi uch guruhga bo‘linadi: -soliqli daromadlar; - nosoliqli daromadlar; - tiklanmaydigan tarzda o‘tkaziladigan pul mablag‘lari. Nosoliqli daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi: - davlat mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar (soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq to‘langan soliq va yig‘imlardan so‘ng); 6 - budjet tashkilotlari tomonidan ko‘rsatilgan haqli (to‘lovli) xizmatlardan kelgan daromadlar (soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq to‘langan soliq va yig‘imlardan so‘ng); - fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo‘llash natijasida olingan mablag‘lar, jumladan, jarimalar, konfiskatsiyalar, kompensatsiyalar va davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni tiklash bo‘yicha olingan mablag‘lar; - moliyaviy yordam ko‘rinishidagi daromadlar (budjet ssudalari va budjet kreditlaridan tashqari); - boshqa nosoliqli daromadlar. Iqtisodiyotda tub tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash sharoitida budjeti daromadlari tarkibida soliqlarning mohiyati, soliq munosabatlarining ahamiyati, soliq tizimida va davlat budjetining daromadlaridagi salmog‘ini nazariy va amaliy ma’lumotlarga tayangan holda tahlil etish va o‘rganish bugungi kun talabi hisoblanadi. Soliq tizimida mavjud soliqlar iqtisodiy mazmunmohiyatiga ko‘ra to‘g‘ri(bevosita) va egri(bilvosita) soliqlarga bo‘linadi. To‘g‘ri soliqlarni soliq to‘lovchilarning o‘zi to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘laydi, soliqning huquqiy jihatdan ham, haqiqiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo‘ladi. Bu soliqlarga daromaddan va mulkdan to‘lanadigan barcha soliqlar kiradi. Egri soliqlar yuridik jihatdan to‘lovchilari mahsulot, ish va xizmatlarni yuklab yuboruvchilar bo‘lib, soliqning haqiqiy og‘irligi oxirgi iste’molchining zimmasiga tushadi, soliq summasi tovar, ish va xizmatlar narxi ustiga ustama tarzda o‘rnatiladi. O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining 2020-2021-yillardagi ijrosini tahlili. qiladigan bo‘lsak. Unga ko‘ra, 2021 yilda O‘zbekiston budjetining daromadlarini 46 foizini Bevosita soliqlar tashkil qilmoqda, 30 foiz qismini Bilvosita soliqlar tashkil qilgan. 17 foizi Resurs to‘lovlari va mol-mulk solig‘i bo‘lsa qolgan, 3 foizi Davlat boji va jarimalar va 4 foizini Boshqa tushumlar va yig‘imlar tashkil qilmoqda. Daromadlar tarkibida eng salmoqli ulushga ega bo‘lgan soliq turi bevosita soliqlardir. Shuningdek aytishimiz kerakki Resurs to‘lovlari va mol-mulk solig‘i xam yillar davomida o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Buni albatta mamlakatimizda mulkdorlar safini kengayishi bilan 7 izoxlashimiz mumkin . Dehqon (fermer) xo‘jaligi olgan yalpi mahsulotdan moddiy harajatlar, ijara haqqi, yollanib ishlovchilarga to‘langan ish haqi, maxsus jamg‘armalar (ijtimoiy sug‘urta, mol-mulkni majburiy sug‘urta qilish shxarajatlari, bankdan olingan qisqa muddatli kreditlar yuzasidan to‘langan foizlar), asosiy ishlab chiqarish fondlarini ta’mirlash xarajatlari chegirib tashlab, qolgan daromaddan soliq olinadi. O‘zbekiston Respublikasining o‘n bir yil mustaqil bosib o‘tgan yo‘lida uning soliqlari bozor iqtisodiyotini boshqarishning muhim quroli bo‘lib xizmat qilmoqda. Eng avvalo, 1992 yil 14 yanvardan boshlab qabul qilingan «Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan olinadigan soliqlar» hamda «O‘zbekiston fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmaganlardan olinadigan soliqlar to‘g‘risidagi», 1993 yil may oyida qabul qilingan «Mahalliy soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida» va “Er solig‘i to‘g‘risida”gi Oliy Majlis qonunlari asosida Respublikamizning dastlabki soliq tizimi bunyod etilgan edi. Biz boshqariladigan bozor iqtisodiyotiga o‘tmoqdamiz. Respulika soliqlari bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqichlab chiqarish o‘tishda bozor uning iqtisodiy qonuniyatlari talabiga qarab, takomillashtirib borilmoqda. Shuning uchun 1992 yilning 9 dekabrda o‘tkazilgan Oliy Majlis sessiyasida soliq tizimiga to‘ldirishlar va o‘zgarishlar kiritilishi bejiz emas. Birinchidan, eksport-import solig‘i bekor qilindi, korxonalar daromadiga solinadigan soliqlar stavkasini guruhlash kengaytirildi, qo‘shilgan qiymat solig‘i stavkasi 30 % dan 20% ga kamaytirildi, mol-mulk solig‘i korxonalar uchun 0,5% dan 1 % ga ko‘tarildi. Aholi soliqlarning stavkalarini va daromadlarini soliqqa tortish bo‘yicha ham qator o‘zgarishlar bo‘ldi. «Er solig‘i to‘g‘risida» gi qonun[1]ga binoan qishloq joylarida olinadigan qishloq xo‘jaligi solig‘i, shahar joylaridagi qurilish binolari uchun olib kelingan soliqlar barham topdi. Yerdan foydalanuvchi fuqarolar faqat yer solig‘i to‘laydilar, xolos. Korxona, birlashma va tashkilotlardan olinadigan soliqlar hamda aholi soliqlari Respulika davlat byudjetiga tushib, ular asosan zaif, kam ta’minlangan oilalar nafaqaxo‘rlar, talabalar va ko‘p bolali onalarni ijtimoiy himoya qilishga sarflanadi. Demak, soliqlar asosan mehnatkashlarni ijtimoiy himoya qilishga va iqtisodiyotni tanglikdan chiqarishga mo‘ljallangan kapital xarajatlarga 8 sarflanmoqda. Bu bilan Prezidentimiz ta’kidlab o‘tgan tamoyillaridan biri- biz mehnatkashlarni ijtimoiy himoya qilish yo‘li bilan bozor iqtisodiyotiga kirib boramiz degan ko‘rsatmasiga amal qilinmoqda. Bulardan tashqari, chet el valyutasida tushumga ega bo‘lgan korxonalar respublika valyuta fondiga 25 foiz va Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri valyuta fondlariga 10% soliq joriy etildi. Bugungi kunda O‘zbekiston soliq tizimini takomillashtirish, uni bozor munosabatlari talabiga moslashtirish davom etmoqda. 9 1.2 Davlat byudjeti daromadlarini boshqarish va uni optimallashtirish yo‘nalishlari. Davlat byudjeti daromadlari yoki byudjet daromadlari - bu davlat tomonidan davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun soliqlar va soliq bo‘lmagan manbalardan olinadigan pul. Davlat byudjeti daromadlari, shuningdek, davlat xarajatlari davlat byudjetining tarkibiy qismlari va hukumatning moliyaviy siyosatining muhim elementidir. Soliqlarni yig‘ish hukumatning eng asosiy vazifasidir, chunki daromad davlatning ishlashi, umumiy manfaatni ta'minlash (jamoat manfaatlarini bajarish uchun ijtimoiy shartnoma orqali) va uning qonunlarini bajarish uchun zarurdir; daromadning bu zarurati zamonaviy byurokratik davlat rivojlanishining asosiy omili edi. [1] Davlat byudjeti daromadlari davlat qarzi va pul bosib chiqarishdan farq qiladi, bu ikkalasi ham davlatning pul taklifini byudjet daromadlarini ko‘paytirmasdan oshiririshning vaqtinchalik chorasi sifatida xizmat qiladi. Daromad manbalari ; Hukumat daromad olishi mumkin bo‘lgan turli manbalar mavjud. Davlat daromadlarining asosiy manbalari turli makonda va zamonda turlicha bo‘lgan. Zamonaviy davrda soliq tushumlari odatda hukumat uchun asosiy daromad manbayi hisoblanadi. OECD tomonidan e'tirof etilgan soliq turlariga daromad va foyda soliqlari, turli yig‘imlar badallari, ijtimoiy soliq, mol-mulk solig‘i va boshqa soliqlar kiradi. Soliq bo‘lmagan daromadlar davlat korporatsiyalaridan olinadigan dividendlar, jarimalar , yig‘imlar, davlat mulkini xususiylashtirishdan tushumlar va xalqaro moliya institutlarining tashqi kreditlari va qarzlari ko‘rinishidagi kapital tushumlarini o‘z ichiga oladi. Tashqi yordam ko‘pincha rivojlanayotgan mamlakatlar uchun asosiy daromad manbayi bo‘lib, ba'zi rivojlanayotgan mamlakatlar uchun esa asosiy daromad manbai hisoblanadi. Malum bir vaziyatlarda tizimda mahalliy hukumatlar o‘z daromadlarining bir qismini o‘zidan yuqori hukumatdan transfert to‘lovlari ko‘rinishida yordam olishlari mumkin. 10 Davlat krediti davlat moliyasi va mahalliy moliya sohasining alohida bo‘g‘ini bo‘lib, bunda davlat asosan pul mablag‘larini qarzga oluvchi sifatida namoyon bo‘ladi. Davlat krediti agar davlat byudjet daromadlari xarajalarni qoplamay qolganda ishlatilishi mumkin. Ammo bundan tashqari davlat kreditidan samarali ishlatilish yo‘li ham mavjud bo‘lib, bunda asosiy e’tibor soliq yukini teng taqsimlashga qaratiladi. Masalan. davlat iqtisodiy-ijtimoiy maqsadlar uchun investitsiya dasturi asosida markazlashtirilgan mablag‘lar evaziga jamiyat tomonidan ko‘p yil davomida ishlatiladigan loyihani ishga tushirish uchun mablag‘ jalb qilish kerak bo‘lsin deb tasavvur qilsak. Bunda davlat bevosita davlat kreditiga murojaat etish mumkin ya’ni, obligatsiya yoki boshqa qarz qimmatli qog‘oz chiqarish evaziga mablag‘larni jalb etib uni yillar davomida qaytarishi mumkin bo‘ladi, bunda soliq yuki, keyingi avlodga ham teng taqsimlanadi ya’ni ma’lum bir davr soliq to‘lavchilari uchun yuk bo‘lmaydi. Shuning uchun davlat kreditidan ham samarali ishlatish mumkin boladi. Xo‘jalik yurutuvchi sub’ektlar moliyasining tarkibiy qismi bo‘lgan tijorat korxonalari, tashkilotlar moliya tizimi tarkibiy sifatida alohida hususiyatga egadir. Ya’ni ular ham o‘z faoliyati davomida tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish ustav kapitalini shakllantirish, daromadlari va xarajatlarini shakllantirish mol-mulkini tasarruf etish va zimmasidagi majburiyatlarni olib, ularni bajarish bilan bog‘liq ravishda alohida xarakterlanadi. Moliyaviy vositachilar esa bilamizki, banklar, sug‘urta tashkilotlarini misol qilib olishimiz mumkin. Moliyaviy vositachilarning xususiyati shundan iboratki, ular o‘z xo‘jalik faoliyatidan tashqari vositachilik faoliyati bilan ham shug‘ullanishadi. Banklar kreditlar berish, investitsiya operatsiyalari, omonatlar jalb qilishdan tashqari korxonalarga pul o‘tkazmalari bo‘yicha, shuningdek jismoniy shaxslarga ham bank xizmatlarini ko‘rsatadi. Nodavlat notijorat tashkilotlari deganda foyda olishni faoliyatining asosiy maqsadi qilib olmagan va olingan daromadlarni o‘z qatnashchilari o‘rtasida taqsimlamaydigan yuridik shaxslar tushiniladi. Notijorat tashkilotlariga byudjet tashkilotlari, shu jumladan davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, nodavlat notijorat tashkilotlari, shuningdek, fuqorolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tashkilotlardir. 11 Notijorat tashkilotlari moliya tizimining xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasi tarkibiga kirib moliya tizimining alohida xususiyatini qamrab oladi. Notijorat tashkilotlari orqali ham ma’lum vazifalar bajarilishi mumkin bo‘ladi. Yuqorida moliya tizimining nazariy asoslariga bir qancha to‘xtalib o‘tildi. endi moliya tizimining huquqiy asoslariga to‘xtaladigan bo‘lsak. Huquqiy asosning yaratilishining muhimligi shundaki, huquqiy asos yaratilishi majburiyat va vazifalarni teng ajaratib beradi. Huquqiy asossiz vazifa va majburiyatlar bajarilishida sansolarlikka yo‘l qo‘yilishi va samarasizlikka olib borishi mumkin bo‘ladi. Moliya tizimining huquqiy asosini tashkil etishda ham har bir sohalarni o‘zining faoliyatini qonuniy jihatdan ajratib berish va moliya tizim doirasida foaoliyat yurituvchi organlar faoliyatini vazifalarini aniq belgilab berishdan iborat bo‘ladi. Mamlakatimiz moliya tizimining huquqiy asoslaridan birinchisi O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi hisoblanadi. Byudjet kodeksiga asosan mamlakatimizning davlat byudjeti tuzilmasi berilgan bo‘lib unga ko‘ra mamlakatimizning davlat byudjeti O‘zbekiston Respublikasi Respublika byudjeti hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlaridan tashkil topganligi aytib o‘tilgandir. Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjet tuzilmasiga Qoraqalpog‘iston Respublikasi Respublika byudjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi tumanlari va shaharlarinng byudjetlari kiradi. Viloyatlar mahalliy byudjetlari tuzilmasiga viloyat byudjeti, tegishli viloyatlar tumanlari va shaharlarning byudjetlari kiradi. Toshkent shahar mahalliy byudjet tuzilmasiga shahar byudjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarning byudjetlari kiradi [ 7 ] . Byudjet kodeksida moliya tizimining tarkibiga kiruvchi davlat maqsadli jamg‘armalariga alohida ta’rif ham berilgandir. Davlat maqsadli jamg‘armalarning asosiy qonuniy asosi byudjet kodeksidan tashqari har birining o‘zining nizomi ham mavjuddir. O‘zbekiston Respuyblikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari pensiya jamg‘armasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan 2010-yil 19-fevral 30-son [8] “O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi huzuridagi Byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi to‘g‘risidagi” nizom tasdiqlangan bo‘lib, unga ko‘ra jamg‘armaning 12 asosiy funksiya vazifalari quyidagilardan iboratdir: 1) qonun hujjatlarida belgilangan tartibda fuqarolarning davlat pensiya ta minotini tashkil etish,ʼ fuqarolarga pensiyalar, ijtimoiy nafaqalar, kompensatsiya to lovlari va boshqa ʻ to lovlarni tayinlash, pensiyalar va boshqa to lovlar miqdorlarining qayta hisoblab ʻ ʻ chiqilishini ta minlash; 2) pensiyalar va boshqa to lovlarni to liq hajmda ʼ ʻ ʻ moliyalashtirish va to lanishini tashkil etish, ular bo yicha hisob va hisobotni ʻ ʻ yuritish; 3) tizimli asosda pensiyalar tayinlash va ularni qayta hisoblashning doimiy tahlilini o tkazish va monitoringini olib borish, fuqarolarning pensiya ta minotiga ʻ ʼ yo naltiriladigan mablag lardan qat iy maqsadli foydalanilishini ta minlash; ʻ ʻ ʼ ʼ 4) boquvchisini yo qotgan taqdirda, shuningdek, mehnatda mayib bo lganlik yoki ʻ ʻ xodim mehnat majburiyatlarini bajarishi bilan bog liq kasb kasalligi oqibatidagi ʻ nogironlik tufayli tayinlangan pensiyalarga to langan mablag larni da volar ʻ ʻ ʼ bo yicha aybdor yuridik va jismoniy shaxslardan belgilangan tartibda undirib ʻ olishni tashkil etish. Ya’ni bunday holatlarda to‘ridanto‘g‘ri pensiya fondidan mablag‘ o‘tkazib beriladi. qtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish: Moliya iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda muhim rol o‘ynaydi: Innovatsiyalarni moliyalashtirish va yangi texnologiyalarni joriy etish. Tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish. Infratuzilmani rivojlantirish va biznes yuritish uchun qulay sharoitlar yaratish.Iqtisodiy jarayonlarni tartibga solish: Moliya iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solish quroli sifatida ishlatiladi. Pul-kredit siyosati, fiskal siyosat va soliq siyosati davlatning iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatadigan asosiy vositalaridir. Moliyaviy nazorat moliyaviy resurslardan foydalanishning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligiga rioya etilishini ta’minlaydi. Xulosa: Moliya iqtisodiy munosabatlarning in'ikosi bo‘lib, jamiyat hayotida asosiy o‘rin tutadi. Shuni ta’kidlash kerakki , moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy tabiati iqtisodiy tizimning turiga bog‘liq. Moliyaning rivojlanishi tovar-pul munosabatlarining kengayishi, qonunchilik bazasining mustahkamlanishi va infratuzilmaning takomillashuvi bilan bog‘liq.Moliya ijtimoiy takror ishlab chiqarishda, mablag‘lar oqimini ta’minlashda, iqtisodiy 13 o‘sishni rag‘batlantirishda va iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishda ko‘p qirrali rol o‘ynaydi. II BOB. MOLlYANING MOHIYATI VA FUNKSIYALARI 2.1. Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati Moliya arabcha so‘z bo‘lib, o‘zbek tilida “pul mablag‘lari” ma’nosini anglatadi. Moliya pul mablag‘larining boshqarilishidir. Ya’ni umuman qayerda pul mablag‘lariga oid munosabatlar paydo bo‘lsa o‘sha yerda moliya ham vujudga kelaveradi. Buni bir qancha misollar orqali tushuntirish mumkin. Masalan, oddiy oila xo‘jaligida soliq uchunmi, yoki kommunal to‘lovlar uchunmi, pul ajratilsa o‘sha yerning o‘zida moliyning bir ko‘rinishi paydo bo‘ladi. Yoki korxonalar misolida olaylik, korxonalar ish haqi uchun pul mablag‘lari ajratadi, turli xil amortizatsiya ajratmalari ajaratadi, soliqlar uchun pul to‘laydi, xuddi shuningdek bu jarayonlarning har birida moliya yuzaga kelaveradi. Shunday ekan moliya quyidagilar o‘ratasida vujudga keladigan pul munosabatlarini ifodalaydi.  tovar-moddiy boyliklarni sotib olish, mahsulot va xizmatlarning realizatsiya qilish jarayonida korxonalar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;  markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondlarini yaratish va ularni taqsimlash borasida korxonalar va ularning yuqori organlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;  byudjet tizimiga soliqlarni to‘lash va xarajatlarni byudjetdan moliyalashtirish davomida korxona va davlat o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;  soliqlar va boshqa ixtiyoriy to‘lovlarni to‘lash jarayonida davlat va fuqorolar o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;  to‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar fuqorolar va nobyudjet fondlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari; 14  byudjet tizimining alohida bo‘ginlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;  to‘lovlarni amalga oshirish va resurslarni olish jarayonida korxonalar, fuqarolar va nobyudjet fondlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;  byudjet tizimining alohida bo‘g‘inlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;  sug‘urta badallarini to‘lash va zararlarni qoplash, sug‘urta hodisasi ro‘y berganda aholi, korxonalar hamda mulkiy va shaxsiy sug‘urta organlari o‘rtasida vujudga keladigan pul munosabatlari;  korxona fondlarining doimiy doiraviy aylanishiga xizmat qiluvchi pul munosabatlaridir. Demak, moliyada ham, soliqda ham, sug‘urtada ham xullas barcha tarmoqlarda vujudga kelaveradi. Bilamizki, moliyaninig ikki xil funksiyasi mavjud birinchisi taqsimlash bo‘lsa, ikkinchisi nazorat. Moliya davlat miqyosida YaIMni taqsimlash va qayta taqsimlashda ishtirok etadi. Yani, YaIM yaratilgandan so‘ng uning bir qismini soliqlar orqali taqsimlab, pul fondlari yaratadi va uni yana aholiga korxonalarga qayta taqsimlab beradi. Moliyaning taqsimlash funksiyasini korxonalar miqyosida ko‘radigan bo‘lsak, korxonalar ma’lum bir ishlab chiqarishni amalga oshirgandan so‘ng yaratilgan mahsulotlarni realizatsiya qilishadi. Realizatsiya qilingan mahsulotlardan tushumni bir qismini soliqlarga bir qismini amartizatsiyaga, yana bir qismini ish haqiga ajratishadi. Bu jarayonlarni amalga oshirish uchun moliyaning taqsimlash funksiyasidan bevosita foydalaniladi. Endi moliyaning nazorat funksiyasiga to‘xtaladigan bo‘lsak. Moliyaning nazorat funksiyasi umumdavlat miqyosida bo‘ladimi yoki mikrodarajada bo‘ladimi, sarflangan mablag‘larning samarali foydalanishi yuzasidan tekshirish uchun ishlatiladi. Nazorat samaradorlik uchun kerak. Chunki, nazorat yo‘q joyda sansolarlik, mablag‘larning noto‘g‘ri sarflanishi, turli xil ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Moliyaning nazorat funksiyasining o‘ziga xos muhim vazifalaridan biri shundaki, moliyaviy masalalar bo‘yicha qonunchilikning aniq bajarilishini, byudjet tizimi, soliq xizmati, banklar oldidagi moliyaviy majburiyatlar, shuningdek, hisob-kitoblar va to‘lovlar bo‘yicha xo‘jalik 15 yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida majburiyatlar o‘z vaqtida bajarilishi va to‘g‘ri olib 10 borilayotganligini tekshirish hisoblanadi. Bundan kelib chiqadiki moliyaning har ikkala asosiy funksiyasi bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Endi, moliya tizimiga to‘xtalsak, bilamizki, tizim sohalardan iborat bo‘ladi. Demak, moliya tizimi pul fondlari shakllanadigan va moliya munosabatlari vujudga keladigan turlicha sohalar yig‘indisini o‘zida mujjasamlashtiradi. Mamlakatda bozor islohotlarining amalga oshirilishi va mohiyatiga butunlay yangi bo‘lgan iqtisodiy va moliyaviy siyosatning hayotga tadbiq etilishi moliya tizimining sohalari va bo‘g‘inlariga nisbatan ob’yektiv ravishda yangicha yondashuvni taqazo etdi. Unga muvofiq ravishda, dastlab moliya tizimi quyidagi ikki sohaga bo‘linadi:  davlat moliyasi va mahalliy moliya;  xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasi. O‘z navbatida, bu moliya tizimning ikkala sohasi ham pul fondlari va daromadlarning shakllantirilishining shakllari va metodlariga bo‘g‘liq ravishda bir necha bo‘g‘inlardan tashkil topadi. Ya’ni davlat moliyasi va mahalliy moliyani quyidagi bo‘g‘inlarga bo‘lish mumkin:  davlat byudjeti;  davlat maqsadli fondlari;  davlat krediti. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasini esa quyidagi sohalarga bo‘lish mumkin bo‘ladi:  tijorat korxonalari va tashkilotlar moliyasi;  moliyaviy vositachilar moliyasi;  notijorat tashkilotlar moliyasiga bo‘linadi. Bularning har birining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, har birining alohida jihati mavjud. Ya’ni ular alohida bir biri bilan bog‘liqdir. Jahon miqyosida xalqaro valyuta munosabatlari, jahon moliya bozori, shuningdek, xalqaro to‘lovlarning turli tizimlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Moliyaviy tizimlarning globallashuvi milliy moliya bozorlari o‘rtasidagio‘zaro bog‘lanishning kuchayishiga, transchegaraviy moliyaviy oqimlar hajmining oshishiga va xalqaro moliya institutlarining rivojlanishiga 16 olib keladi. Global moliyaviy inqirozlar alohida mamlakatlarning iqtisodiyoti va moliyaviy tizimiga ta’sir qiladi.Davlat darajasi : Davlat darajasida davlat moliya tizimi, jumladan byudjet tizimi, davlat kredit tizimi, davlat korxonalari va ijtimoiy jamg‘armalar moliyasi mavjud. Davlat byudjeti davlat moliya siyosatining asosiy quroli bo‘lib, jamiyatda daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash uchun foydalaniladi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida reproduktiv jarayonlarni ta’minlashda davlat korxonalari moliyasi muhim o‘rin tutadi. Ijtimoiy jamg‘armalar ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish va aholini ijtimoiy himoya qilish uchun ishlatiladi.Sanoat darajasi : Sanoat darajasida sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, qurilish va boshqalar kabi milliy iqtisodiyot tarmoqlarining moliyaviy tizimlari ishlaydi. Investitsiyalarni moliyalashtirish asosiy fondlarni yangilash va ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Moliyaviy nazorat moliyaviy resurslardan foydalanishning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligiga rioya etilishini ta’minlaydi.Korporativ daraja : Korporativ darajada buxgalteriya hisobi, moliyaviy tahlil,rejalashtirish va moliyaviy resurslardan foydalanishni nazorat qilishni o‘z ichiga olgan korporativ moliya tizimlari ishlaydi. Korxonaning moliyaviy boshqaruvi biznes maqsadlariga erishish uchun moliyaviy resurslardan foydalanishni optimallashtirishga qaratilgan. Investitsion faoliyat sizga biznesni rivojlantirish va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilish imkonini beradi.Moliyaning ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi o‘rni: Mablag‘lar aylanishini ta’minlash: Moliya xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida pul mablag‘larining harakatini ta’minlaydi, bu esa reproduktiv jarayonlarni amalga oshirishning zaruriy shartidir. Takror ishlab chiqarish jarayonlarini moliyalashtirishga quyidagilar kiradi: Ishlab chiqarishning asosiy fondlarini moliyalashtirish. Aylanma mablag‘larni moliyalashtirish. Investitsiyalarni moliyalashtirish. Daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash -bu mablag‘larning turli maqsadlarda shakllanishi va ishlatilishini ta’minlaydigan moliya funktsiyalari. Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, o‘tgan asrning 60-70 yillardan boshlab, iqtisodiy o‘sish sur’atlarining yuqoriligi natijasida davlat xarajatlarining ham o‘sishi kuzatilgan. Shu bois bir 17 qator davlatlarda o‘rta va uzoq muddatga mo‘ljallangan istiqbol ko‘rsatkichlarini o‘zida mujassamlashtirgan byudjetlar tuzilidi. Chunki, bunda davlatning keyingi yillarda bo‘ladigan xarajatlariga ehtiyoji ham aks etilgan. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mamlakatimizda ham bozor iqtisodiyotiga o‘tishda olib borilayotgan chuqur iqtisodiy islohotlar sharoitida uning tamoyillarini ifodalovchi uzoq muddatli bir qator dasturlar, jumladan, investitsiya, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish bo‘yicha dasturlar ishlab chiqilgan. Ushbu sohadagi xarajatlar hajmini oldindan ko‘zda tutuvchi, 2-5 yilni o‘z ichiga oluvchi byudjetlarning prognoz ko‘rsatkichlarini tuzish, mutasaddi vazirlik va idoralar tomonidan ishlar amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Byudjetlarni tuzish sohasida taraqqiy etgan davlatlar tajribalarini misol keltirishimizdan maqsad, byudjet tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish borasida mamlakatimizda olib borilayotgan ishlarda rivojlangan davlatlar taraqqiyot modellaridan qo‘r-qo‘rona nusxa ko‘chirmagan holda ularning tajribasidan amaliyotimizda keng foydalanishimizdir. Davlat moliya tizimining tarkibiy qismlaridan biri – mintaqa moliyasi - mintaqaning ehtiyojlari qondirilishi muhim o‘rinni egallaydi. Mintaqa moliyasi aholining ijtimoiy – madaniy va kommunal- maishiy ehtiyojlarining qondirilishiga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirilishini ta’minlaydi. Demak, mintaqa moliyasi – bu mintaqaning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga qaratilgan mablag‘lar taqsimlanishi bo‘yicha iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Mintaqa moliyasi orqali Davlat o‘zining ijtimoiy siyosatini mintaqada faol olib boradi. Ushbu mablag‘larning mintaqa xokimliklar byudjetlariga berilishi asosida munitsipal xalq ta’lim, sog‘liqni saqlash, kommunal-maishiy xizmatlarning moliya ta’minoti amalga oshiriladi. Bu bilan amalga oshiriladigan tadbirlar doirasi kengaytiriladi. Mintaqa byudjetlari hisobidan nafaqat umumta’lim maktablari, balki oliy o‘quv yurtlari, sog‘liqni saqlash tizimlari, atrof-muhitni muhofaza qilish va boshqa obe’ktlarning moliya ta’minoti ham amalga oshiriladi. Mintaqa moliyasi yordamida davlat iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishida barcha tarixiy, geografik sabablarga ko‘ra ortda qolib ketgan mintaqaning rivojlanishi darajasini tenglashtiradi. Shu maqsadda mintaqaviy dasturlar tuziladi. Ularning amalga 18 oshirilishida ma’muriy – mintaqaviy sub’ektlar mablag‘lari va yuqori byudjetlarga soliq hisobidan shakllanadi. Mintaqa byudjetlariga maqsadli tadbirlarni amalga oshirish uchun davlat soliqlaridan to‘lovlar yoki subventsiyalar ajratiladi. Mintaqa moliyasi bu mintaqaning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishiga qaratilgan mablag‘lar hajmidir. Bu mablag‘larni ishlatishning asosiy yo‘nalishi mintaqaning ijtimoiyiqtisodiy va qisman ishlab chiqarish infratizimini rivojlantirishdan iborat. Hozirgi vaqtda mintaqa xokimliklariga mintaqani kompleks rivojlantirish vazifasi yuklanmoqda. 19 2.2. Yetakchi xorijiy mamlakatlarning davlat moliya tizimi . O‘zb е kiston R е spublikasi ham jahon hamjamiyatiga kirib bormoqda. Xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, madaniy va boshqa sohalardagi hamkorliklar rivojlanmoqda. Xususan, xorijiy mamlakatlar, ayniqsa, rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotini o‘rganish, shuningd е k bozor iqtisodiyotining rivojlanishidagi yutuq – kamchiliklari, rivojlanish muammolarini hal etishdagi to‘g‘ri yondashuvlar bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tib borayotgan R е spublikamiz iqtisodiyotini rivojlangan davlatlar darajasiga olib chiqishda tajriba sifatidagi ahamiyati kattadir. Sanoat ishlab chiqarishda yangi turdagi mahsulotlarning paydo bo‘lishi aholining hayoti va ijtimoiy ehtiyojini qanoatlantirish bilan birga qo‘shni davlatlar bozoriga raqobatbardosh istemol talablarini qanoatlantiradigan mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatini berdi. Shu o‘rinda O‘zbekistonda zamonaviy ishlab chiqarishni yanada kengaytirishga, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashda jahon andozasi talablariga javob beradigan texnologiyalarni jalb qilishgava xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlariga keng yo‘l berishga qaratilgan etibor o‘z ifodasini topmoqda. O‘zbekiston amalga oshirayotgan tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shakli xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqada bo‘lishidir. Shunga ko‘ra davlatimiz valyuta-kredit munosabatlarini, yani chet-el sarmoyalarini xalq xo‘jaligining ko‘pgina tarmoqlariga jalb qilish, xo‘jalik korxonalarini birgalikda ko‘rish va savdosotiq ishlarini amalga oshirishga katta ahamiyat berilmoqda. Mustaqillik sharofati ila iqtisodiy-ijtimoiy va manaviy hayotimizda o‘ziga xos milliy mazmun kasb etuvchi ajdodlarimiz asriy orzusi sifatida o‘z fursatini kutib kelayotgan tub o‘zgarishlar davrining guvohi bo‘layapmiz. Bu o‘rinda barcha o‘zgarishlar asosi iqtisodiy islohotlar ayniqsa sezilarli bo‘layotganligini ta‘kidlab o‘tish zarurdir. Respublikamizda tashqi faoliyat, avvalambor tashqi iqtisodiy aloqalarning yo‘nalishlari, tovar ayirboshlash, sarmoyalar hajmini ko‘paytirish 20 hamda valyuta operatsiyalarini chuqurlashtirish yo‘lida dastlabki yillardanoq muvaffaqiyatli ish olib borilayotganini guvohimiz. O‘zbekistondagi iqtisodiy o‘sishni va amalga oshirilayotgan islohotlar samarasini jahonning rivojlangan davlatlari yuqori baholamoqda, Buning boisi, mamlakatimizdagi mavjud siyosatning tinchlik va o‘zaro manfaatli hamkorlik homiysi ekanligi, o‘zining qulay geografik o‘rniga, noyob va boy xom ashyo manbalarining ko‘pligi, mavjud qazilmalarni o‘zlashtirish imkoniyatlarining qulayligi bilan asoslanganligidir. O‘zbekiston o‘zining mustaqilligi yillarida jahon ham jamiyatiga qo‘shilish jarayonini faol davom ettirdi. Respublika tashqi iqtisodiy faoliyatining strategik manfaatlarini taminlovchi, dunyoning ko‘pchilik regionlaridagi davlatlar bilan iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishga va chuqurlashtirishga qaratilgani holda jahon xo‘jaligining geografik ―Modeli va xalqaro geografik mehnat taqsimotining ko‘p‖ yillik tajribalarida sinalgan qonuniyatlari asosida o‘z tashqi iqtisodiy munosabatlarini shakllantirmoqda. Bugungi kunda jahon xo‘jaligi aloqalari shunday darajaga yetdiki, keyingi yillarda qitalararo tovarlar eksporti va importida mamlakatlar faolligi bir necha hissaga ortib ketdi va shu o‘rinda davlatlarning iqtisodiy geografik o‘rni rivojlanish va tashqi iqtisodiy aloqalarning muhim omiliga aylanib qoldi. Uning muhim jihatlari birinchidan davlatlarning geografik joylashuvi; ikkinchidan, tabiiy sharoiti va resurslari; uchinchidan, ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish darajasi, xo‘jaligining tuzilishi, mehnat resurslari, tarixiy ananalari va boshqa xususiyatlari bilan bog‘langan bo‘lib alohida xududlar qirasida bir-biridan farq qiladi. Bu o‘rinda mamlakatdagi mavjud tarmoqlar o‘zidagi mavjud resurslar, imkoniyatlari, ishlab chiqarish xususiyatlari va jahon andozalari talablarini etiborga olgan xolda, hamkor tanlashi mamlakatlar o‘rtasidagi muammolarning betaraf etish va iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Hozirgi jahon xo‘jaligining globallashuvi sharoitida rivojlangan yangi industrial mamlakatlarning iqtisodiyoti muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki so‘nggi yillarda etakchi mamlakatlar qatorida yangi industrial mamlakatlarning iqtisodiy salohiyati va nufuzi jahon arenasida yildan-yilga ortib bormoqda. O‘z navbatida, milliy iqtisodiyotlarni rivojlantirishda daromadlarni maqsadli ravishda 21 sarflash va to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar xajmini oshirish tufayli ularning iqtisodiy taraqqiyotida ―iqtisodiy mo‘jiza lar vujudga kelmoqda. Biz quyida‖ jahon xo‘jaligida ―iqtisodiy mo‘jiza ga erishgan mamlakatlarning iqtisodiy o‘sish ‖ davrlari orqali quyidagi bosqichlar orqali tahlil qilib chiqamiz: 1) 1960-yillar (Germaniya va Yaponiya); 2) 1970- yillar (―To‘rt ajdarho mamlakatlari - Janubiy Koreya, Tayvan ‖ ь , Singapur va Gonkong); 3) 1980-yillar (―To‘rtta kichik yo‘lbars mamlakatlari -Malayziya, Tailand, ‖ Indoneziya va Filippin; 4) 1990-yillar- ―To‘rtinchi iqtisodiy mo‘‘jiza , ya‘ni Xitoy); ‖ 5) 2000-yillar-―Cho‘l ustidagi mo‘‘jiza , arab mo‘‘jizasi (BAA va Qatar). ‖ Albatta, har bir mamlakat haqida gap boshlanganda, avvalo ko‘z oldimizda ushbu mamlakatning O‘zbekistondan qanchalik uzoqdaligi yoki yaqinligi, uning yer yuzida qaerda joylashganligi, ya‘ni jahon xaritasida geografik joylanishuvi, shuningdek, xududi va aholisi ko‘z oldimizda gavdalanadi. Mamlakatning qaysidir xususiyatlarini esga olish, qachondir shu mamlakat haqida o‘qigan kitobni yoki ko‘rgan biron bir filmni esga olamiz. Xorijiy mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Mazkur o‘rganilayotgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishida qo‘llagan iqtisodiy dasturlari va isloxotlarining nazariy jihatlarini ko‘rib chiqish, jumladan jahon iqtisodiyoti tarixidan joy olgan: ―Pul isloxoti (Germaniya), ―Dodj yo‘nalishi (Yaponiya), ‖ ‖ ―To‘rt modernizatsiya (Xitoy Xalq Respublikasi), ―Yashil inqilob (Hindiston) ‖ ‖ va boshqa tarixiy dastur, isloxotlarning nazariy jihatlari hamda xususiyatlari orqali chuqur tahlil qilishdan iboratdir. Yalpi ichki mahsulot qiymatini qayta taqsimlash funksiyasi. Davlat byudjeti mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va uning tarkibiga kiruvchi milliy daromadning qiymatini qayta taqsimlashda o‘zining qayta taqsimlash funksiyasi bilan ishtirok etadi. Bunday qayta taqsimlash jarayonlari natijasida yaratilgan YaIMning qiymatidan to‘lanadigan soliqlar va soliq xarakteridagi boshqa majburiy to‘lovlarning to‘lanishi asosida byudjet daromadlari shakllanadi. Byudjet daromadlari davlat markazlashgan moliyaviy resurslarining 22 bir qismi sifatida, davlatning funksiyalarini bajarish uchun sarflanadi. Ular pul mablag‘lari jamg‘armalarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni o‘zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoridagi markaziy va mahalliy byudjetlarga kelib tushadi. O‘zbekiston Respublikasida har yili davlat byudjeti orqali mamlakat YaIMining 18-20 foizi qayta taqsimlanadi. Davlat maqsadli jamg‘armalari bilan birga hisoblaganda esa bu ko‘rsatkich bugungi kunda 34-35 foizni tashkil etmoqda. Iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish funksiyasi. Soliqlar va byudjet xarajatlari orqali byudjet iqtisodiyotni tartibga solish, investitsiyalarni rag‘batlantirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning hal qiluvchi va muhim quroli bo‘lib xizmat qiladi. Bunda byudjet mablag‘lari hisobidan iqtisodiyotning ilg‘or tarmoqlari – aviasozlik, kosmik dasturlar va loyihalar, atom sanoati, energetika va mashinasozlik sanoatlari kabilar qo‘llab-quvvatlanadi. Samaradorligi yuqori bo‘lgan va o‘zini tez qoplovchi loyihalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash ham muhimdir. Lekin davlat byudjetining bu funksiyasidan orqada qolayotgan va qoloq ishlab chiqarishlarga moliyaviy yordam berish kabi o‘tmishda mavjud bo‘lgan va o‘zini oqlamagan maqsadlarda foydalanish iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta‘minlashga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga jiddiy putur etkazishini unutmaslik lozim. Davlat byudjetining ijtimoiy funksiyasi. Davlat ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda davlat byudjeti katta o‘rin egallaydi. Davlatning ijtimoiy kafolatlari doirasidagi xizmatlarni ko‘rsatadigan ta‘lim, sog‘liqni saqlash, fan, madaniyat sohalarini mablag‘ bilan ta‘minlash, aholining kam ta‘minlangan qatlamlarini (pensionerlar, nogironlar, bolalar, kam ta‘minlangan oilalar) ijtimoiy himoya qilish - ijtimoiy siyosatning ustuvorliklari hisoblanadi. Bundan tashqari, madaniyat sohasi keng ma‘nodaiqtisodiy taraqqiyotning muhim komponentlaridan biridir, bu borada jamiyat a‘zolarining imkoniyatlarini rivojlantirish taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Shunday ekan, bu yo‘nalishdagi davlat tadbirlarini mablag‘ bilan ta‘minlashda davlat byudjetining ijtimoiy funksiyasi yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Davlat byudjetining nazorat funksiyasi orqali byudjet daromadlarining shakllanishi, byudjet mablag‘larining oqilona va 23 maqsadga muvofiq ishlatilishi, byudjetdan mablag‘ oluvchilarning moliya-xo‘jalik faoliyati, ular tomonidan byudjet qonunchiligiga rioya qilish holati, yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning taqsimlanish va qayta taqsimlanish nisbatlari nazorat qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat moliyaviy resurslarining shakllanishi va ishlatilishi ustidan nazoratning zarurligi va ahamiyati yanada ortib bormoqda 24 Xulosa Xulosa o‘rnida aytishimiz kerakki , mamlakatimizda mavjud ijtimoiy ehtiyojlarini mablag‘ bilan ta’minlash uchun mustahkam moddiy asosni yaratish zarur, lekin davlat budjeti daromadlarisiz bunga erishib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham davlat budjetining daromadlari tushumini barqarorligi mamlakat iqtisodiyotini xarakterlaydigan eng muhim ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. Biz davlat budjeti daromadlarini tarkibida birgina soliqlarning mohiyati va soliq munosabatlarining ahamiyatini o‘rganar ekanmiz soliqlar budjet daromadlarini shakllantirishda va iqtisodiyotni rivojlantirishda qanchalik muhim vazifalarni amalga oshirishini tushunib yetdik. Biroq, ming afsuski ayrim soliqlar bo‘yicha ko‘zlangan prognozlar amalga oshirlmagan. Bunday holatlarni kelib chiqishiga birinchi tomondan soliqlarni rejalashtirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagaligi bo‘lsa, ikkinchi tomoni tushumlarni o‘z vaqtida va to‘liq tushmasligidir. Bunday holatlarni kelib chiqishiga birinchi tomondan soliqlarni rejalashtirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmagaligi bo‘lsa, ikkinchi tomoni tushumlarni o‘z vaqtida va to‘liq tushmasligidir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, budjet daromadlarini rejalashtirishni takomillashtirish yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: budjet daromadlarini rejalashtirish uchun zarur ma’lumotlar bazasiniyetarli va sifatli darajada shakllantirish; bu boradagi huquqiy hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish va budjet daromadlarini rejalashtirish jarayoni tartibi, usullari, muddatlari hamda ishtirokchilar vazifalarini aniq ko‘rsatib beruvchi huquqiy hujjat qabul qilish; ilmiy asoslangan va jahonning rivojlangan davlatlari amaliyotida qo‘llaniladigan usullarni tatbiq qilish; Muxtasar qilib aytadigan bo‘lsak davlat budjeti daromadlarini to‘g‘ri rejalashtirish, ijrosini belgilangan tartibda va miqdorlarda ta’minlash davlatning 25 o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishda muhim ahamiyat kasb etadi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi ―Oliy ta‘lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida gi PQ-2909-sonli, 2017-‖ yil 27-iyuldagi ―Oliy ma‘lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish choratadbirlari to‘g‘risida gi PQ-3151-sonli, 2018-yil 4-iyundagi ―2018/2019- ‖ o‘quv yilida O‘zbekiston Rspublikasining Oliy ta‘lim muassasalariga o‘qishgan qabul qilish to‘g‘risida gi PQ-3769-sonli, 2018-yil 5-iyundagi ―Oliy ta‘lim ‖ muassasalarida ta‘lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta‘minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida gi PQ-3775-sonli qarorlarida va ‖ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Devonining 2018-yil 4-apreldagi 5002- xxsonli topshirig‘ida belgilangan talablar, Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligining shu mazmundagi tegishli buyruqlarida belgilangan vazifalar ichida oliy ta‘lim yo‘nalish(mutaxassislik)lari o‘quv rejalari fanlarining o‘quv-uslubiy ta‘minotini takomillashtirib borish alohida o‘rin tutadi. Fanlarningo‘quv-uslubiy ta‘minotining asosiniO‘quv-uslubiy majmua(O‘UM)lar tashkil etadi va fanlarni o‘zlashtirishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘quv-uslubiy majmualarni ishlab chiqish konsepsiyasi zamirida mazmunan va uslubiy jihatdan tizimlashgan bo‘lishi, tarkibiy komponentlarining o‘zaro uzviyligi ta‘minlanishi hamda ta‘lim oluvchi o‘z qobiliyatini namoyish etishiga omil bo‘lishi zarur. ―Davlat byudjeti fanining ‖ O‘quv-uslubiy majmuasi bakalavriatning ―Kasb ta‘limi (―Moliya ), ―Soliqlar ‖ ‖ va soliqqa tortish , ―Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo‘yicha) , ‖ ‖ ―Sug‘urta ishi , ―Pensiya ishi va ―Davlat byudjetining g‘azna ijrosi ta‘lim ‖ ‖ ‖ yo‘nalishlari davlat ta‘lim standartlari hamda ―Davlat byudjeti fanining ‖ fandasturida belgilangan talablarga muvofiq egallanishi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malaka va kompetentsiyalarni shakllantirish, fanga oid jahondagi ilm- fan, texnika, texnologiyalarning so‘nggi yutuqlarini, ilg‘or xorijiy tajribalarni keng yoritish va ularni hisobga olgan holda fan mavzularini shakllantirish, o‘quv jarayonini kompleks loyihalash asosida kafolatlangan natijalarga erishish, mustaqil 26 bilim olish va o‘rganish hamda nazoratni amalga oshirishni ta‘minlaydigan o‘quv- uslubiy vosita bo‘lib, talabaning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan o‘quv-uslubiy manbalar, didaktik vositalar va materiallar, elektron ta‘lim resurslari, o‘qitish texnologiyasi, baholash metodlari va mezonlarini o‘z ichiga oladi. Ushbu O‘quv-uslubiy majmuada ―Davlat byudjeti fanining o‘quv‖ dasturiga muvofiq ravishda ma’ruzalar matnlari, amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar, mustaqil ta’lim topshiriqlarini bajarish bo‘yicha uslubiy qo‘llanma, fanning namunaviy va ishchi-o‘quv dasturlari, fan yuzasidan testlar, yakuniy nazorat savollari va variantlari, talabalar bilimini baholash mezonlari, fan mavzulari bo‘yicha tarqatma materiallar, fan mavzularini o‘zlashtirish bo‘yicha asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar hamda boshqa didaktik materiallar jamlangan. lat moliyasi va uning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan davlat byudjeti alohida o‘rin egallaydi. Davlat byudjeti davlatning qator ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ekologik va boshqa funksiyalarini amalga oshirishning moddiy- moliyaviy asosini tashkil etadi va mamlakat moliya tizimining barcha bo‘g‘inlari bilan byudjetmoliya qonunchiligi bilan tartibga solinadigan muayyan munosabatlarga kirishadi. O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning ustuvor vazifalarini bajarish, iqtisodiyotni barqaror va mutanosib rivojlantirish, jahon bozorlarida mustahkam o‘rin egallash, shular asosida izchil iqtisodiy o‘sishni ta‘minlash, xalqimizning hayot darajasi va farovonligini yanada oshirish borasidagi vazifalarni to‘liq va samarali amalga oshirish sharoitida davlat byudjetining amal qilish mexanizmlarini puxta o‘rganish har qachongidan ham dolzarbdir. Davlat moliyasi tizimida faoliyat qiluvchi mutaxassislardan davlat byudjet munosabatini to‘g‘ri va samarali tashkil etish mexanizmlarini puxta bilish va amaliyotda qo‘llay olish talab etiladi. Shu sababli bakalavriatning bir qator ta‘lim yo‘nalishlari o‘quv rejasiga ―Davlat byudjeti nomli fan kiritilgan bo‘lib, ‖ ushbu fan dasturida davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, iqtisodiyotni tartibga solish va ijtimoiy aiyosatni amalga oshirishdagi ahamiyati, byudjet tizimi va byudjetlararo munosabatlar tamoyillari, byudjet daromadlari va xarajatlari tizimining amal qilish mexanizmlari, byudjet jarayoni va byudjet nazoratini tashkil 27 qilish, xorijiy 6 davlatlar byudjet tizimi va byudjet jarayonini tashkil etish masalalari qamrab olingan. Davlat byudjeti davlat moliya tizimining tarkibiy qismini tashkil etadi va Davlat byudjetining mazmuni bevosita davlatning ijtimoiy- iqtisodiy funksiya va majburiyatlaridan kelib chiqadi. Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosati tadbirlarini, ijtimoiy soha va tarmoqlarni moliyaviy mablag‘lar bilan ta‘minlashda davlat byudjeti asosiy moliyaviy manba bo‘lib xizmat qiladi. Davlat byudjetini boshqarish va taribga solishda, ijtimoiy barqarorlikni ta‘minlashda, har bir davrning ustuvor taraqqiyot vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishda davlatning boshqa iqtisodiy dastaklari qatori, davlat byudjeti ham muhim ahamiyat kasb etadi, bu vazifalarning samarali ijrosi davlat byudjeti amal qilishining tegishli mexanizmlarini ishlab chiqish va amalda qo‘llash bilan ta‘minlanadi. ―Davlat byudjeti fanini o‘zlashtirish uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan‖ foydalanish, yangi axborot-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim ahamiyatga ega. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma‘ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallar, keyslardan foydalaniladi. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat‘iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 2 Mirziyoyev Sh.M. "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘risida"gi Farmoni. 2017 yil 7-fevral. 3 Mirziyoyev Sh.M. ―2017 — 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasini kelgusida amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida F-5024-son Farmoni.‖ 2017 yil 15 avgust. 4 Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutqi. - Toshkent:O‘zbekiston,2016.-56 b. 5 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi, ―Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o‘rganish ‖ bo‘yicha ilmiy-uslubiy risola.Toshkent davlat iqtisosodiyot universiteti, Toshkent, Ma‘naviyat.2017,-415 b. 6 A.V. Vaxabov, D.A. Xadjibayeva, Sh.X.Xajibakiyev ―Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlari .Toshkent, 2015 y. ‖ 29 7 7 Bail McCulloch, International business, The challenge of global competition. 7 edition, Mcgraw Hilll, 1999 y. 8 Paul R. Krugman, Maurice Obstfeld, Marc J. Melitz. International Economics, Theory & Policy, Addison-Wesley, 9 edition, 2012, ISBN 10: 0-13-214665-7 ISBN 13: 978-0-13-214665-4 9 Paul R. Krugman and Maurice Obstfeld. Developing Countries: Growth, Crisis, and Reform. 2003 Pearson Education, Inc. 22 Chapter. 10 2018 International Business Festival. access global opportunities. Liverpool, UK 12-28 june 2018, 11 Klaus Schwab, Xavier Sala-i-Martín, The Global Competitiveness Report 2017–2018. World Economic Forum Editor Professor Columbia University, Chief Advisor of The Global Competitiveness Report, World Economic Forum Geneva, 2018. 12 Булатова А.С., Волков А.М., Габарта А.А., Галишева Н.В., Мировая экономика и международные экономические отношения. Полный М64 курс: sебник/коллектив авторов; под ред.– 3-еизд., стер. – Москва: КНОКУР, 2017. – 916 с. – (Бакалавриат). 13 XORIJIY MAMLAKATLAR IQTISODIYOTI - 979 - Авторский коллектив 8 Пашковская М.В., ГоспорадикЮ.П., Мировая экономика , 4-е изд., перераб. и доп. - М: Университет ―Синергия , 2017. – 768 с.‖ (Университетская серия) Авторский коллектив 9 Хасбулатов Р.И., Международные экономические отношения: sебник для бакалавров/– М.: Издательство Юрайт, 2017. – 910 с. Серия: Бакалавр. Углубл е?нный курс. Рецензенты: Паньков В.С., Кулаков М.В. 14 Савина С. А., Дугина Т. А., Высочкина С. А., Внешнеэкономическая деятельность: sебно – методическое пособие для подготовки бакалавров направления 100800.62 «Товароведение» /– Волгоград: ФГБОУ ВПО Волгоградский ГАУ, 2014. 15 Галина Маховика, Елена Павлова. Внешнеэкономическая деятельность: sебный курс. – М.: ЭКСМО, 2017. 12 Прокушев Е. Ф., Костин А. А., 30 Внешнеэкономическая деятельность: sебник и практикум для прикладного бакалавриата / под ред. Е. Ф. Прокушева. – 9 - е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство Юрайт, 2015. Серия: Бакалавр. Прикладной курс. Internet manbalari 1. https://lex.uz/acts/-2799 2. https://lex.uz/docs/-96216 3. www.Lex.uz • www.tdpu.uz • www.pedagog.uz • www.ziyonet.uz • http://books.google.co.uz/books/S.K.Mangal • www.childpsy.ru ILOVALAR. 31 32 33 34 35

Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan moliyaviy tartibga solish instrumentlari

Sotib olish