Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda MDH tashkilotlari faoliyatlari va tashkiliy tuzilishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	88.5KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	07 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda MDH tashkilotlari faoliyatlari va tashkiliy tuzilishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT FAKULTETI
IQTISODIY XAVFSIZLIK YO’NALISHI
Iqtisodiy xavfsizlik fanidan
Kurs ishi
Mavzu: Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda MDH
tashkilotlari faoliyatlari va tashkiliy tuzilishi

Mundarija:
Kirish ………………………………………………………………….. 1
1. Xavfsizlik tushunchasi va mazmuni …………………………………. 3
2. MDX xavfsizligini ta’minlash yo’llari va uning ahamiyati …… 7
3. Iqtisodiy manfaat tushunchasi mazmun va mohiyati .……………… 18
4. MDX iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishning ahamiyati va
sabablari ………………………………………………….…………… 27
5. MDX iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash yo’nalishlari ...………. 34
Xulosa ………………………………………………………………….. 39
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………….. 41
1

Kirish
Barchamizga ma’lumki mamlakatning xavfsizligini ta’minlash eng oily
maqsad hisoblanadi. Chunki davlat o’z chegarasini belgilab, unga egalik qilishni
boshlaganidan so’ng, o’z hududida yashovchi barcha aholisi xavfsizligini
ta’minlash uning asosiy vazifasi hisoblanadi. Ya’ni ularning och qolmasligi, tashqi
ta’sirlar ostida davlatga qarshi bosh ko’tarmasligi, sog’lom fikr va zakovatli
bo’lishi uchun sifatli ta’lim olish kabi majburiyatlarni bajarishi lozim bo’ladi.
Shunday ekan mamlakatda hukumatni tarkiban to’g’ri tuziah asosiy ro’l o’ynaydi.
Davlatlar xavfsizligini ta’minlash undagi mavjud barcha aholini majburiyati
va burchi sanaladi. “Qachonki yurt tinch bo’lsa, sen tinch bo’lasan” 1
degan gap
bejizga emas, chunki mamlakat tinch bo’lsa, o’z uyingda bemalol oila a’zolaring
bilan birgalikda yashash kabi baxtga erishasan. Hozirgi rivojlanish davrida
mamlakatlar bir-biri bilan juda tez ziddiyatga kelib qolishmoqda. Natijada tinch
aholi bundan jabr chekmoqda. Buning oldini olish uchun esa kuchli siyosiy
taraflama yuksak mahoratli kishilar davlat hokimiyati tepasida bo’lishlari lozim.
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakat taraqqiyotining hozirgi bosqichida
vazifalar va eng muhim islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi nafaqat
davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, balki huquqni muhofaza qiluvchi
tuzilmalar faoliyatini ham takomillashtirishni talab etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev 2021-yil 6-yanvarda
Oliy Majlisga Murojaatnomasida kelgusi yilda inflyatsiyaviy targetlash doirasida
narx-navo o‘sishini 10 foizdan oshirmaslik Markaziy bank va Hukumatning asosiy
vazifasi bo‘lishi. Bu borada global pandemiya oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlashga jiddiy e’tibor qaratish zarurligini yana bir bor tasdiqlandi. Shu
boisdan ham asosiy oziq-ovqat mahsulotlari narxining keskin oshib kyetishiga yo‘l
qo‘ymaslik maqsadida import sohasidagi boj to‘lovlari bo‘yicha berilgan
imtiyozlar yana bir yilga uzaytirilishi; hozirgi kunda O‘zbekistonning davlat tashqi
qarzi Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi mezonlariga ko‘ra xavfsiz
hisoblanishi. Ayni vaqtda tashqi qarz hisobidan hududlarda amalga oshiriladigan
1
O’zbek xalq maqoli.
2

loyihalar bundan buyon mahalliy kengashlar va jamoatchilik muhokamasidan
o‘tkazilishi. Ularning natijalari to‘g‘risida jamoatchilikka hisobot berish tizimi
yo‘lga qo‘yilishi; Shuningdek, jamoat xavfsizligini ta’minlash, har bir mahallada
xavfsiz muhit yaratish bo‘yicha yangicha yondashuvlar joriy etiladi. Huquq-
tartibot idoralarini aholi osoyishtaligi va fuqarolar manfaatlarining chinakam
himoyachisiga aylantirishga qaratilgan islohotlar izchil davom ettirilishi;
Yurtimizda barpo etilayotgan ko‘plab yirik ob'yektlar va baland qavatli binolarda
yong‘in xavfsizligini ta’minlashning yangi tizimini tashkil yetish zarur.
Shuningdek, sohaning moddiy-texnik bazasini va kadrlar salohiyatini tubdan
mustahkamlash lozimligi haqida ta’kidlanib o’tildi.
Kurs ishining maqsadi bo’lib, mamlakatda xavfsizlikni ta’minlash
qanchalik miqyosda zarurligi va iqtisodiy manfaatlarni himoya qilishga ahamiyat
berish lozimligi hisoblanadi.
Kurs ishining vazifalari:
- Xavfsizlik tushunchasi tasnifi;
- Milliy va xalqaro xavfsizlikning mazmun va mohiyati;
- Xavfsizlikni ta’minlashda yaratilgan qonun va qonun osti hujjatlar tahlili;
- Xalqaro xavfsizlik tashkilotlarini o’rganish va ularda mavjud siyosatni
o’rganish;
- Xavfsizlikni ta’minlashning yangi usul, g’oya va takliflarni ishlab chiqish
va keng ommaga tatbiq yetish;
- Iqtisodiy manfaatlarni himoya qilish;
- Mamlakatda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan turli xil iqtisodiy
toi’qnashuvlarni oldini olish.
Kurs ishining ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasida va xalqaro
hamjamiyatda yaratilgan xavflikni ta’minlovchi konseptsiyalar va qonun hujjatlari
hisoblanadi.
3

1. Xavfsizlik tushunchasi mazmun va mohiyati.
Xavfsizlik - bu shaxs, jamiyat, davlat hayotiy manfaatlarini ichki va tashqi
tahdidlardan himoya qilish yoki ob’ekt, hodisa yoki jarayonning halokati ob’ekt,
hodisa yoki jarayonning halokat ta’sirida omon qolish qobiliyati hisoblanadi.
Mamlakat taraqqiyotining hozirgi bosqichida eostrate vazifalar va eng
muhim islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi nafaqat davlat va xo`jalik
boshqaruvi organlari, balki huquqni muhofaza qiluvchi tuzilmalar faoliyatini ham
takomillashtirishni talab etadi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoev 2017 yil 22 dekabrda
Oliy Majlisga Murojaatnomasida O`zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik
xizmatini isloh qilish zarurligini ko`rsatib berdi. Davlat rahbari tomonidan
Konstitutsiya va qonun normalariga og`ishmay rioya etilishini ta`minlash, huquqni
muhofaza qiluvchi organlar tizimida o`zaro tiyib turish va manfaatlar muvozanati
tamoyilini so`zsiz amalga oshirish, boshqa organlarning funktsiyalarini bajarish va
takrorlash holatlariga yo`l qo`ymaslik vazifalari qo`yilgan edi. Bu borada
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan qabul qilingan “O`zbekiston
Respublikasining davlat xavfsizligi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari
to`g`risida”gi Farmon xavf-xatar va tahdidlarga samarali tarzda qarshi kurashishga
qodir maxsus xizmatning zamonaviy qiyofasini belgilagan holda, davlat
xavfsizligini ta`minlashning sifat jihatidan yangi tizimiga asos soldi. Farmonga
muvofiq O`zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati O`zbekiston
Respublikasi Davlat xavfsizlik xizmati etib qayta tashkil qilindi. Idoraning
nomidan “milliy xavfsizlik” tushunchasining chiqarilishi uning vakolatlari asossiz
tarzda kengayishiga shart-sharoit yaratgan omillarni bartaraf yetish zarurati bilan
bog`liq. Chunki eost miqyosdagi har qanday muammo milliy xavfsizlikka tahdid
sifatida ko`rilishi mumkin edi. Mazkur o`zgartirish ushbu idoraning diqqat-
e`tiborini davlat ahamiyatiga ega real tahdidlarga qaratadi. “Davlat xavfsizligi”
atamasi xavfsizlikni ta`minlash doirasini aniq belgilaydi va mazkur sohadagi
faoliyat yo`nalishlarini ajratib beradi. Farmon bilan Davlat xavfsizlik xizmati
O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy tuzumini, suverenitetini, hududiy
4

yaxlitligini va manfaatlarini tashqi va ichki tahdidlardan himoya qiluvchi maxsus
vakolatli organ etib belgilandi.
Davlat xavfsizlik xizmati faoliyatini tashkil yetishning ustuvor yo`nalishlari
belgilandi. Birinchidan, mazkur idoraning maqomi, vakolatlari va faoliyat
yo`nalishlarini belgilagan holda “O`zbekiston Respublikasining Davlat xavfsizlik
xizmati to`g`risida”gi qonunni ishlab chiqish va qabul qilish nazarda tutilmoqda.
26 yil oldin qabul qilingan Milliy xavfsizlik xizmati to`g`risidagi amaldagi nizom
faoliyatni samarali tashkil yetishga imkon bermaydi hamda mamlakatning
ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotida yuz bergan muhim o`zgarishlarni
aks ettirmaydi. Ikkinchidan, bugungi kundagi xavf-xatar va tahdidlarga qarshi
kurashishning ta`sirchan shakllari hamda uslublarini joriy yetish, shu maqsadda
idoraning samarali tashkiliy tuzilmasini shakllantirish zarurligi belgilandi.
Uchinchidan, fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga
og`ishmay rioya yetishning alohida muhim ahamiyati ta`kidlandi.
Shundan kelib chiqqan holda, Davlat xavfsizlik xizmati tomonidan inson
huquqlari qonuniy kafolatlarining qat`iy ta`minlanishiga ustuvor ahamiyat beriladi.
To`rtinchidan, kadrlarni tanlash va tayyorlashning mutlaqo yangi tizimi tashkil
etiladi, harbiy xizmatchilarning ijtimoiy himoyasi kuchaytiriladi. Mazkur choralar
Davlat xavfsizlik xizmatiga har tomonlama rivojlangan va vatanparvar yoshlarni
jalb yetishga imkon beradi. Shu o`rinda idora vakillarining harbiy xizmatchi
sifatidagi maqomi ko`rsatib o`eost, mazkur holat ularga nisbatan harbiy xizmatni
o`tash bilan bog`liq barcha cheklov va majburiyatlar tatbiq etilishini anglatadi.
Beshinchidan, Davlat xavfsizlik xizmati o`z faoliyatini idora ishining shakllari va
uslublari hamda harbiy xizmatchilarning idoraviy mansubligi haqidagi
ma`lumotlar oshkor bo`lishini istisno etadigan konspiratsiya tamoyillari asosida
tashkil yetishi belgilandi. Bu davlat xavfsizligini ta`minlash vazifalarini bajarishda
mavjud kuch va vositalardan samarali foydalanishni ta`minlaydi.
Farmon bilan Davlat xavfsizlik xizmatining bayrog`i va emblemasi
namunalari tasdiqlandi. Idoraviy ramzlarning ta`sis etilishi harbiy xizmatchilarning
jangovor ruhini oshirishga hamda ularni davlat xavfsizligini ta`minlash vazifalarini
5

bajarishga safarbar yetishga xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti
farmonida davlat xavfsizligini ta`minlash sohasida to`planib qolgan muammolarni
hal yetishga qaratilgan qator topshiriqlar mavjud. Shu munosabat bilan: idora
faoliyatini tashkil yetish, uning ta`lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish va
Davlat chegarasini qo`riqlash tizimining samaradorligini oshirishga qaratilgan
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlarini ishlab chiqish; 2018-2022 yillarda
Davlat xavfsizlik xizmati harbiy xizmatchilari uchun arzon uy-joylarni qurish
dasturini ishlab chiqish nazarda tutildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
mazkur Farmoni tarixiy ahamiyatga ega bo`lib, davlat xavfsizligini ta`minlashning
sifat jihatdan yangi tizimini shakllantirishning huquqiy asoslarini yaratdi. Davlat
rahbarining mazkur qarorini amalga oshirish O`zbekiston Respublikasi
konstitutsiyaviy tuzumi, suvereniteti, hududiy yaxlitligi va manfaatlarini tashqi
hamda ichki tahdidlardan himoya qilish tizimining sifat jihatdan yangi bosqichga
ko`tarilishini ta`minlaydi. Davlat tuzilmasi va davlat chegaralari daxlsizligini
ishonchli himoya qilish, inson huquqlari va erkinliklariga og‘ishmay rioya yetish,
jamiyatdagi millatlararo totuvlik, diniy bag‘rikenglik, tinchlik va osoyishtalik –
demokratik huquqiy davlat qurishning hamda mamlakatni jadal ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning muhim shartlaridan hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmati mamlakatning
konstitutsiyaviy tuzumi, suvereniteti, hududiy yaxlitligi, iqtisodiy va mudofaa
salohiyatini tashqi va ichki tahdidlardan himoya qilish tizimida alohida o‘rin
tutadi.
Shu bilan birga, Milliy xavfsizlik xizmatining maqomi, vazifalari va
vakolatlari doirasini aniq belgilab beruvchi qonun hujjati yaratilmay turib, unga
milliy xavfsizlikni ta’minlashning barcha jihatlari yuklatilgani ushbu idoraning
davlat organlari faoliyatining barcha sohalariga asossiz aralashuviga shart-sharoit
yaratib berdi.
Mamlakatni rivojlantirishning hozirgi bosqichidagi ustuvor yo‘nalishlar, davlat va
ijtimoiy hayotning barcha sohalarini isloh qilish borasidagi vazifalarni samarali
6

amalga oshirish davlat xavfsizligini ta’minlashning sifat jihatdan yangi tizimini
shakllantirishni taqozo etadi. 2

Davlat milliy xavfsizlikni ta’minlash jarayonida inson huquqlarini poymol
qilmasligi, demokratik erkinliklar esa barcha uchun barobar bo‘lgan qonunlarni
buzish uchun qo‘llanilmasligi lozim. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Tashqi
ishlar vaziri Abdulaziz Komilov Xalqaro press-klubning bugun, 3 dekabr kuni
o‘tgan “O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunchiligida so‘z
hamda matbuot erkinligi va O‘zbekistonda OAVni rivojlantirish jarayonlari”
mavzusidagi davra suhbatida aytib o‘tdi
Uning qayd yetishicha, O‘zbekiston demokratik taraqqiyot masalalari bilan
shug‘ullanadigan barcha xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar, jumladan BMTning
Inson huquqlari bo‘yicha oliy komissari byurosi, BMTning konvensiyaviy
organlari, YeXHTning Ommaviy axborot vositalari erkinligi bo‘yicha oliy
komissari boshqarmasi va boshqalar bilan yaqindan, ochiq hamkorlik qiladi.
“Inson huquqlari bo‘yicha muloqot O‘zbekistonning muhim sheriklari, xususan
Yevropa Ittifoqi, AQSH, MDH davlatlari bilan hamkorligi kun tartibiga kiritilgan.
Keng xalqaro ko‘mak bilan O‘zbekiston birinchi marta keyingi uch yil muddatga
BMTning Inson huquqlari bo‘yicha Kengashiga saylandi”, deydi Abdulaziz
Komilov. 3
2
O‘zbekiston Respublikasining davlat xavfsizligi tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 14-martdagi PF-5379-son Farmoni.
3
www.Qalampir.uz saytning 2020-yil 3-dekabrdagi maqolasidan.
7

2. MDX xavfsizligini ta’minlash yo’llari va uning ahamiyati
Muayyan iqtisodchilar va siyosatchilarning niyatlariga qaramay, savdo
protektsionizmi millatning makroiqtisodiyotiga va ko'pincha global iqtisodiyotga
ma'lum uzoq va qisqa muddatli ta'sir ko'rsatadi. Ushbu effektlarga quyidagilar
kiradi:
Iste'molchilarning cheklangan tanlovi va tovarlar va xizmatlar uchun ko'proq
pul to'lash. Savdo protektsionizmining asosiy samarasi shundaki, xaridorlar
cheklangan miqdordagi mahsulot va tovarlarni tanlash imkoniyatiga ega bo'lishadi,
chunki import qilinadigan miqdordan kvotalar bo'lishi mumkin. Ushbu kvotalar
tufayli xaridorlar savdo protektsionizmisiz o'zlari uchun mavjud bo'lgan mahsulot
miqdori, sifati va turini juda cheklangan tanlovga ega bo'lishadi. Sanoat tarmoqlari,
kompaniyalar va ish joylarini himoya qilishni nazarda tutgan protektsionistik
siyosat, aslida iste'molchilar mahsulot va tovarlarning yetishmasligi bilan
cheklanganligini anglatadi va buning o'rniga sifatsiz mahsulotlarga murojaat
qilishlari mumkin. Iste'molchilar duch keladigan yana bir muammo shundaki, ular
cheklangan miqdordagi tovarlar va mahsulotlar uchun ko'proq pul to'lashlari kerak,
shuning uchun inflyatsiya katta darajada o'sishiga olib keladi. Agar iste'molchilar
cheklangan tanlovga ega bo'lsalar, pastroq sifatga ega bo'lishlari va ma'lum bir
mahsulot uchun ko'proq pul to'lashlari kerak, shunda ular ushbu miqdorni to'lashi,
ushbu mahsulotni kamroq sotib olishi yoki umuman sotib olmasligi mumkin.
Mahalliy firmalar ham moliyaviy zarar ko'rishi mumkin, chunki ular o'z
mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun ehtiyot qismlarni sotib olishlari va
keyinchalik tannarxini iste'molchiga etkazishlari kerak. Umuman olganda, global
raqobat ko'plab tovar va mahsulotlar narxini ushlab turish va iste'molchilarga
sarflash imkoniyatini berishning asosiy omilidir.
Davlat savdosini himoya qilish siyosati tufayli yangi sanoat hech qachon
o'smasligi mumkin. Asosiy savollar quyidagilardir: Qachon yangi sanoatlar o'z
hukumatining himoyasiga muhtoj bo'ladi? Qachon u chet el kompaniyalariga va
chet el bozorlariga nisbatan qiyosiy ustunlikka ega bo'lgan yetuk kompaniya
sifatida qaraladi? Xalq o'z kichik sanoatini himoya qilish siyosatidan foydalanishi
8

mumkin, ammo bu qancha vaqtgacha asosiy muammo hisoblanadi. Kichkin
sanoatlarni himoya qilish, aslida, kichik sanoatlarni himoya qilish uchun
hukumatga katta miqdordagi pul va moliyaviy resurslarni sarflashi mumkin. Bu
haqiqatan ham kichik sanoatlarning samarasizligini rag'batlantirishi mumkin va
ichki xalqaro kapital bozorlaridan mablag'lar qarz olish yoki oddiy aktsiyalarni
chiqarish orqali samarali, aqlli, uzoq muddatli investitsiyalarni jalb qilishga unday
olmaydi. Ushbu protektsionizm turi, agar u jahon bozorlarida muvaffaqiyatli va
raqobatbardosh bo'lishi va oxir-oqibat qiyosiy ustunlikka ega bo'lishi uchun, kichik
sanoatlarning qisqa va uzoq muddat boshdan kechirishi uchun muhim bo'lgan o'sib
boruvchi og'riq va pishib yetish jarayonlariga to'sqinlik qilishi mumkin.
Uzoq muddatli inflyatsiyani keltirib chiqaradigan valyuta kurslarini
boshqarish, milliy mamlakat o'z valyutasining qiymatini past darajada ushlab turdi.
O'zining mahsuloti va tovarlarini tashqi bozorlarda arzonroq narxlarda sotishi
uchun valyutaning qiymati pasayib, uning bozorida sotiladigan har qanday xorijiy
mahsulotlar haqiqatan ham narxlarning o'sishini ko'radi. Iste'molchilar yashashlari
uchun zarur bo'lgan tovarlar, mahsulotlar va tovarlarga yuqori narxlarni to'lashga
majbur bo'ladilar. Muammo shundaki, millat o'z sanoatining chet elda
raqobatbardosh bo'lishiga yordam berish niyatida bo'lishi mumkin, ammo o’z
fuqarolari esa yuqori narxlarni to'lashadi.
Milliy xavfsizlik strategiyasi yoki siyosati (NSS yoki NSP) mamlakat uchun
fuqarolarning asosiy ehtiyojlari va xavfsizlik muammolarini qondirish,
mamlakatga tashqi va ichki tahdidlarni bartaraf etish uchun muhim asosdir. Biz
ushbu asosiy milliy hujjatlarni ishlab chiqishda amaliyotchilarga milliy manfaatdor
tomonlarni qo'llab-quvvatlashga yordam beradigan qo'llanmani ishlab chiqdik.
Amaliy mavzudagi ushbu sahifada Milliy xavfsizlik strategiyasining yangi
avlodiga e'tibor qaratiladi, ular xavfsizlik ta'minotchilarining samaradorligiga
e'tibor qaratishdan tashqari, bir qator muhim masalalarni MXXning dolzarbligini,
jamoat qonuniyligini, egalik huquqini va barqarorlik, shuningdek ularni amalga
oshirishni osonlashtirish va xavfsizlik qanday ta'minlanganligi samaradorligini
oshirish. Bular:
9

Inson xavfsizligi
Nazorat va hisobot
Inson huquqlari
Adolat
Jins
Monitoring
Muvofiqlashtirish
Aloqa
Ushbu sakkizta yo'nalish qisqacha quyida ularning NSS/NSP-larga
qo'shilishini kuchaytirishning bir nechta variantlari keltirilgan va NSS/NSP-larning
bir qator tegishli misollari bilan tasvirlangan.
1. Inson xavfsizligi
Inson xavfsizligi - bu inson huquqlari, samarali boshqaruv, ta'lim va sog'liqni
saqlash xizmatlarini qamrab oladigan va har bir insonning o'z imkoniyatlarini
amalga oshirish uchun imkoniyatlar va tanlovlarga ega bo'lishini ta'minlaydigan
yaxlit tushuncha. Milliy xavfsizlik strategiyasida inson xavfsizligi yondashuvini
birlashtirish o'zaro bog'liq muammolarni aniqlashda va ularni hal qilishda hamda
ularning to'qnashuvlarga aylanishining oldini olishga yordam beradi.
Milliy xavfsizlik strategiyasi yoki siyosatida inson xavfsizligiga e'tiborni
kuchaytirish variantlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
NSS/NSP maqsadlariga erishish strategiyasining bir qismi sifatida
fuqarolarning xavfsizligini ta'minlashning asosiy sabablarini ko'rib chiqing;
Milliy xavfsizlik strategiyasini belgilash va amalga oshirishda inson
huquqlarini himoya qilish tashkilotlarini va umuman fuqarolik jamiyatini jalb
qilish orqali ko'p manfaatli sherikliklarni rivojlantirish, jamiyatning turli tarmoqlari
vakillari bo'lgan guruhlarning keng jamoatchilik maslahatlari va taqdimnomalari
orqali;
Inklyuziv yondashuvni qo'llash orqali mamlakatning tinchligi va xavfsizligi
kun tartibida gender tengligini ta'minlash;
10

Xavfsizlik sektori hamda uning nazorati va hisobdorligi mexanizmlari
sub'ektlari sifatida yoshlarning ta'lim va rolini hisobga oling;
Misollar:
2011-2016 yillarda Filippin NSP "xalq farovonligi va farovonligi birinchi
navbatda e'tiborga olinishini" ta'kidladi.
2017-2022 yilgi Filippin NSP ushbu kontseptsiyani takrorlab, "keng
jamoatchilik xavfsizligi va hayoti, xususiyatlari va turmush tarziga tahdid solishi
mumkin bo'lgan har qanday zarardan himoyalangan bo'lishi kerak". 2013 yilgi
Papua-Yangi Gvineya NSP-da "odamlarga yo'naltirilgan xavfsizlik", shuningdek,
davlatga asoslangan rejimlar keltirib chiqaradigan xavfsizlik muammolariga
havolalar kiradi;
2013 yilgi Peru NSSning birinchi strategik maqsadi fuqarolarning
xavfsizligini ta'minlash bo'yicha milliy strategiya;
2008 yilgi Liberiya NSS yangi xavfsizlik arxitekturasini "davlat, inson va
jamiyat xavfsizligini ta'minlash asosida qurilishi" ni talab qilmoqda.
2. Nazorat va hisobot
Xavfsizlik sohasidagi demokratik nazorat xalqaro norma sifatida keng tan
olingan (boshqalar qatorida BMT hujjatlarida ta'kidlangan). Bunda qat'iy nazorat
va muvozanatni o'rnatish hamda hisobdorlik va shaffoflik tamoyillarini qo'llab-
quvvatlash, shuningdek xavfsizlik ta'minotchilari samarali va yetarli darajada
hamda qonuniy va siyosiy asoslarga muvofiq ishlashini ta'minlash kiradi. Nazorat
va hisobotga katta e'tibor NSSning qonuniyligi va egaligiga katta hissa qo'shadi,
resurslardan yanada samarali foydalanishni rag'batlantiradi va institutlarning
yaxlitligini mustahkamlaydi.
Milliy xavfsizlik strategiyasida nazorat va javobgarlikka e'tiborni kuchaytirish
variantlari quyidagilarni o'z ichiga oladi.
Fuqarolik jamiyati va boshqa nodavlat hisobdorlik mexanizmlarining
xavfsizlik sohasidagi nazorati va hisobdorligiga samarali hissa qo'shishiga imkon
beradigan, ularni ortiqcha ta'sir va tahdidlardan himoya qiladigan muayyan rollarni
belgilash;
11

Parlament va mustaqil davlat nazorat institutlarining rollarini, shu jumladan
ularni haddan tashqari siyosiy ta'sirdan himoya qilish choralarini va ularga zarur
moliyaviy va inson resurslarini ajratishni hisobga olish va ta'kidlash.
Misollar:
2011-2016 yilgi Filippinning 1-maqsadi xavfsizlik va xavfsizlik sohasini
nazorat qilish uchun hukumat va fuqarolik jamiyati tashkilotlarida tinch aholi
uchun makon va mexanizmlarni yaratishni o'z ichiga oladi. Ushbu maqsad 2017-
2022 yillarda Filippin NSP-da "shaffof, ishtirok etuvchi va hisobdor boshqaruvni
rivojlantirish orqali milliy institutlarning yaxlitligini mustahkamlash" strategik
maqsadi sifatida ifoda etilgan;
2009 yilgi Beliz NSSning 6-maqsadi demokratik boshqaruv institutlarini
kuchaytirishga qaratilgan. Bunga "Axborot erkinligi to'g'risida" gi qonun, davlat
mansabdor shaxslarining korrupsiyaga oid ishlarini ko'rib chiqish bo'yicha ochiq
senat tinglovlari va fuqarolik jamiyati va xususiy sektorning konstruktiv fikri
kiradi;
2015 yil Buyuk Britaniya NSS "davlat nazorati, shaffofligi va kafolatlari bilan
davlat organlari talab qiladigan tergov vakolatlarini birlashtirishga" majburiyat
oladi;
2013 yil Papua-Yangi Gvineya NSP-ning 6-maqsadi milliy xavfsizlik
bo'yicha parlament nazorat qo'mitasini tashkil etishni talab qiladi;
2015 yilgi Amerika Qo'shma Shtatlari NSS o'ziga xos qadriyatlardan biri
sifatida fuqarolik jamiyatini kuchaytirishni o'z ichiga oladi.
3. Inson huquqlari
Inson huquqlari milliy, jamoat va individual darajada xavfsizlik va xavfsizlik
uchun asosiy ahamiyatga ega. Kuchli inson huquqlari yondashuvi, shuningdek,
xavfsizlik masalalarini hal qilishda yordam berish uchun jamoalar bilan sheriklik
aloqalarini o'rnatish va ularning barqarorligini rivojlantirish uchun asos yaratadi.
Inson huquqlariga e'tiborni kuchaytirish variantlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
12

1) Konstitutsiya kabi asosiy hujjatlarda ko'rilgan inson huquqlariga bo'lgan
sadoqatni kuchaytirish va amalga oshirish davomida inson huquqlariga e'tiborni
saqlash maqsadida NSS/NSP-lardagi aniq ma'lumotnomalar;
2) Xavfsizlik sohasidagi muassasalar ichida yoki xavfsizlik va adolat
xizmatlarini ko'rsatishda inson huquqlari buzilishini bartaraf etish bo'yicha
majburiyatlar;
3) Fuqarolik huquqlari va inson huquqlari bo'yicha xalqaro normalarni
himoya qiladigan milliy mexanizmlarni ta'kidlash.
Misollar:
2009 yil Beliz NSS inson huquqlarini himoya qilish o'ziga xos siyosiy milliy
manfaat ekanligini tan oldi va 2-maqsad politsiya bo'limi zo'ravonlik bilan
jinoyatchilikni kamaytirish va jinoiy tarmoqlarni yo'q qilishga intilayotgani uchun
barcha fuqarolarning inson huquqlarini hurmat qilishi zarurligini ta'kidladi;
2015 yil Chili NSS xavfsizlik to'g'risidagi BMT ta'rifini esga oladi, unda
xavfsizlik asosiy huquqlarni himoya qilish;
2011 yil Ekvador NSS HRni himoya qilish va rag'batlantirishni ta'minlash
uchun integral/yaxlit yondashuv zarurligiga ishora qiladi;
Inson huquqlarini hurmat qilish Yamayka NSP-ning 2013 yildagi
faoliyatining bir qismidir va NSPning harakatlari politsiyachilar uchun inson
huquqlari bo'yicha treningga murojaat qilishni o'z ichiga oladi.
4. Adolat
Adliya tizimi jinoiy adliya zanjirining hal qiluvchi bo'g'inidir va shu sababli
jamoat tartibi va xavfsizligini mustahkamlashga bevosita hissa qo'shadi. Biroq,
uning hissasi bundan tashqariga chiqadi. Adliya tizimi nizolarni tarqatish va
boshqarish mexanizmi sifatida o'z ichki tinch muhitini saqlashga hissa qo'shadi.
Masalan, 2013 yil Kolumbiya NSS xavfsizligi odamlarning huquqlarini himoya
qilish va rag'batlantirish uchun adolatdan foydalanish imkoniyatiga bog'liqligini
ta'kidlaydi.
Milliy xavfsizlik strategiyasi yoki siyosatida odil sudlovga e'tiborni
kuchaytirish variantlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
13

Adolatning milliy xavfsizlikka daxldorligini aniq anglash;
Fuqarolarni odil sudlov bilan ta'minlashda izchillikni ta'minlash maqsadida
nizolarni hal qilishning davlat va nodavlat mexanizmlari, odil sudlovdan
foydalanish imkoniyati va sud protseduralariga hamda qonunchilikka e'tiborni
qaratishni ta'kidlash;
Agar kerak bo'lsa, milliy adolat strategiyalari bilan bog'lanish;
Shu jumladan, muvofiqlashtirish mexanizmlari doirasida adliya institutlari.
Misollar:
2013 Kolumbiya NSS xavfsizligi odamlarning huquqlarini himoya qilish va
rag'batlantirish uchun adolatdan foydalanish imkoniyatiga bog'liqligini ta'kidlaydi;
2015 yil Chili NSSning 3-ustuvor yo'nalishi butunlay jamoatchilik adolatiga
qaratilgan;
2011-2016 yilgi Filippin NSP-ning 2-maqsadi mamlakat bo'ylab qonun
ustuvorligini mustahkamlashga, jinoiy adliya tizimining ustunlarini samarali
ishlashini ta'minlashga va fuqarolarning ish yuritadigan va ishonchli adolat
tizimiga ega bo'lishiga hissa qo'shishni o'z ichiga oladi;
2009 yil Beliz NSS "sud tizimini mustahkamlash, doimiy mustaqillik va
professionallikni ta'minlash, jinoiy faoliyatning barcha turlarini tergov qilish va
jinoiy javobgarlikka tortish uchun zarur resurslar bilan ta'minlash va qonunlarning
izchil qo'llanilishini" o'z zimmasiga oldi.
5. Jins
Jinsga bo'lgan alohida e'tiborni amalda qo'llashga ishonch hosil qilish,
aholining barcha guruhlari ehtiyojlarini hisobga olishni ta'minlaydi. Jinsga oid aniq
ma'lumot, shuningdek, BMT Xavfsizlik Kengashining 1325-sonli rezolyutsiyasi
talablariga javob beradi, ya'ni tinchlik va xavfsizlikni saqlash va qo'llab-
quvvatlashda ayollarning teng ishtiroki va to'liq ishtiroki. Jinsga e'tiborni
kuchaytirish variantlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) Erkaklar, ayollar, qizlar va o'g'il bolalarning xavfsizlikka bo'lgan
ehtiyojlarini tan olish;
14

2) Xavfsizlik sektori institutlarida ayollar va erkaklar ishtirok etishining teng
huquqliligini ta'kidlash;
3) Genderga asoslangan zo'ravonlikni xavfsizlikka ichki tahdid sifatida tan
olish.
Misollar:
Janubiy Afrikaning Mudofaani qayta ko'rib chiqish jarayoni va Mudofaaga
oid Oq kitobi (1996-1998) gender jihatidan javob berib, ayollarning xavfsizlikni
iste'molchisi va ta'minlovchisi sifatidagi rolini ta'kidladi;
2015 yilgi Amerika Qo'shma Shtatlari NSS lezbiyen, gomoseksual, biseksual
va transgender (LGBT) shaxslarga qarshi jinsga asoslangan zo'ravonlik va
kamsitishlarning oldini olish va ularga qarshi kurashish majburiyatini oladi;
2008 yilgi Liberiya NSS "xavfsizlik siyosatini ishlab chiqish va amaliyotining
har bir darajasida jinslarni birlashtirishni" ta'minlashni talab qilmoqda.
6. Monitoring
NSS/NSP uchun ishonchli monitoring tizimini o'rnatish muvaffaqiyatli
amalga oshirish uchun muhim qadam bo'lib, shuningdek, strategiya va uni amalga
oshirish rejasi rivojlanayotgan sharoitlarga tegishli bo'lib qolishini ta'minlaydi.
Monitoringga e'tiborni kuchaytirish variantlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) NSS/NSP doirasida monitoringni o'tkazish zarurati, shuningdek, bunga
hissa qo'shadigan mexanizmlar yoki aktyorlar kombinatsiyasi haqida umumiy
ma'lumot berish (ammo chuqur monitoring rejalari ko'pincha bo'ysunuvchi
hujjatlar);
2) NSS/NSP-ni davriy ko'rib chiqish talablarini ta'kidlash;
3) Parlamentning, xususan, byudjet masalalari bo'yicha rolini ta'kidlash;
4) Fuqarolik jamiyati uchun rasmiy monitoring rolini o'rnatish.
Misollar:
2013 yil Papua Yangi Gvineya NSP va 2013 yil Yamayka NSP butun
boblarni monitoring va baholashga bag'ishlaydi;
15

2013 yil Yamayka NSP xavfsizlik va xavfsizlik masalalari bo'yicha
"maslahat, monitoring va baholash roli" bilan mahalliy kengashlarni (shu
jumladan, jamoat vakillarini) tashkil etishni tavsiya qiladi;
Ekvador Xavfsizlik bo'yicha Muvofiqlashtiruvchi Vazirligi fuqarolik
jamiyatidagi ayollar guruhlarini yillik hisobotlarni 2011 yildagi Integral xavfsizlik
bo'yicha milliy rejasi bilan bog'liq ravishda baholash uchun jalb qildi;
2013 yilgi Ispaniya NSS "atrof-muhit dinamikasi va milliy vaziyat Milliy
xavfsizlik strategiyasini doimiy ravishda yangilab turish va vaqti-vaqti bilan qayta
ko'rib turishni talab qiladi";
2004 yil Kanada NSS tomonidan NSS muammolarining Kanada jamiyatining
turli sohalariga ta'sirini muhokama qilish uchun Kanadaning etnik-madaniy va
diniy jamoalari a'zolaridan tashkil topgan xavfsizlik bo'yicha maslahat beruvchi
madaniy davra suhbati tashkil etildi.
7. Muvofiqlash
Xavfsizlik va xavfsizlikka doir ko'plab turli idoralar, muassasalar va
tuzulmalarning birgalikda ishlashi natijasida erishiladi. Muvofiqlashtirishning
yomonligi yoki milliy xavfsizlikka hissa qo'shadigan barcha elementlarni (ayniqsa,
an'anaviy xavfsizlik ta'minotchilaridan tashqarida bo'lganlarni) hisobga olmaslik
samarasizlikka, samarasizlikka, shuningdek, xavfsizlikni kuchayishiga olib kelishi
mumkin. Muvofiqlashtirishga e'tiborni kuchaytirish variantlari quyidagilarni o'z
ichiga oladi:
1) Strategiyaning turli elementlari bo'yicha etakchi agentliklarni o'z ichiga
olgan milliy xavfsizlikni muvofiqlashtirishning aniq mexanizmlarini batafsil bayon
etish;
2) Barcha agentliklarning (ayniqsa, an'anaviy ravishda xavfsizlik bilan bog'liq
bo'lmagan) NSS/NSP dasturini o'zlarining sektor rejalariga kiritishi zarurligini
ta'kidlash;
3) Muvofiqlashtirilgan byudjetni shakllantirishga havola qilish.
Misollar:
16

Hukumatning to'liq yondashuvlariga havolalar va muvofiqlashtirish
mexanizmlari to'g'risidagi tafsilotlar 2013 yil Yamayka NSP, 2013 yil Papua Yangi
Gvineya NSP, 2008 yil Liberiya NSS, 2015 yil Buyuk Britaniya NSS, 2013 yil
Ispaniya NSS va 2011 yil Ekvador milliy rejasiga kiritilgan. boshqalar qatorida
integral xavfsizlik to'g'risida.
8. Aloqa
NSS/NSP-larni ishlab chiqish, ayniqsa, jamoat va davlat muassasalarining
keng doiradagi maslahatlashuvlarini o'z ichiga olgan yaxshi amaliyotga rioya
qilgan holda, qizg'in jarayon bo'lishi mumkin. Bunday yondashuvni olish natijasida
olingan hujjat turli ehtiyojlar va muammolarga javob berishini ta'minlashga
yordam beradi. Shu bilan birga, bu tezkor o'zgarishlarni kutishi va tezkor natijalar
ko'rilmaganda umidsizlikni keltirib chiqarishi mumkin. Aloqa, maslahat olganlarga
ularning fikrlari qanday hisobga olinganligi haqida fikr-mulohazalar bildiradi,
shuningdek keyingi qadamlar uchun vaqt va tartiblarni aniqlaydi. Aloqa,
shuningdek, uni shakllantirishda ishtirok etgan har bir kishi uni amalga
oshirishning bir qismi ekanligi ma'nosini shakllantirish uchun rivojlanish
jarayonida erishilgan tezlikni saqlab qoladi. Aloqa yo'nalishini kuchaytirish
variantlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) NSS/NSP bilan birga kamsitilmasdan ma'lum bir aloqa strategiyasini ishlab
chiqish;
2) Fuqarolik jamiyati va ommaviy axborot vositalarining davlatning
xavfsizlik bo'yicha turli majburiyatlari to'g'risida xabardorligini oshirishda va
fuqarolarga NSS/NSP tarkibidagi javobgarlik mexanizmlarini etkazishda yordam
berishini ta'kidlash;
3) Xavfsizlik provayderlari o'zlarining yangi rollarini va ularni qondirish
uchun zarur bo'lgan o'zgarishlarni tushunishini ta'minlash uchun ichki aloqa
muhimligini ta'kidlash.
Misollar:
2013 yil Yamayka NSP dasturi uning amalga oshirilishini qo'llab-quvvatlash
uchun strategik aloqa dasturini o'z ichiga oladi. Buning bir qismi sheriklik
17

aloqalarini rivojlantirish va "fuqarolar o'z muammolarini bildirishlari, politsiya va
boshqa idoralarda savollar berishlari, politsiya va boshqa himoya organlarining
faoliyati to'g'risida fikr bildirishlari mumkin bo'lgan" mahalliy organlar
/kengashlarni tashkil etishni o'z ichiga oladi.
Dunyodagi har bir millat qandaydir milliy xavfsizlik strategiyasiga ega -
o'zining doimiy mavjudligini ta'minlash rejasi. Jamiyat uchun e'lon qilingan
hujjatda rasmiy ravishda ifoda etiladimi yoki hukumat rahbarlari tomonidan
bilvosita etkazilgan bo'ladimi, milliy xavfsizlik strategiyasining asosiy maqsadi
kelajakdagi muammolar bilan bog'liq bo'lgan xatarlarni boshqarish bo'yicha
ko'rsatma berish va shu bilan millatning doimiy xavfsizligini ta'minlashdir.
umumiy noaniqlik va aniq belgilangan tahdidlar oldida uzoq muddatli istiqbol.
Milliy xavfsizlik strategiyasi dunyo bo'ylab turli shakllarda bo'lishiga
qaramay, barcha milliy xavfsizlik strategiyalari uchun umumiy bo'lgan ba'zi bir
asosiy elementlar mavjud, ularsiz strategiya to'liqsiz yoki nomuvofiqdir. Ushbu
maqolada milliy xavfsizlik strategiyasining asosiy qismlari sanab o'tilgan va
ularning ahamiyati tushuntirilgan. Shuningdek, u ba'zi milliy xavfsizlik
strategiyalarida mavjud bo'lgan bir nechta qo'shimcha elementlarni o'rganadi;
ushbu qo'shimcha elementlar strategiyaning hayotga tatbiq etilishi uchun qat'iyan
zarur emas, balki hujjatni yoki hukumatning uni amalga oshirish qobiliyatini
kuchaytirishga qaratilgan.
18

3. Iqtisodiy manfaat tushunchasi mazmun va mohiyati
Iqtisodiy manfaatlar - iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari (iqtisodiy
sub yektlar)ning o’zlari tomonidan anglangan va ularni faoliyatga undovchiʼ
hayotiy ehtiyojlari, iqtisodiy faoliyatni harakatlantiruvchi kuch.
Iqtisodiy manfaatlar amal qilishi doirasiga qarab individual yoki yakka;
guruhiy yoki korporativ; milliy yoki umummamlakat miqyosidagi iqtisdoiy
manfaatlarga bo linadi. Iqtisdoiy manfaatlar tizimining asosiy bo g ini insonning
ʻ ʻ ʻ
shaxs sifatida ehtiyojlarini ifoda etadigan individual manfaatdir, xususiy
manfaatdorlik birlamchi bo lgani sababli uni amalga oshirish iqtisodiy
ʻ
rivojlanishga rag bat beradi. Guruhiy manfaat muayyan jamoaga birlashgan
ʻ
kishilarning umumiy manfaati bo lib, firma doirasida bu manfaat asosida
ʻ
korxonani yuksaltirish va daromadni, foydani ko paytirish yotadi. Foyda
ʻ
tadbirkorlarga tegsada, unda ishchi va xizmatchilar ham ishtirok etadi, ya ni undan
ʼ
ish haqiga qo shimcha ravishda mukofotlar to lanadi. Natijada foyda guruhiy
ʻ ʻ
manfaat omiliga aylanadi. Milliy (davlat) iqtisodiy manfaatlari muayyan
mamlakatda yashovchi barcha millat va elat vakillarining umumiy iqtisodiy
manfaati bo lib, yalpi ichki mahsulot miqdori va tarkibida ifoda etiladi. Iqtisodiy
ʻ
barqaror o sish uchun jamiyatda Iqtisdoiy manfaatlar uyg unligi uchun, ularning
ʻ ʻ
o zaro muvofiqligi zarurdir.
ʻ
Mamlakat xavfsizlik strategiyasi va iqtisodiy manfaatlarga e’tibor qaratish
AQSh ma'muriyatida boshqa davlatlarnikiga nisbatan uzunligi, shakli va
murakkabligi jihatidan juda xilma-xil. Shunday qilib, ushbu asosiy elementlarning
har bir strategik hujjatda mavjudligi darajasi ham izchil emas.
Hukumat rahbari tomonidan tasdiqlangan. Milliy xavfsizlik strategiyasining
gravitatsiyasini amalga oshirish uchun zarur bo'lishi uchun u milliy xavfsizlik
masalalarini nazorat qilish uchun rasmiy vakolatlarga ega bo'lgan yuqori lavozimli
davlat xizmatchisining, odatda hukumat boshlig'ining, shubhasiz, imprimaturasiga
ega bo'lishi kerak. Qo'shma Shtatlarda Milliy xavfsizlik strategiyasining
qonuniyligi aniq va to'g'ridan-to'g'ri Prezidentning hujjatiga asoslanadi, u an'anaviy
ravishda hujjatning rasmiy jabhasi bo'lib xizmat qiladigan kirish xatini imzolaydi.
19

Ushbu xat, shuningdek, Milliy xavfsizlik strategiyasini Prezident bilan yaqin
aloqada bo'lgan Milliy Xavfsizlik Xizmati tomonidan ishlab chiqilishi va
muvofiqlashtirilishi bilan birga, ushbu hujjat Prezidentning niyati va
ko'rsatmalarining aniq aksi sifatida aniq tushunilishini ta'minlaydi. Prezidentning
bevosita ishtirok etishi, shuningdek, strategiyani amalga oshirishni ta'minlash
uchun kerakli miqdordagi resurslarni himoya qilish va ularga ko'maklashish
bo'yicha doimiy niyatini anglatadi. Bu qo'shimcha ravishda uning javobgarlikni
hukumatning eng yuqori darajasiga bog'lashga bo'lgan qiziqishidan dalolat beradi:
o'zi. Prezidentning hujjatni aniq va ommaviy ravishda ma'qullashi AQSh
siyosatining turli jihatlarini tartibga soluvchi milliy strategiyalarning to'liq
majmuasi doirasida ko'rib chiqilganda, shuningdek, uning imzosiga ega bo'lmagan
boshqa AQSh milliy strategiyalari AQSh milliy xavfsizligiga bo'ysunishini
ko'rsatadi. Strategiya.
Shunday qilib, Prezidentning tasdiqlashi AQSh Milliy xavfsizlik
strategiyasini hukumatning qolgan qismi uchun rasmiy ko'rsatma sifatida qabul
qilinishi uchun zarur qonuniylikni beradi va strategiya bo'yicha jamoatchilikning
turli auditoriyalari Prezidentning niyati amalga oshirilishini kutishlari mumkin.
Ba'zida Prezident boshqa milliy strategiyalarni imzolashi ma'lum bo'lgan.
Masalan, 2012 yilda Prezident Obama Mudofaa bo'yicha strategik yo'riqnomada
keltirilgan milliy mudofaa strategiyasining yangi tahririni imzoladi - ammo u 2014
yilgi voris hujjati - "To’rtinchi yillik mudofaa sharhi" ni yoki o'sha muddat ichida
e'lon qilingan "to'rt yillik" kabi boshqa milliy strategiyalarni imzolamadi. Milliy
xavfsizlik sharhi va milliy razvedka strategiyasi. Bunday Departament darajasidagi
strategiyalar Prezident imzosini kamdan-kam hollarda, agar Prezident
yondashuvdagi strategik o'zgarishga alohida e'tibor qaratishni istasa, ayniqsa
idoralararo muvofiqlashtirish va hamkorlikni kuchaytirishni talab qiladi. 2012
yilga kelib, har bir bo'limga ta'sir ko'rsatadigan byudjetni sezilarli darajada
qisqartirish, ustuvor yo'nalishlarning ulgurji ko'rib chiqilishini talab qildi,
Rasmiy ravishda e'lon qilingan milliy xavfsizlik strategiyasiga ega bo'lmagan
mamlakatlarda, hukumat tarkibidagi milliy xavfsizlik rahbarlarining chiqishlari va
20

boshqa ommaviy xabarlari odatda ushbu hukumatning milliy xavfsizlik
strategiyasini birgalikda etkazish uchun tushuniladi. Bunday hollarda, garchi
rahbarlarning niyatining qonuniyligi haqida savol tug'dirmasa ham, rahbar
auditoriyasi tomonidan izohlashda xatolarga yo'l ko'paydi, bu esa hisobot berish va
amalga oshirishda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
Qonun ustuvorligi yaxshi o'rnatilmagan yoki raqobatdosh hokimiyat
markazlariga olib keladigan ichki ziddiyatlar mavjud bo'lgan mamlakatlarda
hukumat boshlig'i tomonidan tasdiqlanishi milliy xavfsizlik strategiyasini samarali
amalga oshirish uchun zarur bo'lgan qonuniylikni etkazish uchun yetarli
bo'lmasligi mumkin. Milliy qadriyatlarni to'g'ri aks ettirish. Milliy xavfsizlik
strategiyasi tahdid va manfaatlarga mos ravishda ustuvor ahamiyat berish uchun
millat qadriyatlarini hisobga olishi va mustahkamlashi kerak. Ko'pincha,
qadriyatlarni aks ettirish maqsadlarni shakllantirish orqali bilvosita yoki bilvosita
amalga oshiriladi, chunki hujjatning maqsadi milliy qadriyatlarning keng va aniq
ro'yxatini e'lon qilish emas, aksincha ushbu qadriyatlarni qo'llab-quvvatlash
bo'yicha harakatlar rejasini bayon qilishdir. Milliy qadriyatlar, umuman olganda,
kontseptual bo'lib, uzoq muddatli davrdan tashqari deyarli o'zgarmaydi;
Milliy qadriyatlarni to'g'ri aks ettirish. Milliy xavfsizlik strategiyasi tahdid va
manfaatlarga mos ravishda ustuvor ahamiyat berish uchun millat qadriyatlarini
hisobga olishi va mustahkamlashi kerak. Ko'pincha, qadriyatlarni aks ettirish
maqsadlarni shakllantirish orqali bilvosita yoki bilvosita amalga oshiriladi, chunki
hujjatning maqsadi milliy qadriyatlarning keng va aniq ro'yxatini e'lon qilish emas,
aksincha ushbu qadriyatlarni qo'llab-quvvatlash bo'yicha harakatlar rejasini bayon
qilishdir. Milliy qadriyatlar, umuman olganda, kontseptual bo'lib, uzoq muddatli
davrdan tashqari deyarli o'zgarmaydi; ular millat xarakterining asta-sekin
rivojlanib boruvchi mohiyatidir.
Milliy qadriyatlar bilan yetarli darajada bog'liq bo'lmagan milliy xavfsizlik
strategiyasini amalga oshirish qiyin bo'ladi, chunki:
1) Uni amalga oshirish uchun mas'ul bo'lgan hukumat elementlari tomonidan
osonlikcha tushunilmaydi;
21

2) Millat, ehtimol uni qo'llab-quvvatlash uchun kerakli turdagi resurslarga
yoki hukumat tuzilmalariga ega bo'lmaydi;
3) O'z ichiga olgan ustuvorliklar millatni himoya qilish uchun aslida zarur
bo'lgan narsalarni aniq aks ettira olmaydi.
Milliy manfaatlarni aniq ifodalash. Milliy xavfsizlik strategiyasi ierarxiyasida
kengdan to aniqroqgacha milliy manfaatlar milliy qadriyatlardan va milliy
xavfsizlik maqsadlaridan pastda turadi. Milliy manfaatlar - bu milliy
qadriyatlardagi keng tushunchalardan kelib chiqadigan va ularni qo'llab-
quvvatlaydigan o'ziga xos g'oyalar. Keyinchalik ular ma'lum bir vaqt oralig'ida
oqilona bajarilishi mumkin bo'lgan maqsadlarning cheklangan ro'yxatiga tarjima
qilinadi. Milliy qadriyatlar umuman harakatsiz bo'lib qolsa-da, milliy manfaatlar
ichki siyosiy ustuvorliklar va dunyoda paydo bo'layotgan muammolar asosida bir
ma'murdan boshqasiga o'zgarishi mumkin.
Hukumat ichidagi siyosiy to'siq yoki zaif davlat rahbarining mavjudligi,
hukumatni milliy xavfsizlik strategiyasida belgilab qo'yish uchun aniq milliy
manfaatlar to'plami bo'yicha kelishib olishini qiyinlashtirishi mumkin. Belgiya -
bosh vazir lavozimiga oid ko'plab muzokaralar davomida bir necha yillardan
buyon bunday tanglikni boshdan kechirayotgan mamlakatning misoli; bu
hukumatning aniq milliy manfaatlar atrofida birlashishiga to'sqinlik qildi. Bunday
hollarda milliy xavfsizlik strategiyasi ichki siyosiy manevrlar foydasiga amalda
birinchi o'ringa qo'yiladi va rejalashtirilgan harakatlar o'rniga inersiya milliy
xavfsizlikka yondoshishda ustunlik qilishi mumkin. Milliy manfaatlarni ifoda
etishda qiynalayotgan mamlakatlar tahdidlarni oldindan sezmaslik va ularga
tayyorgarlik ko'rmaslik xavfi tug'diradi.
Strategik qarashlar deklaratsiyasi. Ushbu deklaratsiya hukumat milliy
xavfsizlik strategiyasidan foydalanishni istagan umumiy ta'sirining qisqacha
mazmuni. AQShning avvalgi milliy xavfsizlik strategiyalari, ba'zida hujjat
sarlavhasidagi strategik tasavvurni uning maqsadini ko'rsatadigan aniq usul sifatida
tasavvur qilgan. Masalan, Prezident Klintonning 1994 yildagi Milliy xavfsizlik
strategiyasi "Xavfsizlik va kengayish bo'yicha milliy xavfsizlik strategiyasi" deb
22

nomlangan. Yaqinda, Prezident Obama 2015 yilgi Milliy xavfsizlik strategiyasiga
kirish maktubida butun dunyo bo'ylab Amerika etakchiligini davom ettirishning
muhimligini o'zining strategik qarashlari mazmuni sifatida ta'kidladi. Strategik
qarash uni amalga oshirishga imkon beradigan cheklangan maqsadlar to'plamini
aniqlab olishga imkon berishi kerak.
Kelajakdagi muammolarni aniqlash va baholash. Milliy xavfsizlik
strategiyalari, kelajakda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolarni boshqarish
uchun hukumatlar tayyorlashga imkon beradigan, kelajakka oid hujjatdir.
Prognozlash va bashorat qilish bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki,
oqilona aniq prognozli baholash, shu jumladan milliy xavfsizlik masalalari, faqat
qisqa muddat ichida, umuman olganda, bir yildan kam vaqt ichida mumkin. Ushbu
qisqa muddat prognozni milliy xavfsizlik strategiyasida bir yildan keyin hayotga
tatbiq etilishi kerak bo'lgan maqsadga muvofiq bo'lmagan yondashuvni keltirib
chiqaradi. Uzoq muddatli kelajakni har qanday mazmunli aniqlik bilan bashorat
qilishning iloji yo'q va bunga urinish resurslarni noto'g'ri isrof qilishdir. Aksincha,
hukumatlar kelajakdagi muammolarni hal qilishda va ular bilan uchrashishga
qanchalik tayyor ekanliklarini sinab ko'rish uchun oldindan ko'ra bilishlari
mumkin.
Ba'zi hukumatlar, xususan, Finlyandiya, Singapur va Koreya Respublikasi -
bashorat qilish muammolarini tan olish bilan birga, o'sib borayotgan bashorat
qilish sohasini ham qadrlashadi. Ushbu hukumatlar kelajakni ko'rish qobiliyatlarini
rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berishdi va butun hukumat kelajakdagi
muammolarni aniqlash va baholashni ularga tayyorlanish uchun zarur bo'lgan
strategiyalar bilan bog'laydigan proaktiv istiqbolli yondashuv bilan shug'ullanishi
va uni boshqarishi uchun ushbu imkoniyatlarni markazlashtirdilar.
Amerika Qo'shma Shtatlari hukumatida bashorat qilish ishlarini olib
boradigan maxsus organ yo'q. Har to'rt yilda AQSh Milliy razvedka kengashi
yigirma yilni kutib turadigan va kelajak dunyosini tavsiflovchi asosiy
tendentsiyalar va muammolarni aniqlashga urinadigan Global tendentsiyalar
hujjatini yaratadi. Global Trends strategik hujjatlarni, shu jumladan Milliy
23

xavfsizlik strategiyasini yaratish to'g'risida xabardor qiladi, ammo munosabatlar
rasmiylashtirilmagan. Milliy xavfsizlik strategiyasida global tendentsiyalarda
keltirilgan kelajakdagi muammolarning har bir jihatiga javob berilishini nazarda
tutishi yoki hattoki milliy xavfsizlik strategiyasini ishlab chiqishda Milliy
xavfsizlik xodimlaridan Global tendentsiyalar mualliflari bilan maslahatlashishi
talab qilinadigan talab yoki umid yo'q.
Foresight - bu rivojlanayotgan soha, u bilan bog'liq bo'lgan o'sib boradigan
metodologiyalar to'plamiga ega, ammo oxir-oqibat bu ilm-fan kabi san'atdir. Bu
tendentsiyalarni aniqlash va ularning kelgusida yuzaga kelishi mumkinligini
taxmin qilish zarur, ammo yetarli emas; global landshaftdagi kutilmagan
buzg'unchilik o'zgarishlar (masalan, Internet paydo bo'lishi) trend tahlili bilan
o'tkazib yuboriladi. Bundan tashqari, tendentsiyalar har doim ham chiziqli shaklda
rivojlana olmaydi. Istiqbolli faoliyat bilan samarali shug'ullanish uchun ma'lum bir
tasavvur - odatda, davlat idoralari bilan bog'liq bo'lmagan sifat talab qilinadi.
Har bir yoshda dunyoning tobora xaotik va oldindan aytib bo'lmaydigan bo'lib
borayotganini va hukumatning kelajakdagi o'sib borayotgan noaniqlik bilan bog'liq
xatarlarni boshqarish qobiliyatini xavf ostiga qo'yishini e'lon qiladigan
mutaxassislar guruhi mavjud. Bunday fikrlarni takrorlaydigan har qanday milliy
xavfsizlik strategiyasi yozilgan qog'ozni behuda sarflaydi, chunki kelajakdagi
muammolarni aniqlash va baholash bo'lmasa, strategiya ilgari bayon qilingan
manfaatlarning keraksiz takrorlanishiga aylanib qoladi. Dunyo hozir 100 yoki hatto
1000 yil oldingi holatdan ko'ra ko'proq oldindan aytib bo'lmaydi. Buning o'rniga, u
globallashgan xavfsizlik manzarasida paydo bo'layotgan tendentsiyalar o'rtasidagi
tobora murakkab o'zaro ta'sirlar bilan tavsiflanadi. Ushbu murakkablikning
oqibatlarini tushunish uchun analitik imkoniyatlarni takomillashtirmaganligimiz,
buni amalga oshirish mumkin emas degani emas.
Xavf-xatarni baholash. Milliy xavfsizlik strategiyasida millatning uzoq
muddatli duch keladigan har qanday xavfini aniqlash zarur emas yoki mumkin
emas. Darhaqiqat, bunga urinib ko'rgan milliy xavfsizlik strategiyalari strategiyani
aniq harakatlar rejasi o'rniga muammolarni kir yuvish ro'yxatiga aylantirish orqali
24

o'z mazmunini susaytiradi. Hukumatga tegishli ko'rsatma beradigan strategiya
uchun u milliy manfaatlarga ta'sir qilish ehtimoli va zo'ravonligiga asoslangan
xatarlarni birinchi o'ringa qo'yishi kerak. Vatan uchun katastrofik xavf tug'dirishi
mumkin, ammo bu ehtimoldan yiroq va inson yoki tabiiy hodisalar natijasida
bo'ladimi-yo'qmi, e'tiborga olinishi kerak.
Xatarni baholash xato bilan tahdid va zaiflikni baholash bilan birlashtirilishi
mumkin. Tahdidlar va xatarlar bir xil narsa emas; ammo, razvedka savdosi va
hukumat rahbarlari har doim ham bu haqiqatni tan olmaydilar. Buning o'rniga,
razvedka tijorat vositalarida tahlikani baholashning rivojlangan qobiliyatlari
mavjud bo'lib, ular jismoniy infratuzilma, hukumatlar va odamlarning o'ziga xos
zaif tomonlarini sanab chiqadi, lekin hech qachon xavfga e'tibor bermagan.
To'g'ridan-to'g'ri tahdidni baholashdan farqli o'laroq, haqiqiy xavfni baholashda
milliy manfaatlar va ustuvor yondashuvni yaratish uchun harakatsizlikning
potentsial ta'siri (ijobiy va salbiy) hisobga olinadi.
Hukumat rahbarlari barcha xatarlarning yomon emasligini va barcha
xatarlarni kamaytirmaslik kerakligini tushunishlari zarur. Buning o'rniga, xavfni
kamaytirish uchun emas, balki boshqarish uchun mos yondashuv. Ba'zan ma'lum
bir xavfni boshqarish uchun eng maqbul yondashuv, uni kamaytirish yoki oldini
olish uchun mablag 'sarflash o'rniga uni qabul qilish bo'ladi; risklarni boshqarish
kontseptsiyasi ushbu tanlovga imkon beradi va shu bilan hukumatlarga
moslashuvchanlikni ta'minlaydi. Aks holda, tahdidni baholashning o'zi
hukumatning talabiga aylanadi va tahdidni aniqlash uni yumshatishni talab qiladi.
Kerakli manbalarga umumiy nuqtai. Tegishli milliy xavfsizlik strategiyalari
mavjud resurslarni hisobga olishlari kerak, ammo ular tomonidan belgilanmasligi
kerak; allaqachon mavjud bo'lgan manbalar bilan bog'langan va belgilab qo'ygan
strategiyalar, kelajakni samarali shakllantirish uchun proaktiv tasavvurga emas,
balki muqarrar ravishda amaldagi harakatlarning takrorlanishiga aylanadi. Ushbu
mavzu alohida ishda chuqurroq ko'rib chiqiladi. Bu erda hukumatlarning milliy
xavfsizlik strategiyasidan samarali foydalanib, ular hozirda mavjud bo'lmagan
manbalarni himoya qilishlari mumkin, ammo millatning uzoq muddatli milliy
25

xavfsizligini qo'llab-quvvatlash uchun kerak bo'ladi, deb ta'kidlash kifoya. Bundan
tashqari, strategiyalar maqsadlar va ma'lum darajada yo'llarni sanab o'tishini yodda
tutish kerak; vositalar yoki manbalar vaqt o'tishi bilan o'zgarishi mumkin, hatto
uchlari bo'lmasa ham. O'z-o'zidan resurslarning o'zgarishi o'z-o'zidan uchlari
o'zgarishiga olib kelmaydi; bitta maqsadga erishish uchun ko'plab potentsial
usullar mavjud. Va nihoyat, resurslardan o'zaro munosabatlardan tortib to ma'lum
imkoniyatlarga qadar hamma narsani o'z ichiga olishi mumkinligini anglab etish
muhimdir.
Samarali vaqt oralig'i . Goldwater-Nichols qonuni milliy xavfsizlik
strategiyasi bo'yicha yillik "hisobot" ni talab qiladi, ammo so'nggi prezident
ma'muriyatlari har yili to'liq xavfsizlik strategiyasini ishlab chiqarmaydilar.
Hozirda, odatda, qonunda aks ettirilgan holda o'zgarmagan bo'lsa ham, uzoq
muddatli siyosat va investitsiyalarni to'g'ri yo'lga qo'yish uchun hayotga tatbiq
etiladigan milliy xavfsizlik strategiyasining samarali umri bir yildan ortiq bo'lishi
kerakligi tushuniladi. Prezidentlar Jorj V.Bush va Obama har biri o'zlarining
xizmat davrida ikkita milliy xavfsizlik strategiyasini ishlab chiqdilar. Prezident
ma'muriyati har doim global xavfsizlik muhitini kuzatishi va uni milliy manfaatlar
nuqtai nazaridan ko'rib chiqishi kerak. Milliy manfaatlarga ta'sir qiladigan va shu
bilan strategik qarash va maqsadlarni qayta ko'rib chiqishga olib keladigan
xavfsizlik muhitidagi jiddiy o'zgarishlar, yangi strategiya ishlab chiqilishi kerak va
odatda har yili sodir bo'lmaydi. Yaxshi ishlab chiqilgan milliy xavfsizlik
strategiyasi har kuni, haftada va yilda sodir bo'ladigan xavfsizlik muhitidagi
unchalik katta bo'lmagan o'zgarishlarga dosh bera oladigan darajada
moslashuvchan bo'lishi kerak.
Samaradorlik choralari. Prezident va uning ma'muriyati hisobdorlik va amalga
oshirilishini ta'minlashi uchun samaradorlik choralari to'g'ridan-to'g'ri bayon
etilishi yoki strategiya maqsadlariga muvofiq bo'lishi kerak. Hayotiy hayotga
erishish uchun samaradorlik o'lchovlari ma'lum darajada miqdoriy bo'lishi kerak va
shuningdek, ma'lum bir vaqt oralig'ida kuzatilishi mumkin. Masalan, AQSh 2006
yildagi Milliy xavfsizlik strategiyasining bob sarlavhalarida strategiyaning
26

maqsadlari bayon qilingan va ulardan samaradorlik choralari sifatida foydalanish
mumkin. Ushbu sarlavhalardan biri, "Global Powerning boshqa asosiy markazlari
bilan hamkorlikda ishlash kun tartibini ishlab chiqing", Ma'muriyatni
javobgarlikka tortish uchun muntazam ravishda kuzatilishi mumkin bo'lgan bir
nechta o'lchovli elementlarni taklif qiladi. Bu yil kooperativ kun tartiblari ishlab
chiqilganmi? Qaysi sub'ektlar bilan AQSh mavjud So'nggi olti oy ichida ushbu
masala bilan shug'ullanganmisiz? Shuningdek, u qaysi turdagi harakatlardan
qochish kerakligini taklif qiladi - "global kuchning asosiy markazlari" ni aytib,
ba'zi munosabatlarga boshqalaridan ustun turadi. "Demokratiyani targ'ib qilish"
kabi kamroq aniq maqsadlar bunday choralarni tarjima qilishda osonlikcha qarz
bermaydi va shu bilan amalga oshirish ham, natijalar uchun javobgarlik ham
qiyinlashadi.
Amalga oshirish bo'yicha asosiy qo'llanma . Milliy xavfsizlik strategiyasining
qanday tatbiq etilishi tafsilotlari, odatda, juda sezgir va shuning uchun dasturga oid
ko'rsatmalar ko'pincha maxfiy hujjatlarga kiritiladi. Goldwater-Nichols qonuni har
yili tasniflanmagan va tasniflangan strategiya hisobotlarini tayyorlashni talab
qiladi. Hukumat harakatlarining samarali rejasi bo'lib xizmat qilishi uchun
strategiya uning elementlari uchun javobgarlikni hukumat bo'ylab tegishli
bo'ysunuvchi organlarga yuklashi kerak.
27

4. MDX iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishning ahamiyati va
sabablari
Global pandemiya COVID-19 vatani bo lmish Xitoy uchun katta iqtisodiyʻ
manfaatga aylandi. U 2020-yilda ijobiy o sishga erishishi kutilayotgan jahondagi
ʻ
yagona iqtisodiyotdir. PEKIN – Dunyo ko plab iqtisodiyotlari bizneslarni yo q
ʻ ʻ
qilib, sanoqsiz odamlarni ishsiz qoldirgan COVID-19 pandemiyasiga qarshi
kurashib turgan bir paytda, yangi koronavirus manbai bo lgan Xitoy rekord
ʻ
darajadagi iqtisodiy o sish haqida xabar berdi.
ʻ
Rasmiy ma lumotlarga ko ra, noyabr oyida Xitoyning ishlab chiqarish faolligi
ʼ ʻ
so nggi uch yil ichidagi eng tez sur atlarda o sgan.
ʻ ʼ ʻ
Xitoyda ishlab chiqarish faolligining asosiy ko rsatkichi bo lgan Xaridlar
ʻ ʻ
bo yicha menejerlar indeksi (PMI) yil boshida virusning oldini olish bo yicha
ʻ ʻ
qat iy choralar ortidan sezilarli darajada barqarorlashib, o tgan oyda 52,1ga yetgan.
ʼ ʻ
Bu ko rsatkich dunyo global pandemiya bilan to qnash kelgan fevral oyida
ʻ ʻ
35,7ga tushib ketgan edi.
Mart oyida PMI 52,0 gacha ko tarildi, chunki Xitoy korxonalari shaxsiy
ʻ
himoya vositalari ishlab chiqarish va sotishni jadallashtirdi – ularning katta qismi
yaroqsiz va samarasiz bo lib chiqqan.
ʻ
Keyingi oylarda PMI o sishni pasayishdan ajratib turuvchi 50 ballik
ʻ
ko rsatkichdan yuqori – 50 va 51 orasida bo ldi va oktabr oyida 51,4 ga yetdi.
ʻ ʻ
Shu tariqa Xitoy bu yil ijobiy o sishni qayd etgan yagona yirik iqtisodiyotga
ʻ
aylanishi kutilmoqda.
Pandemiya ortidan daromad
Pandemiyadan foyda ko rishni maqsad qilgan Xitoy kasallik avj olishi ortidan
ʻ
yuzaga kelgan taqchillik o rnini to ldirish uchun niqob kabi shaxsiy himoya
ʻ ʻ
vositalarini ishlab chiqarishga zo r berdi. Yilning birinchi yarmida narxlar va
ʻ
talabning ortishi tufayli 73 mingdan ortiq, jumladan, aprel oyida 36 mingta
kompaniya niqob ishlab chiqaruvchi sifatida ro yxatdan o tgan.
ʻ ʻ
Mart-may oylari oralig ida Xitoy 50 milliard donadan ortiq niqob eksport
ʻ
qilgan, bu o tgan yilgi hajmdan 10 marta ko p, deydi tahlilchilar.
ʻ ʻ
28

Bu kabi choralar doirasida Xitoy rasmiylari Shinjon hududidagi musulmon
ozchilikni himoya vositalari ishlab chiqaruvchi zavodlarda ishlashga
majburlaganlar. Bu haqda New York Times nashri videolavha tayyorlagan bo lib,ʻ
unda yuzlab videotasvirlar, fotosuratlar va rasmiy hujjatlar dalil o laroq keltirilgan.
ʻ
Bu Pekin tomonidan olib borilayotgan dasturning bir qismi bo lib, uning
ʻ
doirasida oxirgi bir necha yil ichida milliondan ortiq musulmonlar, jumladan etnik
qozoqlar va qirg izlar mafkuraviy lagerlarga yuborilgan.
ʻ
Pekin niqoblarni xalqaro miqyosda sotmoqda yoki tashviqot quroli o laroq
ʻ
hadya qilmoqda. Tahlilchilar buni virus bilan bog liq aybni soqit qilish yo lidagi
ʻ ʻ
“niqoblar diplomatiyasi”, deb ataganlar. Shunga bo lsa-da, past sifat sababli
ʻ
bunday yurish ham ko ngilsiz oqibatlarga olib kelgan.
ʻ
Shunday holatlarning birida xitoylik kompaniya shifokorlarni himoyalashga
mo ljallangan yarim million dona qalbaki COVID-19 niqoblarni sotgan.
ʻ
Kompaniya niqoblarning koronavirus bemorlari bilan ishlovchi tibbiy xodimlar
uchun N95 standartlariga javob berishini va rasman sertifikat olganini yolg ondan
ʻ
da vo qilgan.
ʼ
So nggi haftalarda Xitoy rejimi “vaktsina diplomatiyasini” qo llay
ʻ ʻ
boshlagan– bu samarali deb va da qilingan COVID-19 vaksinasini o z manfaatlari
ʼ ʻ
doirasiga kiruvchi mintaqalarga diplomatik barter sifatida taqdim etishdir.
“Qahramon” Xitoy
Xitoy rejimi kasallikning tarqalishi va inqirozdagi aybini yashirayotganiga
qaramay, COVID-19 pandemiyasiga qarshi kurashda o zining “mardonavor xatti-
ʻ
harakatlari” haqida bong urib kelmoqda.
Bu kabi choralardan biri – avgust oyida Xitoy milliy muzeyida ochilgan
“Kuch birligi” deb nomlangan yangi ko rgazma bo lib, unda “inqirozga qarshi
ʻ ʻ
kurashda erishilgan muvaffaqiyatlarni” madh etuvchi rasmlar, haykallar va
xattotlik namunalari namoyish etilgan.
Boshqa mamlakatlar Xitoydan chiqib, butun dunyoga tarqagan COVID-19
bilan bog liq karantin cheklovlaridan aziyat chekayotgan bir vaqtda, Pekin
ʻ
29

mamlakatdagi hayot odatdagidek davom etayotganini ko rsatishga urinmoqda.ʻ
Dunyo davlatlari bu kabi kampaniyalarni taajjub bilan kuzatmoqdalar.
2020-yil boshlarida Xitoy rasmiylari halokatli kasallik avj olayotganini bila
turib, deyarli bir hafta sukut saqladilar va Uxandagi virusning dunyo bo ylab
ʻ
tarqalib ketishiga yo l qo yib, epidemiyaga oid dalillarni qasddan yashirish yoki
ʻ ʻ
yo qotishga urindilar.
ʻ
Inqiroz boshlanganidan beri Pekin fitna nazariyalarini targ ib qilish orqali
ʻ
koronavirus pandemiyasi bilan bog liq aybni o zidan soqit qilishga va ijtimoiy
ʻ ʻ
tarmoqlar hamda axborot makonini virus haqidagi dezinformatsiya bilan
to ldirishga harakat qildi.
ʻ 4
YeOIIga kirish yo‘lida milliy manfaatlarni himoyalash va xavfsizlikni
ta’minlash yo‘llari
Mamlakatimizda ochiq iqtisodiyotning shakllanishi va uning rivojlanish
istiqbollari ustuvor darajada jahon ho‘jaligi tizimiga kirib borishiga bog‘liqdir.
Hozirgi davrda O‘zbekistonni mustaqil davlat sifatida xalqaro iqtisodiy
tashkilotlarda ham faol ishtirok etmoqda.
Mamlakatimizda ochiq iqtisodiyotning shakllanishi va uning rivojlanish
istiqbollari ustuvor darajada jahon ho‘jaligi tizimiga kirib borishiga bog‘liqdir.
Hozirgi davrda O‘zbekistonni mustaqil davlat sifatida xalqaro iqtisodiy
tashkilotlarda ham faol ishtirok etmoqda.
O‘zbekiston YeOIIga a’zo bo‘lishi natijasida dunyoda maydoni bo‘yicha
birinchi o‘rinda, YaIM hajmi bo‘yicha o‘ninchi o‘rinda bo‘lgan iqtisodiy makonga
chiqish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Bugungi kunda mazkur tashkilot bilan
dunyoning ko‘plab mamlakatlari iqtisodiy hamkorlik qilishga intilmoqdalar. Bunga
sabab YeOII iqtisodiy tashkilot maqomiga ega bo‘lib, unga a’zo mamlakatlar
mustaqilligiga, suverenitetiga hech qanday ta’sir etmaydi, unda hech qanday
siyosiy tavsifdagi forum va yig‘ilishlar o‘tkazilmaydi.
O‘zbekistonning YeOII ga a’zo mamlakatlar bilan tashqi savdosi uning
umumiy hajmining 70 foizini tashkil etadi. Bu mamlakatlarda, ayniqsa Rossiya va
4
www. central.asia-news.com saytining 2020-yil 18-dekabrdagi chop etilgan maqolasidan.
30

Qozog‘iston, Qirg‘izistonda 3 milliondan ziyod fuqarolarimiz mehnat qilmoqdalar.
Shuningdek, mamlakatimizga kelayotgan turistlarning 70 foizini mazkur ittifoq
mamlakatlarining fuqarolari tashkil etadi.
Ilm-fan va ta’lim sohasida o‘zaro hamkorlik davom etmoqda. Jumladan
bugungi kunlarda Rossiya Federatsiyasida 25 mingdan ortiq, Qozog‘istonda 3,7
ming, Qirg‘izistonda 1,8 ming, Belarusda 200 nafardan ortiq yoshlarimiz tahsil
olmoqdalar. Mamlakatimizda M.V.Lomonosov nomidagi Moskva davlat
universiteti, V.G. Plexanov nomidagi Rossiya iqtisodiyot universiteti, I.M.Gubkin
nomidagi Rossiya davlat neft va gaz universiteti kabi bir qancha nufuzli
oliygohlarning filiallari faoliyat yuritmoqdalar.
Shuningdek, keyingi yillarda respublikamizdagi bir necha oliygohlarda
Rossiya oliygohlari bilan hamkorlikda qo‘shma fakultetlar tashkil etilgan.
Shulardan kelib chiqib, mazkur ittifoqqa a’zo bo‘lib kirish O‘zbekiston uchun
manfaatli hisoblanadi.
O‘zbekistonning milliy manfaatlari va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash
asosida Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqiga a’zo bo‘lishida quyidagilarga erishish
maqsadga muvofiqdir:
YeOIIning boshqa a’zolari bilan savdo qilishda mumkin qadar qulay rejimiga
ega mamlakat maqomini olish;
tarif va notarif to‘siqlarning bekor qilinishi natijasida tashqi bozorga, eng
avvalo rivojlangan mamlakatlar bozoriga kirish imkoniyatlarining kengayishi
(ayniqsa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, teri, to‘qimachilik mahsulotlari, kimyo va
sanoat mahsulotlariga nisbatan);
savdo munosabatlarida diskriminatsiyalarga yo‘l qo‘ymaslik, o‘zbek
eksporterlari manfaatlarini himoya qilish, buning natijasida mamlakat eksporti
uchun qulay rejimning barpo bo‘lishiga imkon yaratish;
xorijiy sarmoyadorlarning ishonchini mustaxkamlash, respublika
iqtisodiyotiga xorijiy sarmoyalarning oqimining ko‘payishi uchun qulay
ishbilarmonlik muhitini yaratish, xalqaro kapital bozorida munosib o‘rin
egallashga intilish;
31

yuklarni YeOIIga a’zo davlatlar hududi orqali erkin tranzit qilish huquqidan
samarali foydalanish;
standartlashtirish va sertifikatsiyalash tizimini takomillashtirish asosida
savdoda notarif cheklovlardan, shu bilan birga ichki bozorni himoya qilish
bo‘yicha sanitar va fitosanitar chora-tadbirlardan kompensatsion mexanizmlar
sifatida keng qamrovli foydalanish;
savdo sheriklari bilan yuzaga keladigan tushunmovchilik va bahslarni xalqaro
iqtisodiy qonunchilik, YeOII tomonidan belgilangan mexanizmlar va qoidalar
yordamida hal qilish hamda tashqi iqtisodiy siyosat hamda hukumatlar va
ishtirokchi mamlakatlarning maqsadlari bo‘yicha tezkor ma’lumotlarga ega
bo‘lish. 5
Mamlakatimizda har qaysi xususiy mulkdorning qonuniy yo l bilan qo lgaʻ ʻ
kiritgan mulkining daxlsizligiga aslo shubha qilmasligini ta minlaydigan ishonchli
ʼ
huquqiy kafolatlar tizimi yaratilgan.
Binobarin, mulkning egasi bo lsa, mehnat unumdorligi bir necha marotaba
ʻ
ortadi. Mulkdorning kayfiyati, intilishi, ish yuritishi, o z faoliyatiga, umuman,
ʻ
hayotga munosabati boshqacha bo ladi. Mulk egasi o z ishini yaxshilashga,
ʻ ʻ
mulkiga mulk qo shishga harakat qiladi. Chunki ular jamiyatdagi o zgarishlarga
ʻ ʻ
bevosita daxldor bo lgan qatlamdir.
ʻ
Mulk huquqi daxlsizligini ta minlamasdan iqtisodiy rivojlanishga erishish
ʼ
qiyin. Bu Asosiy Qonunimizda ham alohida belgilangan bo lib, xususiy mulk
ʻ
boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasida ekanligi ko rsatib
ʻ
o tilgan. Ushbu me yor mamlakatimizning boshqa bir qator qonunlarida ham aks
ʻ ʼ
etgan. Xususan, “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining
kafolatlari to g risida”gi Qonunda olib qo yilayotgan yer uchastkasidagi uyni,
ʻ ʻ ʻ
boshqa imoratlarni, inshootlarni buzib tashlashga zararning o rni bozor qiymati
ʻ
bo yicha oldindan va to la qoplanmagunga qadar yo l qo yilmasligi nazarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
tutilgan. Shuningdek, mulkdor xususiy mulk huquqining bekor qilinishiga olib
5
Iqtisodiyot fanlari doktori professor Hasan Abulqosimovning 2019-yil 20-noyabrda www.review.uz saytida
joylangan maqolasidan.
32

keladigan qarorga rozi bo lmagan taqdirda, bu qaror sud tomonidan nizo halʻ
etilguniga qadar amalga oshirilishi mumkin emasligi belgilab qo yilgan.
ʻ
Shak-shubhasiz, O zbekiston aholisi qonunchilikda belgilangan me yorlarga
ʻ ʼ
amal qilishlari shart. Biroq ba zi hududlarda qabul qilinayotgan qonunlarga rioya
ʼ
etmaslik holatlari, afsuski, uchrab turibdi. Shu sababli aholi va tadbirkorlarning
xususiy mulk daxlsizligi huquqi bilan bog liq masalalarni o rganish maqsadida
ʻ ʻ
partiya faollari va deputatlardan iborat ishchi guruhi tuzilib, ular joylarda
konstitutsiyaviy norma va amaldagi qonun talablari doirasida snos masalalarini
atroflicha o rganmoqda. Mavjud masalalar xalq deputatlari viloyat Kengashlari
ʻ
bilan hamkorlikda tahlil etilayotgani joylarda noqonuniy buzilishlar va aholining
bu boradagi mulkiy huquqlari poymol etilishining oldini olishga xizmat qilayotir.
Har bir tadbirkor, avvalo, shuni aniq-ravshan bilib olishi kerakki, davlat
xususiy mulkdor huquqlarining himoyachisidir. Shuning uchun ham tadbirkorlar
o z biznesiga bexavotir investitsiya kiritishi, ishlab chiqarish faoliyatini
ʻ
kengaytirishi, mahsulot hajmi va olayotgan daromadini ko paytirishi, o z mulkiga
ʻ ʻ
o zi egalik qilishi, foydalanishi, tasarruf etishi lozim. Demak, tadbirkorlik
ʻ
faoliyatining erkinligi, xususiy mulk daxlsizligini amalda ta minlash har doim ham
ʼ
eng ustuvor vazifa bo lib qolishi kerak.
ʻ
Shu nuqtayi nazardan aytganda, mamlakatimizda tadbirkorlik subyektlarining
huquqlari va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish, xususiy mulkning
qonuniy hamda amaliy jihatdan ustuvor rolini ta minlash, iqtisodiyotda davlat
ʼ
ulushini bosqichma-bosqich kamaytirishga qaratilgan aniq manzilli chora-tadbirlar
amalga oshirib kelinmoqda. Bu borada qabul qilingan qator qonunlar va qonunosti
hujjatlari bilan davlat organlari, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat
idoralarining tadbirkorlik faoliyatiga noqonuniy aralashuvini bartaraf etish yo lida
ʻ
qat iy tartib o rnatildi.
ʼ ʻ
Ahamiyatlisi, davlat organlari, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat
idoralari bilan o zaro munosabatlarda tadbirkorlik faoliyati subyekti huquqlarining
ʻ
ustuvorligi tamoyili amal qilmoqda. Qonun hujjatlarida ushbu faoliyatni amalga
oshirish bilan bog liq holda yuzaga keladigan barcha bartaraf etib bo lmaydigan
ʻ ʻ
33

ziddiyatlar va noaniqliklar tadbirkorlik faoliyati subyektining foydasiga hal
etilmoqda. Tadbirkorlikni rivojlantirishga to sqinlik qilish davlat siyosatigaʻ
to sqinlik qilish sifatida qaralmoqda.
ʻ
O z navbatida, yana bir muhim hujjat — “Korrupsiyaga qarshi kurashish
ʻ
to g risida”gi Qonun xususiy mulk huquqiga g ayriqonuniy tajovuzlarni,
ʻ ʻ ʻ
tadbirkorlik subyektlarining faoliyatiga asossiz aralashuvlarni cheklashga
qaratilgan huquqiy asos bo ldi. Shuningdek, boshqa qonun hujjatlariga tadbirkorlik
ʻ
faoliyatining jadal rivojlanishini ta minlashga, xususiy mulkni har tomonlama
ʼ
himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga qaratilgan
qator o zgartish va qo shimchalar kiritildi.
ʻ ʻ 6
6
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi Spikeri oʻrinbosari,OʻzLiDeP fraksiyasi rahbar Aktam Haitovning 2020-yil 11-
noyabrdagi www.xs.uz saytiga bergan intervyusidan.
34

5. MDX iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash yo’nalishlari
Xavfsizlikni, shu jumladan, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash davlat
siyosatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Buning uchun, avvalambor, uning
siyosiy-tashkiliy va huquqiy asoslari yaratiladi. Ushbu maqsadda konsepsiya ishiab
chiqiladi. Uni ishiab chiqish esa iqtisodiyot holatini obyektiv baholashga hamda
uning rivojlanish tamoyili va tendensiyalarini prognoz qilishga asoslanadi. Buning
uchun iqtisodiy xavfsizlikni belgilovchi vaziyat va holatlardagi sabab-oqibatlari
aniqlanadi. Shuningdek, iqtisodiy xavfsizlikni saqlash va mustahkamlashga
mas’ul, javobgar davlat organlari, taslikilot va muassasalar belgilanadi.
Konsepsiyani ishlab chiqishda iqtisodiy xavfsizlik va tahdidiarning haqiqiy
holatini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy xavfsizlik konsepsiyasida
iqiisodiyolda ijtimoiy ishlab chiqarish hajmi va dinamikasi, iqtisodiy salohiyatdan
foydalanish samaradodigi. iqtisodiyotning ochiqligi, intellektual salohiyatning
holati, innovatsion darajasi, ijtimoiy-siyosiy barqarorlik, davlatning ijtimoiy-
iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko'rsatish darajasi, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi tendensiyalarining istiqbolli prognozlari va ulaming asosiy
ustuvorliklari o‘z ifodasini topishi lozim. Shuni aytib o'tish joizki, iqtisodiy
xavfsizlikni ta’minlashda iqtisodiy vosita va chora-tadbirlar bilan bir qatorda
korrupsiya, tashkiliy jinoyatchilikka, xufyona iqtisodiyotga qarshi siyosiy.
huquqiy. iqtisodiy. tashkiliy tavsifdagi chora-tadbirlar, vositalardan ham
foydalaniladi. Bunda iqtisodiy boshqaruv organlari huquq-tartibot. milliy
xavfsizlik xizmati, chegara, bojxona organlari bilan birgalikda faoliyat yuritadilar.
Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash uchun asosiy shart-sharoitlar quyidagilarda o‘z
ifodasini topadi:
- aholining sivilizatsion ehtiyojlari me'yorida yashash imkoniyatining
yaratilishi. Bu kishilar uchun tanlash erkinligi hamda uzoq muddat mehnat
qobiliyatini saqlagan holda faoliyat yuritish huquqi va majburiyatini ifodalaydi.
Buning uchun bozorning o'z-o'zini tartiblash va iqtisodiyotni davlat tomonidan
tartiblash mexanizmlari uyg'unligini ta’minlashga xizmat qiluvchi rcsurs,
energetik. transport, ishlab chiqarish va bozor infrastrukturalari shakllantiriladi;
35

- xotiijam yashash imkoniyatlarining yaratilishi. Buning uchun favqulodda
noxush vaziyatlar vujudga kclishining oldini olish hamda ishonchli axborotga ega
bo'lish uchun iqtisodiy sharoitlar vujudga keltirilishi lozim bo'ladi. Bundan
ko'zlangan maqsad, birinchidan, iqtisodiy va texnogen xavf- xatarga qarshi turish,
ikkincliidan, iqtisodiy jinoyatchilik va terrorizmning kuchayishiga qarshi turli
imkoniyatlami yaratish hisoblanadi;
- mamlakatning hududiy va iqtisodiy yaxlitligiga xavf soluvchi omillarning
oldini olish. Bu omillar mamlakat hududlari rivojlanishi va aholi turmush
darajasidagi farqlaring kattalashib ketishi tufayli vujudga keladi. Mamlakatning
hududiy va iqtisodiy yaxlitligini ta’minlash uchun birinchidan, yagona iqtisodiy
makonni tashkil etish maqsadida pul va bank tizimini mustahkamlash, moliyaviy
va savdo infratuzilmasini rivojlantirish; ikkinchidan, hududlaming ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish darajalarini bir-birlariga yaqinlashtirishga qaratilgan oqilona
hududiy siyosatni amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ushbu shart-sharoitlarni yaratish asosida iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash
mexanizmining asosiy elementlari huquqiy baza, boshqarishning iqtisodiy
uslublari hamda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish hisoblanadi.
Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning huquqiy bazasini O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi va boshqa qonunlar tashkil etadi. Endilikda esa «Xavfsizlik
to'g'risida»gi qonunni qabul qilish lozim bo'ladi.
Dunyo bo'ylab ba'zi hukumatlar o'zlarining milliy xavfsizlik strategiyalariga
qo'shimcha elementlarni kiritishni tanladilar. Mana bir nechta namunalar.
•Teskari aloqa mexanizmi. 2009 yilgi milliy xavfsizlik bo'yicha "Oq kitob" ni
amalga oshirish paytida Avstraliya hukumati mudofaa vazirligidan har chorakda
hisobotlarni taqdim etishni talab qildi, bu esa hukumatga amalga oshirilayotgan
ishlarni doimiy ravishda kuzatib borish imkoniyatini berdi. Amerika Qo'shma
Shtatlarida o'z strategiyasining muvaffaqiyatini doimiy ravishda baholash uchun
bunday rasmiy mulohaza mexanizmlari mavjud emas.
•Eski bayonot. Milliy xavfsizlik strategiyalari kelajakdagi muammolarga
hukumatlarga yordam berishga yordam beradigan kelajakka oid hujjatlar bo'lishga
36

qaratilgan bo'lsa-da, ba'zi hukumatlar ularni o'zlarining milliy xavfsizligiga hissa
qo'shgan yaqin o'tmishdagi o'zlarini ta'riflagan muvaffaqiyatlarini ta'kidlash uchun
foydalanadilar. uzoq. Bunday yondashuv ba'zida strategiyani haddan tashqari
siyosiylashtirilgan hujjatga aylantirishi va vaqt o'tishi bilan samaradorligini
cheklashi mumkin, ayniqsa hukumat rahbari o'zgarishi kerak bo'lsa.
•Metodologiyani tushuntirish. Ba'zida milliy xavfsizlik strategiyasi ushbu
usullarning natijalarini o'z ichiga olgan holda qo'shimcha ravishda hujjatni ishlab
chiqarish usullarini yoritib beradi. Masalan, agar hukumat ushbu strategiya
hamkorlikdagi jarayonning natijasi ekanligini ta'kidlamoqchi bo'lsa - shu bilan
strategiyaning qonuniyligi haqidagi tasavvurlarni kuchaytirishi mumkin - bu
loyihani ishlab chiqishda idoralararo xarakterga ega bo'lishi mumkin.
Asosiy iqtisodiy manfaatlarni himoya qilish
BIS vakolatli davlat vakillarini Chexiya Respublikasining yirik iqtisodiy
manfaatlariga tahdid soluvchi xatarlar to'g'risida xabardor qiladi. BISning maqsadi
tegishli manzillar uchun xatarlar to'g'risida o'z vaqtida ma'lumot berish va ularning
asosiy iqtisodiy qarorlari uchun juda muhim bo'lgan barcha ma'lumotlarga ega
bo'lishlarini ta'minlash, masalan, ushbu qarorlarga ta'sir o'tkazishga tashqi
urinishlar to'g'risidagi ma'lumotlar, sub'ektlarning rejalari. ushbu rejalarga bog'liq
tahdidlar yoki yashirin manfaatlar uchun.
BISning yirik iqtisodiy manfaatlarni himoya qilish bo'yicha vakolatlari
va majburiyatlari
Chexiya Respublikasi razvedka xizmatlari to'g'risida 153/1994 y. Sonli
Qonunning 5-qismi, 1-bandi, d) harfi - BIS oqibatlari Chexiya Respublikasining
xavfsizligi yoki yirik iqtisodiy manfaatlariga zarar etkazishi mumkin bo'lgan
faoliyat to'g'risidagi ma'lumotlarni himoya qiladi.
BIS vakolatli davlat vakillarini Chexiya Respublikasining yirik iqtisodiy
manfaatlariga tahdid soluvchi xatarlar to'g'risida xabardor qiladi. BISning maqsadi
tegishli manzillar uchun xatarlar to'g'risida o'z vaqtida ma'lumot berish va ularning
asosiy iqtisodiy qarorlari uchun juda muhim bo'lgan barcha ma'lumotlarga ega
bo'lishlarini ta'minlash, masalan, ushbu qarorlarga ta'sir o'tkazishga tashqi
37

urinishlar to'g'risidagi ma'lumotlar, sub'ektlarning rejalari. ushbu rejalarga bog'liq
tahdidlar yoki yashirin manfaatlar uchun.
Asosiy iqtisodiy manfaat - bu butun iqtisodiyotga ta'sir etuvchi tizimlarning
ishlashi (energetika, transport, sog'liqni saqlash, telekommunikatsiya, bank, soliq
yig'ish) va aktivlarni (moliya, foizlar, ko'chmas mulk, nomoddiy) optimal
boshqarish. mulk) yo'qotish davlatning asosiy funktsiyalarini xavf ostiga qo'yishi
yoki cheklashi mumkin. Davlatning iqtisodiy manfaatlariga zarar etkazish
quyidagilarni keltirib chiqaradi: to'g'ridan-to'g'ri moliyaviy yo'qotishlar, energiya
xavfsizligi yoki umuman iqtisodiyotga ta'sir qiladigan boshqa infratuzilma
(masalan, transport, telekommunikatsiya, sog'liqni saqlash, bank va kapital
bozorlari) yoki zarar etkazadigan zarar etkazadigan sub'ektlarni xavf ostiga
qo'yish. bilvosita, ammo davlatga salbiy iqtisodiy ta'sir (atrof-muhit, sog'liqni
saqlash, eksportni qo'llab-quvvatlash, iqtisodiy raqobat, tartibga solish
organlarining mustaqilligi, xalqaro tashkilotlarga a'zolik va boshqalar). Iqtisodiy
manfaatning ahamiyati nafaqat ko'rib chiqilayotgan iqtisodiy sohani
boshqarishning ahamiyati, balki davlatga etkazilishi mumkin bo'lgan moliyaviy
yo'qotishlarning miqdori va asosan davlat xavfsizligiga ta'siri bilan ham beriladi.
Ushbu manfaatlar BISga to'g'ridan-to'g'ri vazifalarni yuklaydigan tegishli hukumat
qarorlari bilan belgilanadi.
Bizning faoliyatimizning maqsadi vakolatli davlat vakillarini xatarlar va
kelajakdagi tahdidlar (yashirin niyatlar) to'g'risida yoki o'tmishdagi voqealar
usullari va sabablari to'g'risida kelajakka o'xshashlik bilan xabardor qilishdir.
Ushbu ma'lumotlar profilaktika tadbirlarini o'tkazishga va manzil qabul
qiluvchilarning tegishli qarorlarini qabul qilishga yordam berishga qaratilgan.
Shuni ta'kidlash kerakki, iqtisodiy manfaatlar bizning Xizmatimizning vakolatlari
va majburiyatlari doirasidagi barcha sohalarni qamrab oladi.
Ushbu Qonunda bizning Xizmatimiz asosiy iqtisodiy manfaatlarni himoya
qilish bo'yicha xabardor qilishi kerak bo'lgan tadbirlar ro'yxati aniq ko'rsatilmagan.
Shu sababli, BIS Chexiya Respublikasining asosiy iqtisodiy manfaatlariga xavf
tug'diradigan barcha qonuniy va noqonuniy faoliyat turlarini ko'rib chiqadi.
38

Davlatning iqtisodiy manfaatlariga asosan quyidagi hodisalar va tadbirlar xavf
soladi:
Davlat ichidagi zaiflik va beparvolik (masalan, noqonuniy faoliyat bilan
bog'liq bo'lmagan va boshqa funktsional tizim doirasida amalga oshirilgan davlat
vakillarining beparvo yoki samarasiz munosabati; davlat muassasalari yoki
mansabdor shaxslar tomonidan davlatning yetarlicha va beparvo vakili; buzilish
Chexiya Respublikasi yoki Evropa Ittifoqining amaldagi huquqiy qoidalari;
beparvolik tufayli maxfiy ma'lumotlarga xavf tug'dirishi)
Xususiy sub'ektlar yoki xorijiy davlatlar tomonidan amalga oshiriladigan
davlatning uzoq muddatli iqtisodiy va strategik maqsadlariga qaratilgan qonuniy
tadbirkorlik faoliyati (masalan, yuqori xavfli investorlar, davlatning umumiy
doirasidan tashqarida uning manfaatlariga xavf tug'diradigan tadbirkorlik faoliyati,
manfaatdor tomonlarning nostandart faoliyati) davlat xoldinglarida, shaffof
bo'lmagan mulk tuzilmalarida va mablag'larning kelib chiqishi aniq emas)
Noto'g'ri lobbichilik (asosiy shaklida + yolg'on ma'lumotlar, yashirin
mijozlar, yashirin manfaatlar, lobbi qarorining sezilarli darajada salbiy ta'siri)
Tizimdagi kamchiliklar davlatning iqtisodiy manfaatlariga qonuniy ravishda
xavf tug'diradi va / yoki davlatning manfaatlarini samarali ravishda tekshirishi va
himoya qilishiga to'sqinlik qiladi (qonunchilikdagi kamchiliklar, kontseptual
yondashuvning yo'qligi, qonun hujjatlariga va strategik hujjatlarga ta'sir ko'rsatishi,
tanlovning oshkora bo'lmagan tartiblari , va boshqalar.)
Noqonuniy faoliyat (korruptsiya, klientlizm, shantaj, ommaviy tenderlarda
manipulyatsiya va boshqalar).
39

Xulosa
Yuqorida keltirilib o’tilgan barcha mulohaza va fikrlarni chuqur o’ylab
chiqqan holda shuni anglash mumkinki, mamlakatning taraqqiy etishida faqat ilm-
fan va texnikaga emas, balki uni tashqi va ichki omillar, kuchlar ta’sirini
kamaytirilishiga qaratilishi lozim. Mamlakatning tinch osoyishta bo’lishi undagi
mavjud barcha sohalarning rivojlanishiga va uni yuqori cho’qqilarga olib
chiqishida ko’mak beradi. Milliy va xalqaro xavfsizlik normalarini to’g’ri tatbiq
etish butun jahon miqiyosida mavjud bo’lgan yuqori turuvchi xavfsizlikni
ta’minlovchi tashkilotlar va guruhlarga a’zo bo’lish, ularning barcha
amalgaoshirayotgan ishlarini doimo kuzatib borish lozim. Ana shundagina ichki
nizolar va turli xil muommolar ostida mamlakatlarning bir-biriga bo’lgan salbiy
munosabatlari ham yaxshilasha boradi.
Birgina misol tariqasida yaqinda ro’y bergan Ukraina mojarolarini olsak
bo’ladi. U yerdagi arzimagan muommolar ortidan katta salbiy oqibatlar yuzaga
kelganligi, u yerda istiqomat qilayotgan tinch aholininnecha ming-minglabini
qirilib ketishigaolib keldi. Bu faqatgina shu bilan to’xtab chegaralanib qolmadi,
agar biror-bir mamlakatda notinchlik ichki nizolar avj ola boshlasa, o’sha
mamlakat iqtisodiyotida juda katta sinish kuzatiladi. Ya’ni tashqi aloqalari keskin
kamayib boradi, ekportyorlik salohiyati kamayadi, mavjud zaxiralar ishlatiladi va
oxir-oqibat boshqa mamlakatlarda juda katta miqdorda qarzga botish natijasida,
o’sha qarzdor davlatga qaram bo’lib qoladi. Uning har bir ishini amalga oshirishiga
to’g’ri keladi yoki o’z tasarrufidagi yerlardan foydalanish huquqini beradi.
Eron hamda AQSH o’rtasida yuzaga kelgan to’qnashuv ham ma’lum
darajada o’z –o’zidan yuzaga kelmadi. Ushbu to’qnashuvlar ortida juda katta
manfaatlar borligi uchun ham hozirda dunyoning bir necha davlatlarida
to’qnashuvlar yuzaga kelmoqda. Ushbu salbiy oqibatlarni batomom yakunlash
uchun esa, xavfsizlik choralariga e’tiborni kuchaytirish lozim.
Yurtimizdagi Milliy xavfsizlik xizmati organining tubdan isloh etilganligi va
tarkibining yangilanganligi yangi nom bilan Davlat xavfsizlik xizmati nomini
olganligi ham juda katta ahamiyat kasb etadi. Ya’ni mamlakat aholisini xavfsizligi
40

faqat urushlardangina emas, balki tabiiy ofat zararlarini qisman oldini olish, ichki
muhitni nazoratga olish, ijtmoiy darajani mustahkamlash, sog’liqni saqlah
tashkilotlarini nazoratgaolish va boshqa bir qancha muommolardan iborat
ekanligini tushunish lozim. Bu nafaqat ichki tomonlama balki, tashqi tomonlama
hamo’z aksini topishi lozim.
Yildan yilga o’tkaziladigan konferensiya va yig’ilishlarning o’tkazilishi ham
dunyo tinchligini saqlab turadi. Hozirgi zamon texnologiyalari orqali davlatlar
o’rtasida urushlar yuzaga kelishi faqat bir davlatga emas, balki bir nechta
davlatlarga ta’sir etadi, hattoki dunyoni butunlay yo’q qilib yuborishdek xavfni
ham keltirib chiqarishi hech gap emas. Shunday ekan mamlakat xavfsizligini
ta’minlash uning iqtisodiy manfaatlarini himoya qilish barcha muommolarni kaliti
bo’lib xizmat qilishi mumkin. Agarda mamlakatda tinchlik osoyishtalik hukm
surushi va aholini erkin iqtisodiy muommolarini hal etishi ta’minlash lozim bo’lsa,
ushbu ishni avvalo iqtisodiy tomonlama xavfsizlikka erishgan hamda iqtisodiy
manfaatlari ustun mamlakatlarda amalga oshirilishini kuzatishimiz mumkin.
41

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yilgi Oliy Majlisga
murojaatnomasi.
2. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonun va qonun osti hujjatlar.
3. Iqtisodiy xavfsizlik fani asosalri darsligi.
4. Международня экономика: теория и практика. Учебник для вузов. – СПб.
Питер, 2008. с. 15.
5. Г.Ф.Фейгин. Развитие национальных экономик в условиях глобализации:
историко-экономический аспект. Известия Санкт-Петербургского
университета. №2, 2009, с.14
6. Termiz Davlat Universiteti, Iqtisodiyot kafedrasining “Iqtisodiy xavfsizlik”
kitobi.
7. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo’mitasining stat.uz rasmiy sayti.
8. Gazeta.uz rasmiy sayti.
9. Review.uz rasmiy sayti.
10. Norma.uz rasmiy sayti.
42

Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda MDH tashkilotlari faoliyatlari va tashkiliy tuzilishi

Sotib olish