Iqtisodiyotda information-kommunikatsion texnologiyalarning o’rni va ahamiyati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	385.3KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiyotda information-kommunikatsion texnologiyalarning o’rni va ahamiyati

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
МАVZU: Iqtisodiyotda information-
kommunikatsion texnologiyalarning o’rni va
ahamiyati
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi:__________________________
RO‘YXATGA OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya
qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya qilingan
sana
«____» _______202 3 y .
Baho « _____ » _________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Iqtisodiyotda information-kommunikatsion
texnologiyalarning o’rni va ahamiyati
Reja:
Kirish 3
1. Iqtisodiyotda informatsion-kommunikatsion texnologiyalar fanining ma’nosi,
predmeti va vazifalari. 4
2. Raqmli iqtisodiyotda infarmatsion-kommunikatsion texnologiyalarning o’rmi va
vazifasi. 7
3. Axborot texnologiyalarning rivojlanish tendensiyalari. 11
4. Raqmlashtirish mohiyati, kelib chiqish sabablari, shart-sharoitlari va darajalri
13
Xulosa 20
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 4
2

Kirish
Axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirishda, iqtisodiyot va jamiyat
hayotining barcha sohalarida zamonaviy axborot t е xnologiyalarini, kompyut е r
t е xnikasi va t е l е kommunikatsiya vositalarini ommaviy ravishda joriy etishda
hamda ulardan foydalanishda, fuqarolarning axborotga ortib borayotgan talab-
extiyojlarini yanada to`liqroq qondirishda, jahon axborot hamjamiyatiga kirishda
hamda jahon axborot r е surslaridan bahramand bo`lishni k е ngaytirishda
« Iqtisodiyotda information-kommunikatsion texnologiyalarning o’rni va
ahamiyati » mavzusi katta ahamiyatga egadir.
Axborot-kommunikatsiya t е xnologiyalari (AKT) inson jamiyatining barcha
sohalariga kirib bormoqda. Boshqaruv masalalarini е chishda zamonaviy axborot
t е xnologiyalarining o`rni nihoyatda axamiyatga ega. Ushbu kurs ishi AKT
sohasidan fundam е ntal nazariy bilimlarni b е rishga qaratilgan bo`lib, asosiy
qo`llaniladigan t е xnik va dasturiy vositalarini qamrab olgan. Shu bilan birga, kurs
ishi maqsadi kompyut е r t е xnikasi va axborot t е xnologiyalarini qo`llash bo`yicha
amaliy ko`nikmalarini shakllantirishga qaratilgan.
« Iqtisodiyotda information-kommunikatsion texnologiyalarning o’rni va
ahamiyati » mavzudagi kurs ishi zamonaviy t е xnik vositalar, op е ratsion tizimlar va
instrum е ntal vositalardan foydalanish usullari, hisoblash jarayonlarini
avtomatlashtirish tamoyil va uslublari bilan chuqur hamda har tomonlama
tanishtirish, matnli va jadvalli axborotlarni qayta ishlash dasturlarining funktsional
imkoniyatlari bilan ishlash, boshqaruv jarayonlarida shaxsiy kompyut е rlardan
foydalanishning nazariy asoslari va ularni milliy iqtisodiyotning turli tarmoq va
sohalariga tadbiq qilish usullarini o`rgatish, ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari va oby е ktga mo`ljallangan dasturlash tillarini o`qitish,
Int е rn е t tizimi va lokal hisoblash tarmoqlarida ishlash uchun amaliy ko`nikmalarni
b е rish bilan qurollantiradi.
3

1. Iqtisodiyotda informatsion-kommunikatsion texnologiyalar
fanining ma’nosi, predmeti va vazifalari.
Iqtisodiyot harakat va raqobat orqali turmush tarzini rivojlantiradi va yangi-
yangi kashfiyotlarni yaratilishiga sabab bo`ladi. Bu kashfiyotlardan biri –
kompyuter texnikasidir. Azaldan insoniyat o`z ishini osonlashtirish va vaqtni tejash
muammolari bilan shug`ullangan. So`zsiz aytish mumkinki kompyuter XX asrning
buyuk kashfiyotlaridan biri. Davr talabiga ko`ra bugunga kelib kompyuter
texnikasi juda rivojlanib ketdi. Ma`lumotlarni yig`ish, boshqarish, qayta ishlash va
uzatish ayniqsa, hozirgi kunda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Rivojlangan va
rivojlanayotgan davlatlarni hozirgi kunning eng zo`r va ixcham texnologiyasidan
foydalanishga bo`lgan talab kun sayin ortib bormoqda. 1
Chunki butun dunyoda XXI asr – «axborot» asri deb tan olingan. Axborot asrida
katta hajmdagi ma`lumotlar ombori va axborotlar ustida ishlashga to`g`ri
kelmoqda. Jamiyat taraqqiyotini rivojlanishiga, kunlik ehtiyojga kerakli vositalar
(masalan, uyali telefon, DVD player, Flash xotira, …), yuz berayotgan jadal
o`zgarishlar ularning bir qismi bo`lgan «Kompyuter texnikasi» va «Iqtisodiyotda
axborot komplekslari va texnologiyalari» faniga ham o`z ta`sirini ko`rsatmoqda.
Axborot texnologiyasining rivojlanishi dasturiy va texnik ta`minotga ham o`z
ta`sirini ko`rsatmoqda. Bu ta`sirlar shunchalik kuchliki, yillar ichida emas, balki
oylar ichida o`zgarib va boyib bormoqda. Axborot texnologiyalari va uning
texnik, dasturiy ta`minotini yangi variantlari paydo bo`lishi bu sohadagi xizmat
qilish usulini tubdan o`zgartirishni talab etadi.
Eslab ko`ring, kerakli ma`lumotni tahrirlash, xotiraga yozish, qayta ishlash
usullarni amalga oshirish yoki bir masalani kompyuterda yechib, natija olish uchun
algoritmlarni, dasturlash tillari va ishlash muhitini bilishni talab qilar edi. Bunday
ma`lumotga ishlov berish usullarini faqat mutaxassislargina amalga oshirishni
bilardilar. Ammo hozirgi jamiyatni axborot texnologiyalarisiz tasavvur qilish
qiyin. Har bir soha borki, ishlab chiqarishdan to ta`lim muassasalari,
fermerlikkacha axborot texnologiyalari qolaversa, kompyuter texnikasining
1
Аkаеv А.А., KеnjаbаеvА.T., Ilhаmоvа YO.S., Jumаniyozоvа M.Ю.
4

imkoniyatidan foydalanib kelinmoqda. Kompyuterlardan foydalanuvchilar
sonining kundan-kunga ko`payishi jamiyat oldida ma`lum qiyinchiliklarni
tug`dirmoqda. Respublikamizda kompyuter savodxonligini oshirish, jamiyatda
kompyuter texnologiyalaridan samarali foydalanish jarayonining ijobiy kechishi
uchun hukumatimiz tomonidan bir qator chora- tadbirlar ishlab chiqilgan.
O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2021 -
yil Oliy Majlisning V sessiyasida so`zlagan nutqida axborot texnologiyalari va
kompyuterlarni jamiyat hayotiga, kishilarning turmush tarziga, umumiy o`rta
ta`lim maktablari, o`rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta`lim muassasalari o`quv
jarayoniga jadallik bilan olib kirish g`oyasi ilgari surilgan.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 23 maydagi
«2021-2030-yillarda kompyuter va axborot texnologiyala rivojlantirish,
«Internet»ning xalqaro axborot tizimlariga keng kirib borishini ta`minlash dasturini
ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari to`g`risida»gi 230-sonli 3
, 2022 -yil 30
maydagi «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish to`g`risida»gi Prezident Farmoni, mazkur Farmonni
amalga oshirish yuzasidan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2022-yil 6 iyundagi «2022-2030-yillarda kompyuterlashtirish va axborot-
telekommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi» to`g`risidagi Qarori
e`lon qilindi 4
. Ta`lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlarni chuqurlashtirish
maqsadida «2018-2022- yillarda uzluksiz ta`lim tizimini mazmunan
modernizatsiyalash va ta`lim-tarbiya samaradorligini yangi sifat darajasiga
ko`tarish dasturi»ning 1.7-bandida «Uzluksiz ta`lim tizimi o`quv-laboratoriya va
informatika xonalaridan samarali foydalanishni baholash mezonlarini ishlab
chiqish va amaliyotga joriy etish», 2.9-bandida «Axborot texnologiyalari va
kompyuterlar asosida ta`lim olishning o`quv–metodik majmualarini yaratish va
amalga tadbiq qilish», 3.4-bandida «Fanlar bo`yicha virtual laboratoriyalar tashkil
etish» hamda 6.14-bandida «Ta`lim sifati ko`rsatkichlari va mezonlarini
takomillashtirish, ta`lim sifatini hamda o`quvchi-talabalar bilimini baholashning
avtomatlashtirilgan nazorat va boshqaruv tizimini yaratish» kabi ta`lim-tarbiya
5

samaradorligini yangi sifat darajasiga ko`tarish vazifalari qo`yilgandi 2
.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 -yil 2 iyundagi «Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini
takomillashtirish to`g`risida»gi PQ-91-sonli, 2022-yil 8 iyuldagi «Axborot
kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirishning qo`shimcha chora-
tadbirlari to`g`risida»gi PQ-117-sonli, 2022-yil 28 sentyabrdagi «O`zbekiston
Respublikasi jamoat ta`lim axborot tarmog`ini yaratish to`g`risida»gi PQ-191-sonli
Qarorlaridan ko`zda tutilgan asosiy vazifa aholining kompyuter savodxonligini
oshirish hisoblanadi. Ushbu masalani hal etish uchun maktab, litsey, kasb - hunar
kollejlari hamda oliy o`quv yurtlarida kompyuter va axborot texnologiyalari bilan
ishlashga o`rgatish keng ko`lamda yo`lga qo`yilmoqda. Buning uchun, avvalo,
bilim dargohlari zamonaviy kompyuter t e xn i k al a r g a e g a m a x su s xo na l ar b i l a n
bi r q a t or d a ― I n f o r o m ati k a v a a x b o r o t texnologiyalari faniga bo`lgan talab ham
ortmoqda.
Axborot texnologiyasi - bu aniq texnik va dasturiy vositalarining majmui bo`lib,
ular yordamida ma`lumotlarni qayta ishlash bilan bog`liq bo`lgan turli xildagi
masalalarni hal etamiz. Informatika keng ma`noda fan, texnika va ishlab chiqarish,
ya`ni inson faoliyatining barcha sohalarida axborotni kompyuter va
telekommunikatsiya yordamida qayta ishlash, saqlash, uzatish va boshqarish bilan
bog`liq bo`lgan yagona sohadir.
"Axborot texnologiyalari" iborasidagi "texnologiya" so`zi lotincha "thexnos" -
san`at, hunar, ustalik, soha va "logos" - fan degan ma`noni bildiradi. Texnikada
yoki ishlab chiqarishda "texnologiya" deganda ma`lum kerakli xom ashyodan
tayyor mahsulotni hosil qilish uchun uslubar, metodlar va vositalar yig`indisidan
foydalanadigan jarayon tushuniladi. Texnologiya ob`yektining dastlabki,
boshlang`ich holatini o`zgartirib, yangi, oldindan belgilangan talabga javob
beradigan holatga keltiradi. Misol uchun undan turli texnologiyalar orqali non,
bo`g`irsoq, tort va boshqa unli mahsulotlarini olish mumkin. Agar boshlang`ich
xom ashyo sifatida axborot olinsa, ushbu axborotga ishlov berish natijasida
2
Iqtisоdiyotdа ахbоrоt kоmplеkslаri vа tехnоlоgiyalаri. Dаrslik.T.- “Fаn vа tехnоlоgiya ”. 2019.- 448 bеt .
6

axborot mahsulotinigina olish mumkin. Ushbu holda ham "texnologiya"
tushunchasining ma`nosi saqlanib qoladi. Faqat unga "axborot" so`zini qo`shish
mumkin. Bu narsa axborotni qayta ishlash natijasida moddiy mahsulotni emas,
balki axborotnigina olish mumkinligini aniqlab turadi.
Texnologiya - bu sun`iy ob`yektlarni yaratishga yo`naltirilgan jarayonlarni
boshqarishdir. Kerakli jarayonlarni kerakli yo`nalishda borishini ta`minlash uchun
yaratilgan shart-sharoitlar qanchalik yaxshi tashkil etilganligi texnologiyaning
samaradorligini bildiradi. Bu esa tabiiy jarayonlar nafaqat moddaning tarkibi,
tuzilishi va shaklini o`zgartirish maqsadida, balki axborotni qayta ishlash va yangi
axborot hosil qilish maqsadida ham boshqariladi. Shuning uchun axborot
texnologiyasini quyidagicha ta`riflash mumkin.
2. Raqmli iqtisodiyotda infarmatsion-kommunikatsion
texnologiyalarning o’rmi va vazifasi.
Bugun jamiyatda raqamli texnologiyalarning ahamiyati tobora ortmoqda. Ularning
keng joriy qilinishi va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish masalalari hozirgi
zamonda har bir davlat uchun jiddiy hayotiy masalaga aylangan. Ekspertlar
fikricha, kelgusi 3 yilda iqtisodiyotni raqamlashtirish orqali dunyodagi 22 foiz ish
o’rni axborot texnologiyalari yordamida yaratiladi.
Prezidentimizning Oliy Majlisga Murojaatnomasida raqamli iqtisodiyotga faol
o’tish kelgusi 5 yildagi eng ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilandi.
Shuningdek, joriy yilning Ilm, ma‘rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili
deb e‘lon qilingani bejiz emas.
Davlat dasturida belgilangan vazifalar ijrosini ta‘minlash borasida Axborot
texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi oldida o’ta muhim
va dolzarb vazifalar qo’yilgan.
Raqamli iqtisodiyot, birinchi navbatda, korrupsiyadan xoli hududda ishlash
i m koni y at in i y ara t a di . U ― xufi y ona i q t is o d i y ot ‖n i ng a s os iy ku s h a nd a s i d ir. C hu n k i
raqamlar hamma narsani muhrlaydi, xotirada saqlaydi. Kerak paytda
ma‘lumotlarni tez taqdim etadi. Bunday sharoitda biror ma‘lumotni bekitish,
7

Robototexnika sohasi. Ma`lumki, "robot" so`zi bizning tilimizga ilmiy
fantastikadan kirib kelgan bo`lib, "qul" degan ma`noni bildiradi. Birinchi bor bu
so`zni oltmish yil oldin taniqli Chex fantast yozuvchisi Karl Chepek ishlatgan.
Ammo "mexanik odamlar" undan oldinroq ham ma`lum edi. O`rta asrlarda inson
iste`dodlariga ega bo`lgan musiqachi qo`g`irchoq yoki rassom-qo`g`irchoqlar
paydo bo`lganligi ma`lum. 3

Kompyuter asri boshlanishi bilan insonni og`ir va zararli mehnatdan ozod
etadigan robotlar paydo bo`ldi. Ular garchi odam qiyofasida bo`lmasa-da, ko`plab
funksiyalarni bajara oladilar. Masalan, UzDAEWOOavto O`zbekiston - Koreya
qo`shma avtomobil korxonasida turli ishlarni bajaradigan robotlar keng
qo`llanilmoqda. Bugungi kunda robotlar mashinasozlik zavodlarida, po`lat quyish
sexlarida, kimyoviy laboratoriyalarda, qurilishda keng qo`llanilmoqda. Robotlarni
yaratish bilan shug`ullanadigan texnikaning maxsus shahobchasi-robototexnika
paydo bo`ldi. Robotlar orasida keng tarqalgani bu robot manipulyatorlardir.
Manipulyatorlar - o`ta sezgir va kuchli mexanik qo`ldir. Robotlarni kompyuter
boshqarib turadi, ya`ni kompyuter robotning "miyasi"dir, ular telekameralar orqali
"ko`rib", mikrofonlar yordamida "eshitadilar", ya`ni axborot qabul qiladilar.
Maxsus vositalar "sezgi" organi vazifasini o`taydi.
Marketing sohasi. Marketing inglizcha "market" (bozor) so`zidan olingan bo`lib,
bozor, savdo sohasidagi faoliyatni anglatadi. Marketingda eng asosiysi, bozorni,
xaridorlar talab va ehtiyojlarini chuqur va har taraflama o`rganish va ishlab
chiqarishni shuning asosiga qurish, ikkinchi tomondan esa bozorga, mavjud talab
va ehtiyojga ta`sir ko`rsatish, xaridorlarning muayyan mollarga bo`lgan talablarini
shakllantirishdan iborat. Boshqa viloyat (tuman, shahar) dagi bozor narxlarini
o`rganish. Marketing sohasini kompyuter va axborot texnologiyalarisiz tasavvur
etish qiyin, ayniqsa, qimatli qog`oz bozorini.
Ta`lim - tarbiya sohasi. Ta`lim sohasida asosiy vositalardan biri bu didaktik
ta`minotlardir. Didaktik ta`minotga o`quv materialining o`zgargan shakllari -
slayd, diagramma, jadval, test, virtual laboratoriya va boshqalar kiradi. Bunday
3
Джуманиязова М.Ю. Информационн ые коммуникационные технологии в экономике. Учебное пособие.Т.:
“ Nihol Print ”.-2022.-468 стр.
8

ta`minotlarni yaratishda kompyuterdan foydalanishning imkoniyati keng va
kelgusida bu ta`minotni o`zgartirib, takomillashtirib borish ham mumkin. Bundan
tashqari masofadan ta`lim olish, mustaqil o`rganish kabi imkoniyatlarni ham
yaratib beradi. 4
Ishlab chiqarish sohasi. Ishlab chiqarishning deyarli barcha sohalarida
kompyuterlar qo`llanilib kelmoqda. Kompyuterlar ko`pgina texnologik
jarayonlarni boshqarishi, ular yordamida yangi mahsulotning chizmasini
yaratishdan toki tayyor mahsulot bo`lib chiqquniga qadar bo`lgan barcha
jarayonlarni avtomatlashtirishi, mahsulot shaklini konstruktor kompyuter ekranida
chizib, tegishli o`zgartirishlar yasab, qog`ozga chop etishi va boshqa amallarni
bajarishi mumkin. Bundan tashqari mahsulotni ishlab chiqarish uchun kerakli
barcha qurilmaning imkoniyatlari, unga ketadigan sarf-xarajatlarni hisob-kitob
qilishda ham kompyuter eng yaxshi yordamchidir. Mahsulotni ishlab chiqarishda
axborot asosiy kompyuterdan ishlab chiqarish liniyalariga yetkaziladi. U yerda
axborotni qabul qilishga tayyor turgan robotlar kompyuter uzatgan dastur asosida
mahsulotni yig`a boshlaydi. Tayyor mahsulotlar esa robotlar yordamida tekshirilib,
omborlarga jo`natiladi.
Tibbiyot sohasi. Kompyuterlarning shifoxonalarda paydo bo`lishi ko`p narsalarni,
jumladan, yuqoridagi muammolarni ham tubdan o`zgartirib yuboradi. Siz
to`g`ridan-to`g`ri shifokor huzuriga yo`l olasiz. Uning ish stolida odatdagi
meditsina ish qurollaridan tashqari kompyuter ham joy olgan: uning xotirasida
barcha bemorlarning kasallik tarixi yozib qo`yilgan. Agar siz oldin ham murojaat
etgan bo`lsangiz, siz haqingizdagi ma`lumot ham bo`ladi. Birinchi bor murojaat
etayotgan bo`lsangiz siz haqingizdagi barcha axborotni shu yerning o`zida shifokor
kompyuterga kiritib qo`yadi.
Kasalligingiz haqidagi barcha ma`lumotlar kompyuterga kiritilgach, sizning
kasalligingiz bo`yicha tez va aniq tashxis kompyuter tomonidan qo`yiladi va chop
etish qurilmasi yordamida dorilar uchun ro`yxat ham chop etib beriladi. Dorilar
ro`yxatini olib, boshqa kompyuter yordamida ushbu dorilarni eng yaqin bo`lgan
4
Джуманиязова М.Ю. Информационн ые коммуникационные технологии в экономике. Учебное пособие.Т.:
“Nihol Print”.-2022.-468 стр.
9

qaysi dorixonalardan topish mumkinligini ham bilib olish mumkin. Kompyuter
medisinada boshqa ishlarga ham qodir. Masalan, tomograf - ya`ni siljib
harakatlanadigan rentgen apparati insonning ixtiyoriy organi haqida to`liq
ma`lumot olishi, ulardagi mikroskopik defektlar, chet jinslar (masalan, buyrakdagi
tosh) haqida ma`lumot berishi mumkin va ularning harakatli ko`rinishini saqlash,
tomograf uzatgan axborotni tezda qayta ishlash va ekranda ko`rsatish qulayliklari
ham bor. 5
Kompyuter va san`at. Kompozitor musiqa yaratishda kompyuterdan unumli
foydalanishi mumkin. Buning uchun kichik real yoki elektro organ yordamida
kompyuterga ulanib yozayotgan musiqa notalarini ekranda ko`rib turgan holda
yangi asar yaratishi va shu yerning o`zida, shu onda eshitib ko`rishi ham mumkin.
Kompyuterlar rassomlarga ham ko`p yoqib qolgan.
Kompyuter grafikasi bo`yicha birinchi ko`rgazma 1956 -yili o`tkazilgan. Turli
eskizlar, chizmalar va rasmlar chizishda rassomlar kompyuterdan foydalanib
kelmoqdalar. Bundan tashqari, kino va televideniyani ham kompyuterlarsiz
tasavvur etish qiyin. Hozirgi davrda turli joylarda, mintaqalarda, hatto qit`alarda
yashaydigan insonlar ishtirokida telekonferensiyalar o`tkazish an`anaga aylanib
qolmoqda.
Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalarining maqsadi – iqtisodiyotda
axborot komplekslari va texnologiyalari tushunchalarining mohiyatini tushuntirish
hamda talabalarda iqtisodiyotning turli sohalarida iqtisodiy jarayonlarga
zamonaviy axborot komplekslarini, kommunikatsiya vositalarini tatbiq etish
ko’nikmalarini shakllantirishdan iborat.
Iqtisodiyotda axborot komplekslari va texnologiyalarini fanining vazifasi
talabalarga iqtisodiyotning turli sohalarida zamonaviy axborot komplekslari va
texnologiyalarini qo’llagan holda masalalarni tahlil etishga, mustaqil fikrlashga,
ixtisoslik fanlarini o’rganish uchun tayyorlashdan iborat.
3. Axborot texnologiyalarning rivojlanish tendensiyalari .
5
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli iqtisodiyot va “Elektron hukumat” tizimi infratuzilmalarini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2019 yil 18 maydagi, PQ-4321-sonli Qarori.
10

Axborot texnologiyasi - bu axborotni bir ko`rinishdan ikkinchi, sifat jihatidan
yangi ko`rinishga keltirish, axborotni yig`ish, qayta ishlash va uzatishning usul va
vositalari majmuasidan foydalanish jarayonidir.
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi insonning talabini
qondiradigan yangi mahsulot ishlab chiqarishdan iborat. Axborot
texnologiyasining maqsadi esa insonning biror-bir ishni bajarishi uchun zarur
bo`lgan, uni tahlil etish va u asosida qaror qabul qilishi kerak bo`lgan yangi
axborotni ishlab chiqarishdan iborat. Turli texnologiyalarni qo`llab, bitta moddiy
resurslardan turli mahsulotlar olish mumkin. Xuddi shu narsani axborot
texnologiyalariga nisbatan ham aytish mumkin. Masalan, matematikadan nazorat
ishini bajarganda har bir o`quvchi boshlang`ich axborotni qayta ishlash uchun
o`zining bilimini qo`llaydi. Masalaning yechimi bo`lgan yangi axborot mahsuloti,
o`quvchi tanlay olgan masalani yechish texnologiyasi, usuliga bog`liq. 6
Ishlab chiqarishda turli maxsus jihozlar, uskunalar va boshqalar ishlatiladi.
Axborot texnologiyalari uchun ham o`zining uskunalari, vositalari mavjud. Bular
kseroks, faks, skaner va boshqa dasturiy vositalardir. Bu vositalar orqali axborotga
ishlov berilib, o`zgartiriladi. Hozirgi paytda axborotga ishlov berish uchun
kompyuterlar va kompyuter tarmoqlari keng qo`llanilmoqda. Axborot
texnologiyasida kompyuterlar va kompyuter tarmoqlarining qo`llanishiga urg`u
berish maqsadida ko`pincha kompyuter va kommunikatsion texnologiya haqida
gapirishadi.
Axborot texnologiyasi o`zi uchun asosiy muhit bo`lgan axborot tizimlari bilan
bevosita bog`liqdir. Chunki axborot texnologiyasi axborot tizimlarida mavjud
bo`lgan ma`lumotlar ustida bajariladigan turli xil murakkablikdagi amallar va
algoritmlarni bajarishdan iborat bo`lgan tartiblashtirilgan jarayondir.
Axborot texnologiyasining vujudga kelishi va rivojlanishini belgilovchi ichki va
tashqi omillar mavjud.
Ichki omillar – bu axborotning paydo bo`lishi (yaratilishi), turlari, xossalari,
axborotlar bilan turli amallarni bajarish, ularni jamlash, uzatish, saqlash va
6
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli O’zbekiston-2030” strategiyasini tasdiqlash va uni
savaraliamalga oshirish tadbirlari to‘g‘risida”gi 2020 yil 6 oktyabrdagi PF-6079 sonli Farmoni
11

boshqalar.
Tashqi omillar - bu axborot texnologiyasining texnik – uskunaviy vositalar orqali
axborotlar bilan turli vazifalarni amalga oshirish vositalari.
Axborot texnologiyalari jamiyat axborot resurslaridan oqilona foydalanishning eng
muhim usullaridan biri bo`lib, hozirgi vaqtga qadar bir necha evolutsion
bosqichlarni bosib o`tdi. Ana shu bosqichlarga qisqacha to`xtalib o`tamiz.
Birinchi bosqich. XIX asrning ikkinchi yarmigacha davom etgan. Bu bosqichda
"Qo`llik" axborot texnologiya taraqqiy etgan. Uning vositalari: pero, siyohdon,
kitob. Kommunikasiya, ya`ni aloqa odamdan odamga yoki pochta orqali xat
vositasida amalga oshirilgan. Bu axborot texnologiyasi insonning aqli rivojlanish
davrida paydo bo`lgan.
Ikkinchi bosqich. XIX asrning oxiri, unda "Mexanik" texnologiya rivoj
topgan. Uning asosiy vositalari yozuv mashinkasi, arifmometr kabilardan iborat.
Uchinchi bosqich. XX asr boshlariga mansub bo`lib, "Elektromexanik"
texnologiyalar bilan farq qiladi. Uning asosiy vositalari sifatida telegraf va
telefonlardan foydalanilgan. Bu bosqichda axborot texnologiyasining maqsadi ham
o`zgardi. Unda asosiy urg`u axborotni tasvirlash shaklidan, uning mazmunini
shakllantirishga ko`chirildi.
To`rtinchi bosqich. XX asr o`rtalariga to`g`ri kelib, "Elektron" texnologiyalar
qo`llanilishi bilan belgilanadi. Bu texnologiyalarning asosiy vositasi EHMlar va
ular asosida tashkil etiladigan avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari va axborot
izlash tizimlaridir.
Beshinchi bosqich. XX asr oxiriga to`g`ri keladi. Bu bosqichda "Kompyuter"
texnologiyalari taraqqiy etdi. Ularning asosiy vositasi turli maqsadlarga
mo`ljallangan dasturiy vositalarga ega bo`lgan shaxsiy kompyuterlardir. Bu
bosqichda kundalik turmush, madaniyat va boshqa sohalarga mo`ljallangan texnik
vositalarning o`zgarishi ro`y berdi. Lokal va global kompyuter tarmoqlari ishlatila
boshlandi.
Axborot texnologiyalarining uzoq yillik evolutsion rivojlanishi uni bir necha
turlarga bo`linib ketishiga sabab bo`ldi.
12

Axborot texnologiyalari bir necha turlarga bo`linadi:
1. Ma`lumotlarga ishlov beruvchi axborot texnologiyalari. Ular ma`lum
aniq algoritmlar bo`yicha boshlang`ich ma`lumotlarga ishlov beruvchi masalalarni
yechishga mo`ljallangan. Masalan, har bir tashkilotda o`zining xodimlari haqidagi
axborotga ishlov beruvchi.
2. Boshqarishning axborot texnologiyalari. Ularning maqsadi ish faoliyati
qaror qabul qilish bilan bog`liq bo`lgan insonlarning axborotga bo`lgan talabini
qondirishdan iborat. Masalan, boshqarishning axborot tizimlari tashkilotning
o`tmishi, hozirgi holati va kelajagi haqidagi axborotni beruvchi.
3. Tashkilot axborot texnologiyasi. Avtomatlashtirilgan tashkilot zamonaviy
axborot texnologiyalari bu - tashkilot ichidagi va tashqi muhit bilan
kommunikatsion jarayonlarni kompyuter tarmoqlari va axborotlar bilan ishlovchi
boshqa zamonaviy vositalar asosida tashkil etish va qo`llab-quvvatlashdan iborat.
Buning uchun maxsus dasturiy vositalar ham ishlab chiqilgan. Ulardan biri
Microsoft Office dasturlar majmuasidir. Uning tarkibiga matn muharriri, elektron
jadval, taqdimot muharriri, ma`lumotlar omborini boshqarish tizimlari
kiradi.Hozirgi paytdagi kompyuterlar uchun ko`plab dasturiy vositalar mavjudki,
ular barcha turdagi axborot texnologiyalarini ta`minlay oladi. Ularning ayrimlari
bilan keyinchalik qisqacha tanishib chiqamiz.
4. Ma`lumotlar ombori. Har qanday axborot texnologiyasining majburiy
elementi ma`lumotlar omboridir (MO). Avtomatlashtirilgan tashkilotda MO
firmaning ishlab chiqarish tizimi haqidagi barcha ma`lumotlarni o`zida saqlaydi.
5. Elektron pochta (E-mail) - kompyuterlardan tarmoqda foydalanishga
asoslangan bo`lib, hamkorlarga ma`lumotlar jo`natish yoki ulardan ma`lumot olish
imkoniyatini yaratadi.
6. Audiopochta - bu ma`lumotlarni klaviatura yordamida emas, balki tovush
orqali uzatuvchi elektron pochtadir.
Axborot texnologiyalari faqat fan va texnika hodisasi bo`lmasdan, iqtisodiy
rivojlanishning muhim omiliga aylanmoqda. Axborot bilan qamrab olinmagan
biror muhim xo`jalik sohaga (masalan, ta`lim, ishlab chiqarish, transport, kredit-
13

moliya, savdo, qishloq xo`jalik) misol keltirish qiyinmas. Ayni paytda
kompyuterlar va aloqa vositalari asosida axborotni to`plash, saqlash va taqdim
etishning zamonaviy usullari, yangi axborot texnologiyalari va xizmatlarni sotish
(tarqatish) maqsadlarida ishlab chiqarish mustaqil tarmoq sifatida shakllandi va
ajralib chiqdi. Shunday qilib, xalq xo`jaligini axborotlashtirish kelgusiga axborot
texnologiyasining inqilobiga o`tish demakdir.
Axborot texnologiyalari, shu jumladan, kompyuterlar keng qo`llanilib
kelayotgan ayrim sohalarni sanab o`tamiz.
Biznes sohasi. Axborot texnologiyalari yangi korxona yoki firmaning
muvaffaqiyat bilan faoliyat ko`rsatishida katta rol o`ynaydi. Masalan:
- biznes reja tuzishda va kutilayotgan daromad va chiqimlarni hisoblashda;
- tashkilot yoki firmaning yorlig`ini va tegishli hujjatlarini tartibga
keltirishda;
- tashkilot yoki firmaning taqdimot marosimini o`tkazishda;
- reklamalarning loyihasini tuzish va reklama materiallarini tayyorlash,
hisobotlar, shartnomalarni tayyorlashda;
- mijozlar haqidagi ma`lumotlar ro`yxatini saqlash va u bilan ishlashda;
- boshqa firmalar, potensial ta`minotchi, ulgurji xaridorlar bilan bog`lanishda;
- mijozlar va ta`minotchilar bilan muzokara olib borish va hokazolarda.
Shunday qilib tashkilot yoki firmaning taraqqiy etishi uchun albatta axborot
texnologiyasi ya`ni kompyuterlarning imkoniyati va o`rni katta.
Bank sohasi. Bank tizimi o`zining ish faoliyatida axborot texnologiyalaridan keng
foydalanish imkoniyatiga ega bo`lgan tashkilot hisoblanadi. Masalan:
- yil davomida bir sutkasiga 24 soat mijozlarga aloqa uchun va tegishli
ma`lumotlarni olish, ma`lumotnomani tekshirish, hisobni to`lash imkoniyatini
yaratish;
- mijozlarga xizmat ko`rsatish madaniyatini oshirish;
- kredit kartochkalari yordamida telefon yoki Internet orqali xizmatni
yo`lga qo`yish;
- mijozlar haqidagi ma`lumotlarni saqlash;
14

- Bankning hisob raqamlari haqidagi ma`lumotlar va boshqalar.
4. Raqmlashtirish mohiyati, kelib chiqish sabablari, shart-
sharoitlari va darajalri
Raqamli iqtisodiyot tushuncha nisbatan uzoq bo'lmagan vaqtda, 1995-yili
Massachusets universiteti amerikalik olimi Nikolas Negroponte tomonidan aniqlab
berilgan. Olim axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini intensiv rivojlanishi
ortidan eski iqtisodiyotdan yangi iqtisodiyotga o'tishda, qanday o'zgarishlar ro'y
berishi mumkinligini aytib o'tgan.
Raqamli iqtisodiyot - bu xo'jalik faoliyatini yuritish bo'lib, bunda ishlab chiqarish
va xizmat ko'rsatishdagi asosiy omil raqamlar ko'rinshidagi ma'lumotlar bo'lib,
katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash va shu qayta ishlash natijasini analiz
qilish yordamida har xil turdagi ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish, texnologiyalar,
qurilmalar, saqlash, mahsulotlarni yetkazib berishda oldingi tizimdan samaraliroq
yechimlar tadbiq qilishdir. Boshqacha qilib aytgancha, raqamli iqtisodiyot bu
onlayn xizmatlar ko'rsatish, elektron tulovlar amalga oshirish, internet savdo,
kraudfanding va boshqa turdagi sohalarni raqamli kompyuter texnologiyalarini
rivojlanishi bilan bog'langan faoliyatdir.
Asosan raqamli iqtisodiyotni rivojlanishining asosiy elementi sifatida elektron
tijorat, internet banking, elektron tulovlar, internet reklama va shu bilan birga,
internet o'yinlari ko'riladi.
Axborot texnologiyalarini rivojlanishi va tadbiq qilinishi evaziga kundalik
hayotimizda juda ko'plab qulayliklar paydo bo'lmoqda. Deylik
ovqatlanmoqchimiz, lekin uni tayyorlashni xohlamaymiz, muommo emas,
internetdan uyga ovqat yetkazib berish xizmati orqali xohlagan taomni onlayn
buyurtma qilishimiz mumkin. Yoki do'stimizga pul o'tkazishimiz kerak, bunda
atelabga bank yoki moliya muassasalariga borishga hojat yo'q, biz pulni mobil
bank orqali o'tkazishimiz mumkin. Shu kabi ko'plab xizmat turlarini onlayn,
smartfon yoki kompyuter orqali amalga oshirishimiz mumkin. 7
7
www.lex.uz ( O ‘ zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi )
15

Raqamli iqtisodiyotning afzalliklari . Albatta, axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining rivojlanishi, zamonaviy texnologiyalarning hayotimizga tadbiq
etilishi har bir inson hayotida ko'plab ijobiy imkoniyatlar berishi mumkin. Raqamli
texnologiyalar rivojlanishi ortidan inson, unga kerakli xizmatdan tezroq
foydalanishi, internet orqali o'ziga kerakli mahsulotlarni arzon sotib olish bilan
ko'plab pul mablag'larini tejashi mumkin. Masalan biron bir kitobning elektron
ko'rinishda sotib olish Sizga, shu kitobni chop etilgan ko'rinishini sotib olish ancha
arzonga tushishi mumkin. Yoki bo'lmasa oddiy iste'molchi o'zi ham tadbirkor
bo'lishi, uyidan chiqmagan holda onlayn savdo-sotiq bilan shug'ullanishi mumkin.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishini boshqa afzalliklari quyidagicha bo'lishi
mumkin:
– ishlab chiqarishda mehnat samadorligini oshishi;
– kompaniyalarning raqobatbardoshligini o'sishi;
– ishlab chiqarishdagi harajatlarning kamayishi;
– yangi ish o'rinlari yaratilinishi;
– yangi zamonaviy kasblar paydo bo'lishi;
– kambag'allikni yengish va ijtimoiy tengisizlikni yuqolishi.
Bular raqamli iqtisodiyotning bor yo'gi bir nechta afzalliklari holos. Raqamli
iqtisodiyotning rivojlanishi bizning kundalik hayotimizga ijobiy ta'sir qiladi, oddiy
foydalanuvchiga ko'plab qo'shimcha imkoniyatlar beradi va qolaversa, bozorni
o'sishi va rivojlanishini ta'minlab berishi mumkin.
16

1-rasm. Raqamli iqtisodiyotning ishlash strukturasi
Raqamli iqtisodiyot keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan xavflar:
– Kiber hujum xavfi, shaxsiy ma'lumotlar himoyasi bilan bog'liq muommolar;
– "raqamli qullik" (millionlab insonlar ma'lumotlaridan keyinchalik ularni
o'zlarini tutishini boshqarish uchun foydalanish);
– ishsizlikni oshishi, axborot texnoloiyalarini rivojlanishi va uni tadbiq
qilinishi ortidan bir qancha sohalar va kasblar yo'q bo'lib ketishi mumkin.
Raqamli iqtisodiyoti rivojlangan dunyo davlatlari. "Raqamli" davlatlar bugungi
kunda Norvegiya, Shvetsiya va Shvetsariya hisoblanishadi. Raqamli iqtisodiyot
rivojlangan 10 ta davlatlar qatoriga AQSH, Buyuk Britaniya, Daniya, Finlandiya,
Singapur, Janubiy Koreya va Gonkong kiradi.
Raqamli iqtisodiyotda davlatning o'rni. Dunyo tajribasini o'rganish natijasida shu
narsa aniq bo'ldiki, raqamli iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda raqamli
iqtisodiyotda davlat(hukumat) bozor "o'yin" qoidalarini o'yinning barcha
ishtirokchilari uchun belgilaydi va bunda davlatning eng muhim vazifasi sifatida
o'yin ishtirokchilari uchun bir xil, teng huquqli va imkoniyatli sharoit yaratib
berish hisoblanadi. Ya'ni, bozorda katta kompaniya bo'ladimi yoki kichik biznes,
ular teng huquqli hisoblanadi. Ularga bir xil imkoniyatlar beriladi. Davlat
qoidalarga amal qilinishi va oxir oqibatda oddiy iste'molchi sifatli, zamonaviy
xizmat yoki mahsulot olishi ta'minlanadi. Demak, raqamli iqtisodiyot rivojlanishi
17

uchun davlat hamma uchun teng sharoit yaratib berishi, iloji boricha bozor
qoidalari, qonunlar, shartnomalar shaffof bo'lishi, qonunlar bozor talabidan kelib
chiqqan holda(ya'ni bozordagi rivojlanish tendensiyalarini oldindan aniqlay olishi
va kerakli normativ hujjatlarni qabul qilishi) o'yin ishtirokchilari uchun erkinlik
berishi zarur. 8
2-rasm. Raqamli iqtisodiyot ishlatiladigan sohalar
Dunyo mamlakatlari kabi O'zbekistonda ham raqamli iqtisodiyot rivojlanmoqda.
Kundalik hayotimizga axborot texnologiyalarni tadbiq qilinishi ortidan oddiy
insonlar uchun ko'plab imkoniyatlar yaratilmoqda. Hozirga kunda uydan
chiqmasdan ko'plab oziq-ovqat mahsulotlari va taomlariga buyurtma berishimiz,
ularni uyimizgacha yetkazib berishlari mumkin.
Lekin shuni ta'kidlash kerak-ki, O'zbekistonda raqamli iqtisodiyot O'zbekiston
potensialiga nisbatan bir necha barobar sekinroq rivojlanmoda. Ya'ni imkoniyat
bor, kerakli resurslar mavjud lekin rivojlanish ancha sust. Bunga sabab sifatida
raqamli iqtisodiyotni O'zbekistonda rivojlanishini bir qancha to'siqlarini ko'rsatib
o'tish mumkin:
8
http://www. ziyonet.u z (Axborot ta’lim tarmog’i)
18

– ko'plab sohalardagi monopoliya;
– internet tezligini pastligi va uni sifatsizligi;
– axborot texnologiyalari sohasida qonununchilikning zamondan orqada
qolganligi; 9
– fuqarolarda kompyuter savodxonligining o'ta pastligi;
– qonunchilikning shaffof emasligi;
– axborot texnologiylari bo'yicha mutaxassislarning yetishmasligi yoki ularni
boshqa mamlakatlarga ketib qolishi;
– axborot madaniyati, axborot gigiyenasi pastligi;
– axborot texnologiyalari xavfsizligi yaxshi emasligi;
– boshqaruv organlarida sohani tushunadigan mutaxassislarning kamligi
yoki(ba'zilarida) ularning umuman yo'qligi;
– ilm-fan va ayniqsa aniq fanlarning rivojlanishi sustligi(yoki rivojlanishdan
to'xtab qolganligi).
Yuqorida keltirilgan muommolar bosqicha-bosqich, tizimli, dunyo tajribasidan
kelib chiqib hal qilinsa, O'zbekiston ham bemalol raqamli iqtisodiyoti rivojlangan
mamlakatlarda biri bo'la oladi.
9
www.security.uz
19

Xulosa
Xulosa o’rnida bugun jаmiyаtdа rаqаmli texnоlоgiyаlаrning аhаmiyаti tоbоrа
оrtmоqdа. Ulаrning keng jоriy qilinishi vа rаqаmli iqtisоdiyоtni rivоjlаntirish
mаsаlаlаri hоzirgi zаmоndа hаr bir dаvlаt uchun jiddiy hаyоtiy mаsаlаgа аylаngаn.
Ekspertlаr fikrichа, kelgusi 3 yildа iqtisоdiyоtni rаqаmlаshtirish оrqаli dunyоdаgi
22 fоiz ish о‘rni аxbоrоt texnоlоgiyаlаri yоrdаmidа yаrаtilаdi. Prezidentimizning
Оliy Mаjlisgа Murоjааtnоmаsidа rаqаmli iqtisоdiyоtgа fаоl о‘tish kelgusi 5 yildаgi
eng ustuvоr vаzifаlаrdаn biri sifаtidа belgilаndi. Shuningdek, jоriy yilning Ilm,
mа’rifаt vа rаqаmli iqtisоdiyоtni rivоjlаntirish yili deb e’lоn qilingаni bejiz emаs.
Dаvlаt dаsturidа belgilаngаn vаzifаlаr ijrоsini tа’minlаsh bоrаsidа Аxbоrоt
texnоlоgiyаlаri vа kоmmunikаtsiyаlаrini rivоjlаntirish vаzirligi оldidа о‘tа muhim
vа dоlzаrb vаzifаlаr qо‘yilgаn.
Rаqаmli iqtisоdiyоt, birinchi nаvbаtdа, kоrrupsiyаdаn xоli hududdа ishlаsh
imkоniyаtini yаrаtаdi. U “hufiyоnа iqtisоdiyоt”ning аsоsiy kushаndаsidir. Chunki
rаqаmlаr hаmmа nаrsаni muhrlаydi, xоtirаdа sаqlаydi. Kerаk pаytdа
mа’lumоtlаrni tez tаqdim etаdi. Bundаy shаrоitdа birоr mа’lumоtni bekitish,
yаshirin bitimlаr tuzish, u yоki bu fаоliyаt hаqidа tо‘liq аxbоrоt bermаslikning ilоji
qоlmаydi, Buning nаtijаsidа esа iqtisоdiyоtgа yо‘nаltirilgаn qоnuniy mаblаg‘lаr
jоy-jоyigа sаrflаnаdi.
Аyniqsа, sоliqlаrning о‘z vаqtidа tо‘g‘ri hisоblаnishi vа tо‘lаnishi, byudjet
tаqsimоti оshkоrаligi, ijtimоiy sоhаgа yо‘nаltirilgаn mаblаg‘lаr, mаktаblаr,
shifоxоnаlаr, yо‘llаrgа аjrаtilgаn pullаr tо‘liq о‘z mаnziligа mаqsаdli yetib
bоrishigа zаmin yаrаtilаdi. Shu bоis, rаqаmli texnоlоgiyаlаrni bizni tаrаqqiyоtgа
eltаdigаn eng qisqа yо‘l, deyа аtаsh g‘оyаt оqilоnа vа оdilоnа tа’rif bо‘lаdi.
Rоbоtоtexnikа sоhаsi. Mа`lumki, "rоbоt" sо`zi bizning tilimizgа ilmiy
fаntаstikаdаn kirib kelgаn bо`lib, "qul" degаn mа`nоni bildirаdi. Birinchi bоr bu
sо`zni оltmish yil оldin tаniqli Chex fаntаst yоzuvchisi Kаrl Chepek ishlаtgаn.
Аmmо "mexаnik оdаmlаr" undаn оldinrоq hаm mа`lum edi. О`rtа аsrlаrdа insоn
iste`dоdlаrigа egа bо`lgаn musiqаchi qо`g`irchоq yоki rаssоm-qо`g`irchоqlаr
pаydо bо`lgаnligi mа`lum. Kоmpyuter аsri bоshlаnishi bilаn insоnni оg`ir vа
20

zаrаrli mehnаtdаn оzоd etаdigаn rоbоtlаr pаydо bо`ldi. Ulаr gаrchi оdаm
qiyоfаsidа bо`lmаsа-dа, kо`plаb funksiyаlаrni bаjаrа оlаdilаr.
Mаsаlаn, UzDАEWООаvtо О`zbekistоn - Kоreyа qо`shmа аvtоmоbil kоrxоnаsidа
turli ishlаrni bаjаrаdigаn rоbоtlаr keng qо`llаnilmоqdа. Bugungi kundа rоbоtlаr
mаshinаsоzlik zаvоdlаridа, pо`lаt quyish sexlаridа, kimyоviy lаbоrаtоriyаlаrdа,
qurilishdа keng qо`llаnilmоqdа. Rоbоtlаrni yаrаtish bilаn shug`ullаnаdigаn
texnikаning mаxsus shаhоbchаsi-rоbоtоtexnikа pаydо bо`ldi. Rоbоtlаr оrаsidа
keng tаrqаlgаni bu rоbоt mаnipulyаtоrlаrdir. Mаnipulyаtоrlаr- о`tа sezgir vа kuchli
mexаnik qо`ldir. Rоbоtlаrni kоmpyuter bоshqаrib turаdi, yа`ni kоmpyuter
rоbоtning "miyаsi"dir, ulаr telekаmerаlаr оrqаli "kо`rib", mikrоfоnlаr yоrdаmidа
"eshitаdilаr", yа`ni аxbоrоt qаbul qilаdilаr. Mаxsus vоsitаlаr "sezgi" оrgаni
vаzifаsini о`tаydi.
Mаrketing sоhаsi. Mаrketing inglizchа "mаrket" (bоzоr) sо`zidаn оlingаn bо`lib,
bоzоr, sаvdо sоhаsidаgi fаоliyаtni аnglаtаdi. Mаrketingdа eng аsоsiysi, bоzоrni,
xаridоrlаr tаlаb vа ehtiyоjlаrini chuqur vа hаr tаrаflаmа о`rgаnish vа ishlаb
chiqаrishni shuning аsоsigа qurish, ikkinchi tоmоndаn esа bоzоrgа, mаvjud tаlаb
vа ehtiyоjgа tа`sir kо`rsаtish, xаridоrlаrning muаyyаn mоllаrgа bо`lgаn tаlаblаrini
shаkllаntirishdаn ibоrаt.
Bоshqа vilоyаt (tumаn, shаhаr) dаgi bоzоr nаrxlаrini о`rgаnish. Mаrketing
sоhаsini kоmpyuter vа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrisiz tаsаvvur etish qiyin, аyniqsа,
qimаtli qоg`оz bоzоrini. Tа`lim- tаrbiyа sоhаsi. Tа`lim sоhаsidа аsоsiy
vоsitаlаrdаn biri bu didаktik tа`minоtlаrdir. Didаktik tа`minоtgа о`quv
mаteriаlining о`zgаrgаn shаkllаri- slаyd, diаgrаmmа, jаdvаl, test, virtuаl
lаbоrаtоriyа vа bоshqаlаr kirаdi. Bundаy tа`minоtlаrni yаrаtishdа kоmpyuterdаn
fоydаlаnishning imkоniyаti keng vа kelgusidа bu tа`minоtni о`zgаrtirib,
tаkоmillаshtirib bоrish hаm mumkin. Bundаn tаshqаri mаsоfаdаn tа`lim оlish,
mustаqil о`rgаnish kаbi imkоniyаtlаrni hаm yаrаtib berаdi. Ishlаb chiqаrish sоhаsi.
Ishlаb chiqаrishning deyаrli bаrchа sоhаlаridа kоmpyuterlаr qо`llаnilib kelmоqdа.
Kоmpyuterlаr kо`pginа texnоlоgik jаrаyоnlаrni bоshqаrishi, ulаr yоrdаmidа yаngi
mаhsulоtning chizmаsini yаrаtishdаn tоki tаyyоr mаhsulоt bо`lib chiqqunigа qаdаr
21

bо`lgаn bаrchа jаrаyоnlаrni аvtоmаtlаshtirishi, mаhsulоt shаklini kоnstruktоr
kоmpyuter ekrаnidа chizib, tegishli о`zgаrtirishlаr yаsаb, qоg`оzgа chоp etishi vа
bоshqа аmаllаrni bаjаrishi mumkin. Bundаn tаshqаri mаhsulоtni ishlаb chiqаrish
uchun kerаkli bаrchа qurilmаning imkоniyаtlаri, ungа ketаdigаn sаrf-xаrаjаtlаrni
hisоb-kitоb qilishdа hаm kоmpyuter eng yаxshi yоrdаmchidir. Mаhsulоtni ishlаb
chiqаrishdа аxbоrоt аsоsiy kоmpyuterdаn ishlаb chiqаrish liniyаlаrigа yetkаzilаdi.
U yerdа аxbоrоtni qаbul qilishgа tаyyоr turgаn rоbоtlаr kоmpyuter uzаtgаn dаstur
аsоsidа mаhsulоtni yig`а bоshlаydi. Tаyyоr mаhsulоtlаr esа rоbоtlаr yоrdаmidа
tekshirilib, оmbоrlаrgа jо`nаtilаdi. Tibbiyоt sоhаsi. Kоmpyuterlаrning
shifоxоnаlаrdа pаydо bо`lishi kо`p nаrsаlаrni, jumlаdаn, yuqоridаgi muаmmоlаrni
hаm tubdаn о`zgаrtirib yubоrаdi.
Siz tо`g`ridаn-tо`g`ri shifоkоr huzurigа yо`l оlаsiz. Uning ish stоlidа оdаtdаgi
meditsinа ish qurоllаridаn tаshqаri kоmpyuter hаm jоy оlgаn: uning xоtirаsidа
bаrchа bemоrlаrning kаsаllik tаrixi yоzib qо`yilgаn. Аgаr siz оldin hаm murоjааt
etgаn bо`lsаngiz, siz hаqingizdаgi mа`lumоt hаm bо`lаdi. Birinchi bоr murоjааt
etаyоtgаn bо`lsаngiz siz hаqingizdаgi bаrchа аxbоrоtni shu yerning о`zidа shifоkоr
kоmpyutergа kiritib qо`yаdi. Kаsаlligingiz hаqidаgi bаrchа mа`lumоtlаr
kоmpyutergа kiritilgаch, sizning kаsаlligingiz bо`yichа tez vа аniq tаshxis
kоmpyuter tоmоnidаn qо`yilаdi vа chоp etish qurilmаsi yоrdаmidа dоrilаr uchun
rо`yxаt hаm chоp etib berilаdi.
Dоrilаr rо`yxаtini оlib, bоshqа kоmpyuter yоrdаmidа ushbu dоrilаrni eng yаqin
bо`lgаn qаysi dоrixоnаlаrdаn tоpish mumkinligini hаm bilib оlish mumkin.
Kоmpyuter medisinаdа bоshqа ishlаrgа hаm qоdir. Mаsаlаn, tоmоgrаf - yа`ni siljib
hаrаkаtlаnаdigаn rentgen аppаrаti insоnning ixtiyоriy оrgаni hаqidа tо`liq
mа`lumоt оlishi, ulаrdаgi mikrоskоpik defektlаr, chet jinslаr (mаsаlаn, buyrаkdаgi
tоsh) hаqidа mа`lumоt berishi mumkin vа ulаrning hаrаkаtli kо`rinishini sаqlаsh,
tоmоgrаf uzаtgаn аxbоrоtni tezdа qаytа ishlаsh vа ekrаndа kо`rsаtish qulаyliklаri
hаm bоr. Kоmpоzitоr musiqа yаrаtishdа kоmpyuterdаn unumli fоydаlаnishi
mumkin.
22

Buning uchun kichik reаl yоki elektrо оrgаn yоrdаmidа kоmpyutergа ulаnib
yоzаyоtgаn musiqа nоtаlаrini ekrаndа kо`rib turgаn hоldа yаngi аsаr yаrаtishi vа
shu yerning о`zidа, shu оndа eshitib kо`rishi hаm mumkin. Kоmpyuterlаr
rаssоmlаrgа hаm kо`p yоqib qоlgаn.
Kоmpyuter grаfikаsi bо`yichа birinchi kо`rgаzmа 1956 -yili о`tkаzilgаn. Turli
eskizlаr, chizmаlаr vа rаsmlаr chizishdа rаssоmlаr kоmpyuterdаn fоydаlаnib
kelmоqdаlаr. Bundаn tаshqаri, kinо vа televideniyаni hаm kоmpyuterlаrsiz
tаsаvvur etish qiyin. Hоzirgi dаvrdа turli jоylаrdа, mintаqаlаrdа, hаttо qit`аlаrdа
yаshаydigаn insоnlаr ishtirоkidа telekоnferensiyаlаr о`tkаzish аn`аnаgа аylаnib
qоlmоqdа. Iqtisоdiyоtdа аxbоrоt kоmplekslаri vа texnоlоgiyаlаrining mаqsаdi –
iqtisоdiyоtdа аxbоrоt kоmplekslаri vа texnоlоgiyаlаri tushunchаlаrining
mоhiyаtini tushuntirish hаmdа tаlаbаlаrdа iqtisоdiyоtning turli sоhаlаridа
iqtisоdiy jаrаyоnlаrgа zаmоnаviy аxbоrоt kоmplekslаrini, kоmmunikаtsiyа
vоsitаlаrini tаtbiq etish kо‘nikmаlаrini shаkllаntirishdаn ibоrаt.
23

Foydalangan adabiyot ro’yxati
Аsоsiy аdаbiyotlаr 
1. Аkаеv А.А., KеnjаbаеvА.T., Ilhаmоvа YO.S., Jumаniyozоvа M.Ю. Iqtisоdiyotdа
ахbоrоt kоmplеkslаri vа tехnоlоgiyalаri. Dаrslik.T.- “Fаn vа tехnоlоgiya ”. 2019.-
448 bеt .
2. Илхамова Ё.С., Джуманиязова М.Ю., Маннанова Ш.Г. Информационные
комплексы и технологии в экономике. Учебник. Т.: “Инновацион
ривожлантириш нашриёт-матбаа уйи”.2020.-648 стр.
3. Джуманиязова М.Ю. Информационн ые коммуникационные технологии в
экономике. Учебное пособие.Т.: “Nihol Print”. -2022.-468 стр.
Qo‘shimcha adabiyotlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli iqtisodiyot va “Elektron
hukumat” tizimi infratuzilmalarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi 2019 yil 18 maydagi, PQ-4321-sonli Qarori.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqamli O’zbekiston-2030”
strategiyasini tasdiqlash va uni savaraliamalga oshirish tadbirlari to‘g‘risida”gi
2020 yil 6 oktyabrdagi PF-6079 sonli Farmoni
Axborot manbaalari
3. www.lex.uz ( O ‘ zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi )
4. http://www. ziyonet.u z (Axborot ta’lim tarmog’i)
5. www.tradingeconomics.com – экономические показатели.
6. www . catback . ru – iqtisodga oid o‘quv materiallari va ilmiy jurnallar .
7. www.security.uz

Adabiyotlar ro‘xatida keltirilgan adabiyotlar har bir bandda 3-tagacha va TMI kutubxonasida mavjud bo‘lishi
shart.
24

Iqtisodiyotda information-kommunikatsion texnologiyalarning o’rni va ahamiyati

Sotib olish