Iqtisodiyotda soliqlarning roli. Soliq samaradorligi muammolari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	103.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	28 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Iqtisodiyotda soliqlarning roli. Soliq samaradorligi muammolari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“IQTISODIY O’SISH”
fanidan
Iqtisodiyotda soliqlarning roli. Soliq
samaradorligi muammolari
Mavzusidagi
KURS ISHI

1

MUNDARIJA
I BOB. SOLIQLAR IQTISODIY TIZIMDA MUHIM MOLIYAVIY VOSITA SIFATIDA ................................. 5
1.1. Soliq tushunchasi, vazifalari va turlari ...................................................................................... 5
1.2. Soliq siyosatining iqtisodiyotga ta’siri ...................................................................................... 8
1.3. Soliq siyosatining samaradorligini baholash mezonlari va amaliyotdagi yondashuvlar .......... 11
II BOB. SOLIQ SIYOSATINI TAKOMILLASHTIRISHNING DOLZARB YO’NALISHLARI .......................... 14
2.1. Soliq siyosatini isloh qilishning nazariy asoslari va zaruriyati ................................................. 14
2.2. O’zbekistonda soliq siyosatini takomillashtirish yo’lida amalga oshirilayotgan islohotlar ...... 15
2.3. O’zbekistonda soliq samaradorligini oshirishdagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish
yo’llari ........................................................................................................................................................ 17
III BOB. SOLIQ SIYOSATINI SAMARALI BOSHQARISH VA ULARNING IQTISODIY RIVOJLANISHGA
TA’SIRI ........................................................................................................................................................ 20
3.1. Soliq siyosatining iqtisodiy o’sishga ta’siri va soliq islohotlarining natijalari .......................... 20
3.2. Soliq siyosatining ijtimoiy rivojlanishga ta’siri va adolatli taqsimot ........................................ 24
3.3. Soliq siyosatining barqaror iqtisodiy rivojlanishga ta’siri va kelajakdagi istiqbollari ............... 27
XULOSA ......................................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI .................................................................................... 32
2

KIRISH
Iqtisodiyotda soliqlar va soliq siyosati davlatning iqtisodiy va ijtimoiy
rivojlanishini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Soliq tizimi davlat
byudjetini shakllantirish, iqtisodiy barqarorlikni saqlash, ijtimoiy xizmatlarni
moliyalashtirish va iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishda muhim rol o’ynaydi. Har
bir davlat o’zining soliq siyosatini ishlab chiqishda, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy
sharoitlarni inobatga olgan holda, barqaror rivojlanish va farovonlikni ta’minlashga
qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshiradi.
Soliq tizimi va uning samaradorligi, shuningdek, davlatning iqtisodiy
siyosatiga ta’siri haqida so’z yuritganda, soliq yig’imining samarali amalga
oshirilishi, iqtisodiy o’sish va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdagi roli alohida
e’tiborga loyiqdir. Biroq, soliq tizimining samaradorligi va u orqali yig’iladigan
mablag’larning qanday ishlatilishi davlatning iqtisodiy rivojlanishiga bevosita
ta’sir ko’rsatadi. Soliq siyosatining asosiy maqsadi iqtisodiy o’sishni qo’llab-
quvvatlash, byudjetni shakllantirish, ijtimoiy xizmatlar uchun zarur mablag’larni
ta’minlash va adolatli daromad taqsimotini yaratishdir.
O’zbekistonning iqtisodiyotida soliqlarning roli o’sib bormoqda. 1990-
yillarning oxiridan boshlab, O’zbekistonda amalga oshirilgan soliq islohotlari va
soliq tizimining takomillashuvi mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga muhim ta’sir
ko’rsatdi. O’zbekiston hukumati, so’nggi yillarda soliq siyosatini yanada isloh
qilishga, raqobatbardoshlikni oshirishga va soliq tizimini soddalashtirishga
qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Bu islohotlar, o’z navbatida, biznesni
rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish, va kichik va o’rta biznesni qo’llab-
quvvatlashda muhim omil bo’ldi.
3

Shuningdek, soliq siyosati va uning samaradorligini o’rganish, iqtisodiy
barqarorlikni saqlashda va davlat byudjetining shakllanishida katta ahamiyatga
ega. Iqtisodiy tizimning eng muhim tarkibiy qismi sifatida soliq siyosati,
davlatning ijtimoiy-siyosiy maqsadlarini amalga oshirishda alohida o’rin tutadi.
Davlatning soliq siyosati va soliqlarga oid samarali choralar, o’zgaruvchan
iqtisodiy sharoitlarga moslashish va ijtimoiy adolatni ta’minlashda katta rol
o’ynaydi.
Shu bilan birga, soliq siyosatining samaradorligini oshirish va uning
iqtisodiyotga ta’sirini tahlil qilish, soliq yig’imi tizimining yangilanishi va
optimallashtirish yo’llarini aniqlash uchun zarur. Bu ishda nafaqat
O’zbekistonning, balki jahonning yetakchi mamlakatlarining soliq siyosatidagi
yutuqlari va kamchiliklari tahlil qilinadi.
4

I BOB. SOLIQLAR IQTISODIY TIZIMDA MUHIM MOLIYAVIY
VOSITA SIFATIDA
1.1. Soliq tushunchasi, vazifalari va turlari
Soliqlar har bir davlatning iqtisodiy faoliyatini moliyaviy jihatdan qo’llab-
quvvatlashda eng muhim vositadir. Soliq — bu davlat tomonidan belgilangan
majburiy to’lov bo’lib, fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan soliq maqsadlariga
mos ravishda davlat byudjetiga to’lanadi. Soliqlar davlatning iqtisodiy faoliyatini
ta'minlash uchun zarur bo’lgan moliyaviy resurslarni yig’ishning asosiy usulidir.
Soliq tizimining samarali tashkil etilishi va amalga oshirilishi, o’z navbatida,
davlat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga katta ta'sir ko’rsatadi. Soliq
tushunchasi, uning vazifalari va turlari haqidagi tushunchalar esa soliq siyosatini
shakllantirishda va uning samarali ishlashini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
Soliq tushunchasi va uning mohiyati
Soliq — bu davlat tomonidan belgilangan majburiy moliyaviy to’lov bo’lib,
iqtisodiy subyektlar tomonidan davlat budjetiga to’lanadi. Soliq to’lovchilari o’z
mablag’larini erkin ixtiyorida emas, balki davlat tomonidan belgilangan shartlar
asosida to’laydilar. Soliqlar nafaqat davlatning moliyaviy resurslarini
shakllantiradi, balki ijtimoiy va iqtisodiy maqsadlarni amalga oshirish uchun
muhim vosita sifatida xizmat qiladi.
Soliqlar, shuningdek, iqtisodiy va ijtimoiy adolatni ta'minlashga yordam
beradi. Ular iqtisodiyotda resurslarni taqsimlash, o’sish va rivojlanishni qo’llab-
quvvatlash, infratuzilma va boshqa muhim sohalarga moliyaviy yordam ko’rsatish
uchun ishlatiladi. Shuningdek, soliqlar davlatning iqtisodiy siyosatini amalga
oshirishda, iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda, tengsizlikni kamaytirishda,
ijtimoiy yordam dasturlarini moliyalashtirishda muhim rol o’ynaydi.
5

1.1.1-jadval. 2018-2021 yillarda soliq to lovchilar soni haqida ma’lumotʻ 1
Soliqlarning vazifalari
Soliqlarning bir nechta asosiy vazifalari mavjud, ular quyidagilarni o’z
ichiga oladi:
1. Byudjetni to’ldirish vazifasi: Soliqlar davlat byudjetining asosiy manbai
bo’lib, davlatning barcha faoliyatlarini moliyalashtirishga xizmat qiladi. Bunga
ijtimoiy to’lovlar, davlat ma'muriyati, ta'lim, tibbiyot, infratuzilma va boshqa
davlat ehtiyojlari kiradi.
2. Iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash vazifasi: Soliq siyosati davlatning
iqtisodiy barqarorligini saqlashda muhim vositadir. Soliq stavkalarini o’zgartirish
orqali iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, inflyatsiyani nazorat qilish, ish o’rinlari
yaratish kabi maqsadlarga erishish mumkin.
3. Ta'sirchan taqsimlash vazifasi: Soliqlar resurslarni taqsimlashda muhim
vosita bo’lib, ular ijtimoiy adolatni ta'minlash, boylikni teng taqsimlash va
kambag’allikni kamaytirish uchun ishlatiladi. Soliq tizimining progressivligi, ya'ni
yuqori daromadli fuqarolardan ko’proq soliq olish, past daromadli fuqarolarga
nisbatan yengilliklar yaratish iqtisodiy tengsizlikni kamaytiradi.
1
https://www.norma.uz/oz/raznoe/soliq_tizimi_muammolar_va_istiqbollar1
6

4. Rejalashtirish va tartibga solish vazifasi: Soliqlar davlatning iqtisodiy
siyosatining amalga oshirilishiga yordam beradi. Bu, xususan, iqtisodiy o’sish va
taraqqiyotga, davlatning ijtimoiy siyosatiga ta'sir ko’rsatadi. Soliq siyosati
yordamida iqtisodiy salbiy holatlarni oldini olish va yaxshi holatlarni rivojlantirish
mumkin.
Soliq turlari
Soliqlar ko’plab turlarga bo’linadi. Ular asosan to’lovchi subyektlar va
soliqning turli xususiyatlari asosida tasniflanadi. Eng keng tarqalgan soliq turlari
quyidagilardir:
1. To’g’ridan-to’g’ri soliqlar: To’g’ridan-to’g’ri soliqlar, asosan, shaxsiy
daromadga yoki tashkilotlar daromadiga solinadi. Eng asosiy to’g’ridan-to’g’ri
soliqlar quyidagilardir:
Daromad solig’i: Fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan olingan
daromadga solinadigan soliq.
Ko’chmas mulk solig’i: Mulkiy resurslardan foydalanish yoki ularni
sotishdan olinadigan soliq.
Korxona daromad solig’i: Tadbirkorlik faoliyatidan olingan daromadga
nisbatan solinadi.
2. Bilvosita soliqlar: Bilvosita soliqlar to’lovchilar tomonidan to’lanadigan
narxlarning bir qismiga kiritiladi. Ular quyidagi shakllarda mavjud:
Qo’shimcha qiymat solig’i (QQS): Tovar yoki xizmatlar qiymatiga
qo’shiladigan soliq. Bu soliq iqtisodiy faoliyatning barcha bosqichlarida olinadi,
biroq yakuniy iste'molchiga to’lanadi.
Aktsiz soliqlari: Ba'zi mahsulotlar, masalan, alkogol, tamaki mahsulotlari,
yoqilg’ilar va boshqalar ustidan olinadigan soliq.
7

3. Ijtimoiy soliq: Bu soliq turini ko’pincha davlat ijtimoiy to’lovlari
(pensiya, sog’liqni saqlash va ta'lim)ni moliyalashtirish uchun to’lanadi. Bu turdagi
soliqlar ham shaxsiy, ham ish beruvchidan olinishi mumkin.
Statistik ma'lumotlar
Dunyo bo’yicha soliqlar davlat byudjetining asosiy qismini tashkil etadi.
Misol uchun, 2020 yilda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti jami 95 trillion
so’mni tashkil etdi, shundan soliqlar va majburiy to’lovlar 80% ni tashkil etdi.
Soliq yig’ilishining asosiy manbai esa umumiy daromad solig’i, qo’shimcha
qiymat solig’i va ijtimoiy soliqdir. Shu bilan birga, global iqtisodiyotda soliq
darajasi o’rtacha 20-25% bo’lib, yuqori rivojlangan mamlakatlarda bu ko’rsatkich
30% dan oshadi.
Xulosa qilib aytganda, soliqlar davlatning iqtisodiy siyosatini amalga
oshirishda va ijtimoiy-iqtisodiy adolatni ta'minlashda muhim vosita bo’lib xizmat
qiladi. Soliq tizimining samarali tashkil etilishi va amalga oshirilishi davlat
byudjeti, iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy rivojlanish uchun asos bo’lib, davlat va
jamiyatning mustahkam o’sishiga xizmat qiladi. 2
1.2. Soliq siyosatining iqtisodiyotga ta’siri
Soliq siyosati har qanday davlat iqtisodiyotining boshqaruv mexanizmidagi
asosiy tarkibiy qismlardan biridir. U iqtisodiy resurslarning taqsimoti, ishlab
chiqarish hajmi, iste'mol, investitsiyalar, jamg’armalar hajmi, ish bilan bandlik,
tadbirkorlik muhitining shakllanishi kabi ko’plab makroiqtisodiy omillarga
bevosita va bilvosita ta’sir qiladi
2
OECD. (2019). "Tax Policy Reforms: OECD and Selected Countries." OECD Publishing.
8

Soliq siyosati – bu davlat tomonidan iqtisodiyotni boshqarish, jamiyat
ehtiyojlarini qondirish, byudjet daromadlarini shakllantirish va iqtisodiy o’sishni
rag’batlantirish maqsadida qo’llaniladigan soliq turlarini, ularning stavkalarini,
yengilliklarini, imtiyozlarini belgilovchi chora-tadbirlar yig’indisidir. To’g’ri
tashkil etilgan soliq siyosati iqtisodiyotni faollashtiradi, noto’g’ri yuritilgan siyosat
esa iqtisodiy o’sishga to’sqinlik qiladi.
Soliq siyosatining iqtisodiyotga ta’siri odatda quyidagi yo’nalishlarda
namoyon bo’ladi:
1. Investitsion muhitga ta’siri
Soliq stavkalari yuqori bo’lgan muhitda xususiy sektor, ayniqsa xorijiy
investorlar, yangi loyihalarni boshlashga yoki mavjud faoliyatini kengaytirishga
kamroq qiziqadi. Aksincha, soliq yuki qulay bo’lgan mamlakatlar — masalan,
Irlandiya, Singapur, Birlashgan Arab Amirliklari — ko’plab xorijiy
investitsiyalarni jalb etib kelmoqda. O’zbekistonda ham so’nggi yillarda soliq yuki
pasaytirilishi va soliq tizimi soddalashtirilishi natijasida yillik to’g’ridan-to’g’ri
investitsiyalar hajmi 2020 yildagi $4,2 mlrd dan 2023 yilda $8,1 mlrd ga oshgan.
2. Ishlab chiqarish va bandlikka ta’siri
Yuqori soliq yuki, ayniqsa ish beruvchilar uchun mehnat solig’i va ijtimoiy
to’lovlarning og’irligi, yangi ish o’rinlari yaratishga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bu
holat mehnat bozori faolligining pasayishiga olib keladi. Shu sababli ko’plab
davlatlar kichik biznes uchun soliq imtiyozlarini taklif etadi. Masalan, O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-apreldagi PQ–5065-sonli qaroriga ko’ra,
yangi ro’yxatdan o’tgan kichik korxonalar uchun 2 yilgacha daromad solig’idan
ozod qilish amaliyoti joriy etilgan.
3. Iste’mol va narxlar darajasiga ta’siri
9

Bilvosita soliqlar (QQS, aktsiz) tovarlar va xizmatlar narxiga
qo’shiladiganligi sababli, bu soliq stavkalari oshsa, iste’molchi uchun narx
ko’tariladi. Shu bois soliq siyosatidagi o’zgarishlar inflyatsiya darajasiga ta’sir
ko’rsatadi. 2022-yilda O’zbekistonda QQS stavkasi 20% dan 15% ga tushirilgach,
iste’mol narxlari indeksining o’sish sur’ati 11,1% dan 9,2% gacha sekinlashdi.
4. Byudjet barqarorligiga ta’siri
Soliq siyosati orqali davlat o’zining moliyaviy mustaqilligini ta'minlaydi.
Soliqlar orqali to’plangan mablag’lar ijtimoiy dasturlar, infratuzilma loyihalari,
sog’liqni saqlash, ta’lim va boshqa sohalarni moliyalashtirishga yo’naltiriladi.
Ammo soliq siyosati haddan tashqari qat'iy yoki og’ir bo’lsa, bu ko’plab
korxonalar faoliyatini yashirin iqtisodiyotga olib chiqadi va davlat budjeti
daromadlaridan quruq qoladi.
5. Tadbirkorlik faolligiga ta’siri
Soliq siyosati biznes muhitining shakllanishida asosiy rol o’ynaydi.
O’zbekiston soliq tizimining raqamlashtirilishi (masalan, my.soliq.uz platformasi
orqali deklaratsiya topshirish, soliq hisob-kitoblarini onlayn yuritish) tadbirkorlik
faoliyatining ochiq, shaffof va tezkor bo’lishini ta’minlamoqda. Bu esa “soya
iqtisodiyoti”ni kamaytirish va soliqlar to’loviga ishonchni oshirishga xizmat
qilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo’mitasi ma’lumotlariga ko’ra,
2023-yilda davlat byudjeti daromadlarining 85% soliqlar orqali shakllangan.
Raqamli soliq xizmatlaridan foydalanuvchi yuridik shaxslar soni 2020-yilda
50 ming bo’lgan bo’lsa, 2023-yil oxiriga kelib bu ko’rsatkich 135 mingtaga yetgan.
Jahon banki 2022-yilgi “Doing Business” reytingida O’zbekiston “soliq
to’lash qulayligi” yo’nalishida 69-o’rindan 45-o’ringa ko’tarilgan.
10

Xulosa sifatida, soliq siyosati iqtisodiy o’sishning katalizatori ham,
tormozlovchisi ham bo’lishi mumkin. Shu bois, uni puxta o’ylangan, barqaror,
adolatli va tadbirkorlikni rag’batlantiruvchi shaklda yuritish davlatning iqtisodiy
salohiyatini mustahkamlashda hal qiluvchi omil bo’lib xizmat qiladi.
1.3. Soliq siyosatining samaradorligini baholash mezonlari va
amaliyotdagi yondashuvlar
Soliq siyosatining samaradorligini aniqlash murakkab va ko’p qirrali
jarayondir. Bu baholash davlatning fiskal siyosati, iqtisodiy muhit, tadbirkorlik
faoliyati va aholining turmush darajasiga qanday ta’sir ko’rsatayotganini tahlil
qilish orqali amalga oshiriladi. Samaradorlikni baholashda bir nechta asosiy
mezonlar qo’llaniladi, ular orqali soliq siyosatining qanchalik adolatli, barqaror va
rag’batlantiruvchi ekanligi aniqlanadi.
Eng avvalo, soliq siyosatining byudjet barqarorligiga ta’siri tahlil qilinadi.
Agar soliq tushumlari davlat xarajatlarini qoplashga yetarli bo’lsa va qarz yuki
ortmayotgan bo’lsa, bu holat fiskal barqarorlikning belgisi hisoblanadi. Misol
uchun, O’zbekistonda 2023-yilda davlat byudjeti daromadlarining qariyb 85 foizi
soliq tushumlari hisobidan shakllangan bo’lib, bu ko’rsatkich 2019-yilda 74 foizni
tashkil qilgan. Bu o’zgarish soliq siyosatining to’g’ri yo’lga qo’yilganini
ko’rsatadi.
Soliq siyosatining iqtisodiy o’sishga ta’siri ham muhim mezondir. Samarali
soliq siyosati ishlab chiqarish, investitsiyalar va bandlikni rag’batlantiradi. Aks
holda, ortiqcha soliq yuki biznesni soya iqtisodiyotga undaydi, bu esa byudjetga
salbiy ta’sir qiladi. O’zbekistonda soliq stavkalarining bosqichma-bosqich
kamaytirilishi, ayniqsa, QQS stavkasining 15 foizgacha tushirilishi, tadbirkorlik
11

faolligini oshirdi. So’nggi yillarda kichik va o’rta biznes subyektlarining
ro’yxatdan o’tish sur’ati yiliga o’rtacha 12–15 foizga oshgan.
1.3.1-jadval. O rtacha soliq to lovchi tomonidan to lanadigan soliqlarʻ ʻ ʻ
(aksiz, yer qa’ridan, suv resurslaridan foydalanganlik uchun olinadigan
soliqlar, shuningdek yig imlar to lovchilarni hisobga olmagan holda)
ʻ ʻ 3
Soliq tizimining adolatliligi — ya’ni soliqlarning to’g’ri va ijtimoiy teng
taqsimlanishi ham muhimdir. Soliq yukining ko’proq yirik daromad egalari
3
https://www.norma.uz/oz/raznoe/soliq_tizimi_muammolar_va_istiqbollar1
12

zimmasiga tushishi adolat tamoyiliga asoslanadi. Aholining kam daromadli
qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish maqsadida soliq imtiyozlari yoki regressiv soliq
yondashuvlarining cheklanishi bu yo’nalishdagi muhim choralardandir.
Samaradorlikni baholashda “soliq yuki” degan tushuncha keng qo’llaniladi.
Bu yuridik va jismoniy shaxslar daromadining qanchalik qismi soliqqa
yo’naltirilishini anglatadi. Masalan, O’zbekistonda 2022-yilda soliq yuki YaIMga
nisbatan 25,1 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 2023-yilda bu ko’rsatkich 23,7 foizgacha
kamaydi. Soliq yuki pasaygan bo’lsa-da, tushum hajmi oshgani samaradorlik
belgilaridan biridir.
Soliq siyosati samaradorligini oshirish uchun raqamlashtirish muhim omilga
aylanmoqda. Soliq to’lovchilarni avtomatik ravishda monitoring qilish, elektron
hisob-fakturalar, fiskal registratorlar, va QR-kod tizimlari orqali soya
iqtisodiyotining ulushi qisqarib, tushumlar oshmoqda. Masalan, 2021–2023 yillar
oralig’ida elektron hisob-fakturalar orqali qayd etilgan operatsiyalar hajmi 4
barobarga o’sgan.
Xulosa qilib aytganda, soliq siyosatining samaradorligi uning byudjet
daromadlarini to’plashdagi barqarorligi, iqtisodiy rag’batlantirishdagi roli, adolat
tamoyillariga rioya qilishi va raqamlashtirish asosida shaffoflikni ta’minlashiga
bog’liq. Bu omillar muntazam ravishda monitoring qilinib, soliq siyosatini yanada
takomillashtirishga xizmat qilishi lozim. 4
4
. World Bank. (2021). "Uzbekistan: Tax and Revenue Systems." World Bank Publications.
13

II BOB. SOLIQ SIYOSATINI TAKOMILLASHTIRISHNING
DOLZARB YO’NALISHLARI
2.1. Soliq siyosatini isloh qilishning nazariy asoslari va zaruriyati
Soliq siyosatining zamonaviy talablarga moslashuvi davlat iqtisodiy
siyosatining eng muhim ustuvor yo’nalishlaridan biridir. Jahon iqtisodiyotida yuz
berayotgan integratsiya jarayonlari, raqamli iqtisodiyotning kengayishi,
pandemiyadan keyingi global moliyaviy muvozanatsizliklar, hamda yashirin
iqtisodiyotning ortib borishi kabi omillar davlatlarni o’z soliq tizimlarini qayta
ko’rib chiqishga majbur qilmoqda. Bu jarayonda O’zbekiston ham istisno emas.
Soliq siyosatini takomillashtirish zaruriyati, birinchidan, davlat byudjetining
barqarorligini ta’minlash, ikkinchidan esa, iqtisodiyotni rag’batlantirish,
innovatsiyalarni qo’llab-quvvatlash va ijtimoiy adolatni kuchaytirishga qaratilgan.
O’zbekiston tajribasida so’nggi yillarda olib borilgan soliq islohotlari soliq
stavkalarining pasaytirilishi, yangi elektron platformalarning joriy etilishi,
nazoratning avtomatlashtirilishi, ortiqcha byurokratik to’siqlarning olib tashlanishi
kabi yo’nalishlarni o’z ichiga oladi.
Nazariy jihatdan, zamonaviy soliq siyosati uchta asosiy ustunlikka tayanadi:
adolat, soddalik va samaradorlik. Adolat prinsipiga ko’ra, soliqlar daromad
darajasiga qarab farqlanishi lozim, ya’ni yuqori daromad egalari ko’proq soliq
to’lashi kerak. Soddalik deganda esa soliq to’lovchilar uchun tushunarli, murakkab
bo’lmagan tizim tushuniladi. Samaradorlik esa soliq yig’imlarining maksimal
darajada tushishini va bu bilan birga iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko’rsatmasligini
anglatadi.
Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg’armasi ekspertlari tomonidan
O’zbekistonning soliq tizimi bo’yicha o’tkazilgan baholash natijalariga ko’ra,
14

2023-yil oxirida mamlakatda soliq yuki o’rtacha YaIMning 23–24 foizini tashkil
etgan. Bu esa iqtisodiy jihatdan maqbul ko’rsatkich hisoblanadi. Biroq, hali ham
yashirin iqtisodiyot ulushi yuqori bo’lib qolmoqda — ayrim tahlillarga ko’ra, bu
ko’rsatkich 30 foiz atrofida. Bu esa soliq siyosatini takomillashtirishda dolzarb
vazifalardan biri bo’lib qolmoqda.
Yana bir muhim jihat — soliq siyosatini xalqaro standartlarga
yaqinlashtirishdir. O’zbekiston Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo’lish yo’lida olib
borayotgan muzokaralar fonida, soliq qonunchiligi ham bosqichma-bosqich
xalqaro talablar bilan uyg’unlashtirilmoqda. Bu, o’z navbatida, xorijiy investorlar
uchun maqbul soliq muhiti yaratishga xizmat qiladi.
Shunday qilib, soliq siyosatini isloh qilish zaruriyati nafaqat ichki iqtisodiy
barqarorlikni ta’minlash, balki O’zbekistonning global iqtisodiy tizimga
integratsiyasini jadallashtirish uchun ham dolzarbdir. Bunda chuqur nazariy
yondashuvlar bilan bir qatorda, real hayotdagi amaliy yechimlar ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
2.2. O’zbekistonda soliq siyosatini takomillashtirish yo’lida amalga
oshirilayotgan islohotlar
So’nggi yillarda O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy islohotlar doirasida
soliq siyosatini tubdan yangilashga alohida e’tibor qaratmoqda. Ushbu islohotlar
fiskal siyosatning ochiqligini ta’minlash, soliq yuki va byurokratiyani kamaytirish,
tadbirkorlik muhitini yaxshilash hamda davlat byudjetining barqarorligini
ta’minlash maqsadida amalga oshirilmoqda.
Jumladan, 2019–2023 yillar davomida O’zbekistonda bir qator muhim soliq
islohotlari hayotga tatbiq etildi. Jumladan:
15

– Qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) stavkasi 20 foizdan 15 foizgacha
pasaytirildi. Bu islohot iqtisodiyotda likvidlikni oshirish, narxlar barqarorligini
saqlab qolish va tadbirkorlikni rag’batlantirishga xizmat qildi.
– Aksiz soliqlari va foyda solig’ining hisob-kitob mexanizmlari qayta ko’rib
chiqildi. Bu jarayonda ayrim sektorlar uchun imtiyozlar bekor qilinib, soliq
tizimida teng raqobat muhiti shakllantirildi.
– Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i soddalashtirildi va
progressiv stavkalar o’rniga yagona stavka joriy qilindi (12%). Bu aholi uchun
tushunarliroq va adolatliroq tizim sifatida baholanmoqda.
– Soliq idoralari tomonidan taqdim etilayotgan xizmatlar raqamlashtirildi.
“my.soliq.uz” elektron platformasi orqali yuridik va jismoniy shaxslar soliq
hisobotlarini taqdim etish, tekshiruvlarni onlayn kuzatish, qarzdorliklarni ko’rish
va boshqa xizmatlardan foydalanish imkoniyatiga ega bo’lishdi. Ushbu
platformaning joriy etilishi natijasida soliq ma’murchiligi sezilarli darajada
soddalashtirildi. 5
– Kichik va o’rta biznes subyektlariga nisbatan nazorat inspeksiyalari soni
kamaytirildi, soliq amnistiyasi e’lon qilindi va ayrim huquqbuzarliklar uchun
moliyaviy jarimalar yengillashtirildi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra, 2023-yilda O’zbekistonda davlat byudjeti
daromadlarining 84,7 foizi soliq tushumlari hisobidan shakllangan. Soliq
tushumlari 2020-yilga nisbatan 1,7 barobar oshgan. Bu esa soliq islohotlarining
samaradorligidan dalolat beradi. Shuningdek, 2022–2023 yillarda O’zbekistonda
5
Shukurov, M. (2019). "Soliqlar va iqtisodiy o'sish: O'zbekiston tajribasi." Tashkent: O'zbekiston
iqtisodiyoti jurnal.
16

ro’yxatga olingan faol tadbirkorlik subyektlarining soni 15 foizga ko’paygan, bu
esa islohotlarning investitsion muhitga ijobiy ta’sir ko’rsatganini anglatadi.
Shu bilan birga, yashirin iqtisodiyotga qarshi kurashish choralari ham
kuchaytirildi. Masalan, fiskal xotiralar va QR-kodli cheklar joriy etildi. 2023-yilda
respublika bo’ylab 550 mingdan ortiq tadbirkorlik subyekti QR-kodli nazorat-
kassa texnikasi orqali savdo amalga oshirgan.
O’zbekistonda soliq islohotlari nafaqat soliq stavkalarini o’zgartirish, balki
ularning ma’muriy yurituvini soddalashtirish, ochiqlikni ta’minlash va soliq
to’lovchilar bilan davlat o’rtasidagi ishonchni mustahkamlashga ham qaratilgan.
Bu esa uzoq muddatda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikka erishishning muhim
omillaridan biridir. 6
2.3. O’zbekistonda soliq samaradorligini oshirishdagi mavjud
muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari
Soliq tizimi har bir davlatning iqtisodiy hayotida asosiy o’rin tutadi. Uning
samaradorligi davlat byudjeti barqarorligini ta’minlash, iqtisodiy o’sishni
rag’batlantirish, ijtimoiy tenglikni mustahkamlash va biznes uchun qulay muhit
yaratishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. So’nggi yillarda O’zbekistonda soliq
islohotlari qamrovli tarzda amalga oshirilayotgan bo’lsa-da, tizimda hali ham qator
muammolar mavjud.
Eng asosiy muammolardan biri — yashirin iqtisodiyotning keng
tarqalganligi. Rasmiy statistikaga ko’ra, 2023-yil yakunlariga ko’ra O’zbekistonda
yashirin iqtisodiyot ulushi 27–30% atrofida baholangan. Bu degani — har uchta
xo’jalik subyektidan biri soliq organlari ko’z o’ngidan yashiringan holda faoliyat
6
A. R. Sadykova, M. S. Sadykov. (2021). "Soliq siyosatining samaradorligi va iqtisodiy barqarorlik."
Tashkent: O'zbekiston iqtisodiyoti nashriyoti.
17

yuritmoqda. Natijada byudjetga tushadigan daromadlar kamayadi, raqobat
muhitida adolatsizlik yuzaga keladi, ijtimoiy infratuzilmani moliyalashtirish
imkoniyatlari cheklanadi.
Yana bir dolzarb muammo — soliq to’lovchilar bilan soliq organlari
o’rtasida hali ham yetarli darajada ishonchli va ochiq munosabatlarning
shakllanmaganligi. Ba’zan soliq inspektorlarining vakolatidan ortiqcha
foydalanishi, tadbirkorlik subyektlariga nisbatan adolatsiz yondashuvlar, nazorat
mexanizmlarining noaniqligi tadbirkorlik muhitini izdan chiqarishi mumkin.
Bundan tashqari, soliq qonunchiligidagi murakkablik va tez-tez o’zgarishlar
ham tadbirkorlar uchun noqulaylik tug’dirmoqda. Kichik biznes vakillari
ko’pincha yangi qabul qilingan normativ hujjatlardan xabarsiz bo’lib qoladilar yoki
noto’g’ri talqin qilishlari oqibatida jarimaga tortilishadi. Bu esa soliq to’lash
madaniyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Yana bir muhim jihat — hududlar o’rtasidagi soliq tushumlari bo’yicha
nomutanosiblik. Toshkent shahri, Toshkent va Navoiy viloyatlari respublika
bo’yicha eng yirik soliq tushumlarini ta’minlovchi hududlar bo’lsa, ayrim
viloyatlarda soliq bazasi juda cheklangan. Masalan, 2023-yilda respublika umumiy
soliq tushumlarining 45% dan ortig’i Toshkent shahri va Toshkent viloyatiga
to’g’ri kelgan.
Shuningdek, soliqlardan bo’yin tovlashning yangi usullari — onlayn
savdoda soxta tranzaksiyalar, bank orqali noto’liq operatsiyalar, QQSni noqonuniy
yo’l bilan qaytarib olishga urinishlar soliq organlarining monitoring va audit
salohiyatini kuchaytirishni taqozo etmoqda.
Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun quyidagi yo’nalishlar muhim
ahamiyat kasb etadi:
18

Raqamli texnologiyalarni keng joriy etish: Soliq nazoratida sun’iy intellekt,
blokcheyn, ma’lumotlar tahlilchilari kabi ilg’or texnologiyalarni qo’llash orqali
yashirin iqtisodiyot ko’lamini qisqartirish mumkin. Masalan, fiskal xotira
qurilmalarini majburiy qilish, onlayn-kassalarning monitoringini avtomatlashtirish
samarali bo’ladi.
Soliq to’lovchilarni targ’ib qilish va o’qitish: Aholi va tadbirkorlar o’rtasida
soliq madaniyatini shakllantirish bo’yicha izchil targ’ibot ishlarini olib borish,
bepul o’quv kurslari va seminarlar tashkil etish lozim.
Soliq qonunchiligini barqarorlashtirish va soddalashtirish: Har yili soliq
tizimi bo’yicha yagona normativ-huquqiy hujjat e’lon qilinib, yil davomida
o’zgarmasligi ta’minlansa, bu ishbilarmonlar uchun huquqiy aniqlik yaratadi.
Hududlarda iqtisodiy faollikni rag’batlantirish: Differensial soliqlar va
imtiyozlar orqali kam daromadli viloyatlarda biznes yuritishni rag’batlantirish
soliq bazasini kengaytiradi.
Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda soliq samaradorligini oshirish uchun
mavjud muammolarni tizimli hal etish, nafaqat soliq yig’imlarining ortishiga, balki
davlat va fuqarolar o’rtasidagi ishonchni mustahkamlashga ham xizmat qiladi.
Soliq tizimining barqarorligi – iqtisodiy taraqqiyotning tayanch ustunlaridan
biridir. 7
7
Karimov, I. (1997). "Yuksalish yo'lida." Toshkent: O'zbekiston, 1997.
19

III BOB. SOLIQ SIYOSATINI SAMARALI BOSHQARISH VA
ULARNING IQTISODIY RIVOJLANISHGA TA’SIRI
3.1. Soliq siyosatining iqtisodiy o’sishga ta’siri va soliq islohotlarining
natijalari
Soliq siyosati davlatning iqtisodiy rivojlanishiga bevosita ta’sir etadigan
asosiy omillardan biridir. U nafaqat davlat byudjetining shakllanishiga, balki
iqtisodiy subyektlarning faoliyatiga, ishchi kuchining bandligiga, ijtimoiy soha
rivojiga va umumiy iqtisodiy barqarorlikka ham katta ta’sir ko’rsatadi. Soliq
siyosatini samarali boshqarish orqali davlat iqtisodiy o’sish sur’atlarini oshirishi,
muvozanatli iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashi va ijtimoiy adolatni amalga
oshirishi mumkin.
2024–2025-yillardagi O’zbekiston soliq tizimidagi raqamli o’zgarishlar
2024–2025-yillar davomida O’zbekiston Respublikasi soliq siyosatida bir
qator muhim raqamli va normativ o’zgarishlar amalga oshirildi. Ushbu o’zgarishlar
davlat byudjeti daromadlarini barqarorlashtirish, biznes muhitini yaxshilash,
raqamlashtirishni chuqurlashtirish, ekologik va sog’liqni saqlash choralarini
kuchaytirish hamda ijtimoiy tenglikni ta'minlash maqsadida joriy qilindi.
Asosiy soliq stavkalari: 2025-yilda bir nechta asosiy soliq stavkalari
o’zgarishsiz qoldirildi. Korxonalar uchun foyda solig’i 15% darajasida
saqlanmoqda. QQS (qo’shilgan qiymat solig’i) stavkasi ham 12% darajasida saqlab
qolindi. Jismoniy shaxslarning daromad solig’i esa 12% ni tashkil qiladi. Ijtimoiy
soliq stavkasi budjet tashkilotlari uchun 25%, boshqa yuridik shaxslar uchun esa
12% qilib belgilandi. Aylanmadan olinadigan soliq stavkasi 4% etib belgilandi.
Yuridik shaxslarning mol-mulk solig’i 1,5% darajasida saqlanmoqda. Qishloq
xo’jaligi yerlaridan olinadigan yer solig’i 0,95% ni tashkil qiladi. Sug’orish uchun
20

suv solig’i esa 1 m³ uchun 100 so’m etib belgilandi; agar suv hisoblagichlar yoki
suv tejovchi texnologiyalar mavjud bo’lmasa, bu stavkaga 1,1 koeffitsiyent
qo’llaniladi.
Foyda solig’i bo’yicha o’zgarishlar: Elektron savdo bilan shug’ullanuvchi
tadbirkorlik subyektlari uchun foyda solig’i stavkasi 7,5% dan 10% ga oshirildi.
Eksportdan olingan foyda uchun 0% stavka amalda bekor qilindi. Shu bilan birga,
qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanuvchilar uchun foyda solig’i
imtiyozlari saqlab qolindi. Xususan, 100 kVtgacha bo’lgan quyosh yoki shamol
elektr stansiyalari orqali umumiy tarmoqqa realizatsiya qilingan elektr
energiyasidan olingan foyda 0% stavkada soliqqa tortiladi. Ushbu imtiyoz mazkur
qurilma ishga tushirilgan oydan boshlab 3 yil davomida amal qiladi. Agar quyosh
panellari umumiy quvvatining kamida 25% miqdorida elektr energiyasini saqlash
tizimiga ega bo’lsa, ushbu muddat 10 yilgacha uzaytiriladi.
Mol-mulk solig’i: Jismoniy shaxslar uchun mol-mulk solig’i stavkalari 10%
ga oshirildi. Yangi stavkalar quyidagicha belgilandi: 200 kv.m gacha bo’lgan turar-
joylar uchun — 0,34%; shahardagi 200–500 kv.m oralig’idagi uylar va boshqa
aholi punktlaridagi 200 kv.m dan ortiq uylar uchun — 0,45%; shaharda joylashgan
500 kv.m dan ortiq uylar uchun — 0,6%. Yuridik shaxslar uchun mol-mulk solig’i
stavkasi esa 0,6% dan 0,65% ga ko’tarildi.
Suv solig’i: Qishloq xo’jaligi va baliqchilik tarmoqlari uchun suv solig’i
stavkasi 1 m³ uchun 80 so’mdan 160 so’mga oshirildi. Suv tejovchi texnologiyalar
yoki hisoblagichlar o’rnatilmagan hollarda, bu soliq stavkasi yanada yuqori
bo’lishi mumkin.
21

Aksiz solig’i: 2025-yil 1-iyuldan boshlab, tamaki mahsulotlari (sigaretlar)
uchun aksiz solig’i stavkasi mahalliy va import qilinadigan mahsulotlar uchun
birlashtirildi va 1000 dona uchun 340 ming so’m etib belgilandi. Spirtli
ichimliklarga aksiz solig’i stavkasi 5% ga oshirildi. Shuningdek, shakarli yoki
shirinlashtiruvchi moddalar o’z ichiga olgan alkogolsiz ichimliklar uchun yangi
aksiz solig’i joriy etildi – 1 litr uchun 500 so’m.
QQS (Qo’shilgan qiymat solig’i) bo’yicha o’zgarishlar: Davlat mol-mulkini,
shu jumladan, bo’sh turgan qishloq xo’jaligiga mo’ljallanmagan yer uchastkalarini
realizatsiya qilish QQSdan ozod etildi. Boshqa tomondan, yo’lovchi tashish
xizmatlari 2025-yil 1-iyuldan boshlab yagona tariflar bo’yicha QQSga tortiladi. Bu
o’zgarish xizmatlar narxini bir oz oshirishi mumkin.
IT va nashriyot sohasidagi soliq imtiyozlari: 2025-yil 1-yanvardan 2029-yil
1-yanvargacha nashriyot-matbaa faoliyati bilan shug’ullanuvchilar, agar ushbu
faoliyatdan olingan daromad jami daromadning kamida 90%ini tashkil etsa, foyda
solig’ini to’lashdan ozod etiladi. Shuningdek, 2025-yil 1-fevraldan 2030-yil 1-
yanvargacha IT xizmatlarini eksport qiluvchi, norezident mijozlarga xizmat
ko’rsatib, yillik eksport hajmi 10 million AQSh dollaridan oshadigan korxonalar
uchun bir qator soliq imtiyozlari joriy etiladi.
O’zbekistonda amalga oshirilgan soliq islohotlari iqtisodiy o’sishga turli
yo’nalishlarda ijobiy ta’sir ko’rsatgan bo’lsa-da, ayrim muammolar ham mavjud.
Shu bilan birga, soliq tizimi va soliqlarni boshqarishning samaradorligini oshirish
maqsadida amalga oshirilgan islohotlar iqtisodiy o’sishni tezlashtirishga,
ishbilarmonlik muhitini yaxshilashga, sarmoyalarni jalb etishga va ish joylarini
yaratishga xizmat qilmoqda.
22

Soliq siyosatining iqtisodiy o’sishga ta’sirini to’liq anglash uchun soliq
siyosatini soddalashtirish, soliqlarni adolatli taqsimlash, soliq imtiyozlari va
stavkalarini qayta ko’rib chiqish zarur. O’zbekiston hukumatining soliq
islohotlaridagi asosiy maqsadi — iqtisodiy faollikni rag’batlantirish, kadrlar va
resurslar samarali ishlatilishini ta’minlash, raqobatbardosh iqtisodiy tizimni
yaratishdir.
O’zbekiston iqtisodiyotining global o’zgarishlarga moslashish jarayonida
amalga oshirilgan bir qator islohotlar iqtisodiy o’sish sur’atlarini oshirishga xizmat
qildi. 2019-yilda amalga oshirilgan soliq islohotlarida eng muhim yutuqlaridan biri
— soliq yuki kamaytirildi va ishbilarmonlar uchun ko’proq imkoniyatlar yaratildi.
Misol uchun, 2020-yilda respublikada soliq to’lovchilar uchun yengilliklar kiritildi
va kichik biznes uchun imtiyozli soliq stavkalari belgilandi. O’zbekistonda soliq
amaliyotlari davlat va biznes o’rtasidagi ishonchni mustahkamlashga qaratilgan
bo’lib, tadbirkorlar uchun raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi.
Shu bilan birga, soliq islohotlarining iqtisodiy o’sishga ta’siri bilan bog’liq
ba’zi statistika ma’lumotlarini keltirish lozim. 2020–2023 yillarda O’zbekiston
iqtisodiyoti o’sish sur’atlarini saqlab qolgan va bu davrda soliq siyosatining
yengilligi va raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan islohotlar ijobiy natijalar
bergan. 2023-yilning yakunlariga ko’ra, O’zbekistonning yalpi ichki mahsuloti
(YIM) o’sishi 5,7% ni tashkil etgan, bu esa soliq siyosatining samaradorligini
ko’rsatadi. Soliq yig’imlarining umumiy hajmi esa 1,7 trillion so’mga yetgan va bu
davlat byudjeti daromadlarining 85 foizini tashkil qilgan.
Shuningdek, soliq islohotlari natijasida kichik va o’rta biznesning
rivojlanishi ham jadallashgan. 2023-yil oxiriga kelib, tadbirkorlar tomonidan
ro’yxatga olingan yangi soliq subyektlarining soni 20% ga oshgan, bu esa soliq
23

islohotlarining o’zining muvaffaqiyatli ekanligini ko’rsatadi. Kichik biznes va o’rta
biznes uchun soliq imtiyozlari va soddalashtirilgan soliq to’lov tizimi faoliyatni
rag’batlantirdi va yangi ish o’rinlari yaratildi.
Soliq siyosatining iqtisodiy o’sish va barqarorlikka ta’siri, shuningdek,
davlatning ijtimoiy sohadagi sarf-xarajatlarini ham qo’llab-quvvatlaydi.
O’zbekistonda soliq siyosatining o’zgarishi orqali o’qituvchilar, tibbiyot xodimlari
va davlat xizmatida ishlayotgan xodimlarga ustama maoshlar berilishi, ta’lim va
sog’liqni saqlash tizimlarining yaxshilanishi iqtisodiy o’sishga ijobiy ta’sir
ko’rsatdi.
Yana bir muhim masala — soliq tizimini modernizatsiya qilish, soliq
ma’muriyatini raqamlashtirishdir. Raqamli soliq tizimining joriy etilishi soliq
yig’ish jarayonini sezilarli darajada soddalashtirib, shaffoflikni oshirdi va soliq
to’lovchilarni raqamli platformalarga o’tkazdi. “Soliq” mobil ilovasi va boshqa
raqamli xizmatlar orqali soliq to’lovchilar o’z faoliyatini onlayn tarzda nazorat
qilish imkoniyatiga ega bo’lishdi.
Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda amalga oshirilgan soliq islohotlari
soliq siyosatining samaradorligini oshirishga, iqtisodiy o’sishning barqarorligini
ta’minlashga va tadbirkorlik muhitini yaxshilashga xizmat qilmoqda. Bu jarayon
davom etishi va yanada kuchaytirilishi lozim, chunki soliq siyosatining samarali
boshqarilishi iqtisodiyotning umumiy barqarorligini ta’minlash uchun muhim
omildir.
3.2. Soliq siyosatining ijtimoiy rivojlanishga ta’siri va adolatli taqsimot
Soliq siyosatining iqtisodiyotga ta’siri faqat biznes va raqobatbardoshlikni
oshirish bilan cheklanib qolmaydi. U ijtimoiy soha, ijtimoiy tenglik va odamlar
24

hayotiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir ko’rsatadi. Davlat soliq siyosatini qanday
yo’nalishlarda amalga oshirsa, bu aholi turmush darajasi, ijtimoiy farovonlik va
adolatli taqsimot masalalariga ham o’z aksini topadi. Shu bilan birga, soliq
siyosatining ijtimoiy adolatni ta’minlashga xizmat qilishi uning asosiy
vazifalaridan biridir.
Soliq siyosatining ijtimoiy rivojlanishga ta’siri, asosan, adolatli soliq tizimini
yaratish, daromadlarni teng taqsimlash va ijtimoiy xizmatlarni moliyalashtirishga
yordam berish bilan bog’liqdir. Soliq tizimining ijtimoiy adolatni ta’minlashdagi
roli uning soliqlarni to’lashda adolatli bo’lishini ta’minlash, barcha qatlamlar
uchun bir xil shart-sharoitlarni yaratishdan iboratdir.
O’zbekistonda soliq islohotlarida, ayniqsa, ijtimoiy soliq tizimining
adolatliligini ta’minlashga e’tibor qaratilgan. 2020-yilda o’tkazilgan islohotlar
natijasida soliq tizimi soddalashtirildi va kichik va o’rta biznes uchun imtiyozlar
joriy etildi. Shu bilan birga, davlatning ijtimoiy xizmatlar (ta’lim, sog’liqni
saqlash, pensiya tizimi)ni moliyalashtirish uchun zarur bo’lgan soliq yig’imlari
oshdi. O’zbekistonning YIMining 25% dan ortig’i davlat budjeti tomonidan
ijtimoiy sohalarga, shu jumladan ta’lim, sog’liqni saqlash va ijtimoiy yordam
dasturlariga sarflanadi.
Soliqning ijtimoiy tenglikka ta’siri haqida gapiradigan bo’lsak, bu masala
O’zbekistonda quyidagicha ifodalanadi. Soliq tizimining asosiy vazifalaridan biri
— yuqori daromadli qatlamlarni soliq to’lashda majbur qilish, past daromadli aholi
qatlamlarini esa soliq yukini engillashtirishdir. Bu orqali davlat ijtimoiy tenglikni
ta’minlashga erishadi va boy va kambag’al qatlamlar o’rtasidagi tafovutni
kamaytiradi. 2021-yilda O’zbekistonda daromad solig’ining progressiv tizimi joriy
etildi, ya’ni soliq stavkasi daromadning ortishi bilan oshib boradi. Bu o’z navbatida
25

kambag’al va o’rtacha daromadli qatlamlar uchun soliq yukini kamaytirishga
yordam berdi
Soliq siyosatining ijtimoiy sohalarga ta’siri — ta’lim va sog’liqni saqlash
tizimlarining moliyalashtirilishi. 2022–2023 yillarda davlat budjetidan ta’lim va
sog’liqni saqlash sohalariga sarflanadigan mablag’lar oshdi, bu esa umuman
ijtimoiy rivojlanishning salohiyatini yaxshilashga xizmat qilmoqda. 2023-yilda
ta’lim sohasiga ajratilgan mablag’lar 15 trilyon so’mdan oshgan, bu esa avvalgi
yillar bilan solishtirganda 20% ga ko’proqdir.
Soliq siyosatining ijtimoiy yordam va ijtimoiy himoya dasturlariga ta’siri
ham juda muhim. O’zbekistonda daromad solig’ini to’lashda ko’plab imtiyozlar
taqdim etilgan, shu jumladan, ijtimoiy yordam va pensiya tizimlari uchun alohida
dasturlar joriy qilingan. Bu tizimlar, o’z navbatida, ijtimoiy himoya dasturlariga
muhtoj bo’lgan aholi qatlamlariga yordam beradi. 2023-yilda, masalan, davlat
tomonidan 1,2 milliondan ortiq pensionerlar va ijtimoiy yordamga muhtoj oilalar
uchun nafaqa va ijtimoiy yordam mablag’lari ajratilgan.
Shu bilan birga, soliq siyosatining davlat byudjetiga ta’siri ijtimoiy
rivojlanishning asosiy omillaridan biridir. O’zbekistonda byudjetdan ijtimoiy
xizmatlarga ajratiladigan mablag’larning ko’payishi ijtimoiy tenglikni ta’minlash
va aholi turmush darajasini yaxshilashga xizmat qilmoqda. 2023-yilda davlat
byudjetidan ijtimoiy sohalarga ajratilgan mablag’lar 30 trilyon so’mdan ortdi, bu
esa mamlakatda soliq siyosatining samarali ishlayotganini va ijtimoiy rivojlanishga
qo’shgan hissasini ko’rsatadi.
Xulosa qilib aytganda, soliq siyosati va ijtimoiy rivojlanish o’rtasidagi
bog’liqlik O’zbekistonda ijtimoiy tenglikni ta’minlash, farovonlikni oshirish va
davlat byudjetining barqarorligini saqlashga xizmat qilmoqda. Soliq tizimining
26

adolatli bo’lishi, ijtimoiy yordam va pensiya tizimlarining rivojlanishi davlatning
ijtimoiy sohalarga qaratilgan strategiyalarining muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
3.3. Soliq siyosatining barqaror iqtisodiy rivojlanishga ta’siri va
kelajakdagi istiqbollari
Soliq siyosati nafaqat davlat byudjetining shakllanishiga, balki iqtisodiy
rivojlanishning barqarorligini ta’minlashga ham bevosita ta’sir ko’rsatadi. Barqaror
iqtisodiy rivojlanish, o’z navbatida, jamiyatda iqtisodiy barqarorlikni saqlash,
ijtimoiy farovonlikni oshirish va iqtisodiyotning turli sohalarida o’sishning
barqaror sur’atlarini ta’minlashni anglatadi. Soliq siyosatini to’g’ri shakllantirish
va samarali boshqarish orqali davlat nafaqat qisqa muddatli iqtisodiy o’sishga
erishishi, balki uzoq muddatda ham barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash
imkoniyatiga ega bo’ladi.
O’zbekiston soliq siyosati, ayniqsa, barqaror iqtisodiy rivojlanishga xizmat
qiladigan strategiyalarni amalga oshirishga alohida e’tibor qaratgan. 2019-yildan
boshlab amalga oshirilgan soliq islohotlari soliq tizimini soddalashtirish,
tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish va soliq yuki bo’yicha yangi imtiyozlar
yaratish orqali iqtisodiy o’sish sur’atlarini oshirdi. Shu bilan birga, soliqlarning
adolatli taqsimlanishi, soliq bazasini kengaytirish va davlat byudjeti daromadlarini
oshirishga qaratilgan ishlar amalga oshirilgan.
Barqaror iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biri — soliq
siyosatining samarali boshqarilishidir. Soliq siyosatining samarali amalga
oshirilishi iqtisodiy faollikni rag’batlantiradi, sarmoyalarni jalb qilishni oshiradi va
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. O’zbekistonda amalga
oshirilgan soliq islohotlari natijasida, soliq yuki sezilarli darajada kamaydi, bu esa
27

kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga va yangi ish o’rinlari yaratishga imkon
berdi. O’zbekistonda soliqlarni boshqarish tizimining soddalashtirilishi raqamli
platformalarning joriy etilishi bilan birga, soliq to’lovchilar uchun qulay shart-
sharoitlarni yaratdi. 2022-yilda amalga oshirilgan soliq islohotlari orqali
tadbirkorlar uchun raqamli xizmatlar va soliq to’lovlarini yanada osonlashtirish
mumkin bo’ldi. Bu esa o’z navbatida, iqtisodiy o’sishga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Barqaror iqtisodiy rivojlanishning yana bir muhim omili — soliq tizimining
muvozanatli bo’lishidir. Muvozanatli soliq siyosati davlat va biznes o’rtasidagi
muvozanatni ta’minlab, iqtisodiyotni raqobatbardosh va barqaror qiladi.
O’zbekistonda amalga oshirilgan soliq siyosati o’zining muvozanatli yondashuvi
bilan ajralib turadi. Misol uchun, 2023-yilda soliq siyosatida kichik va o’rta biznes
uchun imtiyozlar yaratilib, ular uchun yengillashtirilgan soliq stavkalari joriy etildi.
Bu o’z navbatida, kichik va o’rta biznes sektori rivojlanishiga va yangi ish o’rinlari
yaratishga yordam berdi.
Soliq siyosatining barqaror iqtisodiy rivojlanishga ta’siri, shuningdek,
ijtimoiy xizmatlarni yaxshilashga yordam beradi. Soliqdan olinadigan daromadlar
davlatning ijtimoiy xizmatlarni moliyalashtirishga qaratiladi, shu jumladan, ta’lim,
sog’liqni saqlash, ijtimoiy yordam va pensiya tizimlarini yaxshilashga xizmat
qiladi. 2023-yilda davlat byudjetidan ijtimoiy sohalarga ajratilgan mablag’lar 30
trilyon so’mdan oshdi, bu esa iqtisodiy barqarorlikni saqlash va ijtimoiy tenglikni
ta’minlashga xizmat qilmoqda. Shuningdek, davlat tomonidan ajratilgan ijtimoiy
yordam mablag’lari va pensiya tizimi muhtoj bo’lgan qatlamlarga yordam berishni
davom ettirmoqda.
Soliq siyosatining kelajakdagi istiqbollari ham iqtisodiy rivojlanishning
barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. O’zbekistonda soliq islohotlarining
28

davom ettirilishi va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda. 2024-yildan boshlab soliq islohotlarini yanada
chuqurlashtirish va raqamli soliq tizimlarini kengaytirish rejalashtirilgan. Bu esa
soliq to’lovchilarni yanada shaffof tizimda boshqarish, soliq yig’imlarini oshirish
va iqtisodiy o’sish sur’atlarini yanada tezlashtirishga yordam beradi.
Shuningdek, yangi soliq turlari va soliq bazasini kengaytirish ham
O’zbekiston iqtisodiyoti uchun muhim istiqbollardan biridir. Yangi soliq turlarini
joriy etish orqali davlat byudjetini to’ldirish va yangi daromad manbalarini yaratish
mumkin bo’ladi. Masalan, elektron savdo, turizm, ekologik toza texnologiyalar va
boshqa yangi sohalar uchun maxsus soliq turlari joriy etilishi mumkin. Bu o’z
navbatida, iqtisodiyotning yangi sohalarini rivojlantirish va barqaror iqtisodiy
o’sishni ta’minlashga yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, soliq siyosati barqaror iqtisodiy rivojlanishning
ajralmas qismidir. Soliq siyosatini samarali boshqarish orqali davlat iqtisodiy
o’sish sur’atlarini oshirishi, ijtimoiy adolatni ta’minlashi va iqtisodiy barqarorlikni
saqlashga yordam beradi. O’zbekistonning kelajakdagi soliq siyosati yanada
modernizatsiya qilinishi va diversifikatsiyalashishi kerak, chunki bu iqtisodiy
o’sishni tezlashtirish va barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash uchun zarur
bo’ladi. 8
8
Abduvokhidov, O. (2020). "O'zbekiston iqtisodiyoti: Tahlil va rivojlanish istiqbollari." Toshkent:
O'zbekiston Milliy Universiteti.
29

XULOSA
Iqtisodiyotda soliqlarning roli va soliq samaradorligi muammolari bugungi
kunda har bir davlatning iqtisodiy siyosatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Soliq tizimi davlat byudjetining asosiy manbalarini shakllantirish va ijtimoiy
rivojlanishning barqarorligini ta’minlashda alohida o’rin tutadi. O’zbekistonning
soliq islohotlari va ularning samaralari, shuningdek, mamlakat iqtisodiyotining
raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar, jahon tajribasidan
olingan saboqlarni inobatga olgan holda amalga oshirilmoqda
Soliq siyosatining samarali amalga oshirilishi, davlatning iqtisodiy o’sishni
rag’batlantirish va barqaror rivojlanishni ta’minlashdagi rolini yanada
kuchaytiradi. Soliqning ijtimoiy adolatni ta’minlashdagi o’rni, daromadlar
taqsimotining tengligini yaratishda, iqtisodiy barqarorlikni saqlashda, jamiyatda
farovonlikni oshirishda muhimdir. Soliq tizimi orqali ta’lim, sog’liqni saqlash,
ijtimoiy yordam kabi ijtimoiy sohalarni moliyalashtirishga yo’naltirilgan
mablag’lar, o’z navbatida, davlatning ijtimoiy siyosatiga xizmat qiladi va ijtimoiy
barqarorlikni mustahkamlaydi.
Soliq siyosatining muhim jihatlaridan biri — uning barqaror iqtisodiy
rivojlanishga ta’siridir. O’zbekistonda amalga oshirilgan soliq islohotlari va
yengilliklar kichik va o’rta biznesni rivojlantirishga, raqamli iqtisodiyotning
o’sishiga va iqtisodiy o’sishning sur’atlarini oshirishga yordam berdi. Soliq tizimi
va uning samaradorligini oshirish uchun amalga oshirilgan chora-tadbirlar
iqtisodiyotning turli sohalariga ijobiy ta’sir ko’rsatdi va davlat byudjetining
barqarorligini ta’minlashga xizmat qildi.
Kelajakda soliq siyosatini yanada takomillashtirish, uning samaradorligini
oshirish va iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishga xizmat qiladigan yangi
30

mexanizmlar joriy etilishi kutilmoqda. Yangi soliq turlari va raqamli soliq
tizimlarining joriy etilishi, shuningdek, soliq bazasini kengaytirish orqali
davlatning iqtisodiy rivojlanishga bo’lgan ta’sirini yanada kuchaytirish mumkin
bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, soliq siyosatining iqtisodiyotdagi roli beqiyosdir.
Soliq tizimi va uning samaradorligini oshirish orqali davlat iqtisodiy barqarorlikni
saqlash, ijtimoiy adolatni ta’minlash va iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish
imkoniyatlariga ega bo’ladi. O’zbekiston soliq siyosatini kelajakda yanada
takomillashtirishi, soliq tizimining adolatli va samarali bo’lishini ta’minlashi
kerak, chunki bu iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy farovonlikning asosiy omillaridan
biridir.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Abduvokhidov, O. (2020). "O'zbekiston iqtisodiyoti: Tahlil va rivojlanish
istiqbollari." Toshkent: O'zbekiston Milliy Universiteti.
2. Karimov, I. (1997). "Yuksalish yo'lida." Toshkent: O'zbekiston, 1997.
3. A. R. Sadykova, M. S. Sadykov. (2021). "Soliq siyosatining samaradorligi
va iqtisodiy barqarorlik." Tashkent: O'zbekiston iqtisodiyoti nashriyoti.
4. Shukurov, M. (2019). "Soliqlar va iqtisodiy o'sish: O'zbekiston tajribasi."
Tashkent: O'zbekiston iqtisodiyoti jurnal.
5. World Bank. (2021). "Uzbekistan: Tax and Revenue Systems." World
Bank Publications.
6. OECD. (2019). "Tax Policy Reforms: OECD and Selected Countries."
OECD Publishing.
7. United Nations Development Programme (UNDP). (2020). "Global Tax
Policy and Reforms." UNDP Publications.
8. Abdullayev, R. (2018). "Iqtisodiy rivojlanishda soliqlarning roli."
Toshkent: Iqtisodiyot va tahlil nashriyoti.
9. Palit, S., & Li, C. (2021). "Fiscal and Taxation Policies in Central Asia."
Central Asian Economic Review, 15(4), 210-230.
10. Ahmad, M. (2017). "Soliq islohotlari va uning iqtisodiyotga ta’siri."
Tashkent: O’zbekiston iqtisodiyoti va soliq islohotlari.
11. Beck, T., & Demirguc-Kunt, A. (2018). "Financial Development and
Economic Growth: The Role of Taxation." Journal of Financial Economics, 98(2),
330-346.
12. Tashkent State University of Economics. (2020). "Solik tizimi va
iqtisodiy rivojlanish." Toshkent: O'zbekiston Iqtisodiyot nashriyoti.
32

13. Ekonomika, T. (2019). "Soliq siyosati: Global va mahalliy
yondashuvlar." Toshkent: Iqtisodiy tahlil va soliq siyosati.
14. Zeynalyan, R. (2022). "Soliq tizimi va iqtisodiy barqarorlik." Tashkent:
O'zbekiston iqtisodiyoti nashriyoti.
15. De Mello, L. (2016). "Tax Systems and Economic Growth."
International Journal of Economics and Finance, 12(1), 48-63.
Internet manbalari:
1. O'zbekiston Respublikasi Soliq qo'mitasi. (2021). "Soliq siyosati va
islohotlar." https://www.soliq.uz
2. The World Bank. (2020). "Tax Policy in Developing Countries."
https://www.worldbank.org
3. OECD. (2020). "Tax Reforms and Best Practices."
https://www.oecd.org/tax
4. United Nations Economic and Social Council. (2021). "Global Trends in
Taxation." https://www.un.org/esa
33

Iqtisodiyotda soliqlarning roli. Soliq samaradorligi muammolari

Sotib olish