Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	455.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Юриспруденция

Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 25

g‘amxo‘rlik bilan bog‘liq holda asoslangan tarzda farqlash, istisno etish, ularga afzallik
berish, shuningdek ularni cheklash kamsitish deb hisoblanmaydi.
Ayrim toifadagi xodimlar mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solish borasidagi
asoslangan farqlar xodimning ish beruvchi bilan mehnat aloqasi xususiyatiga, mehnat
faoliyati amalga oshiriladigan joyga, xodim mehnatining shart-sharoitlari va
xususiyatiga, ish beruvchining huquqiy maqomiga, ba’zi tarmoqlar va kasblardagi
xodimlar mehnatining o‘ziga xos xususiyatlariga, organizmning psixofiziologik
xususiyatlariga, oilaviy vazifalarning mavjudligiga hamda boshqa obyektiv holatlarga
bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Mehnat va (yoki) mashg‘ulotlar sohasida o‘zini kamsitilgan deb hisoblagan
shaxs kamsitilish fakti ustidan belgilangan tartibda shikoyat qilishi, shu jumladan
kamsitishni bartaraf etish hamda o‘ziga yetkazilgan moddiy zararning o‘rnini qoplash
va ma’naviy ziyonning kompensatsiya qilinishi to‘g‘risidagi ariza bilan sudga murojaat
qilishi mumkin.
5-modda. Mehnat erkinligi va majburiy mehnatni taqiqlash prinsipi
Mehnat erkinligi har kimning mehnat qilishga bo‘lgan o‘z qobiliyatlarini
tasarruf etish, ularni qonun bilan taqiqlanmagan har qanday shaklda amalga oshirish,
mashg‘ulot turini, kasbni va mutaxassislikni, ish joyini hamda mehnat sharoitlarini
erkin tanlash huquqini anglatadi.
Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarga muvofiq mehnat erkinligi
mehnat shartnomasi erkinligida namoyon bo‘lib, bu quyidagilarni anglatadi:
xodimlar va ish beruvchilarning mehnat shartnomasini tuzishdagi erkinligini.
Xodimni va ish beruvchini mehnat shartnomasini tuzishga majburlashga yo‘l
qo‘yilmaydi. Ish beruvchi xodim bilan mehnat shartnomasini ushbu Kodeksda, qonunda
yoki ixtiyoriy ravishda olingan majburiyatda ish beruvchining shartnoma tuzish
majburiyati nazarda tutilgan hollarda tuzishi shart;
mehnat shartnomasining shartnomaviy (asosiy va qo‘shimcha) shartlarini ushbu
shartnoma taraflarining kelishuviga ko‘ra belgilashni;
mehnat shartnomasini xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi kelishuvga ko‘ra
o‘zgartirish imkoniyatini;

 Shartnomaviy munosabatlar
Mehnat shartnomalari xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni
belgilaydi. Ayrim kasb egalari, masalan, jurnalistlar yoki ilmiy xodimlar uchun
maxsus mehnat shartnomalari mavjud bo‘lib, ularda ishning o‘ziga xos jihatlari
aks ettiriladi.
 Ish vaqti va dam olish vaqti
Turli sohalarda ish vaqti har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, ishlab chiqarish
sohasida smenali ish jadvali qo‘llanilishi mumkin, tibbiyot xodimlari uchun esa
tungi vaqtda ishlash majburiyati mavjud.
Ayrim kasb egalari mehnatining huquqiy tartibga solinishi
Ba’zi kasb egalari uchun maxsus huquqiy tartiblar ishlab chiqilgan. Bu, asosan, ularning
ish faoliyatining muhimligi va xavflilik darajasi bilan bog‘liq.
Davlat xizmatchilari
Davlat xizmatchilarining huquqiy maqomi maxsus qonunlar bilan tartibga solinadi.
Ular:
 Belgilangan davlat intizomiga rioya qilishlari kerak;
 Mehnat sharoitlari barqaror bo‘lsa-da, ularning xizmat majburiyatlari qattiq
nazorat qilinadi;
 Ular uchun maxsus pensiya ta’minoti tizimi mavjud.
Tibbiyot xodimlari
Tibbiyot xodimlari inson hayoti va sog‘lig‘iga bevosita ta’sir ko‘rsatgani uchun
ularning mehnati huquqiy jihatdan alohida tartibga solinadi. Jumladan:
 Ish vaqti davomiyligi qisqartirilgan bo‘lishi mumkin (masalan, jarrohlar uchun);
 Noto‘g‘ri tashxis yoki davolash usulini tanlash bilan bog‘liq javobgarlik yuqori;
 Ularning mehnati maxsus sug‘urta tizimi orqali himoyalangan.
Harbiy xizmatchilar va huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari
Harbiylar va huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari o‘zining maxsus maqomiga
ega bo‘lib, ularning xizmat shartlari O‘zbekiston Respublikasi “Harbiy majburiyat va
harbiy xizmat to‘g‘risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi. Ular uchun quyidagi mehnat
sharoitlari mavjud:

Mehnat shartnomasi va uning xususiyatlari
Mehnat shartnomasi ish beruvchi va ishchi o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni
mustahkamlovchi asosiy hujjat hisoblanadi. U quyidagi jihatlarni o‘z ichiga olishi
kerak:
 Ish sharoitlari va mehnatga haq to‘lash shartlari;
 Ish vaqti va dam olish kunlari;
 Xodimning vazifalari va majburiyatlari;
 Ish beruvchining majburiyatlari;
 Mehnat shartnomasi bekor qilinishi shartlari.
Masalan, agar xodim va ish beruvchi o‘rtasida yozma shartnoma tuzilgan bo‘lsa, ish
beruvchi shartnomada ko‘rsatilgan barcha majburiyatlarni bajarishi shart. Aks holda,
xodim o‘z huquqlarini himoya qilish uchun sudga yoki kasaba uyushmalariga murojaat
qilishi mumkin.Ko‘pincha, xodimlar mehnat shartnomasi mazmunini tushunmay,
huquqiy jihatdan himoyasiz qoladilar. Shu sababli, ishga kirishdan oldin mehnat
shartnomasining har bir bandi diqqat bilan o‘rganilishi muhimdir. Xususan, muddatsiz
shartnomalar xodim uchun ko‘proq kafolat beradi, chunki muddati cheklangan
shartnomalar ba’zan xodimlar huquqlarini zaiflashtirishi mumkin.
Sud va kasaba uyushmalari orqali huquqlarni himoya qilish
Xodimlarning huquqlari buzilgan taqdirda, ularni sud yoki kasaba uyushmalari orqali
himoya qilish mumkin.
Sud orqali huquqlarni himoya qilish
Xodimning huquqlari buzilganda, u mehnat sudlariga yoki umumiy yurisdiktsiya
sudlariga murojaat qilishi mumkin. Quyidagi holatlarda sudga murojaat etish mumkin:
 Asossiz ravishda ishdan bo‘shatilganlik;
 Ish haqi to‘lanmaganlik;
 Mehnat shartlarining buzilishi;
 Noqonuniy intizomiy jazo choralari qo‘llanilishi.
Sud amaliyotidan misol sifatida, bir ishchi noqonuniy ravishda ishdan bo‘shatilgan
bo‘lsa, sud orqali o‘z ish joyiga tiklanishi va yetkazilgan zararni qoplanishini talab

 Ish vaqti cheklanmagan, zarur bo‘lganda favqulodda xizmatga jalb qilinishi
mumkin;
 Ularning mehnat faoliyati qattiq intizom va qoidalarga asoslangan;
 Pensiya ta’minoti va xizmat davomiyligi bo‘yicha imtiyozlarga ega.
Xavfli va og‘ir sharoitlarda ishlovchi xodimlar mehnatining huquqiy himoyasi
Xavfli kasblarda ishlovchi xodimlarning mehnati maxsus qonunlar va qoidalarga
muvofiq tartibga solinadi.
 Ishlab chiqarish va kon sanoati
Ishlab chiqarish va kon sanoatida ishlovchi xodimlar yuqori xavf ostida bo‘lgani
uchun ularning mehnatiga quyidagi huquqiy kafolatlar mavjud:
o Qo‘shimcha xavfsizlik texnikasi talab qilinadi;
o Ish vaqtining qisqartirilishi va imtiyozli ta’til tizimi mavjud;
o Ish joyida sog‘liqni saqlash sharoitlari yaratilishi shart.
 Transport sohasi xodimlari
Transport sohasi xodimlarining mehnati ham xavfli hisoblanadi. Masalan,
haydovchilar va uchuvchilar:
o Ish vaqti belgilangan tartibda qisqartiriladi;
o Ish davomida muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tishlari talab qilinadi;
o Ish paytida yuzaga kelgan baxtsiz hodisalar uchun maxsus sug‘urta tizimi
mavjud.
Turli iqtisodiy tarmoqlarda faoliyat yurituvchi xodimlarning mehnatini huquqiy
tartibga solish tizimi ularning kasb xususiyatlari, mehnat sharoitlari va xavfsizlik
talablaridan kelib chiqib belgilanadi. Davlat xizmatchilari, tibbiyot xodimlari, harbiylar
va ishlab chiqarish sohasi xodimlari uchun maxsus huquqiy normalar mavjud bo‘lib, bu
mehnat huquqining samarali ishlashini ta’minlaydi. Shu sababli, xodimlarning huquq va
majburiyatlarini aniq belgilash, ularning mehnat sharoitlarini yaxshilash hamda huquqiy
himoyani takomillashtirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari
Davlat tomonidan mehnatni tartibga solish mexanizmlari

Ushbu himoya choralari ishchilar uchun xavfsiz muhit yaratish, ularning sog‘lig‘ini
saqlash va kelajakda ish bilan bog‘liq risklarni minimallashtirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, davlat tomonidan xavfli kasblar egalari uchun imtiyozlar va
kompensatsiyalar taqdim etilishi ushbu sohalarga bo‘lgan qiziqishni oshiradi va mehnat
unumdorligini yaxshilaydi.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MEHNAT KODEKSI
UMUMIY QISM
I BO‘LIM. UMUMIY QOIDALAR
1-bob. Asosiy qoidalar
1-modda. Ushbu Kodeks bilan tartibga solinadigan munosabatlar
Ushbu Kodeks xodimlar, ish beruvchilar va davlat manfaatlarining
muvozanatini ta’minlash hamda ularni muvofiqlashtirish asosida yakka tartibdagi
mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy
munosabatlarni tartibga soladi.
2-modda. Ushbu Kodeksning asosiy vazifalari
Ushbu Kodeksning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
xodimlar mehnat huquqlari va erkinliklarining, shu jumladan mehnat qilishga,
erkin ish tanlashga, adolatli va xavfsiz mehnat sharoitlariga hamda ishsizlikdan
himoyalanishga bo‘lgan huquqining davlat kafolatlarini belgilash;
ish beruvchilarning kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish va samarali mehnat
jarayonini tashkil etish sohasidagi huquqlari amalga oshirilishini ta’minlash;
mehnat sohasida ijtimoiy sheriklikni rag‘batlantirish va rivojlantirish;
xodimlar va ish beruvchilarning huquqlari hamda qonuniy manfaatlari himoya
qilinishini ta’minlash;
mehnat bozorining samarali faoliyat ko‘rsatishiga ko‘maklashish.
3-modda. Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan
bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga
solishning asosiy prinsiplari

Foydalanish mumkin bo’lgan adabiyot, maqola va internet manzillari ro’yxari
1. Darsliklar va o’quv qo’llanmalar:
 "Mehnat huquqi" : Y. Tursunov va M. Usmanova tomonidan yozilgan ushbu
darslik yuridik institutlari va fakultetlari talabalari uchun mo’ljallangan. " Mehnat
huquqi " : M . Usmanova , Sh . Gaziyev va B . Yarashev muallifligidagi ushbu
darslik fuqarolarning mehnat huquqlari va ularni amalga oshirish kafolatlariga
bag ’ ishlangan .
2. Ilmiy maqolalar:
 "Mehnat qilish huquqlarining konstitutsiyaviy kafolatlari" : Mazkur maqola
O’zbekiston Respublikasining yangilangan Konstitutsiyasida mehnat qilish
huquqlari va ijtimoiy himoyani ta’minlash bo’yicha belgilangan kafolatlarni tahlil
qiladi.
 "Mehnat huquqi" Telegram kanali maqolalari : Toshkent davlat yuridik
universiteti Mehnat huquqi kafedrasi katta o’qituvchisi Muhammadamin
Karimjonovning mehnat huquqiga oid turli mavzulardagi maqolalari bilan
tanishishingiz mumkin.
3. Internet manzillari:
 Yuridik adabiyotlar nashriyoti : Mehnat huquqiga oid turli kitoblar va darsliklarni
ushbu nashriyotning Facebook sahifasida topishingiz mumkin.
 Huquq Plus sayti : Mehnat huquqi bo’yicha maqolalar va materiallar bilan
tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.
 Better Work tashkiloti : Xalqaro mehnat standartlari va ularning samaradorligi
haqida batafsil ma’lumot olish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.
 Civil.uz sayti : Mehnat huquqi, ish haqi va boshqa yuridik fanlar bo’yicha ilmiy
maqolalarni ushbu saytda topishingiz mumkin.
 Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi tushunchasi va boshqa mavzulardagi referatlar
bilan tanishish uchun ushbu manbadan foydalanishingiz mumkin.
 Advice.uz sayti : Xodimning huquqlari va mehnat ta’tili bo’yicha huquqiy
maslahatlar uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.

Yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan bevosita bog‘liq
bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solishning asosiy prinsiplari
quyidagilardan iborat:
mehnat huquqlarining tengligi, mehnat va mashg‘ulotlar sohasida kamsitishni
taqiqlash;
mehnat erkinligi va majburiy mehnatni taqiqlash;
mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik;
mehnat huquqlari ta’minlanishining va mehnat majburiyatlari bajarilishining
kafolatlanganligi;
xodimning huquqiy holati yomonlashishiga yo‘l qo‘yilmasligi.
4-modda. Mehnat huquqlarining tengligi, mehnat va mashg‘ulotlar
sohasida kamsitishni taqiqlash prinsipi
Har kim mehnat huquqlarini amalga oshirish va himoya qilishda teng
imkoniyatlarga ega.
Oldingi tahrirga qarang.
Mehnat va mashg‘ulotlar sohasida kamsitish taqiqlanadi. Jinsi, yoshi, irqi,
millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, qarindoshlarida sudlanganlikning mavjudligi, mulkiy
holati va mansab mavqeyi, yashash joyi, dinga bo‘lgan munosabati, e’tiqodi, jamoat
birlashmalariga mansubligi, shuningdek xodimlarning ishchanlik sifatlari va mehnati
natijalari bilan bog‘liq bo‘lmagan boshqa jihatlariga qarab mehnat va mashg‘ulotlar
sohasida biror-bir to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita cheklovlar belgilash, xuddi
shuningdek biror-bir to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki bilvosita imtiyozlar berish kamsitishdir.
(4-moddaning ikkinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2024-yil 20-
sentabrdagi
O‘RQ-963-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy
bazasi,
21.09.2024-y., 03/24/963/0735-son)
Mehnat va mashg‘ulotlar sohasida xodimlarning huquqlarini mehnatning
muayyan turiga xos bo‘lgan talablar yoki yuqoriroq ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lgan
shaxslar (oilaviy vazifalarni bajarish bilan band bo‘lgan shaxslar, voyaga yetmaganlar,
nogironligi bo‘lgan shaxslar, homilador ayollar va boshqalar) to‘g‘risidagi alohida

Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari mehnatini
huquqiy jihatdan tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari
Kirish
Mehnat huquqi – jamiyatning mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy
sohasi bo‘lib, xodimlar va ish beruvchilar o‘rtasidagi huquq va majburiyatlarni belgilab
beradi. Ushbu huquqiy tartib mehnat sharoitlarini, ish vaqti hamda dam olish vaqtini,
xodimlarning huquqlarini himoya qilish mexanizmlarini qamrab oladi. Iqtisodiyotning
turli tarmoqlarida faoliyat yurituvchi xodimlar va muayyan kasb egalari uchun mehnat
munosabatlarini tartibga solish o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bu holat
xodimlarning ish faoliyatining tavsifi, mehnat sharoitlari, xavfsizlik talablariga
bog‘liqdir.Iqtisodiyotning har bir tarmog‘i o‘ziga xos ishlab chiqarish va xizmat
ko‘rsatish jarayonlariga ega bo‘lib, bu esa turli kasb egalari mehnatini huquqiy tartibga
solishda maxsus yondashuvni talab qiladi. Misol uchun, tibbiyot xodimlari mehnati
boshqa sohalarga nisbatan yanada murakkabroq bo‘lib, tibbiyot xodimlarining mehnati
inson hayoti va salomatligi bilan bog‘liq bo‘lgani sababli, ularning ish faoliyati maxsus
me’yoriy-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Shu kabi, xavfli ishlab chiqarish
sohasida mehnat qiluvchi xodimlarning huquqlari ham alohida himoya qilinadi.
Ushbu referatda iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faoliyat yurituvchi xodimlarning
mehnatini huquqiy tartibga solish xususiyatlari, shuningdek, ayrim kasb egalari uchun
mavjud imtiyozlar, cheklovlar va majburiyatlar tahlil qilinadi.
Iqtisodiyot tarm о qlari bo‘yicha mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari
Iqtisodiyotning turli sohalari xodimlarining mehnat sharoitlari, ularning huquq va
majburiyatlari O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va boshqa normativ-huquqiy
hujjatlar bilan tartibga solinadi. Bunda quyidagi jihatlar e’tiborga olinadi:
 Davlat va xususiy sektordagi mehnat munosabatlari
Davlat tashkilotlarida ishlovchi xodimlar mehnati davlat tomonidan qat’iy
tartibga solinadi. Xususiy sektor xodimlari esa Mehnat kodeksi qoidalari va
mehnat shartnomalariga asoslangan holda ishlaydi.

 Yuqori harorat va bosim ostida ishlash
 Kimyoviy va zaharli moddalar ta’siri
 Ishlab chiqarishda yuqori darajadagi shovqin va vibratsiya
 Portlash va gaz sizish xavfi mavjudligi
Misol tariqasida, tog‘-kon sanoatida ishlovchi ishchilar ko‘pincha yer ostida past harorat
va kislorod yetishmovchiligi sharoitida ishlaydi. Bu esa ularning sog‘lig‘iga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, kon ishchilarining mehnat sharoitlarini yaxshilash
uchun davlat tomonidan qo‘shimcha imtiyozlar belgilangan.
Huquqiy kafolatlar:
 Xodimlarning sog‘lig‘ini saqlash maqsadida majburiy tibbiy ko‘rik tizimi yo‘lga
qo‘yilgan.
 Mehnat kodeksiga muvofiq, xavfli sharoitda ishlovchilar uchun qisqartirilgan ish
kuni (6 soat) va uzoqroq ta’til belgilangan.
 Baxtsiz hodisalar yuz berganda, ish beruvchi tomonidan tibbiy sug‘urta va
moddiy yordam ta’minlanadi.
Transport va qurilish sohasida mehnat sharoitlari
Transport va qurilish sohalarida mehnat qilayotgan ishchilar og‘ir jismoniy yuklama,
ob-havo sharoitlari va xavfli texnik vositalar bilan ishlash natijasida turli muammolarga
duch keladi.
Transport sohasidagi xavf-xatarlar:
 Yuk tashish, aviatsiya va temiryo‘l sohalarida ish yuritish paytida transport
vositalari bilan bog‘liq baxtsiz hodisalar ko‘p uchraydi.
 Haydovchilarning uzoq masofalarni bosib o‘tishi charchoq va stressni oshiradi.
 Ish sharoitlarining zo‘riqishli bo‘lishi sog‘liq muammolariga olib kelishi mumkin.
Qurilish sohasidagi xavf-xatarlar:
 Og‘ir yuklarni ko‘tarish va balandlikda ishlash xavf tug‘diradi.
 Qurilish maydonlarida noto‘g‘ri xavfsizlik choralari sababli baxtsiz hodisalar
yuzaga kelishi mumkin.
 Ish sharoitlari tez-tez o‘zgarib turishi ishchilarning moslashuvchanligini talab
qiladi.

Huquqiy kafolatlar:
 Transport va qurilish ishchilari xavfsizlik qoidalariga qat’iy rioya qilishga
majburdir.
 Davlat tomonidan maxsus mehnat inspektorlari bu sohaga doimiy nazorat olib
boradi.
 Baxtsiz hodisalarning oldini olish maqsadida majburiy maxsus kiyim va himoya
vositalari ta’minlanadi.
 Ishchilarga vaqtincha nogironlik yoki baxtsiz hodisalar oqibatida mehnatga
layoqatsiz holga kelganda to‘lovlar beriladi.
Xavfli kasblar egalari uchun imtiyozlar va kompensatsiyalar
Davlat mehnat kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga muvofiq, xavfli kasblarda
ishlovchi shaxslar quyidagi imtiyozlarga ega bo‘lishi mumkin:
 Muddatidan avval pensiyaga chiqish huquqi
 Qo‘shimcha ta’tillar
 Ish haqi va mukofot tizimida qo‘shimcha ustamalar
 Xavfli mehnat sharoitlarida ishlash bilan bog‘liq kompensatsiyalar
Misol sifatida:
 Tog‘-kon sanoati ishchilariga 50 yoshdan boshlab pensiyaga chiqish imtiyozi
beriladi.
 Aviatsiya va temiryo‘l sohalarida ishlovchilarga tibbiy sug‘urta va majburiy dam
olish kunlari ajratiladi.
 Qurilish ishchilariga xavfli joylarda ishlagani uchun maoshiga qo‘shimcha
ustamalar to‘lanadi.
Bundan tashqari, ayrim davlatlarda ish beruvchilarga xavfli sharoitda ishlovchi
xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha maxsus talablar qo‘yiladi.
Masalan, xalqaro mehnat tashkiloti (ILO) standartlariga muvofiq, xavfli sohalarda
ishlovchilarga himoya vositalari taqdim etilishi majburiy hisoblanadi.Xavfli va og‘ir
mehnat sharoitlarida ishlovchi xodimlarning huquqiy himoyasi davlat va jamiyatning
muhim vazifalaridan biridir. Ishlab chiqarish, kon sanoati, transport va qurilish
sohalarida ishchilarning huquqlari qonuniy ravishda himoyalanishi zarur.

qilishi mumkin. Sudlar mehnat qonunchiligiga asoslangan holda xodim manfaatlarini
himoya qiladi.
Kasaba uyushmalari orqali huquqlarni himoya qilish
Kasaba uyushmalari – bu xodimlarning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan
jamoaviy tashkilotlar bo‘lib, ular quyidagi vazifalarni bajaradi:
 Ish beruvchi bilan muzokaralar olib borish;
 Xodimlarning huquqlarini himoya qilish uchun jamoaviy shartnomalar tuzish;
 Mehnat nizolarini hal qilishda yordam berish;
 Xodimlarning huquqiy bilimlarini oshirish.
Masalan, yirik ishlab chiqarish korxonalarida kasaba uyushmalari xodimlarning ish
haqi, mehnat sharoitlari va xavfsizligi masalalarida faoliyat yuritib, ularga huquqiy
yordam ko‘rsatadi.
Kasaba uyushmalari orqali xodimlar jamoaviy huquqiy himoyaga ega bo‘lishadi. Bu esa
ish beruvchilar tomonidan noqonuniy mehnat sharoitlari yaratilishining oldini olishga
yordam beradi . Xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilish jamiyat taraqqiyotining
muhim shartlaridan biridir . Mehnat kodeksi, shartnomalar va sud hamda kasaba
uyushmalari orqali huquqlarni himoya qilish mexanizmlari xodimlarning manfaatlarini
ta’minlashga xizmat qiladi. Har bir xodim o‘z huquqlarini bilishi va ularni buzilishidan
himoya qila olish uchun zarur bo‘lgan huquqiy vositalardan xabardor bo‘lishi lozim.
Shu sababli, mehnat huquqlari bo‘yicha qonunlarni tushunish va ularni amaliyotga
tadbiq etish har bir mehnatkash uchun juda muhimdir.
Mehnat huquqlari har qanday ishchining asosiy qonuniy kafolatlaridan biri hisoblanadi.
Ayniqsa, xavfli va og‘ir sharoitlarda ishlovchi xodimlarning huquqiy himoyasini
ta’minlash dolzarb masalalardan biridir. Ushbu maqolada ishlab chiqarish, kon sanoati,
transport va qurilish sohalarida mehnat qilayotgan ishchilarning huquqlari, ularga
taqdim etiladigan imtiyozlar va kompensatsiyalar haqida batafsil tahlil qilinadi.
Ishlab chiqarish va kon sanoati xodimlarining mehnat sharoitlari
Ishlab chiqarish va kon sanoati xavf darajasi yuqori bo‘lgan sohalardan hisoblanadi.
Ushbu tarmoqlarda ishlaydigan xodimlar og‘ir mehnat sharoitlariga duch keladi,
jumladan:

normativ hujjatlar va turli tarmoqlar uchun maxsus huquqiy tartiblar mehnat bozori
ishtirokchilarining manfaatlarini muvozanatli himoya qilish imkonini beradi. Shu
sababli, mehnat huquqiy munosabatlarini yanada takomillashtirish va ishchilarning
huquqlarini himoya qilish davlatning doimiy diqqat markazida bo‘lishi lozim.
Quyida "Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari
mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari"
mavzusidagi referat uchun batafsil reja keltirilgan:
Xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilish mexanizmlari
Mehnat huquqlari har bir insonning kasbiy faoliyati davomida asosiy kafolatlaridan biri
hisoblanadi. Davlat va huquqiy institutlar xodimlarning manfaatlarini himoya qilishga
qaratilgan turli mexanizmlar ishlab chiqqan bo‘lib, ular Mehnat kodeksi, mehnat
shartnomalari va sud hamda kasaba uyushmalari orqali amalga oshiriladi.
Mehnat kodeksi va xodimlar huquqlari
Mehnat kodeksi – bu mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy hujjat bo‘lib,
unda ish beruvchi va ishchi o‘rtasidagi majburiyatlar va huquqlar aniq belgilangan.
O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi xodimlarning quyidagi asosiy
huquqlarini kafolatlaydi:
 Adolatli ish haqi olish huquqi;
 Xavfsiz va sog‘lom mehnat sharoitlarida ishlash huquqi;
 Ish vaqtining belgilangan me’yorlardan oshib ketmasligi;
 Ta’til va dam olish kunlarini olish huquqi;
 Kamsitish va mehnat huquqlari buzilishidan himoyalanish huquqi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi xodimlar
manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan bo‘lib, unda majburiy mehnat taqiqlangan,
ishlovchilarni ishdan bo‘shatish jarayoni qat’iy tartibga solingan va ijtimoiy kafolatlar
kengaytirilgan.Mehnat kodeksi xodimlarni noqonuniy ishdan bo‘shatish, kam haq
to‘lash yoki majburiy mehnatga jalb qilishdan himoya qilishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Shu sababli, har bir xodim o‘z huquqlarini bilishi va Mehnat kodeksidagi
bandlardan xabardor bo‘lishi lozim.

Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari mehnatini
huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari
Reja:
Kirish
Asosiy qism
1. Iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari
2. Ayrim kasb egalari mehnatining huquqiy tartibga solinishi
3. Xavfli va og‘ir sharoitlarda ishlovchi xodimlar mehnatining huquqiy himoyasi
4. Xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilish mexanizmlari
Xulosa

Mehnat munosabatlari har bir mamlakatda muhim ahamiyat kasb etib, ularni tartibga
solish iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi uchun asosiy shartlardan biri hisoblanadi.
Davlat tomonidan mehnat munosabatlarini tartibga solishning asosiy maqsadi
ishchilarning huquqlarini himoya qilish, adolatli mehnat sharoitlarini yaratish hamda
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat.
Davlat tomonidan mehnat munosabatlarini tartibga solish quyidagi mexanizmlar orqali
amalga oshiriladi:
Mehnat kodeksi va asosiy qonunlar
Mehnat kodeksi – mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi asosiy huquqiy hujjatlardan
biri bo‘lib, unda mehnatga oid umumiy qoidalar, xodimlarning huquq va majburiyatlari,
ish beruvchilarning mas’uliyati hamda davlat organlarining nazorat funksiyalari
belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi xodimlar va ish
beruvchilar o‘rtasidagi mehnat munosabatlarini tartibga solishning asosiy huquqiy
manbai hisoblanadi.
Mehnat shartnomasi va kollektiv shartnomalar
Mehnat shartnomasi ishchi va ish beruvchi o‘rtasidagi kelishuv bo‘lib, unda mehnat
shartlari, ish vaqti, dam olish vaqti, ish haqi miqdori hamda boshqa mehnat
munosabatlariga oid masalalar belgilab qo‘yiladi. Kollektiv shartnomalar esa butun
jamoa manfaatlarini ko‘zlab tuziladi va unda mehnatga haq to‘lash, qo‘shimcha
imtiyozlar, kasbiy rivojlanish imkoniyatlari belgilangan bo‘ladi.
Mehnat inspeksiyasi va nazorat organlari
Mehnat huquqlarining buzilishining oldini olish va ularni nazorat qilish maqsadida
davlat mehnat inspeksiyalari faoliyat yuritadi. Bu inspeksiyalar mehnat qonunchiligiga
rioya qilinishi, ishchilarning huquqlari buzilmasligi va xavfsiz mehnat sharoitlari
yaratilishini nazorat qiladi.
Ijtimoiy sug‘urta va kafolatlar
Davlat tomonidan fuqarolarning mehnat faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va ularning
ijtimoiy himoyasini ta’minlash uchun ijtimoiy sug‘urta tizimi joriy etilgan. Bu tizim
orqali nogironlik, vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug‘ruq ta’tili kabi
holatlarda ishchilarga moddiy yordam ko‘rsatiladi.

 ZiyoNET portali : "Mehnat qilish huquqi" nomli kitob va boshqa o’quv
materiallarini ushbu portaldan topishingiz mumkin.
 Sputnik O’zbekiston : Mehnat huquqi bo’yicha so’nggi yangiliklar va maqolalar
bilan tanishish uchun ushbu saytdan foydalanishingiz mumkin.
 Yuristlar malakasini oshirish markazi : Mehnat qonunchiligini takomillashtirish
bo’yicha ilmiy-amaliy konferensiya materiallari bilan tanishish uchun ushbu
markazning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.
 Arxiv.uz sayti : Mehnat huquqi bo’yicha referatlar va boshqa materiallarni ushbu
saytda topishingiz mumkin.
 Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti : Mehnat huquqi
bo’yicha multimediali taqdimotlar va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish
uchun ushbu universitetning saytiga murojaat qilishingiz mumkin.
 Yuridik adabiyotlar nashriyoti Instagram sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha yangi
nashrlar va adabiyotlar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib
borishingiz mumkin.
 Facebookdagi "Yuridik adabiyotlar publish" sahifasi : Mehnat huquqi bo’yicha
yangi kitoblar va darsliklar haqida ma’lumot olish uchun ushbu sahifani kuzatib
borishingiz mumkin.
 CyberLeninka elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha ilmiy maqolalar va
tadqiqotlarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.
 ZiyoNET elektron kutubxonasi : Mehnat huquqi bo’yicha turli o’quv materiallari
va darsliklarni ushbu manbadan topishingiz mumkin.

har qanday mehnat shartnomasini ushbu shartnoma taraflarining kelishuviga
ko‘ra istalgan vaqtda bekor qilish imkoniyatini;
xodimning ushbu Kodeksda belgilangan tartibda mehnat shartnomasini o‘z
tashabbusi bilan bekor qilish huquqini;
ish beruvchining xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini ushbu Kodeksda
mehnat shartnomasini bekor qilish uchun nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lganda va
belgilangan tartibga rioya etilgan holda o‘z tashabbusi bilan bekor qilish huquqini;
ushbu Kodeksda yoki boshqa qonunda belgilangan hollarda, mehnat
shartnomasida uni bekor qilishning qo‘shimcha asoslarini nazarda tutish imkoniyatini.
Majburiy mehnat taqiqlanadi.
Majburiy mehnat biror-bir jismoniy shaxsdan jazoni qo‘llash tahdidi ostida talab
etiladigan, bajarilishi uchun ushbu shaxs ixtiyoriy ravishda o‘z xizmatlarini taklif
qilmagan har qanday ishni yoki xizmatni anglatadi. Jazo deganda jismoniy shaxsning
ixtiyoriy roziligi mavjud bo‘lmagani holda, ushbu shaxsga nisbatan uni mehnat
faoliyatini amalga oshirishga majbur qiladigan har qanday moddiy, jismoniy yoki ruhiy
ta’sir choralarini qo‘llash yoki qo‘llash tahdidi tushuniladi.
Majburiy mehnat:
harbiy xususiyatga ega bo‘lgan ishlarni yoki “Umumiy harbiy majburiyat va
harbiy xizmat to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni asosida muqobil
xizmatni o‘tash bilan bog‘liq ishlarni bajarishni;
bajarilishiga favqulodda yoki harbiy holat joriy etilishi sabab bo‘ladigan ishni;
Oldingi tahrirga qarang.
sud qarorlarini ijro etish chog‘ida qonunchilikka rioya etilishi uchun mas’ul
bo‘lgan davlat organlari nazorati ostida sudning qonuniy kuchga kirgan qarori bo‘yicha
jazo sifatida bajariladigan ishni o‘z ichiga olmaydi.
(5-modda beshinchi qismining to‘rtinchi xatboshisi O‘zbekiston
Respublikasining
2023-yil 11-apreldagi O‘RQ-829-sonli Qonuni tahririda —
Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 12.04.2023-y., 03/23/829/0208-son)
6-modda. Mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik prinsipi

Maxsus qonunlar va normativ hujjatlar
Mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi umumiy qonunlar bilan bir qatorda ayrim
iqtisodiyot tarmoqlari uchun maxsus qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlar ham
mavjud. Ushbu hujjatlar ma’lum bir sohadagi mehnat sharoitlarini inobatga olgan holda
ishlab chiqiladi va tartibga solish mexanizmlarini taklif etadi.
Sanoat va qurilish sohasida mehnat munosabatlari
Sanoat va qurilish tarmoqlarida xavfsizlik qoidalariga alohida e’tibor qaratiladi.
O‘zbekiston Respublikasida “Mehnat muhofazasi to‘g‘risida”gi qonun mavjud bo‘lib,
ushbu qonun asosida xavfli va zararli ishlab chiqarish sharoitlarida ishlovchi
xodimlarga qo‘shimcha kafolatlar beriladi. Ishchilar maxsus kiyim-bosh, xavfsizlik
vositalari bilan ta’minlanishi va mehnat muhofazasi bo‘yicha doimiy o‘qitishdan o‘tishi
shart.
Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ida mehnat munosabatlari
Qishloq xo‘jaligi sohasida mavsumiy ishlarning mavjudligi tufayli ushbu tarmoq
xodimlari uchun alohida huquqiy tartiblar mavjud. Xususan, mavsumiy ishchilar bilan
qisqa muddatli mehnat shartnomalarini tuzish va ularga ijtimoiy kafolatlar yaratish
bo‘yicha maxsus hujjatlar qabul qilingan.
Ta’lim va sog‘liqni saqlash sohasidagi mehnat munosabatlari
Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimida ishlovchi xodimlar uchun alohida mehnat
qonunchiligi mavjud. O‘qituvchilar va shifokorlarning ish yuklamasi, mehnat sharoitlari
va dam olish huquqlari “Ta’lim to‘g‘risida” va “Sog‘liqni saqlash to‘g‘risida”gi
qonunlarda belgilangan.
Xizmat ko‘rsatish va savdo sohasida mehnat munosabatlari
Xizmat ko‘rsatish sohasi va chakana savdo tarmoqlarida ishlovchi xodimlar uchun
mehnat sharoitlarini tartibga soluvchi maxsus qoidalar mavjud. Ish vaqti, mijozlar bilan
munosabat va xizmat ko‘rsatish qoidalari ushbu tarmoqlarga xos ravishda belgilanadi.
Mehnat munosabatlarining huquqiy asoslari har bir davlat iqtisodiyotining asosiy
tarkibiy qismi bo‘lib, ularni to‘g‘ri tartibga solish xodimlarning huquqlarini himoya
qilish, samarali mehnat sharoitlarini yaratish hamda barqaror iqtisodiy rivojlanishni
ta’minlashga xizmat qiladi. Davlat tomonidan qabul qilingan mehnat qonunchiligi,

Mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik prinsipi xodimlarning, ular vakillarining,
ish beruvchilarning, ular vakillarining, shuningdek davlat organlarining ijtimoiy-mehnat
munosabatlarini tartibga solish masalalari yuzasidan xodimlarning, ish beruvchilarning
va davlatning manfaatlarini muvofiqlashtirishni ta’minlashga qaratilgan hamkorligidan
iboratdir.
Mehnat sohasidagi ijtimoiy sheriklik prinsipiga asoslangan holda mehnat
to‘g‘risidagi qonunchilik:
yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni hamda ular bilan bevosita bog‘liq
bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish masalalari yuzasidan xodimlarning va
ish beruvchilarning manfaatlarini muvofiqlashtirish maqsadida mehnat sohasidagi ikki
tomonlama (xodimlar, ularning vakillari va ish beruvchilar, ularning vakillari
o‘rtasidagi) va uch tomonlama (xodimlarning, ish beruvchilarning vakillari va ijro
etuvchi hokimiyat organlari o‘rtasidagi) hamkorlikni amalga oshirish uchun zarur shart-
sharoitlar yaratadi;
xodimlarning va ish beruvchilarning vakillikni ta’minlash hamda o‘z
manfaatlarini himoya qilish uchun birlashishga bo‘lgan huquqini kafolatlaydi;
xodimlar va ish beruvchilar vakillarining jamoaviy muzokaralar olib borishga,
jamoa kelishuvlarini hamda jamoa shartnomasini tuzishga bo‘lgan huquqini
mustahkamlaydi;
ish beruvchi tomonidan boshlang‘ich kasaba uyushmasi tashkilotining saylab
qo‘yiladigan organi (kasaba uyushmasi qo‘mitasi, kasaba uyushmasining tashkilotchisi
yoki kasaba uyushmasi guruhining tashkilotchisi) yoki xodimlarning boshqa vakillik
organi (bundan buyon matnda kasaba uyushmasi qo‘mitasi deb yuritiladi) bilan
kelishgan holda qanday ichki hujjatlar qabul qilinishi mumkinligini belgilaydi;
mehnat nizolarini hal qilishda (tartibga solishda) xodimlarning va ish
beruvchilarning vakillari ishtirokini nazarda tutadi;
xodimlarning va ish beruvchilarning mehnat sohasidagi manfaatlari
muvozanatini ta’minlashga qaratilgan boshqa chora-tadbirlarni mustahkamlaydi.

Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari xodimlari va ayrim kasb egalari mehnatini huquqiy jihatdan tartibga solishning o’ziga xos xususiyatlari 25

Купить