IS-LM modeli va budjet-soliq va davlatning pul-kredit siyosati harakterini aniqlash.

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	315.2KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	17 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 17 Noyabr 2024

14 Sotish

IS-LM modeli va budjet-soliq va davlatning pul-kredit siyosati harakterini aniqlash.

Sotib olish

O’ZBEKISTОN RESPUBLIKASI
O LIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
“Iqtisоdiyot” kafedrasi
Mavzu: “ IS-LM-VR modeli va budjet-soliq va davlatning pul-kredit siyosati
harakterini aniqlash. ”
KURS ISHI
BAJARDI:
QABUL QILDI: Xolmurotov F.S
Urganch – 2023
1

Mavzu: IS-LM-VR modeli va budjet-soliq va davlatning pul-kredit siyosati
harakterini aniqlash.
Reja:
Kirish
Asosiy qism
I.BOB. IS-LM VR MODELI
1.1 IS – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari ………………………5
1.2 LM – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari ………....……………….11
1.3 VR – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari…………………………...13
II.BOB. BYUDJET SOLIQ SIYOSATI
2.1 Byudjet-soliq siyosatining mohiyati ………………………………17
2.2 Fiskal siyosat turlari ……………………………………………… 19
III.BOB. PUL KREDIT SIYOSATI
3.1 Davlatning pul-kredit siyosati………………. ………....……24
3.2 O’zbekistonda pul-kredit siyosati harakteri va istiqbollari………..…27
Xulosa …………………………………………………………………………30
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………32
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. 2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va
bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi
bosqichi o‘rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini
rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi.Tovar va pul bozorida
umumiy muvozanatga erishish shartlari va makroiqtisodiy siyosat tadbirlarining bu
ikki bozorga ta’sirini umumlashtirib tadqiq qilish IS - LM modeli yordamida
bajariladi.Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi,
o‘z navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar
barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini
beradi.
Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning
muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko‘p jihatdan pul-kredit siyosatini
takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini
rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog‘liq.
Shundan kelib chiqib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta
bozorini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
Farmoni e’lon qilinishidan ko‘p o‘tmay O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori
qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va inflyatsion
targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar Kompleksi
tasdiqlandi.
Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
faoliyatini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi bo‘ldi.
Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning
bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional
rivojlanishini ta’minlash bo‘yicha tegishli choralar nazarda tutilgan.2
Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining qayta
ko‘rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi
o‘zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to‘g‘ri qabul qilinishi va
qo‘llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o‘rta muddatli istiqbolda pul-
kredit siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar
kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion targetlash rejimini
amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan.
Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga o‘tishning konseptual
asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy
3

etish uchun zaruriy sharoitlar yaratish bo‘yicha o‘rta muddatli rejalarni keng
jamoatchilikka yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan.
Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi
turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab
farqlanadi.Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit
siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo‘lishini hamda
maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va mexanizmlarni
talab etadi.
Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng
qo‘llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini
targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o‘z ichiga oladi. Shularni inobatga olgan
holda O’zbekiston iqtisodiyoti uchun IS-LM-VR modeli va budjet-soliq va
davlatning pul-kredit siyosati asosiy e’tibor qaratish kerak bo’lgan sohalardan
hisoblanadi.Bu kurs ishini asosiy maqsadi jahonda va mamlakatimizda olib
borilayotgan pul-kredit siyosati va uning kelajakdagi istiqbollarini tahlil qilish va
o’rganishdan iborat
4

I.BOB IS-LM MODELI
1 . 1 IS-LM modeli tushunchasi
Iqtisodiyotdagi muvozanat yoki tovar-pul muvozanatiga erishishda, investitsiya
va jamg’armalarning YaMM bilan bog’liqligi alohida ahamiyat kasb etadi.Bu
bog’liqlik shuni ko`rsatadiki, banklar foiz stavkalarini pasaytirib borishi bilan YaMM
hajmi ham ko`payib boradi. Ya’ni, milliy iqtisodiyot moliyaviy “kislorodni ” ko`proq
olish natijasida YaMM ishlab chiqarishi ham ko`payib boradi.Ushbu nazariyani
atoqli iqtisodchi Xiks tadqiq qilgani uchun uning nomi bilan yuritiladi. IS- egri
chizig’i esa Xiks egri chizig’i deyiladi.
Umuman, IS egri chizig’i Tovar va xizmatlar bozorida vujudga keladigan
daromadlar darajasi va foiz stavkasi o`rtasidagi munosabatlarni bildiradi. Buni
tushunish uchun Tovar va xizmatlarga bo`lgan talabni, ya’ni “Keynsian xochi”ni
qarab chiqamiz. Bunda avvalambor rejalashtirilayotgan xarajatlar miqdorini tashkil
qiluvchi omillarni ko’rib chiqamiz.
Rejalashtirilayotgan xarajatlar uy xo’jaliklari, firmalar va davlatning tovar va
xizmatlarini sotib olishga mo’ljallangan xarajatlar miqdoridan iborat.Haqiqiy
xarajatlar rejalashtirilgan xarajatlardan, ya’ni biror firma rejalashtirilmagan
investitsiyalar miqdorini oshirishga yoki kamaytirishga qaror qilgan vaziyatlardagina
farq qiladi.
Faraz qilaylik, iqtisodiyot yopiq iqtisodiyotdan iborat, sof eksport nolga teng.
Biz rejalashtirilayotgan xarajatlar miqdorini (E) iste’mol (C), rejalashtirilgan
investitsiyalar (I) va davlat xarajatlari (G)ning yig’indisi orqali topishimiz mumkin:E= S+I+G
Demak, keynsian xochi daromadning (U) rejalashtirilayotgan xarajatlarga
bog’liqligini aks ettirar ekan.Bu tenglamaga biz iste’mol funksiyasini qo’shsak:
S = S ₀ + MRS ( U − T )
Iste’mol funksiyasi ko`rsatyaptiki, iste’mol ixtiyoridagi daromadlar miqdoriga
bog’liq (U-T). Bundan tashqari rejalashtirilgan investitsiyalar miqdori (I=I) shaklida
qayd qilingan bo’lsin va byudjet siyosati davlat xarajatlari va soliqlari miqdori
o`zgarmagan xolda qolsin: G=G; T=T.
Bu tenglamani birlashtirsak, quyidagi tenglamaga ega bo`lamiz;
S = S ₀ + MRS ( U − T ) + I + G
5

Muvozanatdagi iqtisodiyot. Bilamizki, iqtisodiyot xaqiqiy xarajatlar
rejalashtirilgan xarajatlarga teng bo’lgan sharoitda muvozanatga erishadi.Ma’lumki,
YaMM ko`rsatkichi ikki yoqlama ma’noga ega: ya’ni, iqtisodiyot agentlari daromadi
va ishlab chiqarish mahsulotlarini sotib olishga ketgan xarajaatlardan iborat.Shuning
uchun u nafaqat jami daromadlar, balki Tovar va xizmatlarga qilingan xarajatlar
miqdoriga tenglashadi. Biz muvozanat sharoitini quyidagicha yozamiz: xaqiqiy
xarajatlar teng rejalshtirilgan xarajatlarga Y=E;
IS - LM modeli qisqa muddatli davrga ham tovarlar ham pul bozorida birgalikda
muvozanat o’rnatilishi mexanizmini xarakterlaydi. Bunda tovarlar bozori deganda
ham iste’mol, ham investitsion tovarlar bozori tushuniladi.Makroko’lamda milliy
ishlab chiqarish hajmining o’zgarishi bilan birga narxlar umumiy darajasining
o’zgarishi o’rtasida bog’liqlikni tadqiq qilish , nima uchun milliy ishlab chiqarish
hajmi ayrim davrlarda barqaror o’sishi, ba’zi davrlarda esa pasayib ketishni izoxlab
berish uchun yalpi talab - yalpi taklif (AD- AS aggregate demand – aggregate supply)
modelidan foydalanamiz. Bu modelda yalpi talab va taklif, narxlarning umumiy
darajasi kabi agregat ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Makroiqtisodiyotda AD-AS
modeli ishlab chiqarish hajmlari va narxlar darajalarining tebranishlarini hamda ular
o’zgarishining oqibatlarini o’rganish uchun asosiy model bo’lib hisoblanadi va
boshqa bir qancha modellar AD-AS modelining xususiy holi hisoblanadi. AD-AS
modeli yordamida davlat iqtisodiy siyosatining turli variantlari tasvirlab berilishi
mumkin.Keynsning makroiqtisodiy muvozanat modeli yalpi talab- yalpi taklif
modelini qisqa muddatli makroiqtisodiy siyosat maqsadlarida aniqlashtirgan bo’lib,
uning xususiy holi hisoblanadi.
Yalpi talab va yalpi taklif modelidan farqli o’laroq bu modelda narxlar darajasi va ish
haqi o’zgarmas miqdorlar hisoblanadi. Ayni shu sababga ko’ra tovar moddiy
zahiralarining o’sishi qisqa muddatda makroiqtisodiy muvozanatga erishishni
belgilovchi omil bo’ladi. Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin bo’lgan
yo’qotishlarning oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat
siyosati zarur. Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy nazariyasini ko’p hollarda
jami talab nazariyasi deb yuritiladi. Jami talab komponentlari , ayniqsa
investitsiyalarning o’zgarishi makroiqtisodiy beqarorlik sabablaridan biridir.
Narxlarning muvozanatli darajasi deganda shunday narx darajasi tushuniladiki , unda
yalpi talab va taklif hajmi bir-biriga mos kelishi yoki teng bo’lishi kerak. Avvalo
yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizigining oraliq kesmada mos kelishini
ko’rib chiqamiz.Narxlarning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarish
hajmining muvozanatli darajalari mos ravishda Re va Ye lar bilan belgilangan.Nima
uchun Re narxlarning muvozanatli darajasi va Ye milliy ishlab chiqarishning
muvozanatli darajasini bildirishini ko’rsatishimiz uchun narxlarning muvozanatli
6

darajasi Re emas , balki R1 deb hisoblaymiz. Narxlar darajasi R1 bo’lgan vaziyatda
korxonalar milliy ishlab chiqarish hajmini Y1 miqdoridan oshirmaydi. Iste’molchilar
narxlar darajasi R1 bo’lganda mahsulotlarni Y2 darajada sotib olishga tayyor turadi.
AD>AS bo’lganligi tufayli iste’molchilar o’rtasidagi raqobat narxlar darajasini Re
gacha suradi. Narxlar darajasining R1 dan Re gacha ko’tarilishi ishlab chiqarish
hajmini Y1 dan Ye gacha oshirishga va iste’molchilarning talabini Y2 dan Ye gacha
kamaytirishga olib kelali. Va bu AD, AS to’g’ri chiziqlari e nuqtada kesishadi.
Demak, aynan Re narx narxlarning muvozanatli darajasi va e muvozanat nuqtasidir.
4-chizmada yalpi talab egri chizig’i yalpi taklif egri chizig’ini Keyns kesmasida kesib
o’tadi. Bunday vaziyatda narxlar darajasi hech qanday ahamiyatga ega emas. Buni
tushunish uchun avvalo milliy ishlab chiqarishning muvozanatli hajmini Ye va
muvozanatli narxlar darajasini Re bilan belgilaymiz.
1.1 - rasm IS-LM modeli
Yalpi talab va yalpi taklif modelidan farqli o’laroq bu modelda narxlar darajasi va ish
haqi o’zgarmas miqdorlar hisoblanadi. Ayni shu sababga ko’ra tovar moddiy
zahiralarining o’sishi qisqa muddatda makroiqtisodiy muvozanatga erishishni
belgilovchi omil bo’ladi. Ishlab chiqarishning kamayishi natijasida mumkin bo’lgan
yo’qotishlarning oldini olish uchun jami talabni tartibga solib turadigan faol davlat
siyosati zarur. Shuning uchun ham Keynsning iqtisodiy nazariyasini ko’p hollarda
jami talab nazariyasi deb yuritiladi.Jami talab komponentlari, ayniqsa
investitsiyalarning o’zgarishi makroiqtisodiy beqarorlik sabablaridan biridir.
Narxlarning muvozanatli darajasi deganda shunday narx darajasi tushuniladiki, unda
yalpi talab va taklif hajmi bir-biriga mos kelishi yoki teng bo’lishi kerak. Avvalo
yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizigining oraliq kesmada mos kelishini
ko’rib chiqamiz. Narxlarning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarish
hajmining muvozanatli darajalari mos ravishda Re va Ye lar bilan belgilangan. Nima
uchun Re narxlarning muvozanatli darajasi va Ye milliy ishlab chiqarishning
muvozanatli darajasini bildirishini ko’rsatishimiz uchun narxlarning muvozanatli
darajasi Re emas, balki R1 deb hisoblaymiz. Narxlar darajasi R1 bo’lgan vaziyatda
korxonalar milliy ishlab chiqarish hajmini Y1 miqdoridan oshirmaydi. Iste’molchilar
narxlar darajasi R1 bo’lganda mahsulotlarni Y2 darajada sotib olishga tayyor turadi.
7

AD>AS bo’lganligi tufayli iste’molchilar o’rtasidagi raqobat narxlar darajasini Re
gacha suradi. Narxlar darajasining R1 dan Re gacha ko’tarilishi ishlab chiqarish
hajmini Y1 dan Ye gacha oshirishga va iste’molchilarning talabini Y2 dan Ye gacha
kamaytirishga olib kelali. Va bu AD, AS to’g’ri chiziqlari e nuqtada kesishadi.
Demak, aynan Re narx narxlarning muvozanatli darajasi va e muvozanat nuqtasidir.
Klassiklar va dastlabki neoklassiklar tejamkorlikni investitsiyalarga aylantirishda
muammolarni ko'rmadilar va ular pul faqat tovar va xizmatlar bilan operatsiyalarga
xizmat qiladi, deb hisobladilar. Shuning uchun ushbu jihatlar modelda aks
ettirilmagan AD - AS, bu muvozanatga qaratilgan yalpi talab va takliflar.
Modelning birinchi qismi (IS) tovarlar bozoridagi muvozanat shartlarini
(makroiqtisodiy ma'noda, ya'ni barcha tovarlar bozori) aks ettirish uchun ishlab
chiqilgan, ikkinchisi (LM) – Bozorda pul .. Ikkala bozor ham o'zaro bog'liq: tovar
bozoridagi o'zgarishlar pul bozorida ma'lum siljishlarni keltirib chiqaradi va aksincha.
Ushbu model rasmni biroz soddalashtiradi: qisqa muddat taxmin qilinadi, narxlar va
pul massasi o'zgarishsiz qoladi, shartlar asosida tovar bozoridagi muvozanat
ta'minlanadi va pul bozorida - taqdim etiladi
a egri chiziq IS nisbatni tasvirlaydi stavka foizi (d) va milliy daromad darajasi ( Y ),
bu tovar bozoridagi muvozanatni ta'minlaydi. Jamg'arma ( S ) va investitsiyalar ( M )
daromad darajasi va foiz stavkasiga bog'liq. Egri chiziq IS salbiy moyillikka ega,
chunki investitsiyalar foiz stavkasi bilan teskari bog'liqdir, ya'ni. foiz pasayishi bilan
sarmoyalar o'sib boradi. Shunga ko'ra, daromad ko'payadi ( Y ) va jamg'armalar o'sadi
( S ) va transformatsiyani rag'batlantirish uchun S yilda M foiz stavkasi pasayishda
davom etishi kerak. Shunday qilib, sarmoyalar foiz stavkasining funktsiyasi,
jamg'arma milliy daromadning funktsiyasi bo'lib, foiz stavkasi va milliy daromad
darajasining har xil kombinatsiyalari bilan jamg'arma va investitsiyalar muvozanatiga
erishiladi.
Egri chiziq LM (1.2-rasm, b) pul bozoridagi mablag'larga talab va taklif
muvozanatini ifodalaydi. Iqtisodiy agentlarning pul mablag'lari va hisob-kitob
hisobvarag'iga (likvidligi) talablari daromadlar oshishi bilan o'sib boradi ( Y ), lekin
shu bilan birga foiz stavkasi ko'tariladi ( r ), ya'ni ularga bo'lgan talabning ortishi
sababli pul narxi ko'tariladi. Yuqori foiz stavkasida iqtisodiy agentlar buni
qilmaslikni afzal ko'rishadi naqd likvidlik va bank depozitlari va qimmat baho
qog'ozlar ... Bu egri chiziqni egib oladi. LM yuqoriga. Agar foiz stavkasi tushsa, u
holda likvidlikka talab oshadi. Shunday qilib, pul bozoridagi muvozanat
( L = M) shuningdek, foiz stavkalari va milliy daromad darajalarining turli
kombinatsiyalarida erishiladi.
8

$Ikkala bozorning har birida muvozanat - tovarlar bozori va pul bozori avtonom tarzda emas, balki o'zaro bog'liqlikda o'rnatiladi. Bozorlarning biridagi o'zgarishlar har doim ikkinchisida tegishli o'zgarishlarga olib keladi. Kesishish nuqtasi IS va LM ikki tomonlama muvozanat shartini qondiradi: birinchidan, jamg'arma (5) va sarmoyalar muvozanati (I); ikkinchidan, naqd pulga bo'lgan talabning muvozanati ( L ) va ularning takliflari ( M ). "Ikki tomonlama" muvozanat nuqtada o'rnatiladi E 0 qachon IS kesib o'tadi LM (rasm 1.2). 1.1.2-rasm IS va LM “Ikki tomonlama muvozanat” Aytaylik, investitsiya istiqbollari yaxshilanmoqda va foiz stavkasi bir xil bo'lib qolmoqda. Shunda tadbirkorlar kapital qo'yilmalarini milliy daromad ishlab chiqarishga kengaytiradilar. Natijada multiplikator samarasi tufayli milliy daromad ko'payadi. Daromadning ko'payishi bilan fikr-mulohazalar ishlaydi. Pul bozorida mablag etishmasligi bo'ladi va bu bozordagi muvozanat buziladi. Ishtirokchilarga talab oshadi iqtisodiyfaoliyat pul uchun. Natijada foiz stavkasi ko'tariladi. Ikki tomonlama balans nuqtasi bo'ladi Ikki bozorning o'zaro ta'sir jarayoni shu bilan tugamaydi. Yuqori foiz stavkasi "sekinlashadi" investitsiya faoliyati . Endi muvozanat nuqtada E Egri chiziqlar kesishmasida 2 IS 1 va LM 1. Shunday qilib, tovar va pul bozorlaridagi muvozanat bir vaqtning o'zida foiz stavkasi bilan belgilanadi (r) va milliy daromad darajasi ( Y ). Masalan, jamg'arma va investitsiya o'rtasidagi tenglikni quyidagicha ifodalash mumkin: S ( Y ) = I (f), likvidlik va pul o'rtasidagi tenglik L (Y) \u003d M (r). Bunday holda, tartibga solish vositalarining balansi ( r va Y ) ikkala bozorda ham o'zaro bog'liq va bir vaqtning o'zida shakllanadi. Ikki bozor o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayoni tugagach, yangi daraja o'rnatiladi r va Y . Model IS – LM Keynsning e'tirofiga sazovor bo'ldi va juda mashhur bo'ldi. Ushbu model tovar va pul bozoridagi funktsional munosabatlarning keynscha talqinini konkretlashtirishni anglatadi. Bu ushbu bozorlardagi funktsional bog'liqliklarni va ta'sirni aks ettirishga yordam beradi iqtisodiy siyosat iqtisodiyot bo'yicha. Qizig'i 9$

shundaki, Xiks-Xansen modeli ham neokeynslik, ham neoklassik yo'nalish
tarafdorlari tomonidan qo'llaniladi. Shu bilan neoklassik sintezga erishiladi.
Modeldan xulosa quyidagicha bo'lishi mumkin: agar pul taklifi kamayib ketsa, u
holda kreditning shartlari kuchaytirilsa, foiz stavkasi ko'tariladi.
Natijada pulga talab biroz pasayadi. Pulning bir qismi ko'proq foydali aktivlarni sotib
olishga sarflanadi. Pulga bo'lgan talab balansi va ularning taklifi buziladi, keyin u
yangi nuqtada o'rnatiladi. Bu erda foiz stavkasi yuqori bo'ladi va muomala sohasida
pul kamroq bo'ladi. Bunday sharoitda markaziy bank o'z siyosatini o'zgartiradi: pul
massasi ko'payadi, foiz stavkasi pasayadi, ya'ni. jarayon teskari yo'nalishda bo'ladi.
Tovar va pul bozorlari o'zaro bog'liqdir. Bu ikkala bozorda bir vaqtning o'zida
muvozanat yuzaga keladigan sharoitlarni aniqlashga imkon beradi. Modelda AD– AS
va modellar keynsiyalik xoch bozor foiz stavkasi tashqi (ekzogen) o'zgaruvchidir va
pul bozorida tovar bozorining muvozanatidan nisbatan mustaqil ravishda o'rnatiladi.
IS egri chizig'i (Investitsiyalarni tejash) iqtisodiyotning tovar sektoridagi
muvozanatni tavsiflaydi. Ushbu egri chiziq foizlar stavkasi va real daromad darajasi
Y ning kombinatsiyalari bo'lgan ko'plab nuqtalarni birlashtiradi, bunda tovarlar
bozori muvozanat holatida bo'ladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, vertikal LM holatida fiskal kengayish, LM normal ijobiy
nishabga ega bo'lganda qisman siqilishdan farqli o'laroq, siqilish ta'siriga olib keladi.
Yalpi talab miqdori o'zgarishsiz qolsa-da, uning tarkibi tubdan o'zgarib turadi.
Hozirda davlat xarajatlarining o'sishi xususiy iste'mol va investitsiyalarning umumiy
pasayishiga teng.
IS-LM modelida pul massasining o'zgarishi milliy daromadning muvozanat
darajasiga ta'sir qiladi. Biroq, Keynsning izdoshlari bu ta'sir ba'zida ahamiyatsiz,
masalan, foiz stavkalari minimal darajaga ko'tarilishini ta'kidladilar. Bunday
sharoitda pulga bo'lgan talab foiz stavkasiga nisbatan cheksiz elastik bo'ladi, ya'ni pul
bozoridagi muvozanat foiz stavkasining yagona qiymatida erishiladi. Favqulodda past
foizli stavka aholi, banklar pulni saqlashning mumkin bo'lgan xarajatlari juda past
deb taxmin qilib, obligatsiyalar sotib olishga tayyor emasliklariga olib keladi, ammo
ular qanday bo'lishidan qat'iy nazar pul to'plashni afzal ko'rishadi. Bunday holda, pul
talabining egri chizig'i abscissaga parallel, ya'ni LM egri chizig'i gorizontal. Shuning
uchun, bu holda, pul massasining o'zgarishi haqiqiy milliy daromadni
o'zgartirmaydi.Buni Keynsning dastlabki izdoshlari pul-kredit siyosatining
samarasizligi haqida bahslashganda aytib o'tishgan. Bunday hollarda fiskal siyosat
yalpi talabga katta ta'sir ko'rsatadi va pul-kredit siyosati hech qanday ta'sir
10

ko'rsatmaydi, chunki foiz stavkasi qat'iy va pul kengayishi natijasida pasayishi
mumkin emas.
Uchinchi holat, iste'mol va sarmoyaga bo'lgan talab egiluvchan bo'lmagan holatlarda
yuzaga keladi: bu C va I foiz stavkasiga befarqligini anglatadi. Bunday holda, IS egri
chizig'i vertikaldir, chunki u foiz stavkasining o'zgarishiga bog'liq emas.
Investitsiyalar foiz stavkasining o'zgarishiga javob bermaydigan holat investitsiya
tuzog'i deb ataladi. 1.2-rasmdan ko'rinib turibdiki, soliq siyosati yalpi talabga kuchli
ta'sir ko'rsatadi, ammo pul-kredit siyosati yalpi talabga umuman ta'sir qilmaydi.
Shuni ta'kidlash kerakki, fiskal siyosat to'liq ishlamoqda, ya'ni IS egri chizig'i vertikal
bo'lganda ham, LM egri chizig'i gorizontal holatida ham siqilish effekti bo'lmaydi.
Biroq, buning sabablari har holda har xil. "Suyuq tuzoq" mavjud bo'lganda, foiz
stavkasi o'zgarmaydi, chunki pul bozoridagi muvozanat yagona darajada erishiladi.
Shunday qilib, fiskal kengayish foiz stavkasining oshishiga olib kelmaydi va siqilish
effekti bo'lmaydi. Aksincha, IS egri chizig'i vertikal bo'lsa, foiz stavkalari ko'tariladi,
lekin foiz stavkasining o'sishiga javoban xususiy xarajatlar - iste'mol va
investitsiyalar kamaymaydi.
1.2 LM – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari
LM – egri chizig’I o`zgarmas narxlar sharoitida pul vositalari bozorida vujudga
keladigan foiz stavkasi va daromadlar darajasi o`rtasidagi o`zaro bog’liqlikni
tushunish uchun foiz stavkasining oddiy nazariyasini qarab chiqamiz. Bu nazariya tez
(pulga) aylana olish afzalligi nazariyasidir.
Tez pulga aylana olish afzalligi nazariyasi – bu keynschilar foiz stavkasi
nazariyasini oddiy sharhlab berishdan iborat.IS egri chizig’ini tashkil qilishda “Keyns
xochi” asos bo`lganidek, tez (pulga) aylana olish afzalligi nazariyasi ham LM egri
chizig’ini tashkil qilib, pul vositalari real zaxiralariga talab vaB taklif foiz stavkasini
aniqlashni tushuntirib beradi.Buni biz real pul vositalariga taklifdan boshlaymiz.
Agarda M -pul taklifini, B -narxlar darajasini bildirsa, M/R esa pul vositalarining
real zaxirasi miqdorini ko`rsatadi. Real pul vositalariga talabni quyidagi ko`rinishda
yozamiz:
( M / R ) = f ( R , Y )
Bu yerda f(R, Y) – funksiyasi pulga talab miqdorini bildiradi.
Bu tenglama shuni ko`rsatyaptiki, pulga bo`lgan talab miqdori foiz stavkasi
funksiyasini anglatadi.
Keyingi grafikda foiz stavkasi va real pul zaxiralari miqdoriga talab teskari
bog’liqlikka ega.Chunki yuqori foiz stavkasi pulga talab miqdorining kamayishini
ko’rsatadi.
11

1.2.1-rasm.Real pul zaxiralariga talab
Insonlar pulni saqlashadi, chunki pul tez almashtirish xususiyatiga ega.Tez
(pulga) aylana olish afzalligi nazariyasi ko`rsatadiki pulga bo`lgan talab miqdori foiz
stavkasiga bog’liq.Shuning uchun foiz stavkasi oshganda, insonlar boyliklarini pul
shaklida kamroq ushlab turishga harakat qiladilar.
Foiz stavkasi tengligiga ega bo`lish uchun pulga talab va taklif egri chiziqlarini
birlashtiramiz.
Tez (pulga) aylana olish afzalligi nazariyasiga mos ravishda foiz stavkasining
o’zgarishi pul bozorida muvozanatga olib keladi.Foiz stavkasining muvozanat
nuqtasida pul vositalari zaxirasiga talab miqdori taklif miqdoriga teng. Tez (pulga)
aylana olish afzalligi nazariyasi, Ya’ni pul taklifining kamayishi foiz stavkasini
oshiradi, pul taklifining ko’payishi esa foiz stavkasini kamaytirishdan kelib chiqqan.
Endi tez (pulga) aylana olish afzalligi nazariyasini LM egri chizig’ini tashkil
qilishda foydalanamiz.Muvozanat foiz stavkasi – pul talabi va taklifini
tenglashtiradigan foiz stavkasi o`rtasidagi bog’liqlikni LM egri chizig’i ifodalaydi.
Shungacha faqat foiz stavkasi real pul zaxiralariga bo`lgan talab miqdoriga ta’sir
ko’rsatadi, deb hisobladik. Yanada aniqroq aytadigan bo`lsak, pul talabi miqdoriga
daromadlar darajasi ham ta’sir ko’rsatadi.Daromadlar yuqori bo`lsa, harajatlar ham
ko’p boladi.Shuning uchun odamlar ko`proq ishlarni amalga oshirishga harakat
qilishadi.Bu esa o’z navbatida ko’proq pulni talab qiladi.Shunday qilib daromadlar
darajasining yuqoriroq bo`lishi pul talabini oshiradi.Boshqacha aytganimizda,
daromad va pulga talab o’rtasida to’g’ri aloqa mavjud.
Endi AD egri chizig'ini olish uchun biz pulning miqdoriy nazariyasidan emas,
balki IS-LM modelidan foydalanamiz. Birinchidan, IS-LM modeli narxlar darajasi
oshgani sayin milliy daromad pasayib ketishini ko'rsatish uchun kerak; va salbiy
moyillikka ega bo'lgan ushbu munosabatni aks ettiruvchi yalpi talab egri chizig'ini
qurish. Ikkinchidan, AD egri chizig'ining siljish sabablarini o'rganish kerak.Nima
12

uchun AD egri chizig'i salbiy nishabga ega? Bu savolga javob berish uchun narx
darajasi o'zgarishni boshlaganda IS-LM modeliga nima bo'lishini ko'rib chiqamiz.
Muayyan pul taklifi uchun M narxining yuqoriligi P / M real pul massasini
pasaytiradi. Pul massasining pasayishi real shaklda LM egri chizig'ini yuqoriga va
chapga siljitadi va shaklning muvozanat darajasini pasaytiradi. Bu erda biz narx
darajasi P1 dan P2 ga ko'tarilganda, YaMM Y1 dan Y2 gacha tushganini ko'ramiz.
LM egri chizig'i o'zgarganda, narx darajasining o'zgarishi daromad qiymatlarining
o'zgarishiga olib keladi. Shakldagi AD egri chizig'i. IS-LM modeli yordamida
olinadigan milliy daromad darajasi va narxlar darajasi o'rtasidagi teskari
munosabatlarni aks ettiradi.
AD egri chizig'ining siljishiga nima sabab bo'lishi mumkin? AD egri chizig'i IS-
LM modeli xulosalarini umumlashtirganligi sababli, IS egri chizig'ini yoki LM egri
chizig'ini siljitadigan zarbalar ham AD egri chizig'ining siljishiga olib keladi. Pul-
kredit va moliyaviy rag'batlantirish choralari IS-LM modelidagi daromad darajasini
oshiradi va shuning uchun AD egri chizig'ini o'ngga siljitadi.
1.3 VR – egri chizig’i va uning o`zgaruvchilari
VR egri chizig'i to'lov balansi qaysi nuqtalarda muvozanatda ekanligini
ko'rsatadi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, u to'lov balansining hayotiy
moliyalashtirilishini kafolatlaydigan ishlab chiqarish va foiz stavkalarining
kombinatsiyasini ko'rsatadi, ya'ni umumiy ishlab chiqarishga ta'sir qiluvchi sof
eksport hajmi kapitalning sof chiqib ketishi hajmiga mos kelishi kerak.
1.3.1 – rasm VR modeli
Odatda u pasayadi, chunki ishlab chiqarish qanchalik yuqori bo'lsa, import
shunchalik yuqori bo'ladi, bu esa to'lov balansi muvozanatini buzadi, agar foiz
stavkalari ko'tarilmasa (bu muvozanatni saqlab qolish uchun kapital oqimiga olib
keladi). Biroq, kapitalning harakatchanligi qanchalik katta bo'lishiga qarab, u katta
13

yoki kichikroq nishabga ega bo'ladi: harakatchanlik qanchalik baland bo'lsa, egri
chiziq shunchalik tekis bo'ladi.
VR egri chizig'i olingandan so'ng, uni qanday ishlatish haqida bilish kerak
bo'lgan muhim narsa bor. VR egri chizig'idan yuqori bo'lgan har qanday nuqta to'lov
balansining profitsitini bildiradi. VR egri chizig'idan past bo'lgan har qanday nuqta
to'lov balansi taqchilligini bildiradi. Bu juda muhim, chunki biz qaerda
ekanligimizga qarab, foiz stavkalariga turli xil narsalar ta'sir qilishi mumkin.
1.3.2 – rasm Modeldagi muvozanat: mavjudlik (koordinatalar tizimi (i; Y))
IS-LM-VR modeli
Modelda biz kapitalning mukammal va nomukammal harakatchanligini,
shuningdek, belgilangan va moslashuvchan valyuta kurslarini ajratamiz. Ushbu
holatlarning har biri uchun biz iqtisodiyotga kengayuvchi pul-kredit siyosati va fiskal
siyosat qo'llanilganda nima sodir bo'lishini ko'rib chiqamiz. Biz birinchi navbatda
mukammal harakatchanlik bilan shug'ullanadigan Mundell modelini ko'rib chiqamiz.
Keyin biz Flemingning nomukammal harakatchanlik modelini tahlil qilamiz.
1 Kapitalning mukammal harakatchanligi
Ruxsat etilgan valyuta kurslari
Kengayuvchi pul-kredit siyosati LM egri chizig'ini LM' ga siljitadi, bu esa
muvozanatni E0 nuqtasidan E1ga olib boradi. Biroq, biz VR egri chizig'idan past
bo'lganimiz sababli, iqtisodiyotda to'lov balansi taqchilligi borligini bilamiz. Valyuta
kurslari qat'iy bo'lgani uchun davlat aralashuvi talab qilinadi: hukumat milliy
valyutani sotib oladi va chet el valyutasini sotadi, bu pul massasini kamaytiradi va
shuning uchun LM egri chizig'ini dastlabki holatiga o'tkazadi (bu muvozanat E2 ga
o'tadi). Shuning uchun pul-kredit siyosati bunday sharoitlarda hech qanday ta'sir
ko'rsatmaydi.
14

1.3.3-rasm Kengayuvchi pul-kredit siyosati
Kengaytiruvchi fiskal siyosat IS egri chizig'ini IS' ga siljitadi, muvozanat shakli
E0 nuqtasini E1 nuqtasiga o'tkazadi. Iqtisodiyotda to'lov balansida profitsit mavjud
bo'lgani uchun va valyuta kursi barqaror bo'lganligi sababli, hukumat mutlaqo teskari
yo'l bilan aralashadi: ular chet el valyutasini sotib oladi va milliy valyutani sotadi. Bu
LM egri chizig'ini o'ngga siljitib, pul taklifini oshiradi. Yakuniy muvozanat E2
nuqtasida erishiladi, u erda bir xil foiz stavkasida ishlab chiqarish sezilarli darajada
oshdi: fiskal siyosat bunday sharoitlarda mukammal ishlaydi.
1.3.4- rasm Kengaytiruvchi fiskal siyosat
Moslashuvchan valyuta kurslari
Kengayuvchi pul-kredit siyosati LM egri chizig'ini LM' ga siljitadi, bu esa
muvozanatni E0 nuqtasidan E1ga olib boradi. Biroq, hozirda valyuta kurslari
moslashuvchan bo'lganligi sababli, bizda boshqacha vaziyat mavjud: to'lov balansi
taqchilligi milliy valyutani qadrsizlantiradi. Bu sof eksportni oshiradi (chunki
xorijliklar endi bir xil miqdordagi pulga ko'proq mahsulotimizni sotib olishlari
mumkin), bu esa IS egri chizig'ini o'ngga (IS'ga) siljitadi. Yakuniy muvozanat E2
nuqtasida erishiladi, u erda bir xil foiz stavkasida ishlab chiqarish sezilarli darajada
oshgan: pul-kredit siyosati bunday sharoitlarda mukammal ishlaydi.
15

1.3.5-rasm Kengayuvchi pul-kredit siyosati
Kengayuvchi fiskal siyosat IS egri chizig'ini IS' ga siljitadi, muvozanatni E0
nuqtasidan E1 nuqtasiga o'tkazadi. Iqtisodiyot shuning uchun to'lov balansida
profitsitga ega bo'ladi, bu moslashuvchan valyuta kursi sharoitida milliy valyutani
qadrlaydi. Bu sof eksportni kamaytiradi, chunki biz kamroq pul evaziga ko'proq tovar
va xizmatlarni import qila olamiz, chet elliklar esa bizning milliy valyutamiz
qimmatlashgani uchun mahsulotimizni kamroq import qilishadi. Sof eksportning bu
pasayishi IS egri chizig'ini dastlabki holatiga qaytaradi. Endi yakuniy muvozanat E2
dastlabki muvozanatga to'g'ri kelganligi sababli, biz fiskal siyosatning bu holatda
yaxshi emasligini bilamiz.
1.3.6 rasm Kengayuvchi fiskal siyosat
16

II.BOB. BYUDJET SOLIQ SIYOSATI
2.1 Budjet –soliq siyosatining mohiyati
Nodiskret fiskal siyosat – davlat xarajatlari, soliqlar va davlat budjeti qoldig‘ini
avtomatik o‘zgartirishni ko‘zda tutadi. Nodiskret fiskal siyosat o‘rnatilgan
barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o‘rnatilgan
barqarorlashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va
foydada ishtirok etish tizimi o‘ynaydi. Nodiskret fiskal siyosat davriy tebranishlarni
yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
Iqtisodiyotning o‘rnatilgan barqarorligi darajasi davriy budjet taqchilligi va
ortiq-chaligi miqdorlariga bog‘liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik
pasa-yishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va
davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan
davlat budjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir. Davlat byudjdeti kamomadini
moliyalashtirish usullari:
1.Pul-kreditemissiyasi;
2.Davlat zayomlarini chiqarish;
3. Davlat budjetiga soliq tushumlarini ko‘paytirish.
Davlat budjeti kamomadi pul chiqarish orqali qoplanganda muomalada pul
massasini ko‘paytirish inflyatsiyaga olib keladi.Budjet taqchilligi asosan
noinflyatsion usullar bilan, ya’ni davlat obligatsiyalari chiqarish hamda
xususiylashtirishdan tushgan mablag‘lar hisobiga moliyalashti-
rilmoqda.Respublikamizda o‘tkazilayotgan soliq budjet siyosati makroiqtisodiy
barqarorlikni ta’minlab turish, ustivor tarmoqlarni investitsiyalash, ta’lim sohasini
jadal rivojlantirish, aholini ijtimoiy himoya qilish maqsadlariga qaratilib kelinmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi budjet-soliq siyosati va jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi
sharoitida uning xususiyatlari.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan fiskal siyosatni yanada
takomillashtirish, soliqlar va budjet xarajatlaridan iqtisodiyotni barqaror o‘stirishni
rag‘batlantirish ning amaliy vositalari sifatida foydalanish borasida chora – tadbirlar
belgilanayotganda bugun jahon iqtisodiyotida yuzaga kelgan va mamlakatimiz
iqtisodiyotiga ham o‘z ta’sirini o‘shtkazayotgan jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozini
hisobga olish zarur bo‘ladi.
Ichki talabni rag‘batlantirish maqsadlarida budjet tashkilotlari ishchilarining
oylik ish xaqilarini, pensiya, stependiyalarni nafaqalarni oshirish tadbirlari amalga
oshirilmoqda.Jahon iqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatni barqaror rivojlantirishga
qaratilgan bu chora tadbirlar kompleksni amalga oshirilishi O‘zbekiston
17

iqtisodiyotida iqtisodiy o‘sishni va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, xalqimiz
turmush farovonligini oshirish imkonini beradi.Hozirda 2022 – yil uchun Davlat
byudjeti daromadlari 200 trln so‘m yoki YaIMning 23,8%i miqdorida belgilandi.
Ulardan soliq tushumlari 68,5 trln so‘m, shu jumladan foyda solig‘i – 43,7 trln so‘m,
aylanmadan olinadigan soliq – 2,7 trln so‘m, JShDS – 22 trln so‘mni tashkil etadi.
Belgilanishicha, O‘zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida jalb
qilingan davlat qarzining summasi yalpi ichki mahsulotning yillik prognoz
ko‘rsatkichiga nisbatan 60%dan oshmasligi kerak.
2022 yil uchun O‘zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida tashqi
qarzlarni jalb qilish bo‘yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan
hajmi 4,5 mlrd AQSh dollarini tashkil etadi.
Qonunga muvofiq quyidagi soliqlar bo‘yicha asosiy stavkalar
o‘zgarishlarsiz qoldirildi:
 QQS – 15%;
 foyda solig‘i – 15%;
 jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i – 12%;
 aylanmadan olinadigan soliq – 4%.
Foyda solig‘i stavkasi 15%, dividendlar tarzidagi foyda bo‘yicha soliq stavkasi
5% darajasida saqlanib qolindi.
Amortizatsiyaning yillik cheklangan normasi va investitsiyaviy chegirma
miqdori o‘rtacha 2 baravarga oshiriladi. Soliq to‘lovchilarga zarar summasini kelgusi
davrlarga, zarar ko‘rilgan soliq davridan keyingi 10 yilga ko‘chirish huquqi beriladi.
Bunda jami ko‘chirilayotgan zarar summasi joriy soliq davridagi soliq bazasining
60%idan oshmasligi lozimligi to‘g‘risidagi talab bekor qilinadi.
Tabiiy gazni eksport qilishda, shuningdek import qilingan gazni ichki bozorda
realizatsiya qilishda aksiz solig‘i stavkasi nolga tenglashtiriladi. Ishlab chiqaruvchi
korxonalar tomonidan suyultirilgan gazni realizatsiya qilish aksiz solig‘idan ozod
etiladi.Bundan tashqari yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari neft va
tabiiy gaz bo‘yicha 10%gacha, oltin va mis bo‘yicha – 7%gacha, volfram bo‘yicha –
2,7%gacha, uran bo‘yicha – 8%gacha pasaytirildi.Shuningdek avtomobilni sotib
olishda va vaqtinchalik olib kirishda to‘lanadigan yig‘im bekor qilindi. Jismoniy
shaxslar uchun ijara to‘lovining eng kam stavkalari belgilandi. Ular binoni yoki
avtomobilni ijaraga berishdan olingan daromadlarga soliq solishda qo‘llaniladi.
2022 yil uchun Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligining cheklangan
miqdori yalpi ichki mahsulotning 3%i miqdorida belgilandi. 2022 yilda
18

konsolidatsiyalashgan byudjet daromadlari 254,6 trln so‘m yoki YaIMning 30,3%i
miqdorida prognozlashtirilmoqda.
Davlat byudjeti daromadlari 200 trln so‘m yoki YaIMning 23,8%i miqdorida
belgilandi. Ulardan soliq tushumlari 68,5 trln so‘m, shu jumladan foyda solig‘i – 43,7
trln so‘m, aylanmadan olinadigan soliq – 2,7 trln so‘m, JShDS – 22 trln so‘mni
tashkil etadi.
Bilvosita soliqlar bo‘yicha daromad summasi 73,2 trln so‘m, shu jumladan QQS
– 53,3 trln so‘m, aksiz solig‘i – 15 trln so‘m, bojxona boji – 4,8 trln so‘mni tashkil
etadi.Resurs va mol-mulk solig‘i 25,7 trln so‘mni tashkil qiladi.
Konsolidatsiyalashgan byudjet xarajatlari 280, 13 trln so‘mni tashkil etadi.
Davlat byudjeti xarajatlari 188, 91 trln so‘m, davlat maqsadli jamg‘armalari
xarajatlari – 58, 18 trln so‘m, Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘larining
sarflanishi – 7, 73 trln so‘m miqdorida prognozlashtirilmoqda.
Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg‘armalari mablag‘larining
sarflanishi 14, 61 trln so‘m, tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga xarajatlar esa –
10,7 trln so‘mni tashkil etadi.
Byudjetni shakllantirishda barcha tumanlar va shaharlar byudjetlarining
tasdiqlangan xarajatlarining 5%i jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni
moliyalashtirishga yo‘naltiriladi. Bundan tashqari, mahalliy byudjetlar qo‘shimcha
manbalarining kamida 30%i jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni
moliyalashtirishga yo‘naltiriladi.2022 yil uchun byudjet va qonun mablag‘larni
belgilangan yo‘nalishda sarflashda natijadorlikni oshirish, mahalliy o‘zini o‘zi
boshqarish organlarining vakolatlarini kengaytirish, byudjet barqarorligini
ta’minlash, byudjet qamrovini oshirish va byudjet mablag‘larining taqsimlanishi
ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish bo‘yicha takliflarni o‘z ichiga oladi.
2.2 Fiskal siyosat turlari
Fiskal siyosat davlat iqtisodiy siyosatining tayanchi hisoblanib, u davlat byudjeti
daromadi yoki harajatlarini o‘zgartirish orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirishga
qaratilgan chora-tadbirlar majmuini aks ettiradi. Shuning uchun fiskal siyosat soliq-
byudjet siyosati deb ham ataladi.
Davriy tebranishlami oldini olishga, tekislashga (antisiklik choralar ko‘rishga),
ya’ni barqarorlikka qaratilgan har qanday siyosat kabi fiskal siyosatning maqsadlari
quyidagilami ta’minlashga qaratilgan:
 barqaror iqtisodiy o‘sish;
 resurslaming to‘liq bandligi (eng avvalo davriy ishsizlik muammosini hal
etishga);
 barqaror narx darajasi (inflyatsiya muammosini hal etish).
19

Fiskal siyosat - bu eng avvalo hukumatning yalpi talabni ta’minlashga (tartibga
solishga) qaratilgan siyosatidir. Iqtisodiyotni tartibga solish bunday sharoitda yalpi
harajatlarga ta’sir etish orqali amalga oshiriladi. Ammo fiskal siyosatning ba’zi
instrumenlari yalpi taklifga faollik darajasi orqali ta’sir etish uchun qo’llanilishi
mumkin. Fiskal siyosatni hukumat olib boradi.
Fiskal siyosatning instrumentlari bo’lib davlat byudjetining daromad va
harajatlari hisoblanadi:
 davlat harajatlari;
 soliqlar;
 transfertlar.
Fiskal siyosatning fundamental maqsadi ishsizlik yoki inflyatsiyani
tugatishdir.Iqtisodiyotning pasayish davrida rag’batlantiruvchi fiskal siyosat
to’g’risida gap ketadi. U birinchidan, davlat xarajatlarini oshiradi, ikkinchidan,
soliqlarni kamaytiradi, uchinchidan birinchi va ikkinchi yo`nalishlarni birga qo’shib
olib boradi. Boshqacha qilib aytganda, balanslashgan byudjet bo`lsa iqtisodiyot
inqirozga uchragan paytda fiscal siyosat davlat byudjeti kamomadi yo’nalishiga
harakat qiladi.
Teskarisi, iqtisodiyotda keragidan ortiqcha talab inflyatsiyasiga joy bo`lsa,
bunday sharoitga bosiq fiskal siyosat to’g’ri keladi.Ya`ni birinchidan, davlat
xarajatlarini kamaytirish, ikkinchidan, soliqlarni oshirish, uchinchidan birinchi va
ikkinchi yo`nalishlarni birga qo’shib olib borish.Agar iqtisodiyot oldida inflyatsiya
ustidan nazorat o`rnatish muammosi turgan bo`lsa, fiscal siyosat davlat byudjetining
ijobiy qoldig’iga yo`naltirilgan bo`ladi.
Davlat byudjetida kamomad bo’lgan sharoitda uning iqtisodiyotni
rag’batlantirishi kamomadni rag’batlantirishiga bog’liq.Mamlakat byudjeti
kamomadini ikki xil yo`l bilan – aholidan qarz olish hisobiga (foizli qog’ozlarni
sotish hisobiga) yoki kreditorlar tomonidan yangi pullar chiqarish orqali
moliyalashtirish mumkin.
Davlat pul bozoriga o'zining qarzlari bilan chiqqan sharoitda moliyaviy vositalar
uchun xususiy tadbirkorlar bilan raqobatga kirishishga to'g'ri keladi. Moliyaviy
vositalarga bo'lgan bu qo'shimcha talab foiz stavkalari muvozanat nuqtasini oshiradi.
Chunki, oldingi mavzulardan ma'lumki, investitsiya xarajatlari foiz stavkalari bilan
teskari mutanosiblikka ega. Demak, davlat tomonidan qarzlar olish foiz stavkalari
darajasining oshishiga olib keladi. Davlat byudjeti kamomadi yangi pullarni chiqarish
orqali moliyalashtirilsa, xususiy investitsiyalar ta'siridan kutilishi, davlat xarajatlari
investitsiya va iste'molga kuchli ta'sir qilmagan holda o'sishi mumkin. Demak, davlat
byudjeti kamomadini moliyalashtirishda yangi pullarni chiqarish davlat qarzlarini
kengaytirishga nisbatan yaxshiroq usul hisoblanadi.
20

Davlat xarajatlari va soliqlar miqdorining o'zgarishi ayrim holatlarda avtomatik
ravishda amalga oshiriladi.Chunki, avvalgi o'rinlarda qayd etilganidek, SMMning har
qanday darajasida bir miqdordagi soliqlar olinadi.
Barcha turdagi soliqlar ham SMM o'sishiga mos ravishda sof soliqlar tushumini
ko'paytiradi (sof soliq umumiy soliqlar tushumidan davlat transfert to'lovlari
ayirmasiga teng). SMM miqdorining o'sib borishi bilan individual daromad soliqlari,
korxonalar daromad va foyda soliqlari, QQS, aksizlar miqdori oshib boradi. Va,
aksincha SMM miqdori kamaysa, soliq tushumlari kamayadi. Bu yerda transfert
to'lovlari qarama-qarshi xususiyatga ega. Chunki, iqtisodiy o'sish sharoitida
ishsizlarga to'lanadigan nafaqalar, fermerlarga beriladigan subsidiyalar kamayadi va
teskarisi.
Davlatning fiskal siyosatida to'lanadigan soliqlar miqdori katta ahamiyatga ega.
Shuning uchun ishlab chiqarish korxonalari to'laydigan soliqlar tarkibini qarab
chiqamiz. Korxonalar uchun soliqlarni qanday manbalardan to'lashni bilish lozim.
Soliqlar to'lanadigan manbalarga ko'ra, quyidagi guruhlarga bo'linadi:
1) xarajatlari mahsulot tannarxiga kiritiladigan soliqlar: yer solig'i, avtomobil
yo'llardan foydalanganlik uchun to'lanadigan soliq, trasport solig'i, transport
vositalari egalaridan olinadigan soliq;
2) xarajatlari mahsulotlarni sotishdan tushadigan tushumlar tarkibiga
kiritiladigan soliqlar; QQS, aksizlar, eksport ta'riflari;
3) xarajatlari moliyaviy natijalarga qo'shiladagan soliqlar: foyda solig'i, mol-
mulk, reklama, atrof-muhitni toza saqlash, uy-joy fondi va ijtimoiy soha
obyektlarini saqlab turish soliqlari va boshqalar;
4) xarajatlari korxona ixtiyorida qoladigan foydadan qoplanadigan soliqlar:
hisoblash texnikasi va avtomobillarni sotish uchun to'lana- digan soliqlar,
savdo qilish uchun beriladigan litsenziyalar yig'imi, birja amalga oshirgan
ishlar uchun yig'imlar, dam olish va kurort zona- larida ishlab chiqarish
obyektlarini qurish uchun to'lanadigan soliqlar va boshqalar.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda tashqi savdo defitsiti muttasil oshib — eksport
va import orasidagi farq tobora kengayib — bormoqda hamda bu tendensiya
ko‘pchilikni, xususan, qaror qabul qiluvchilarni xavotirga sola boshlagani shubhasiz.
Yaqin yillardagi trendga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, tashqi savdo defitsitining
nafaqat qiymati, balki tashqi savdo aylanmasidagi ulushi ham yil sayin o‘sib
borayotganining guvohi bo‘lish mumkin. Bu tendensiyani qisman yangi davr
boshlanishi ortidan savdo to‘siqlarining biroz yumshatilishi, qo‘shni mamlakatlar
bilan savdo aloqalarining yaxshilanishi hamda pandemiya davrida ayrim tovarlar
uchun import bojlarining vaqtincha bo‘lsa-da bekor qilinishi bilan izohlash mumkin.
21

2.2.1 – rasm. Tashqi savdo defitsitiva uning tashqi savdo aylanmasiga nisbati(foiz
hisobida)dinamikasi
Raqamlarga nazar tashlansa, 2017 yilda tashqi savdo defitsiti 1,4 mlrd dollar
yoki umumiy tashqi savdo aylanmasiga nisbatan 5 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2022
yil so‘ngiga kelib bu ko‘rsatkich 11,3 mlrd dollar yoki umumiy tashqi savdo
aylanmasiga nisbatan 23 foizga yetgan . Boshqacha aytganda, o‘tgan besh yil ichida
tashqi savdo defitsiti hajman sakkiz barobarga, ulush hisobida esa salkam besh
barobarga ortgan. Bu tendensiyani izohlash uchun yuqorida keltirilgan — tashqi
savdoning nisbatan erkinlashishi hamda qo‘shni davlatlar bilan savdo aloqalarining
yaxshilanishi kabi — omillarning o‘zigina yetarli emas.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda monetar va fiskal siyosat ikki — butunlay
qarama-qarshi yo‘nalish bo‘ylab harakatlanmoqda. Xususan, Markaziy bank
tomonidan yuqori inflyatsiyani jilovlash maqsadida yuritilayotgan nisbatan qattiq
monetar siyosatga qarama-qarshi ravishda hukumat yalpi talabni rag‘batlantirish
maqsadida rag‘batlantiruvchi fiskal siyosat yuritmoqda. Quyida ana shu ikki
yo‘nalishda olib borilayotgan siyosatlarning tashqi savdoga va tashqi savdo
defitsitiga ta’sirini baholashga urinib ko‘ramiz.
Fiskal siyosat budjet xarajatlarining oshishi yoki kamayishi tashqi savdo
hajmiga mamlakatdagi yalpi talabning o‘sishi yoki qisqarishi orqali ta’sir qiladi.
Xususan, budjet xarajatlarining (transfertlar bilan birga) oshishi yalpi talabni
rag‘batlantiradi. Yalpi talabning o‘sishi, o‘z navbatida, import tovarlariga bo‘lgan
talab hajmida ham o‘sishga olib keladi. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda budjet
xarajatlarning muntazam oshib borayotganligi kuzatilmoqda. Aytaylik, YAIM
daromad sifatida qaralsa, uning tarkibida davlat xarajatlarining hissasi yildan-yilga
ortib bormoqda.
22

Raqamlarga murojaat qilsak, konsolidatsiyalashgan budjet xarajatlarining
YAIMdagi ulushi 2016 yilda 23,8 foizni tashkil etgani holda, hozirgi kunga kelib
mazkur ko‘rsatkich 35 foizga yetganligini ko‘rish mumkin.Ta’kidlash joizki,
bu davrda budjet defitsiti ham muttasil o‘sib borgan.
2.2.2 – rasm 2017-2022-yillarda byudjet xarajatlari hamda tashqi savdo defitsitining YaIMga
nisbati o`zgarishi
Yuqoridagi grafikdan ko‘rish mumkinki, davlat xarajatlarining oshib borishi
bilan bir vaqtda tashqi savdo defitsiti ham ortib borgan.Shubhasiz, fiskal
xarajatlarning oshirilishi tashqi savdo defitsitining o‘sishini tushuntirib beruvchi
yagona omil emas. Masalan, 2019 yilda tashqi savdo defitsitining o‘sish darajasi
budjet xarajatlarining oshishiga qaraganda sezilarli darajada past bo‘lgan.
23

III.BOB. PUL KREDIT SIYOSATI
3.1 Davlatning pul-kredit siyosati
Makroiqtisodiy barqarorlikni, iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini
ta’minlashni davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirish erishiladi. Shunday ekan,
monetar siyosatga, o‘z navbatida davlatning iqtisodiy siyosatining muhim yo‘nalishi
deb qaraladi.
Shu sababli, monetar siyosatga “iqtisodiy siyosatning, ish bilan bandlilik va
baholarning barqarorligini, iqtisodiy o‘sishni va tashqi to‘lovlar balansliligi kabi
maqsadlarga pul masssasi, foiz stavkasining darajasi va tarkibi, hamda boshqa
ko‘rsatkichlari orqali pul tizimini nazorat qilish yordamida erishishga yo‘naltirilgan,
bir qismi deb ta’rif beriladi.
Respublikamiz iqtisodiyotini yuksaltirishda ishlab chiqarish sohalarini yanada
rivojlantirish bilan bir qatorda bozor infratuzilmasida tarkibiy o‘zgarishlarni olib
borish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tizimda moliyaviy tizimning muhim
tarkibiy qismlaridan biri sanalgan bank tarmog‘i ham muhim o‘rin tutib, mustaqillik
yillarida jahon talablariga mos keladigan yangicha shakldagi bank tizimi
shakllantirildi. Xususan, respublikamizda ikki pog‘onali, ya’ni yuqori pog‘onada
bosh maqsadi milliy valyutada – so‘mning barqarorligini ta’minlash hisoblangan
Markaziy bank va quyi pog‘onasida bevosita iqtisodiyot sub’ektlariga xizmat
ko‘rsatuvchi tijorat banklaridan iborat bank tizimi tashkil topdi.Markaziy bankning
asosiy maqsadi bo‘lib milliy valyuta kursini barqaror holatda saqlash va shu orqali
mamlakat hududida baholar barqarorligini ta’minlash hisoblanadi.
Bugungi kunda har qanday davlatning moliyakredit tizimida eng asosiy va
muhim o‘rinni rasmiy pulkredit siyosatini yurgizuvchi - Markaziy bank egallaydi.
O‘z navbatida pul-kredit siyosati budjet siyosati bilan birgalikda iqtisodiyotni butun
mamlakat miqyosida tartibga solishning asosi bo‘lib hisoblanadi. Markaziy bank
faoliyatida pulkredit siyosatining asosiy vositalarini egallamasdan turib, bozor
iqtisodiyotini monetar siyosat orqali samarali tartibga solish mumkin emas.
Iqtisodiyotni pul-kredit vositalari orqali tartibga solish vositalari nihoyatda turli-
tumandir. Shu narsa xarakterliki, hozirgacha pul-kredit vositalarining turkumlanishi
borasida yagona bir yo‘nalish mavjud emas. Lekin, shu bilan birga ko‘pchilik
olimlar quyida keltirilgan vositalarni asosiy pul-kredit siyosati instrumentlari sifatida
qayd etadilar. Bizham, faqat umumiy va aniqxarakterdagi instrumentlar xususida fikr
yuritishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pulkredit siyosatini amalga
oshirishda quyidagi instrumentlardan foydalaniladi:
1. Majburiy rezervlar siyosati;
24

2. Hisob stavkalari siyosati;
3. Ochiq bozordagi operatsiyalar siyosati;
4. Valyuta siyosati va shu kabilar.
Markaziy bankning emission monopoliyasi deyarli barcha davlatlarda faqatgina
banknotalar va ba’zi hollarda tangalar chiqarishda qonun bo‘yicha belgilangan.
Rivojlangan mamlakatlarning markaziy banklari ko‘p hollarda faqat pulni zarb
etish bilan emas, balki uning dizayni, banknotalar himoyasini hamda boshqa texnik
masalalarni ko‘rib chiqadi. Banknotalar banklarga nominal bo‘yicha sotiladi, ammo
ba’zi hollarda Markaziy bank qo‘shimcha xizmatlar ko‘rsatgani uchun komission
haq oladi. Masalan, Norvegiya Markaziy banki avtomat apparatlarda ishlatishga
yaraydigan banknotalarni yetkazib bergani uchun (shu jumladan, maxsus
qadoqlangan tangalar uchun) qo‘shimcha haq oladi.
Markaziy bank uchun banknotalar tovar sifatida baholangani tufayli davlat
pulningnominali bilan unga ketgan sarfxarajatlar o‘rtasidagi farqdan foyda oladi, bu
esa, bankning asosiy resurs (passiv)larini tashkil etadi. Bunday daromad naqd pul
massasining kichikligini e’tiborga olsak, ko‘pgina davlatlarda katta summani tashkil
etmaydi.
Banknotalar (qog‘oz pullar) vaqtivaqti bilan inflyatsiya ta’siriga uchrashi
mumkin.Tabiiyki, bu hol muomaladagi naqd pullar sezilarli bo‘lgan mamlakatlarga
xosdir.Agar banknotalarning bir qismi Markaziy bankka qaytmasa (tezavratsiya),
davlat qo‘shimcha muomala vositalarini muomalaga chiqaradi, bu esa inflyatsiya
jarayonining kuchayishiga turtki bo‘lib xizmat qiladi.
Markaziy bankning pulkredit siyosatini tartibga solish yuzasidan mavjud
tartiblariga muvofiq, tijorat banklari majburiy rezervlarni Markaziy bankda
saqlashadi.
Markaziy bank pulkredit siyosatini yurgizuvchi organ bo‘lib hisoblanadi, u esa
valyuta kursiga, foiz stavkalariga, bank tizimining umum likvidlilik hajmiga va
tabiiyki butun iqtisodiyotga ta’sir o‘tkazish uchun yo‘naltiriladi. Bu vazifalarni
yechishda iqtisodiyotni barqaror o‘sishini hamda ishsizlik va inflyatsiyani
kamayishini ta’minlash maqsadi yotadi. Markaziy bank odatda ustav bo‘yicha pul
muomalasini va milliy valyuta kursi barqarorligini ta’minlashga javobgar, shu
maqsadda o‘z siyosatini boshqa davlat organlarining siyosati bilan moslashtirishga
harakat qiladi. Pulkredit siyosati butun iqtisodiy siyosatning eng asosiy elementi
bo‘lib hisoblanadi va ko‘pincha uning mohiyati Markaziy bankning mustaqilligi bilan
belgilanadi.Pulkredit siyosatining asosiy jihatlaridan biri bo‘lib pulkredit va valyuta
siyosatining birligi hisoblanadi. Markaziy bank milliy pul birligining ichki
barqarorligini ta’minlashda to‘xtamasligining asosiy sababi valyuta sotib olishi va
25

soti shini bevosita bank tizimining likvidliligida namoyon bo‘lishi va uning emissiya
bilan bog‘liqligidir.
«Tor» va «keng» pulkredit siyosati mavjud. «Tor» siyosatda valyuta bozorida
intervensiya, hisob stavkasi va qisqa muddatli foiz stavkasiga ta’sir o‘tkazuvchi
boshq instrumentlar yordamida valyuta kursining maqbulligiga erishish
tushuniladi.«Keng» siyosatda muomaladagi pul massasiga ta’sir etish orqali
inflyatsiyaga qarshi kurash tushuniladi. Pulkredit siyosatining xalqaro jihatlari
o‘zgacha muammoni vujudga keltiradi, ya’ni bular valyuta kursi, rezervlar, to‘lov
balansi masalalaridir.Pulkredit siyosati budjet va soliq siyosatidan, shu jumladan,
davlat budjetini moliyalashtirishdan juda aniq ajratilgan bo‘lishi shart.
Markaziy bank, avvalo, davlat va banklar o‘rtasida iqtisodiyot orqali vositachi
vazifasini o‘taydi. Shunday muassasa sifatida u pul va kredit oqimini qonunda ruxsat
etilgan vositalar yordamida tartibga soladi.
Instrumentlar quyidagi turkumlarga bo‘linadi: qisqa va o‘zoq muddatli, bevosita
va bilvosita, umumiy va tanlovli, bozor va nobozor. Aytib o‘tilganlardan ko‘rinib
turibdiki, davlat bozor stixiyasini kuchli vositalar yordamida tartibga soluvchi kuchga
ega, biroq u bozor qonunlariga qarshi chiqmaydi, balki aksincha uning barqarorligini
ta’minlashga harakat qiladi.
Bu yerda ko‘rsatilgan yoki ko‘rsatilmagan pul-kredit siyosatining instrumentlari
hoh “qimmat” (restriktiv) siyosat yoki “arzon” pullar siyosati bo‘lmasin, faqat bu
siyosatni fiskal siyosat va qonunchilik bilan bog‘liq bo‘lgandagina samarali deb
hisoblash mumkin. Masalan, markazlashgan kredit rejasi amal qilsa, korxonalar
operatsiyasidan aholi operatsiyalari ajratilgan bo‘lsa, davlat budjet defitsitini
emissiya yoki Markaziy bankdan resurslarni tortib olish bilan moliyalashtirish
mavjud bo‘lsa, u holda majburiy rezervlar tizimini kiritish mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi.
Shu o‘rinda iqtisodiyotning real sektorini mablag‘lar bilan ta’minlash,
investitsion jarayonlarni yanada tezlashtirish, korxonalarni texnik va texnologik
jihatdan qayta jihozlash va modernizatsiyalash, to‘lovlarni tezkor amalga oshirishda
bank tizimining o‘ziga xos o‘rni borligini e’tirof etish zarur.
Pul - kredit siyosatining asosiy jihatlaridan biri bo‘lib pulkredit va valyuta
siyosatining birligi hisoblanadi. Markaziy bank milliy pul birligining ichki
barqarorligini ta’minlashda to‘xtamasligining asosiy sababi valyuta sotib olishi va
sotishini bevosita bank tizimining likvidliligida namoyon bo‘lishi va uning emissiya
bilan bog‘liqligidir.
«Tor» va «keng» pul kredit siyosati mavjud. «Tor» siyosatda valyuta bozorida
intervensiya, hisob stavkasi va qisqa muddatli foiz stavkasiga ta’sir o‘tkazuvchi
boshqa instrumentlar yordamida valyuta kursining maqbulligiga erishish
tushuniladi.«Keng» siyosatda muomaladagi pul massasiga ta’sir etish orqali
inflyatsiyaga qarshi kurash tushuniladi.Pul kredit siyosatining xalqaro jihatlari
26

o‘zgacha muammoni vujudga keltiradi, ya’ni bular valyuta kursi, rezervlar, to‘lov
balansi masalalaridir Markaziy bank, avvalo, davlat va banklar o‘rtasidaiqtisodiyot
orqali vositachi vazifasini o‘taydi. Shunday muassasa sifatida u pul va kredit oqimini
qonunda ruxsat etilgan vositalar yordamida tartibga soladi.
Instrumentlar quyidagi turkumlarga bo‘linadi: qisqa va o‘zoq muddatli, bevosita va
bilvosita, umumiy va tanlovli, bozor va nobozor. Aytib o‘tilganlardan ko‘rinib
turibdiki, davlat bozor stixiyasini kuchli vositalar yordamida tartibga soluvchi
kuchga ega, biroq u bozor qonunlariga qarshi chiqmaydi, balki aksincha uning
barqarorligini ta’minlashga harakat qiladi.
3.2 O’zbekistonda pul-kredit siyosati harakteri va istiqbollari
Davlatning monetar siyosati, xususan uning muhim tarkibiy qismi bo‘lgan
majburiy zahiralar siyosatini ishlab chiqish va uning vazifalarini amalga oshirishda
tub o‘zgarishlar yuz berdi. Ayniqsa, hozirgi vaqtda respublikamiz Markaziy banki
tomonidan yuritilayotgan majburiy zahiralar siyosati samaradorligini ta’minlash,
uning taktik va strategik vazifalarini to‘liq bajarilishiga erishish masalasi bank
tizimini isloh qilish va unga doir tajribalardan eng muhim va markaziy o‘rinni
egallaydi.
Majburiy zahiralar siyosatini nazariy jixatlarini o‘rganish uning bevosita pul-
kredit tizimi va uni shakllantirishning turli davrlariga xos islohotlarga asoslanishini
keltirib chiqaradi. Majburiy zahiralar siyosati pul-kredit siyosatining muhim bir
vositalarining biri hisoblanib, u pul-kredit siyosatining boshqa boshqa vositalari bilan
o‘zaro aloqadorlikda o‘z mohiyati va ahamiyatini to‘la namayon etadi. Pul-kredit
vositalarini dastlabki chuqur va keng tadqiq etish mazkur izlanishga katta asos
bo‘luvchi XX asrda bir necha martalab dunyoning qator mamlakatlarida kuchli va
ayrim vaqtlarda o‘zoq davom etgan beqarorlik vaziyatlarni, ya’ni ulardagikuchli
budjet taqchilligi hamda pul-kredit siyosatidagi inflyatsiyani kuchayib ketishi kabi
jiddiyholatlar bilan bogliq bo‘lgan.
Ikkinchi jahon urushiga qadar yuz bergan keng qamrovli kuchli iqtisodiy
inqirozga uchragan davlatlarning bunday yaratish goyasi yotadi. Keyns ilgari surgan
"Kreditni tartibga solish" tamoyili bevosita ushbu nazariyaning asosiy sharti, ya’ni
ishlab chiqarishning kreditga boglanganligidan kelib chiqadi va unga uzviy
bog'langan. Keyns iqtisodiyotning siklik rivojlanish sabablarini tovar miqdori va pul
miqdori o‘rtasidagi nisbiy ta’sirida narxlarning o‘zgarishi bilan izohlaydigan
miqdoriy nazariya vakillaridan farqli ravishda foiz me’yori orqali ko‘rib chiqar ekan,
u ishlab chiqarishdagi talab asosiy o‘rin tutishidan kelib chiqqan holdakon’yukturaga
ta’sir qiluvchi omillar: bandlik, quvvatlardan foydalanish, iste’mol buyumlari va
ishlab chiqarish vositalariga talab, xulq -atvor psixologiyasini ta’riflab berdi. Ssuda
sarmoyasi foizi yuqori bo‘lganda tadbirkorlarda "likvidlikni afzal ko‘rish", ya’ni o‘z
27

sarmoyasining pul shaklida saqlash istagi yuzaga keladi. Tadbirkorlarning
investitsiyalargaintilishini ragbatlantirish uchun ssuda foizini kamaytirish zarur.
Shuni e’tiborga olish muhimki, II jahon urushidan so‘ng samarali talabni
rag‘batlantirishning birinchi, ya’ni foiz stavkasini kamaytirishga asoslangan yo‘li
ko‘pincha rad etilgan. Chunki markaziy banklar restraksion pulkredit siyosatini olib
borishga ya’ni inflyatsiyaga qarshi kurashib, foiz stavkasinioshirishgamajbur
bo‘lishgan.Bunday tartibga solish 50-60 yillarda ko‘pgina g’arb davlatlarida kuchsiz
monopol lashgan raqobatli bozorlar sharoitida yetarlicha samarali qo‘llanilgan.Biroq,
bozorlar monopollashuvi jarayoni keskin kuchayib, muvozanatlovchi narx
mexanizmi ta’siri yo‘qqa chiqishini va inflyatsiyaning yangicha ko‘rinishda
(xarajatlar inflyatsiyasi) jadal o‘sishini,shuningdek 70-yillardagi yuqori ishsizlik
darajasini keynscha konsepsiya doirasida izohlash mumkin bo‘lmay qoldi. Bu
pul-kreditni tartibga solishning yangi monetaristic konsepsiyasi tavsiyalaridan
foydalanishning belgilab berdi. Monetarizm nazariyotchilari iqtisodiy agentlarda
inflyatsiyaviy rivojlanishga ishonch uygotish hamda maksimal xatar bo‘lgani holda
bir me’yordagi uchun shart-sharoit yaratish maqsadida xo‘jalikni pul(kredit) bilan
ta’minlash izchil barqarorlashtirilishi zaruriyatini o‘z konsepsiyalarida asoslab
berdilar.
Taraqqiyotning tarixiy oqimi va vaqtning tabiiy tekshiruvidan o‘tish hukumron
keynsianchilar konsepsiyasining qator kamchiliklarini ko‘rsatib berdi, bunda monetar
lagerga mansub oqimga burilish davrida monetarizm g‘oyalarining eng maqbul va
afzal ekanligi ma’lum bo‘ldi. Monetarizm prinsiplarini qo‘llash natijasida qator
rivojlana yotgan davlatlarda depressiyalar va tuzilmaviy qayta qurishlar yengib
o‘tildi.
Pul kredit siyosatining asosiy vositasi sifatida qaysi pul agregatidan
foydalanilgani dan qat’iy nazar, pul massasini qat’iy nazorat qilishga asoslangan
monetaristik tavsiyalari qo‘llanilgan ko‘p davlatlarda iqtisodiyotning pul asosi
mustahkamlandi. Bu esa majburiy zahiralar siyosatini olib borish bo‘yicha berilgan
tavsiyalarga asoslanganligini anglatadi. Bunda mazkur vosita orqali kredit
emissiyasiga ta’sir ko‘rsatish, iqtisodiyotda uning samaradorligini oshirishga
qaratilgan islohotlar olib borilishi nazarda tutiladi.Qayta moliyalash stavkasini
belgilashda amalda shakllangan inflyatsiya darajasidan tashqari, kelgusida
kutilayotgan inflyatsiya ham hisobga olinadi. Inflyatsiya darajasining pasayishi,
qayta moliyalash stavkasining kamaytirilishi va ijobiy foizstavkalarining
ta’minlanganligi o‘z navbatida banklararo pul bozoridagi foiz stavkalarining ham
pasayish tomoniga qarab yuz tutishiga olib keldi.
Bundan tashqari, qayta moliyalash stavkasi umuman iqtisodiyotda muayyan
darajada foiz stavkalarining indikatori bo‘lib xizmat qiladi. Amaldagi qonunchilikka
ko‘ra, tijorat banklari jalb qilingan depozitlar va berilayotgan kreditlar bo‘yicha foiz
28

stavkalarini o‘zlari mustaqil ravishda belgilashlari mumkinligiga qaramasdan qayta
moliyalash stavkasining kamaytirilishi foiz stavkalarining pasayishiga olib keladi.
2019 yil birinchi chorak yakunlari bo‘yicha keng ma’nodagi pul massasi 0,7
foizga yoki 564 mrld. so‘mga kamayib 83,1 trln. so‘mni tashkil etdi. Pul massasi
tarkibida quyidagi o‘zgarishlar kuzatildi:
 milliy valyutadigi pul massasi 1,2 foiz yoki 691 mlrd. so‘mga pasaydi
(2018 yilning I choragida 1,7 foizga yoki 785 mlrd. so‘mga o‘sgan);
 xorijiy valyutadagi depozitlar hajmlari o‘zgarishsiz qoldi(3 AQSH mlrd.
doll);
 muomaladagi naqd pullar hajmi 2,7 foizga yoki 588 mrld. so‘mga
qisqardi;
 muddatli depozitlar hajmi 16 foizga yoki 1,5 trln. so‘mga oshdi.
29

XULOSA
O‘zbekistonda pulkredit siyosati va uning samaradorligini oshirish yo‘nalishlari
masalalariga quyidagi xulosalarga kelish va takliflar ishlab chiqish imkonini berdi:
1.Pul-kredit siyosatining asosiy jihatlaridan biri bo‘lib – pul kredit va valyuta
siyosatining birligi hisoblanadi. Markaziy bank milliy pul birligining ichki
barqarorligini ta’minlashda to‘xtamasligining asosiy sababi valyuta sotib olishi va
sotishini bevosita bank tizimining likvidliligida namoyon bo‘lishi va uning emissiya
bilan bog‘liqligidir.
2.Markaziy banklarning bosh maqsadi bo‘lib - milliy valyuta barqarorligini
ta’minlash hisoblanadi. Markaziy bank daromad (foyda) olish maqsadida faoliyat
yuritmaydi. Markaziy bank banklar banki hisoblanadi. Shu jihatdan, u tijorat bank
larini barqaror faoliyat yuritishlari uchun faqatgina nazorat qiluvchi va tartibga
soluvchi organ sifatida qatnashmaydi. Balki, shu bilan birga Markaziy bank tijorat
banklari uchun oxirgi kreditor bo‘lib hisoblanadi.
3.2019-yillarda inflyatsiyaning o‘rtacha darajasi 5,26 %ni tashkil qildi.
Inflyatsiya jarayoninipasaytirish Markaziy bankga 2020 yil 1 yanvardan
qaytamoliyalash tirish stavkasini 10 %dan 7%ga pasaytirish imkonini berdi. Bu
iqtisodiyot sub’ektlari uchun moliyaviy resurslarni baho omili bo‘yicha olish
imkonini oshirdi. Chunki ko‘pchilik kreditlash dasturlarining foiz stavkasi qayta
moliyalashtirish stavkasiga bog‘liqdir.
4.Respublikada amalga oshirilgan pul-kredit siyosati pul bozorida foiz
stavkalarini pasaytirishga ko‘maklashdi. 2020 yil davomida banklararo pul bozori
amaliyotlari bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavksi 1 p.p. tushib, 7.6 %ni tashkil
qildi. Natijada real sektorga ajratiladigan kreditlar bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz
stavkasi 12,4% dan 11%.ga pasaydi.
5.Markaziy bankning pul sohasida amalga oshirilgan choralari natijasida moneti
zatsiya darajasi 2017 yildagi 13.4%dan 2020 yilga kelib 23,2% ga yetdi. Bunga
asosan iqtisodiyotga kreditlar, xorijiy investitsiyalar va xorijdan pul
o‘tkazmalarihajmining oshishi sabab bo‘lgan.
6. Dissertatsiyani tatqiq etish jarayonida Markaziy bankning kayta
moliyalashtirish siyosatida foiz stavkasini belgilashning xalkaro andozasini, ya’ni
xisob stavkasini va lombard stavkasini joriy kilish zarurligi namoyon bo‘ldi.
Respublika bank tizimida depozitlar uchun berilayotgan foiz stavkalarini o‘rtacha
30

tortilganini xisoblash uchun LIBOR kabi foiz stavkasini amaliyotda qo‘llash milliy
valyutani barqarorligini ta’minlash uchun eksport saloxiyatini yanada oshishiga olib
keladi.
7.Qayta moliyalashtirish operatsiyalarini kengaytirish orqali monetar
siyosatning ushbu vositasining samaradorligini oshirish lozim. Iqtisodiyot
sub’ektlarining investitsiya qarorlarini qabul qilish uchun indikator sifatida qayta
moliyalashtirish ahamiyatini oshirish lozim.
8. Tijorat banklari kredit potensialini oshirish uchun majburiy zaxiralar
me’yorini pasaytirish lozim. Banklar o‘rtasida teng imkoniyat yaratish maqsadida
majburiy zaxiralar me’yorini hisoblash usulini takomillashtirish lozim.
9.Naqd pulsiz hisob-kitob shakllarini rivojlantirish orqali muomaladagi pul
massasining naqd pul (banknota)lar hajmini qisqartirishga erishish zarur; Naqd pullik
va naqd pulsiz oborotlar o‘rtasidagi sun’iy farqlilikni yo‘qotish kerak.
10.Foiz stavkasi (rasmiy hisob stavkasi, stavkalar chegarasi, qayta
moliyalashtirishdagi jarima stavkalari, rezerv talablari orqali) siyosati orqali yalpi pul
massasini tartibga solish tizimini kiritish kerak.
11.Markaziy bankni faqat Oliy Majlisga hisob berishligini qonundan bilamiz,
lekin, qonunchilikda Markaziy bank tomonidan davlatning kreditlash chegarasini
aniq belgilab qo‘yish lozim. Aks holda pul-kredit sohasini tartibga solishda yetarli
darajadagi samaraga erishib bo‘lmaydi;
12.Xukumat butun bank tizimini tartibga solish uchun o‘z ta’sirini kamaytirgan
holda Markaziy bankka yetarli vakolatlardan va instrumentlardan foydalanishi uchun
barcha imkoniyatlarni yaratishi kerak. Ya’ni, iqtisodiyotni erkinlashtirishni yanada
jadallashtirish lozim.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
1 . O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2014. -76 b.
2 . Abdullayeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari-Toshkent “IQTISOD-
MOLIYA”, 2005. -583 b.17. N.X.Jumayev. O‘zbekistonda valyuta munosabatlarini
tartibga solish metodologiyasini takomillashtirish.- Toshkent, 2007 y. -230b.
3. Xoshimov E.A., Yamutov F., Abdirimov M.A. Moliyaviyiqtisodiy inqiroz va uni
bartaraf etishda valyuta siyosatidan foydalanish: muammolar va yechimlar.
Toshkent: Akademnashr, 2001 y.
4 .Kalchakeyeva A.M.-Upravleniya obmennimi kursami. – Bishkek.2005 g.
5 .Barinov E.A. Valyutno-kreditnie otnosheniya vo vneshney torgovle,-M:
Federativnaya Knigotorgovaya Kompaniya, 1998g.
6 .Borisov S.M. Azbuka obratimosti ili chto nado znat o konvertiruyemosti valyut —
M.: «Finansi i statistika», 1991g.
7 . Jumayev N.X., Kudaybergenov J.Sh. Valyutniy kurs i puti ix regulirovaniya. -T.:
«Iqtisod-Moliya», 2006. -132 s.
8 .Jumayev N.X., Maxsumov E.M. Valyuta operatsiyalarini boshqarish mexanizmi. —
T.: «Iqtisod-Moliya», 2006. -128 b.
V. Qo‘shimcha adabiyotlar
9 .Jumayev N., Burxanov U. Moliyaning dolzarb muammolari. — Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2003. — 70-6.
10 .Korovkin V.V. Oformleniye valyutnix operatsiy: eksport i import. Valyutniy i
tamojenniy kontrol. -M: PRIOR, 1995. -208 s.
11 .Krasavina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie i finansovie otnosheniya: 2-ye
izd., pererab. i dopol. -M.: Finansi i statistika, 2001. -608 s.
12 . Krasheninnikov V.M. Valyutnoye regulirovaniye v sisteme gosudarstven nogo
upravleniya ekonomikoy: -M: ZAO Izd-vo «Ekonomika», 2003. -399 s
13 . Moiseyev S.R. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie otnosheniya - M.: Delo i
Servis, 2003. - 576 s.
14 .Nagovitsin A.G. Valyutnaya politika - M.: EKZAMЕN, 2000 g.-512 s.
VI. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar va hisobotlar
15 .Jumayev N.X. Valyuta kursini tanlash siyosatining xalkaro valyuta
munosabatlariga ta’siri // Bozor, pul va kredit. -Toshkent, 2006. -№12. -4-6.
32

16 . Jumayev N.X. Voprosi valyutnogo regulirovaniya i valyutnogo kontrolya v
usloviyax liberalizatsii ekonomiki O‘zbekistana. // Ekonomika i finansi. - Moskva,
2007. -№4. - s. 69.
17 .Jumayev N.X. Teoreticheskiye osnovi sistem obmennix kursov i ix sovremennie
tendensii. // Ekonomika i finansi. M, 2007. №3. -5s.VII.Internet
INTERNET SAYTLARI.
18 . www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portal
19 . www.mineconomy.uz O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi rasmiy sayti
20 . www.stat.uz O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi rasmiy sayti
21 . www.cbu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy sayti
22 . www. lex.uz O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi
33

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

IS-LM modeli va budjet-soliq va davlatning pul-kredit siyosati harakterini aniqlash.

O'xshash dokumentlar