Ishlab chiqarish jarayonini diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	120.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

12 Sotish

Ishlab chiqarish jarayonini diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash

Sotib olish

Mavzu: Ishlab chiqarish jarayonini diversifikatsiyalash va
modernizatsiyalash
MUNDARIJA:
Kirish …………………………………………………………………………..1-4
I BOB. ISHLAB CHIQARISHNI DIVERSIFIKATSIYALASH,
MODERNIZATSIYALASH VA MAHSULOT RAQOBATBARDOSHLIGINI
BOSHQARISHNING NAZARIY-USLUBIY ASOSLARI.
I.1. Ishlab chiqarish korxonalarini diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash
jarayonini tashkil etishning nazariy asoslari…………………………………5-15
I.2. Korxonalarda mahsulot raqobatbardoshligini boshqarishning o’ziga xos
xususiyatlari……………………….……………………………………….16-22
I.3. Korxonalarda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, modernizatsiyalash va
mahsulot sifatini oshirish usullari………………………………………….23-3
II BOB. KORXONALARDA ISHLAB CHIQARISHNI
DIVERSIFIKATSIYALASH, MODERNIZATSIYALASH VA MAHSULOT
RAQOBATBARDOSHLIGINI OSHIRISHNING USTUVOR VAZIFALARI.
2.1. Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, modernizatsiyalash va mahsulot
raqobatbardoshligini oshirishning xorij tajribasi…………………………………37-40
2.2. Korxonalarni modernizatsiyalash sharoitida raqobatbardosh mahsulot ishlab
chiqarishning ustuvor yo’nalishlari………………………………………………..40-42
2.3. O‘zbekiston iqtisodiyotini yanada diversifikatsiya qilish hamda uning
raqobatbordoshligini mustahkamlash yo‘llari va choralari………………………..43-45
Xulosa ……………………………………………………………………………..46-47
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati ………………………………………….48-53
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Yurtimizda iqtisodiy islohotlar borgan sari
chuqurlashib, bozor munosabatlariga asoslangan yangi mustaqil milliy
iqtisodiyotni barpo etish jarayonlari tezlashmoqda. Bu jarayonlarni tezlashtirishda
ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiyalash va raqobatbardoshligini
boshqarish o‘rni katta ahamiyatga ega. O’zbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek, “bugungi kunda ko’plab rivojlangan va
jahon iqtisodiyotida yetakchi o’rinlarda turadigan mamlakatlar tajribasi shuni
so’zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga erishish
va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish,
tarkibiy jihatdan o’zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori
texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining
jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko’rsatayotgan ishlab chiqarish quvvatlarini
modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan
amalga oshirilishi mumkin” 1
.
Shu nuqtai nazardan iqtisodiyotni modernizatsiyalash bozor iqtisodiyoti
sharoitida iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llabquvvatlash bo’yicha
birinchi navbatda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, raqobatbardosh
mahsulot ishlab chiqarish, hamkorlik aloqalarini kengaytirish, mustahkan
hamkorlikni yo’lga qo’yish, mamlakatimizda ishlab chiqarigan mahsulotlarga ichki
talabni rag’batlantirish masalalari alohida o’rin tutadi. O’zbekiston Respublikasi
keyingi 28 yil davomida iqtisodiyotni bosqichma-bosqich tarkibiy o’zgartirish
bo’yicha islohotlarni amalga oshirmoqda. Bu islohotlarning asosiy maqsadlari
boshida yalpi milliy mahsulotni raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan
iqtisodiyotni modernizatsiyalashdan iborat.
Mamlakatimizda o’z vaqtida tanlab olingan iqtisodiy taraqqiyot modelining
asosiy tamoyillari asosida ishlab chiqilgan, chuqur va har tomonlama o’ylangan
iqtisodiyotni tarkibiy o’zgartirish va modernizatsiyalash bo’yicha ishlar amalga
oshirilishi natijasida 2019-yil yakunlariga ko’ra, mamlakatning yalpi ichki
1
Karimov I.A. 2012-yil Vatanimiz tarqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi. - Toshkent: “O’zbekiston”,
2012. 36-b.
2

mahsuloti – 8,0 foizga, qishloq xo’jaligi – 6,8 foizga, sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmi – 8,8 foizga, chakana savdo aylanmasi – 14,8 foizga oshdi 2
.
Ushbu mavzuning dolzarbligi - respublikamizda ishlab chiqarishni
diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash hamda mahsulot raqobatbardoshligini
boshqarishni takomillashtirish, rivojlangan mamlakatlar qatori zamonaviy asbob-
uskunalar bilan ta’minlash va mahsulot raqobatbardishligiga erishish uchun uning
sifatini oshirish jarayonida qo’l keladigan taklif va tavsiyalarni tahlil qilish va uni
amalga qo’llay olish hisoblanadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
Miromonovich aytganlaridek, “tadbirkorlik va ishlab chiqarish sohalarini
rivojlantirish, ularni zamonga mos holda diversifikatsiya va modernizatsiya qilish,
ularning imkoniyatlardan to‘la foydalanish xalqimiz farovonligini yanada
yuksaltirishga xizmat qiladi va shunda biz qurayotgan jamiyat o’z-o’zidan
rivojlanish yo’liga qadam qo’yadi” 3
.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Respublikamizda ishlab chiqarishni
diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash hamda mahsulot raqobatbardoshligini
boshqarishni takomillashtirish, rivojlangan mamlakatlar qatori zamonaviy asbob-
uskunalar bilan ta’minlash va mahsulot raqobatbardishligiga erishish uchun uning
sifatini oshirish jarayonida qo’l keladigan taklif va tavsiyalarni ishlab chiqarish
mavzuning asosiy maqsadi hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi
vazifalar belgilab olindi:
 Rivojlangan chet davlatlarda sug‘urta munosabatlarining tashkil etilish
parametrlarini tadqiq qilish.
 Ishlab chiqarish korxonalarini diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash
jarayonini tashkil etishning nazariy asoslari haqida atroflicha ma’lumot
to’plash;
2
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2019-yilda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 2019-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi “2019-yil yuqori o’sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud
imkoniyatlarni safarbar etish, o’zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettiish yili bo’ladi” mavzusidagi
ma’ruzasi. –Toshkent, Toshkent oqshomi gazetasi, 2019-yil, 20-yanvar.
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev joylarda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning borishi, amalga
oshirilayotgan bunyodkorlik va obodonlashtirish ishlari, yangi loyihalar bilan tanishish, xalq bilan muloqot qilish
maqsadida 2017-yil 22-iyun kuni Farg‘ona viloyatiga tashrifidagi nutqi. http://mineconomy.uz/uz/info/1632
3

 Korxonalarda mahsulot raqobatbardoshligini boshqarishning o’ziga xos
xususiyatlarini o’rganish;
 Korxonalarda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, modernizatsiyalash va
mahsulot sifatini oshirish usullarini tadqiq qilish;
 Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, modernizatsiyalash va mahsulot
raqobatbardoshligini oshirishning xorij tajribasini taqqoslash;
 Korxonalarni modernizatsiyalash sharoitida raqobatbardosh mahsulot ishlab
chiqarishning ustuvor yo’nalishlarini atroflicha o’rganish;
 O‘zbekiston iqtisodiyotini yanada diversifikatsiya qilish hamda uning
raqobatbordoshligini mustahkamlash yo‘llari va choralarini tahlil qilish.
Mavzuning obyekti va predmeti. Ishlab chiqarish korxonalarini
diversifikatsiyalash, modernizatsiyalash va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab
chiqarish jarayoni tadqiqot obyekti hisoblanadi.
Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, modernizatsiyalash va mahsulot
raqobatbardoshligini boshqarishning nazariy-uslubiy asoslarini yoritishga
qaratilgan ilmiy adabiyotlar va monografiyalar, aniq statistik ma’lumotlar va
hisobotlarni tahlil qilish va ular asosida tadqiqotni amalga oshirish tadqiqotning
predmeti hisoblanadi.
Mavzuning nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishida
asoslangan xulosava tavsiyalar mahsulot raqobatbardoshligini boshqarish va
mahsulot sifatini oshirishning nazariy va amaliy muammolarini o’rganish asosida
mahsulot raqobatbardoshligini oshirishda boshqarishni samarali tashkil etish
yo’llarini o’rganish imkonini beradi
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi tarkibiy jihatdan kirish, ikki bob, oltita
bo‘lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati va ilovalardan iborat.
I BOB. ISHLAB CHIQARISHNI DIVERSIFIKATSIYALASH,
MODERNIZATSIYALASH VA MAHSULOT
4

RAQOBATBARDOSHLIGINI BOSHQARISHNING NAZARIY-USLUBIY
ASOSLARI.
1.1. Ishlab chiqarish korxonalarini diversifikatsiyalash va
modernizatsiyalash jarayonini tashkil etishning nazariy asoslari.
Diversifikatsiya (lot. diversiﬁ catio — o zgarish, xilma-xil taraqqiyot) —ʻ
korxona (birlashma)larning faoliyati sohalari va ishlab chiqaradigan mahsulotlari
turining kengayishi, yangilanib turishi. Diversifikatsiya da yuqori samaradorlikka
erishish, iqtisodiy foyda olish, bankrotlikka barham berish va boshqa maqsadlarda
amalga oshiriladi. Ilgari bir sohada ixtisoslashgan firmalarning (sanoat, qishloq
xo’laligi, transport, moliya va h.k.) boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari, xizmat
ko rsatish sohalariga, birinchi navbatda, yuqori foyda beradigan sohalarga kirib
ʻ
borishi ularning xo jalik faoliyati sohalari va imkoniyatlarini kengaytiradi.
ʻ
Diversifikatsiya natijasida turli-tuman tovarlar ishlab chiqaradigan, xizmat
ko rsatadigan hamda ishlab chiqarish va ishlanmalar bilan band bo lgan keng
ʻ ʻ
tarmoqli, ammo hamisha ham texnologikjihatdan o zaro bog lan-magan majmualar
ʻ ʻ
(masalan, agrosanoat majmui, o rmonsanoat majmui) vujudga keladi va bu ishlab
ʻ
chiqarish diversifikatsiyasi deyiladi.
Bundan tashqari, uning kredit diversifikatsiya ko rinishi ham bor (bunda
ʻ
kredit sifatida beriladigan kapital mablag lar xavf-xatarni kamaytirish va yuqori
ʻ
foyda olish maqsadida turli-tuman obyektlar o rtasida taqsimlanadi). Bunday
ʻ
diversifikatsiya tarmoqlararo kapital konsentratsiyasi jarayoni va korxonalararo
ichki beqarorlikning kuchayishi bilan bog liq.
ʻ
Dunyo mamlakatlarida diversifikatsiya jarayoni XX asrning 50-yillari
o rtalaridan rivojlana boshladi. Dastlab AQSH, Yaponiya, G arbiy Yevropa
ʻ ʻ
davlatlarida diversifikatsiya sanoat, transport, qurilish, moliya sohalarida vujudga
keladi. Shu bois, diversifikatsiya xarakteri mazkur davlatlarning ijtimoiyiqtisodiy
omillari, shuningdek, boshqa davlatlarga tegishli bo lgan umumiy omillar (ilmiy-
ʻ
5

texnika inqilobi, yuqori foyda uchun kurash, raqobat kurashi, texnik taraqqiyotdan
qolib ketmaslik va boshqalar) bilan belgilanadi.
Diversifikatsiyada firmalar, ayniqsa, monopol firmalar kup tarmoqlilik tusini
oladi. Ular, avvalo, ko p daromadli, tez rivojlanadigan sohalar (masalan,ʻ
elektronika, kimyo)da faoliyat boshlaydi. Kompaniyalar mahsulot ishlab chiqarish
bilan birga, shu mahsulot uchun zarur bo lgan xom ashyoni ham o zlari
ʻ ʻ
tayyorlashga kirishadi. Mablag larni kam daromadli sohadan tejab ko p foyda
ʻ ʻ
beradigan tarmoklarga sarf etadilar. Masalan, AQSH konsernlari xizmat ko rsatish,
ʻ
qurilish, yer maydonlari savdosi, nashr ishlari, savdo-sotiq axboroti, jihozlarni
ijaraga berish va boshqalarda faoliyat yuritdi 4
.
O zbekistan xalq xo jaligida yangi barpo etilgan sanoat korxonalarida asosiy
ʻ ʻ
mahsulot turidan tashqari qo shimcha mahsulotlar, xalq iste moli tovarlari ishlab
ʻ ʼ
chiqarish yo lga qo yilgan.
ʻ ʻ
Diversifikatsiya usulida tavakkalchilik bir necha tovarlarga taqsimlanadi, ya
′ni biror tovarni sotish (sotib olish) yuqori tavakkalchilik bilan bog`liq bo`lishi
boshqa bir tovarni sotishdan (sotib olishdan) bo`ladigan tavakkalchilikni
kamaytirishga olib keladi.
Masalan, biror firma ikki xil mahsulot ishlab chiqaradi. Ma′lumki, bir
vaqtning o`zida ikkala mahsulot turiga bo`lgan talabning kamayib ketish ehtimoli,
ulardan bittasiga bo`lgan talabni kamayib ketish ehtimolidan yuqori. Ko`p hollarda
bir turdagi mahsulotga bo`lgan talab kamayganda ikkinchi turdagi mahsulotga
bo`lgan talab oshadi.
Firma o`z ishlab chiqarishini diversifikatsiya qilib yoz oyida ikkinchi tur
tovar hisobidan yo`qotadigan daromadini birinchi tur tovarni ko`proq sotish
hisobidan qoplaydi. Xuddi shunday qish faslidagi yo`qotishlar ikkinchi tovar
hisobidan qoplanadi. Ko`rinib turibdiki firma diversifikatsiya yo`li bilan
tavakkalchilikni kamaytirdi. Lekin, diversifikatsiya tavakkalchilikni to`liq
yo`qotmaydi, u faqat kamaytiradi xolos 5
.
4
O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil.
ʻ
5
B.T. SАLIMOV, M.S. YUSUPOV, B.B. SALIMOV. MIKROIQTISODIYOT. 2025-yil. Toshkent. 99-100-betlar.
6

Modernizatsiya keng tushuncha bo’lib, uni ijtimoiy-iqtisodiy hayotning
barcha jabhalariga tadbiqan qo’llash mumkin. Bu, eng avvalo, modernizatsiyalash
jarayonini turli jihatlarga ko’ra tasniflash orqali namoyon bo’ladi.
“Modernizatsiya, modernizatsiyalash (inglizcha modern - eng yangi,
zamonaviy) – biror narsani yangilash unga zamoaviy tus berish, uni zamonaviy
talablarga muvofiq o’zgartirish degan ma’noni bildiradi. Modernizatsiyalashda
mashina, apparat, turli texnologik qurilmalar, muhim kashfiyotlar texnika
taraqqiyoti talablriga muvofiq qayta ishlanadi” 6
.
Xususan, ular modernizatsiya tushunchasiga tor ma’nodagi yondashuv
sifatida quyidagi mazmundagi ta’rifni berish mumkin: “Modernizatsiya – obyektni
yangilash, yaxshilash, takomillashtirish, uni yangi talablar va me’yorlarga, texnik
shartlarga, sifat ko’rsatkichlariga muvofiqlashtirish. Asosan, mashina, asbob-
uskunalar, texnologik jarayonlar modernizatsiyalanadi”. Bundan ko’rinadiki, tor
ma’nodagi modernizatsiya atamasi asosan texnika, texnologiyaga oid tushuncha
hisoblanadi.
Modernizatsiya – ishlab chiqarishning tayyorlanayotgan mahsulotlar (ish va
xizmatlar) raqobatbardoshligini oshirishga yo’naltirilgan texnologik yangilanish
jarayonidir.
U korxonalarning texnologik qoloqligini bartaraf etish vositasi bo’lib,
mehnat, moddiy va xom ashyo resurslaridan samarali foydalanish darajasiga
keskin ta’sir ko’rsatadi. Modernizatsiya, texnik va texnologik yangilash natijalari
yuqori texnologik, raqobatdosh ishlab chiqarishning jadal rivojlanish shartini
belgilab beradi 7
.
Shuningdek, iqtisodiy adabiyotlarda modernizatsiya jarayonini tavsiflashdagi
turlicha yondashuvlar mazmuni bayon etilgan (1-jadval).
1-jadval
6
O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. Davlat ilmiy nashriyoti. – Toshkent. 673-b.
7
Iqtisodiyot tarmoqlari va korxonalarining texnik modernizatsiya va diversifikatsiya qilish darajasini baholash
bo’yicha uslubiy tavsiyalar. Tavsiya O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi (№2-1-7/49, 22.09.2010 y.) va
Davlat statistika qo’mitasi (№04-8, 14.09.2010 y.) tomonidan tasdiqlangan.
7

Modernizatsiya jarayonini tavsiflashdagi turlicha yondashuvlar 8
Yondashuv yo‘nalishlari Modernizatsiya jarayonining qisqacha
tavsifi
Klassik sotsiologiya
(E.Dyurkgeym, M.Veber) Ijtimoiy mehnat taqsimotini amalga
oshiruvchi ijtimoiy tabaqalanish
jarayoni
Xo’jalik subyektlarining o’z
faoliyatlari iqtisodiy samarasini eng
yuqori darajada oshirish imkoniyatini
beruvchi ratsionalizatsiya jarayoni
Neoklassik maktab Xususiy mulkchilik va demokratiyani
mustahkamlash vositasi
Keynschilar maktabi Zamonaviy tarmoqlarni barpo etish
maqsadida xo’jalikning asosiy
tarmoqlarini qamrab oluvchi tarkibiy
o’zgarishlar
Jadvalga ko’ra, modernizatsiya jarayoni mazmunini klassik sotsiologiya
vakillari “ijtimoiy tabaqalanish” hamda “ratsionalizatsiya” jarayonlari, neoklassik
maktab vakillari “xususiy mulkchilik va demokratiyani mustahkamlash vositasi”,
keynschilar maktabi vakillari esa “xo’jalikning asosiy tarmoqlarini qamrab oluvchi
tarkibiy o’zgarishlar” sifatida talqin etadilar.
Keng ma’nodagi modernizatsiyani tavsiflovchi turli jihatlar ham ushbu
ijtimoiy jarayon mazmunining turli-tuman va serqirraligini ko’rsatadi (1-rasm).
Keng ma’nodagi modernizatsiya jarayonining tavsiflari qatorida shuningdek, uning
quyidagi tamoyillarini ham ajratib ko’rsatish mumkin:
8
Amonboyev M.R. Korporativ korxonalar faoliayatini innovatsion boshqarish sharoitida ishlab chiqarishni
modernizatsiyalshning asosiy yo’nalishlari. Iqt.fan.nomz...diss. T.:2012.20-bet.
8

1-rasm. Keng ma’noli modernizatsiyani tavsiflovchi turli jihatlar 9
 uning majmuaviyligi, ya’ni jamiyat hayotining barcha sohalarini qamrab
olishi; uning tizimiyligi, ya’ni jamiyat hayoti har qanday tarkibiy qismi yoki
yaxlit sohasining o’zgarishi boshqalarining o’zgarishiga olib kelishi.
Masalan, madaniy va siyosiy o’zgarishlar iqtisodiyotdagi o’zgarishlarga olib
keladi va aksincha;
 uning global tavsifi – u dastlab bir necha ilg’or mamlakatlarda boshlanib,
keyinchalik butun dunyoga tarqalmoqda;
 uning davomiylik tavsifi – modernizatsiya qisqa davrda ro’y bermaydi, balki
u bosqichlarga bo’linadi (islohotlarni amalga oshiruvchi yetakchi guruhning
paydo bo’lishi, o’zgarishlarni ilgari surish, ular natijalarining tarqalishi va
mustahkamlanishi);
9
Amonboyev M.R. Korporativ korxonalar faoliayatini innovatsion boshqarish sharoitida ishlab chiqarishni
modernizatsiyalshning asosiy yo’nalishlari. Iqt.fan.nomz...diss. T.:2012.22-bet.
9M
o
d
e
rn
iz
a
tsiy
a
n
in
g
(k
e
n
g

m
a
’n
o
li) a
so
siy
jih
a
tla
ri
An’anaviy jamiyatning ilg’or, industrial jihatdan taraqqiy etgan
jamiyatga aylanishini ta’minlovchi ijtimoiy-tarixiy jarayon
Jahondagi texnologik o’zgarishlarning impul’si bo’lib xizmat
qiluvchi asosiy, “o’zak” iqtisodiyotlarga nisbatan teng huquqli
mavqega erishish
An’anaviy jihatdan industrlashgan, yirik mashinalashgan ishlab
chiqarishga hamda ijtimoiy jarayonlarni qonunlarga tayangan
xolda oqilona boshqarishga asoslangan jamiyatga o’tish
jarayonlari
“An’anaviy tarzdagi yopiq jamiyat” ga qarama-qarshi o’laroq
“zamonaviy ochiq tarzdagi jamiyat”ni shakllantirishga olib
keluvchi jarayonlar majmui.

 tabaqalashganlik tavsifi – modernizatsiya turli mamlakatlarda turlicha ro’y
berib, u yoki bu xolda milliy madaniyat va ahloq an’analariga tayanadi
(masalan, “yapon iqtisodiy mo’jizasi”), G’arb va Yevropa qadriyatlari
foydasiga ulardan to’liq voz kechishni taqozo etmaydi.
Shu o’rinda, fikrimizcha, modernizatsiyalashning innovatsion tavsifi, ya’ni u
orqali jamiyatning turli darajadagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotining turli jabhalariga
yangi usul va vositalarni tatbiq etish nuqtai nazaridan yondashish tamoyilini
kiritish ham mantiqiy, ham ilmiy jihatdan to’g’ri hisoblanadi.
2-rasm. Modernizatsiyaning tamoyillari.
Ba’zi manbalarda modernizatsiyaning alohida jihatlariga e’tibor qaratiladi.
Masalan, an’anaviy jamiyatdan yoki industrial jamiyatga murakkab o’tish
jarayonining tarkibiy qismi bo’lgan siyosiy modernizatsiya ajratilib, uning
mazmunini umumiy tizimiy o’tishning ajralmas tarkibiy qismi sifatidagi siyosiy
tizimning o’zgarishi tashkil etishi ta’kidlanadi.
Umuman olganda, modernizatsiya juda jeng tushuncha bo’lib, bugungi kunda
uni jamiyat hayotining turli jabhalarini tubdan o’zgartirish, yangilash, bu borada
taraqqiyotni jahondagi ilg’or andozalar tomon yo’naltirish va takomillashtirish
10Modernizatsiyaning
tamoyillari
Tizmiviyligi
Global tavsifi
Davomiyligi
Majmuaviyligi
Innovatsion
tavsifi
Tabaqalashganligi

jarayonlarining majmui sifatida ifodalash mumkin. Zero, bu holat mamlakatimiz
Prezidenti I.A.Karimov tomonidan 2005-yil 28-yanvardagi Oliy Majlis
Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasida ko’rsatib
o’tilgan mamlakatni modernizatsiyalash va isloh etishning ustuvor yo’nalishlari,
xususan iqtisodiyot sohasida amalga oshirilishi lozim bo’lgan quyidagi dolzarb
vazifalar orqali yaqqol namoyon bo’ladi:
 mamlakatda amalga oshirilayotgan bozor islohotlarini yanada
chuqurlashtirish;
 iqtisodiyotning turli sohalarini erkinlashtirish;
 bozor iqtisodiyoti sharoitida hozirgacha o’tmishdan meros sifatida
saqlanib qolayotgan ma’muriy-taqsimot tizimi mezonlarinidan voz
kechish;
 xususiy sektorning yanada jadal rivojlantirilishini yanada ta’minlash;
 davlat tuzilmalarining xususiy tadbirkorlik faoliyatiga aralashuvini
yanada ko’proq cheklash;
 kichik biznes va fermerlikni rivojlantirishga e’tiborni qaratish;
 xususiy tadbirkorlik va kichik biznes bilan shug’ullanuvchilar faoliyat
ko’rsatishlari uchun keng imkoniyatlar yaratish hamda ularni
rag’batlantirib borishni tashkil etish;
 soliq tizimini yanada takomillashtirish;
 soliqqa tortish borasida qo’shimcha imtiyozlar va pereferensiyalar
berilishini ta’minlash va boshqalar 10
.
Umuman olganda, modernizatsiyalash jarayonlari ijtimoiy hayotning deyarli
barcha jabhalarini qamrab olib, ayniqsa, mazkur yo’nalishlar orasida iqtisodiyotni
modernizatsiyalash muhim o’rin tutadi. Zero, milliy iqtisodiyotning barqaror va
samarali amal qilishini ta’minlash, uni jahonning rivojlangan mamlakatlari
taraqqiyoti darajasiga olib chiqish, turli siyosiy va iqtisodiy o’zgarishlar, jahon
bozori kon’yunkturasidagi tebranishlar, inqiroz holatlariga nisbatan “chidamliligi”,
10
Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh qilish
etishlar. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining
qo’shma majlisidagi ma’ruzasi.//Xalq so’zi, 2005-yil 29-yanvar, N 13, 3-b.
11

mustaqil rivojlana olish imkoniyat va salohiyatlari aynan iqtisodiyotdagi tub
islohotlar va ularning natijalariga bog’liqdir. Biroq, shu bilan birga iqtisodiyotni
modernizatsiyalash jarayonlarining amalga oshirilishida izchillik va mantiqiy
muvozanatni ta’minlashga harakat qilishi lozim.
Iqtisodiy fanda modernizatsiyalash jarayonlarini turkumlash katta ahamiyat
kasb etadi. Masalan, texnologik (K.Levi-Stross), funksional (N.Smelser) va global
(P.Viner) modernizatsiyalar farqlanadi. Alohida mamlakatlarda modernizatsiya
bosqichlarining turlicha talqini farqlanadi 11
.
Modernizatsiyalash jarayonlarining bosqichlari to’g’risida so’z ketganda,
fikrimizcha, nazariy jihatdan, mazkur jarayonlarini qo’llashning turli darajalarini
ajratib ko’rsatish maqsadga muvofiqdir (3-rasm).
Birinchi (eng quyi) daraja – alohida texnika, texnologiyani
modernizatsiyalash bo’lib, ko’proq tor ma’nodagi modernizatsiyalash tushuncha-
siga to’g’ri keladi.
Ikkinchi daraja – ishlab chiqarishni modernizatsiyalash yaxlit ishlab chiqarish
jarayonlarini namoyon etib, o’z ichiga funksional jihatdan o’zaro bog’liq bo’lgan
11
Amonboyev M.R. Korporativ korxonalar faoliayatini innovatsion boshqarish sharoitida ishlab chiqarishni
modernizatsiyalshning asosiy yo’nalishlari. Iqt.fan.nomz...diss. T.:2012.22-bet
12Alohida texnika, texnologiyani
modernizatsiyalash
Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash
Korxona faoliyatini modernizatsiyalash
Jamiyatning alohida jabhalarini
modernizatsiyalash
Ya xlit jamiyat (ijtimoiy tuzum)ni
modernizatsiyalash

texnika va texnologiyalar bilan bir qatorda ishlab chiqarishni tashkil etish
jarayonlarini modernizatsiyalashni ham oladi. Ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash – ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash,
uni ma’naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan texnik va texnologik qayta
jihozlash kabi chora-tadbirlarni o’z ichiga oluvchi jarayon hisoblanadi. Ishlab
chiqarishni modernizatsiyalashning asosiy yo’nalish vositalari bo’lib quyidagilar
hisoblanadi:
 korxonalardan eskirgan asbos-uskunalarni chiqarish;
 ishlab chiqarishni zamonaviy asbob-uskunalar bilan jihozlash;
 mahalliy resurslar asosida ishlab chiqarishga innovatsion
texnologiyalarni joriy qilish;
 ishlab chiqarilayotgan mahsulot assortimentini kengaytirish;
 ishlab chiqarish harajatlarini pasaytirish va resurslarni tejash;
 sifatni boshqarish va sertifikatlash tizimini joriy qilish;
 chiqitsiz va ekologik toza texnologiyalarni joriy etish 12
.
Uchinchi daraja – korxona faoliyatini modernizatsiyalash bo’lib, korxonadagi
ishlab chiqarish jarayoni bilan, bir qatorda boshqaruv va boshqa tashkiliy-iqtisodiy
jarayonlarni modernizatsiyalashni ham ko’zda tutadi.
To’rtinchi daraja – jamiyatning alohida jabhalarini modernizatsiyalash, keng
ma’nodagi modernizatsiyalshning quyi bo’g’ini hisoblanadi. U iqtisodiy, siyosiy,
ijtimoiy va boshqa jabhalardagi modernizatsiyalash jarayonlaridan iborat.
Beshinchi (eng yuqori) daraja – yaxlit jamiyat (ijtimoiy tuzum)ni
modernizatsiyalash keng ma’nodagi modernizatsiyalashning yuqori bo’g’ini.
Umumiy holda jamiyatni barcha ko’rsatkichlar va yo’nalishlar bo’yicha bir sifat
holatidan nisbatan yuqori bo’lgan sifat holatiga o’tkazilishini ko’zda tutadi.
Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash serqirra va murakkab jarayon
hisoblanadi. U eng avvalo korxonalarda uzoq vaqtlardan buyon foydalanib
kelinayotgan, bugungi kunda ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan eskirgan
asbob-uskunalarni foydalanishdan chiqarilishini taqozo etadi. Chunki ishlab
12
I.Karimovning “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom
ettirish” mavzusidagi ma’ruzasi bo’yicha o’quv qo’llanma. Toshkent: “O’zbekiston”, 2013. 89-b.
13

chiqarishga jismonan eskirgan asbob-uskunalarni qo’llash umumiy holda resurslar
sarfining oshib ketishi, nuqsonli va yaroqsiz mahsulotlarning ishlab chiqarilishi,
ularning sifati hamda iste’mol xususiyatlarining pasayishiga olib kelsa, ma’naviy
eskirgan asbob-uskunalar ko’proq mahsulotlar tannarxining nisbatan yuqori
bo’lishi yoki iste’molning zamonaviy darajasiga javob bermasligi orqali jiddiy
muommolarni keltirib chiqaradi.
Biroq, shuni ham hisobga olish kerakki, hozirda korxonalrda mavjud bo’lgan
va ishlatilib kelayotgan asbob-uskunalarni zamonaviy jihatlar bilan qisqa
muddatda va yalpi xolda almashtirib bo’lmaydi. Bu, birinchidan, juda katta
moliyaviy mablag’larni taqozo etsa, ikkinchi tomondan, amaldagi ishlab chiqarish
jarayonining to’xtatib qo’yilishiga olib keladi. Shunga ko’ra, korxonaning ko’lami
mahsulotning ahamiyati, texnik-texnologik va moliyaviy imkoniyatlaridan kelib
chiqqan xolda ushbu jarayonni bosqichma-bosqich, izchil ravishda amalga
oshirilishi muhim hisoblanadi.
Eskirgan asbob-uskunalardan voz kechish o’z o’rnida ishlab chiqarishni
zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan jihozlash vazifasini ko’ndalang
qo’llanilishi quyidagi imkoniyatlarni keltirib chiqaradi:
 jahon miqyosida talablarga javob beruvchi, raqobatbardosh
mahsulotlarning ishlab chiqarilishi;
 mahsulot tannarxining ahamiyatli darajada pasaytirilishi hisobiga
korxona moliyaviy natija va imkoniyatlarining kengayishi;
 xomashyo va resurslarning tejalishi;
 mahsulot va xizmatlar yangi turlarini ishlab chiqishni yo’lga qo’yish
orqali ishlab chiqarish diversifikatsiyasining amalga oshirilishi.
Agar mazkur texnika va texnologiyalar ilgari amalda qo’llanilmagan ishlanma
va g’oyalarga asoslangan bo’lsa, u xolda ulardan foydalanishning ijtimoiy-
iqtisodiy ahamiyati yanada yuqoriroq bo’ladi. Innovatsion texnologiyalarning
ishlab chiqarishga tatbiq etilishi ushbu sohada qo’llanib kelinayotgan
texnologiyalarga nisbatan yuqoriroq samaraga erishish imkonini beradi.
14

Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulot assortimentini kengaytirish –
modernizatsiyalash jarayonining zarur shartlaridan biridir. Chunki bu tadbir ham
korxonadagi mavjud texnika va texnologiyalarni sifat jihatdan takomillashtirish,
ishlab chiqarishni yangi, qo’shimcha jiholarni tatbiq etish orqli amalga oshiriladi.
Mahsulot assortimentini kengaytirish, bir tomondan, chiqitsiz texnologiyalarni
qo’lash yoki mavjud chiqindilardan yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish
hisobiga, amalga oshirilishi mumkin.
1.2. Korxonalarda mahsulot raqobatbardoshligini boshqarishning
o’ziga xos xususiyatlari.
Raqobat, raqobatbardoshlik va raqobatda ustunlik borasidagi turli nazariy
konsepsiyalar va amaliy yondashuvlar mavjud. Mazkur tushunchalarga xorijiy va
mahalliy olimlar tomonidan berilgan ta’riflar qiyosiy tahlil etilib, quyidagicha
ta’rif berish mumkin: “Raqobat – bu, subyektning o’zi uchun maqbul sharoitga
intilishida tovar yoki xizmatlarning narxi va sifati muvofiqligiga erishish yo’li
bilan iste’molchilarning ishonchini qozonishi, ko’zlangan pul manlag’lariga ega
bo’lishi uchun bozor subyektlari o’rtasida yuzga keladigan bahs, musobaqa
kurashidir” 13
.
Raqobatbardoshlik – bu, o’ziga o’xshash raqobatchilar bilan olib boriladigan
bahs, musobaqa kurashida tenglikni saqlab turish, ba’zi holatlarda ustunlikka
erishish qobiliyatidir.
Raqobatdagi ustunlik – bu, bozor subyektining raqobatchilar bilan bo’ladigan
narx, sifat hamda ularningmuvofiqligi bo’yicha tafovutning, naflilikning xaridor va
iste’molchilar uchun farqli ko’rinishidir.
13
Safarov N. Ch. Xalqaro transport xizmatlari bozorida raqobatbardoshlikni oshirishning ustuvor yo’nalishlari:
avtoreferati Toshkent-2012. 9-b.
15

Raqobat va raqobatbardoshlik o’rtasida aloqadorlik mavjud bo’lib , biri
ikkinchisidan kelib chiqadi. Raqobat korxona (firma) larni raqobatbardosh tovarlar
ishlab chiqarishga va xizmatlar ko’rsatishga undaydi.
Raqobatbardoshlik nisbiy o’lchov bo’lib, xususiyati, shundan iboratki, uni
raqobat predmeti (mahsulot raqobatbardoshligi)ga nisbatan ham qo’llash mumkin.
Raqobatdoshlik deganda, odatda, tovar ishlab chiqaruvchilarning minimal
rentabellikni ta’minlaydigan narxda tashqi bozorda sotish uchun ishlab chiqarishga
bo’lgan qobiliyati tushuniladi. Raqobatbardosh tovarlar bozori cheklanib
qolmaydi, makroqitisodiy mazmunga ega bo’ladi.
Mahsulotning raqobatbardoshligi deganda, iste’molchining aniq
ehtiyojlarini qondirish va uni xarid qilish hamda keyinchalik undan foydalanish
uchun sarflanadigan harajatlar darajalari bo’yicha uni, ya’ni mahsulot boshqa
shunday tovarlardan ajralib turadigan tavsiflar yig’indisi tushuniladi.
Mahsulot raqobatbardoshligi – biror bir firma tomonidan ishlab chiqarilgan,
raqobatchi firmalarning xuddi shunday tovarlariga qaraganda yaxshiroq iste’mol
xususiyatlari va texnik-iqtisodiy parametrlariga ega bo’lgan tovarlarning
iste’molchilar tomonidan ajratib olinish “qobiliyati”dir.
Raqobatbardoshlik aynan bozorda kuzatiladi va tovarlarning iste’molchi
ehtiyojlariga muvofiq kelishi solishtirib va tekshirib ko’riladi. Ana shunda
tovarning raqobatbardoshligi real xaridni amalga oshirayotgan xaridor uchun
jozibadorlik darjasini ko’rsatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kuchli raqobat bozorda tanlanganini olish
mumkin bo’lgan turli tovarlar, ular nomenklaturasining tez yangilanishi firma
oldidagi muntazam ishlab chiqariladigan mahsulotni xaridor qanday qarshi oladi,
tovar muvaffaqiyatli yoki muvaffaqiyatsizligining sababi nimada, degan savollar
qo’yadi. Bunday muammolarni tahlil qilish zaruriyatiga yangi buyumlarni ishlab
chiqish narxi, ularni yaratish bilan bog’liq tavakkalchilikning oshishi sabab
bo’ladi. Bularning hammasi korxonani ishlab chiqarilayotgan tovarlar
raqobatbardoshligini diqqat bilan o’rganishga majbur qiladi 14
.
14
Peregudov L.V., Fayziyev R.R. Mahsulot sifati va raqobatbardoshligini boshqarish. Toshkent “Moliya” – 2012.
26-bet.
16

Bizga amaliyotdan ma’lumki, raqobat o’zaro musobaqa shakli bo’lgan va
bo’lib qoladi. Boshqacha aytganda, zamonaviy bozorda raqobat “g’alaba emas,
muhimi qatnashish” , degan musobaqa emasdir.
Ma’lumki “raqobatbardoshlik” tushunchasi “raqobat” tushunchasining bir
qismidir. Agar korxona bozorda muvaffaqiyatsiz raqobat qilayotgan bo’lsa, uning
mahsuloti raqobatbardosh emas.
Raqobatbardoshlik – mazkur bozorda mavjud eng yaxshi o’xshash
obyektlariga nisbatan aniq ehtiyojni qondirish darajasini tavsiflovchi obyekt
xususiyatidir.
Shu bilan birga raqobatbardoshlik – aniq bozor sharoitlarida boshqalar bilan
musobaqada chidash imkoniyati hisoblanadi. Raqobatbardoshlik marketing
tadqiqotlari natijalari bo’yicha aniqlanadi. U tovarning ham aniq ijtimoiy ehtiyojga
moslik darajasi, ham uni qondirishga sarflangan harajatlar bo’yicha uning raqib
tovaridan farqini ifodalovchi tavsifidir.
O’zbekiston amaliyotida tovarlarga nisbatan “mahsulot raqobatbardoshligi”
tushunchasi bilan amalda bir xil ma’noga ega “mahsulot sifati” tushunchasi
ko’proq qo’llanadi, chunki mahsulot sifati deb kamroq harajat qilib, xaridorni
maqbul xolda qondirish xususiyati tushuniladi.
Mahsulotning raqobatdoshligi uning sifati va narxiga ko’ra shu turdagi
boshqa ishlab chiqaruvchilarning mahsulotidan ustunligi bilan belgilanadi.
Firmalarning raqobatdoshligi esa turdosh, raqobatlashuvchi korxonalarga nisbatan
bir xil yoki o’rnini bosuvchi mahsulotlarni iste’mol xarakteristikalari bo’yicha
sifatli va pastroq narxlarda ishlab chiqarish hamda yetkazib berish imkoniyati bilan
bog’liq.
Firmaning raqobatdagi ustunliklarini bir qator omillar belgilab beradi. Bularni
ikki guruhga ajratish mumkin:
 milliy kompaniyalarning rivojlanish darajasi;
 makroiqtisodiy biznes muhitning sifati 15
.
15
Alimov R., Rasulev A., va boshq. O”zbekiston iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish muammolari:nazariya
va amaliyot. –T.:Konsauditinform-Nashr. 2006, 14-b.
17

Shvetsariyaning Davos shahrida har yili bo’lib o’tadigan Jahon iqtisodiy
forumining ishtirokchilari ma’ruzalarida firmalar darajasidagi raqobatdoshlik
to’rtta asosiy omil bilan bog’liq ekani ta’kidlanadi:
 resurslar (mamlakatda korxona mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga
qo’yishi uchun resurslarning mavjudligi, hajmi va sifati);
 tashqi raqobat;
 talab;
 tarmoqlararo aloqalar.
Iste’molchi nazarida yuqoriroq sifati bilan ajralib turgan buyumlar raqobat
ustunligiga egadir. Ammo, bunday yondashishda mazkur mahsulotni tayyorlash
mehnat sig’imliligini material sig’imliligi, konstruksiyasining muhim xususiyatlari
chekkada qolib ketadi.
Tovar raqobatbardoshligining asosiy tashkil etuvchisi uning iste’mol
xususiyatlari va narxidir. Lekin tovarning bozor istiqbollari faqat sifat va ishlab
chiqarish xarajatlariga bog’liq emas. Tovarning muvaffaqiyatli yoki
muvaffaqiyatsizligi sabablari ta’minlovchining reklama faoliyati, nufuzi,
texnikaviy xizmatning taklif etilayotgan darajasi kabi boshqa notovar omillar
bo’lishi mumkin.
Lekin raqobatbardoshligini ta’minlash bo’yicha korxona faoliyatining ishlab
chiqarishga oid bo’lmagan jihatlari qanchalik muhim bo’lmasin, asos – sifat, narx
va texnikaviy xizmatdir.
Tovar raqobatbardoshligini oshirish uchun raqobatbardoshlikni miqdoriy
o’lchash imkonini ta’minlash kerak, bu esa uning darajasini oshirish imkonini
beradi, iqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi shaklida shunday miqdoriy ma’lumotni
yig’ish mahsulot raqobatbardoshligini yaxshilash jarayonining muhim bosqichidir.
Miqdoriy ko’rsatkichlar tahlili joriy davrda raqobatbardoshlik darajasi, uni
oshirish zarurati darajasi, bu maqsadga erishish potensial usullari haqida fikr
yuritish imkonini beradi. Undan tashqari, aytib o’tilgan ko’rsatkichlardan
foydalanib, boshlang’ich davrda ko’rilgan chora-tadbirlar samarasiga baho berish
mumkin. Tahlil qilinayotgan tovar raqobatbardoshligini o’lchash uchun mazkur va
18

raqib tovarlar xizmatining me’yoriy muddatda foydali samarasini tavsiflovchi sifat
ma’lumotini hamda obyektlar hayotiy sikllari davomidagi jami sarflarni bilish
zarur.
Menejer o’z firmasi buyumlari raqobatbardoshligini o’rgangandan keyin, ular
raqobatbardoshligini oshirish va erishilgan darajada ushlab qolish uchun zarur
bo’lgan aniq chora-tadbirlarni bajarishga kirishishi lozim. Bu yo’nalishda ish tovar
raqobatbardoshligini boshqarishga yondashish jihatlarini tanlashdan boshlanadi.
Bunday yondashishlardan bir nechtasi ma’lum: tizimli, majmuiy, funksional.
Tizimli yondashish – asosida obyektlarni yaxlit tizim sifatida o’rganish yoki
maxsus ilmiy bilish va ijtimoiy amaliyot uslubidir. Tizimli yondashishning eng
muhim tamoyillari quyidagilar:
 qarorlar qabul qilish jarayoni oxirgi maqsadlarni aniq belgilash va
ravshan ifodalashdan boshlandi;
 doirasida har bir xususiy yechimning barcha oqibatlari va o’zaro
bog’lanishlari aniqlanadigan butun muammo bir butunlik, yagona
tizimdek ko’riladi;
 maqsadga erishishning imkoni bo’lgan muqobil yo’llarini aniqlash va
tahlil qilishning xosligi;
 ayrim kichik tizimlarning maqsadlari butun tizim maqsadlari bilan
to’qnashish mumkin emas.
Tizim – ma’lum yaxlitlik, birlikni hosil qiladigan munosabat va aloqalarda
bo’lgan elementlar majmuasi. Tizimli tahlil tamoyillaridan kelib chiqib, marketing
tadqiqotlari asosida avval tovar yoki xizmatlar parametrlari shakllantiriladi: nima
chiqarmoq, qanday sifat ko’rsatkichlari va qanday sarflar bilan, kim uchun qaysi
muddatda, kimga va qanday narxda sotmoq kerak?
Eng avvalo, tovar me’yorlari bo’yicha raqobatbardosh bo’lishi kerak. Undan
keyin resurslar va ma’lumotnoma kerakligi, ishlab chiqarishning tashkiliy-
texnikaviy darajasi (texnika, texnologiya, ishlab chiqarish, mehnat va boshqarishni
tashkil qilish) va tashqi muhit parametrlari (siyosiy, iqtisodiy, texnologik,
19

ijtimoiydemografik, mamlakatlar madaniy muhiti va mazkur mintaqa
infratuzilmasi) ni o’rganib, nimalarni oldindan ko’rish mumkinligi aniqlanadi.
Tovar raqobatbardoshligini ta’minlash uchun tovar iste’molchiga uchun tovar
iste’molchiga yetkazilib beradigan paytgacha marketing tadqiqotlari natijalari
jahon yutuqlari darajasida bo’lishi, muhit tizim ichida jarayonlar me’yorida
kechikishiga ko’maklashishi kerak.
Ammo shuni qayd qilish kerakki, oldin tizimning chiqishiga, keyin chiqishiga
va faqat undan keyin jarayonga bo’lgan talablar shakllantiriladi. Boshqacha
aytganda, oldin tashqi muhit bilan bo’lgan munosabatlarni aniqlash kerak va faqat
undan keyin jarayon sifatini oshirish ustida ishlash lozim.
Mahsulot raqobatbardoshligini boshqarishga bunday yondashish tovarni
bozorga tatbiq qilish paytiga uni ishlab chiqarish eng yaxshi jahon namunalari
darajasida ta’minlashiga da’vat qiladi. Mahsulotni yangilash rejalashtirilganda
raqiblardan o’zib ketish uchun tovarga qo’yiladigan bo’lajak talablar muhim
ko’rsatkichlari rivojlanishining tendensiyalarini oldindan ko’rish uchun sifatli
ma’lumotdan foydalanish kerak.
Majmuiy yondashish boshqarishning texnikaviy, iqtisodiy, ekologik,
ijtimoiy, tashkiliy va boshqa jihatlari o’zaro bog’lanishda ko’rishni nazarda tutadi.
Funksional yondashish da bitta ehtiyojni qondirish uchun yangi muqobil
tuzilmalar va usullar qurish yo’lidan boriladi. Tovar hayotiy siklidagi yig’indi
xarajatlar birligiga maksimal foydali samara beradigan obyekt tanlanadi. Mazkur
yondashishning asli – yangi yoki mavjud ehtiyojlarni qondirish uchun butunlay
yangi tovarlarni yaratishdir.
Korxona mahsulotlari raqobatbardoshligini oshirishning o’z-o’zidan ko’rinib
turgan usullari ishlab chiqarish harajatlari darajasini iste’molchi xarajatlari
darajasidan pasaytirish, mahsulot sifatni oshirish yokiiste’molchi sotib olgandan
keyin tovarga qilinadigan xizmat sifatini oshirishdir. Lekin raqibidan ustunroq
chiqishning boshqa usuli ham bor. U firma bozorda qandaydir jabhada aniq
ifodalangan kompetensiyaga erishishga harakat qilishidan iboratdir.
20

Aniq ifodalangan kompetensiyaning ma’nosi shundaki, firma mahsulot ishlab
chiqarishda yoki uni tarqatishda nimanidir o’z raqiblaridan yaxshirioq qiladi, bu
esa mijozlarni o’ziga jalb qilish va saqlab qolish imkonini beradi.
Ba’zan mahsulot narxi raqib firmalarnikidan yuqoriroq bo’lsa ham, lekin
kompaniya, masalan, eng mustahkam soatlar yoki eng kam raqiblarnikiga nisbatan
raqobatdoshliroq bo’ladi. Raqobatdoshlikni oshirish maqsadida xarajatlarni
kamaytirish yoki chora-tadbirlarni baravariga amalga oshirishga harakat qilish
shart hisoblanmaydi. Ayrim hollarda raqobatbardoshlik janhasida firma tovariga
nufuz yoki kompetensiya beradigan qandaydir o’rnini tanlash samaraliroq bo’ladi.
Iste’molchilar o’rtasida kompaniya obro’ga ega bo’lishi mumkin bo’lgan
o’rinlardan bir nechtasini aytsh mumkin:
 mahsulotning texnikaviy tavsiflari bo’yicha peshqadamlik;
 buyumning ishonchliligi bo’yicha peshqadamlik;
 buyumlarning baland narxidan iste’molchilarni qaytmaslikka
undaydigan buyum mustahkamligi bo’yicha peshqadamlik;
 yetkazib berish bo’yicha peshqadamlik;
 buyurtmachilar talablariga binoan buyumlarni “induallashtirish”.
 mahsulotni bozorga tatbiq etish;
 ishlab chiqarish hajmini maslashuvchan boshqarish.
Bizning bozorimiz raqobat nimaligini anglab bo’lgan. O’zbekistonda sifatli va
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqaruvchi firma va korxonalar yildan-yilga
ko’payib bormoqda. Bozorimiz mahsulotlar bilan to’yingan, ular chet davlatlarga
eksport qilinmoqda. Bizning ichki bozorimizda xorijiy mahsulot bilan
muvaffaqiyatli raqobat qilish uchun korxona qanday chora-tadbirlar ko’rishi kerak,
bozorda tovar muvaffaqiyatini oldindan qanday bilishi kerak, tovarga talab
yo’qligining oldini qanday olishi kerak, firma mahsulotiga iste’molchilar diqqatini
qanday jalb qilish mumkin – shu va boshqa ko’p savollarga javobni aynan tovar
menejmenti beradi.
Agar firma menejeri bozordagi vaziyatni o’z ichki hissiyoti bilan oldindan
bilsa, to’g’ri yechimlarni mohirona tanlashdan holi bo’lmasa va
21

raqobatbardoshlikni boshqarish san’atini bilib olgan bo’lsa, korxona bozorda
muvaffaqiyat qozonishi aniqroq bo’ladi.
Firma ishlab chiqarayotgan tovar raqobatbardosh bo’lsa, kompaniyaning
asosiy maqsadi – yetarli darajada foyda ko’rish va bozor munosabatlari
sharoitlarida yuqori cho’qqilarga chiqishini ta’minlashdir. Tovarlar
raqobatbardoshligini samarali boshqarish ayniqsa, o’z mahsuloti bilan tashqi
bozorga chiqmoqchi bo’lgan korxonalar uchun muhimdir. Bu masalani amalga
oshirish ulardan iste’molchilarga peshqadam firmalar taklif etayotganlardan
yaxshiroq tovarni, ularni sotish va xizmat qilish shartlarini taqdim etishni talab
qiladi. Bu faqat raqobatbardoshlik mexanizmlarini, o’z tovarlari
raqobatbardoshligini ko’tarish usul va yo’llarini sinchkovlik bilan o’rganish
asosida amalga oshirilishi mumkin.
1.3. Korxonalarda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash,
modernizatsiyalash va mahsulot sifatini oshirish usullari.
Diversifikatsiya usuli korxona yoki davlatning moliyaviy barqarorligini
ta'minlash uchun ishlatiladi. Bitta kontragentga e'tibor qaratish bilan bir qator
afzalliklarga ega:
 tarmoqlararo bozor mavjud bo'lib, unda bitta xaridor (sotuvchi)
hamkorlik qilishdan bosh tortsa, siz boshqasini topishingiz mumkin;
 bankrotlik xavfini sezilarli darajada kamaytiradi;
 korxonaning salohiyati kengroq ochib beriladi;
 mahsulotga yoki mahsulot guruhiga talab kamaygan taqdirda
biznesning hayotiyligi oshadi.
Shu bilan birga, usul kamchiliklarsiz emas. Bularga quyidagilar kiradi:
 boshqaruv va rejalashtirish jarayonlarining murakkablashishi;
 qoida tariqasida, eng daromadli yo'nalishda kapital
kontsentratsiyasining pasayishi;
22

 yangi faoliyatni rivojlantirishda to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita yo'qotish
ehtimoli. Dastlabki davrda ular deyarli muqarrar.
Ushbu yaqqol kamchiliklarga qaramay, faqat bitta etkazib beruvchiga yoki
xaridorga qaratilgan maqsad ortiqcha tahdidlarga olib keladi. Kompaniyalarni bitta
turdagi mahsulotdan boshlab diversifikatsiya qilish bo'yicha muvaffaqiyatli
misollar ko'plab variantlarga ehtiyoj borligidan dalolat beradi.
Shved kompaniyasi SAAB samolyot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan, ammo
Ikkinchi Jahon urushidan so'ng aviatsiya texnologiyasidan foydalangan holda
avtomobillar ishlab chiqarishni o'zlashtirgan.
Qishloq xo'jaligi ekin maydonlarini diversifikatsiyalash bilan tavsiflanadi.
Faqat bitta ekinni tikish bilan ishlab chiqaruvchi hosilning etishmasligi bilan o'zini
xavf ostiga qo'yadi.
Rossiyaning “Gazprom” kompaniyasi yangi quvurlar shaklida
uglevodorodlarni yetkazib berish uchun infratuzilmani yaratib, ko'p tarmoqli
eksport kanali bilan ta'minlaydi. Ulardan birini qoplash xavfi yetkazib berishda
uzilishlarga olib kelmaydi.
Yuqoridagi misollardan biz barcha darajadagi diversifikatsiya shakllari va
turlarining xilma-xilligi to'g'risida xulosa chiqarishimiz mumkin. Usul quyidagi
faoliyat sohalarida qo'llaniladi:
Milliy iqtisodiyot. Kam miqdordagi moliyaviy daromad manbalariga ega
davlatlarning suvereniteti xavf ostida. Iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish deganda
bir tomonlama rivojlanish natijasida kelib chiqadigan nomutanosiblikni bartaraf
etish tushuniladi. Bir (yoki bir nechta) sektorga tanqidiy qaramlik tashqi bosimni
(ko'pincha siyosiy) kuchaytirish uchun sharoit yaratadi, bunga zamonaviy dunyoda
ko'plab misollar mavjud.
Ishlab chiqarish. Korxonada ishlab chiqarilgan har qanday mahsulotga
talabning pasayishi, agar u yagona bo'lsa, to'liq xarobaga olib kelishi mumkin.
Mamlakat tashqarisidagi tadbirlar. Jug'rofiy diversifikatsiyalashning
mumkin bo'lgan foydalari, avvalambor, soliq qonunchiligidan foydalanish
imkoniyatlarini o'z ichiga oladi. Arzon ishchi kuchi resurslari ko'plab firmalarni
23

chet elda ishlab chiqarish ochishga undaydi. Boshqa afzalliklar xom ashyo bazasi,
energiya manbalari va boshqalarning yaqinligi bo'lishi mumkin.
Qarzlarni sug'urtalash. To'lovlarning kafolati qimmatli qog'ozlar
ko'rinishidagi aktivlar tomonidan ta'minlanadi. Sug'urtalovchi zaxira turlari qancha
ko'p bo'lsa, amortizatsiya xavfi kamayadi.
Valyuta sarmoyalari. Oddiy fuqarolar ham, butun davlatlar valyuta
rezervlarini yaratishda stavkalarning o'zgarishini hisobga olishadi, ammo ularni
mutlaq aniqlik bilan oldindan aytib bo'lmaydi. Katta zaxiralar ko'pincha turli xil
pul birliklarida va boshqa turdagi qiymatlarda saqlanadi.
Mehnat zaxiralari. Ish beruvchilar ham, xodimlar ham xodimlarning
malakasini universallashtirishdan manfaatdor. Birinchisi o'zaro almashish
imkoniyatiga ega, ikkinchisi esa mehnat bozorida raqobatbardoshlikni oshiradi.
Investitsiya. Turli rentabelli korxonalarning qimmatli qog'ozlariga
sarmoyalash uning egasining moliyaviy barqarorligini oshiradi.
Ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish - diversifikatsiyaning eng keng
tarqalgan turlaridan biridir. Korxonada ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish
yangi sohalarni o'z ichiga olgan holda korxona doirasini kengaytirishni anglatadi.
Bunga yapon zayatsu yoki koreys shaybollari (ko'p tarmoqli korporatsiyalar) misol
bo'la oladi, ularning assortimenti juda keng - yirik kemalardan miniatyurali radio
jihozlariga qadar.
Ishlab chiqarishni bunday kombinatsiyasi va diversifikatsiyasi umumiy va
yordamchi liniyalarning mavjudligini nazarda tutadi, ularning ba'zilari mutlaq
ko'rinishda katta foyda keltiradi, boshqalari nisbatan past tezlikda yuqori
rentabellik bilan ajralib turadi.
Albatta, bunday strategiya kam rentabelli va hattoki sarguzashtli dasturlarni
ishlab chiqishga aktivlarni majburiy ravishda ajratishda aks ettirilgan salbiy ta'sir
ko'rsatadi. Shu bilan birga, biznes faoliyatini diversifikatsiya qilish bu
kompaniyaning ichidagi raqobatdir: moliyalashtirish uchun loyiha o'z va'dasini
tasdiqlashi kerak. Korxonaning iqtisodiy faoliyati jarayonida resurslarni eng
tejamli mahsulot turlari foydasiga qayta taqsimlash mavjud.
24

Diversifikatsiya strategiyasining turlari (uchta) va uning turlari (shuningdek,
uchta) mavjud. Ular batafsil ko'rib chiqilishi kerak:
Diversifikatsiya
strategiyasining
turlari Qisqacha tavsif Misollar
Konsentrik Shuningdek,
markazlashtirilgan deb
ham nomlanadi.
Texnologik baza
o'zgarishsiz qolmoqda.
Yangi mahsulotlar ishlab
chiqarish va bozorlarni
kengaytirish. Muhandislik
kompaniyasi
ixtisoslashgan
mahsulotlar ishlab
chiqaradi, kosmik
agentlik bilan hamkorlik
qiladi va mudofaa
buyurtmalarini bajaradi.
Gorizontal Zotan zabt etilgan
bozorning imkoniyatlari
va mavjud texnologiyalar
qo'llaniladi. Kompaniya
an'anaviy
iste'molchilarga
mo'ljallangan yangi
mahsulot namunalarini
ishlab chiqaradi. Faqatgina televizorlar
ishlab chiqargan
kompaniya bir-birini
to'ldirish asosida sun'iy
yo'ldosh qabul qilish
tizimlari, DVD pleerlar,
audio moslamalar va
boshqa iste'molchi
elektron qurilmalar bilan
o'z doirasini
kengaytirmoqda.
Konglomerat Amalga oshirish nuqtai
nazaridan eng qiyin deb
hisoblanadi.
Markazlashtirilgan va
gorizontal
diversifikatsiyadan farqli
o'laroq, ilgari ushbu
kompaniyaga xos
bo'lmagan tubdan yangi
mahsulotlar ishlab
chiqarishni o'z ichiga
oladi. Buning uchun katta
resurslar, malakali
mutaxassislarni jalb
qilish, qo'shimcha
tadqiqotlar, reklama,
boshqaruvni qayta qurish
va boshqa zarur choralar Neft kompaniyasining
media-guruhi tomonidan
so'rilishi.
25

talab etiladi.
Korxona faoliyatini modernizatsiyalash ning asosiy maqsadi –
moddiytexnika bazasini takomillashtirish va ishlab chiqarishni tashkil etishda
zamonaviy texnika va texnologiyalarni qo’llash orqali mahsulot ishlab chiqarish
hajmi va sifatini oshirishdan iborat. Biroq, e’tibor qaratish lozimki,
modernizatsiyalash jarayoni ko’p qirrali va turli natijalarni keltirib chiqarish
imkoniyatga ega.
Shu bilan birga modernizatsiyalash chora-tadbirlari turlituman bo’lib, ularni
qo’llashning muqobil yo’llari mavjud. Muayyan choratadbirni ustun ravishda
qo’llash imkoniyati va zarurligi uni qo’llashdan olinadigan natijaga bog’liq. Bu
natijalarni oldindan hisob-kitob qilish, ularni o’zaro taqqoslash va shu asosda eng
ahamiyatlisi tanlab olish pirovardida modernizatsiyalashning muvaffaqiyatini
belgilab beradi. Bundan ko’rinadiki, modernizatsiyalash chora-tadbirlarining
muqobilligi va natijalarining turlichaligi mazkur jarayon samaradorligini baholash
zaruratini keltirib chiqaradi.
Modernizatsiyalash jarayonlarni samaradorligini baholash zarurligi,
shuningdek, tarmoq modernizаtsiyalash dasturlarining to’g’ri shakllantirilganligi
va ilmiy asoslanganligini aniqlash orqali ham namoyon bo’ladi. Odatda,
modernizatsiyalash dasturlari tarmoq va soha mutasaddi idoralari tomonian
shakllantirilib, u o’z ichiga tarmoq, korxona va tashkilotlarda amalga oshirilishi
lozim bo’lgan chora-tadbirlarni oladi. Biroq, muayyan sharoit va davrda tuzilgan
dasturlar vaqt o’tishi bilan o’zgarish xususiyatiga ega.
Ayniqsa, uzoq muddatli dasturlarga oraliq o’zgartirish va tuzatishlarni kiritib
boorish ularning yanada takomillashuviga hamda samaradorligining oshishiga olib
keladi ishlab chiqarishni modernizatsiyalash samaradorligini oshirish nuqtai
nazaridan asosiy vazifasi – korxona faoliyatini uni moliyaviy resurslar bilan
ta’minlovchi aksionerlar manfaatlarini amalga oshiradigan tarzda tashkil etish
hisoblanadi.
26

Ishlab chiqarish korxonalarida modernizatsiyalash jarayonlarini boshqarish
samaradorligini baholashda mazkur jarayonni amalga oshirishning mantiqiy
jihatdan ketma-ketligini aniqlash va uslubiy asoslarini ishlab chiqish maqsadga
muvofiqdir.
5-rasm. Ishlab chiqarish korxonalarini modernizatsiyalash
jarayonlari boshqaruv samaradorligini baholash ketma-ketligi.
Ishlab chiqarish korxonalarni modernizatsiyalash jarayonlari boshqaruv
samaradorligini baholash ketma-ketligida dastlabki bosqichni ishlab chiqarish
korxonalarda modernizatsiyalash jarayonlarini boshqarish siklini belgilab olish va
ularning to’g’ri yo’lga qo’yilganligini baholash tashkil etadi. Shunga ko’ra, ishlab
271-bosqich : Ishlab chiqarish korxonalarida
modernizatsiyalash jarayonlarini boshqarish
siklini belgilash
2-bosqich: Modernizatsiyalash jarayonlari
boshqaruv samaradorligini ifodalovchi
mezonlar va ko’rsatkichlar tizimini aniqlash
3-bosqich: Modernizatsiyalash jarayonlarini
boshqaruv samaradorligini ifodalovchi
ko’rsatkichlarni hisoblash usullarini ishlab
chiqish
4-bosqich: Olingan natijalarni o’zaro
(muayyan davrga, boshqa soha yoki
tarmoqlarga nisbatan) taqqoslash ishlarini
amalga oshirish
5-bosqich: Ishlab chiqarish korxonalarini
modernizatsiyalash jarayonlari boshqaruv
samaradorligini yanada oshirish chora-
tadbirlarini ishlab chiqish

chiqarish korxonalarda modernizatsiyalash jarayonlarini boshqarish siklining
quyidagi ko’rinishini tavsiya etamiz (5-rasm).
Tahlillardan shu ko’rinadiki, korxonalarda modernizatsiyalash jarayonlarini
boshqarish siklini 6 fazadan iborat deb belgilab olingan. O’z o’rnida ta’kidlash
lozimki, ushbu bosqichlar soni va ularning mazmuni mazkur jarayonni tahlil etish
murakkablik darajasiga qarab o’zgarishi mumkin. Bu borada eng muhimi – fazalar
orqali ifodalanuvchi jarayonlarning boshqaruv mazmunini to’liq qamrab olishi va
namoyon etishidadir:
1-faza: Korxonalarni moderniztsiyalash imkoniyatlarining tahlili. Bunda
asosan quyidagi ikkita jihatga e’tibor qaratiladi:
 korxona bo’yicha modernizatsiyalash imkoniyatlarini baholash;
 mahsulot tayyorlash yaxlit texnologik jarayoni bo’yicha korxonaning
modernizatsiyalash imkoniyatlarini baholash
2-faza: Modernizatsiyalash jarayolarini rejalashtirish. Rejalashtirishdan
maqsad – modernizatsiyalash jarayonlarini uzilishlarsiz va o’zaro muvofiq holda
amalga oshirish.
3-faza: Modernizatsiyalash jarayonini tashkil etish. Tashkil etish -
rejalashtirgan vazifalarning amaliy harakatini ta’minlashga xizmat qiluvchi chora-
tadbirlar majmuidir.
4-faza: Modernizatsiyalash jarayonlarini motivatsiyalash. Bu bosqichda
motivatsiyalash dividend siyosati, moliyaviy natijalarda ishtirok etish, mukofotlash
tizimi va boshqa iqtisodiy vosita hamda dastaklardan foydalaniladi.
5-faza: Modernizatsiyalash jarayonlarini nazorat qilish. Nazorat –
boshqaruvning tarkibiy elementlaridan biri hisoblanadi. Umumiy nazoratni
korxonaning boshqaruvi amalga oshiradi. Joriy nazorat esa asosan texnik va
texnologik jarayonlar nazoratidan iborat bo’lganligi sababli, asosan korxonaning
modernizatsiyalash bo’yicha ma’sul bo’linmalari tomonidan amalga oshiriladi.
6-faza: Modernizatsiya jarayonlarini tartibga solish. Bu o’rinda tartibga solish
mazkur jarayonlarning boshqarish nuqtai nazaridan qaraladi. Modernizatsiyalash
jarayonlariga puxta tayyorgarlik ko’rilishiga (masalan, korxonada
28

modernizatsiyalash dasturining ishlab chiqilishi, ekpertizadan o’tkazilishi va qabul
qilinishi, korxona va korxonalararo darajada modernizatsiyalash bo’yicha aniq
vazifalarning belgilab berilishi va boshqalar) qaramay, uning murakkab tavsifi va
xususiyatlaridan kelib chiqib, muayyan joriy tuzatish va o’zgartirishlarni kiritib
boorish taqozo etiladi.
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti ishlab chiqariladigan mahsulot sifatiga qat’iy
talablar qo’yadi, chunki hozirgi zamonda har qanda korxonaning omon qolishi,
uning tovarlar va xizmatlar borasidagi mustahkam mavqei raqobatbardoshlik
darajasi bilan belgilanadi. Raqobatbardoshlik ikki ko’rsatkich - baho va mahsulot
sifatining darajasi bilan bog’liqdir.
Ishlab chiqarishni erkinlashtirish ikkinchi omil birinchi o’ringa
ko’tarilmoqda. Chunki sifat korxonaning obro’si va yanada gullashi hamda sifatni
bshqarish -, barcha xodimlar, rahbardan tortib aniq ish bajaruvchi uchun ishning
alfa va va omegasi, ya’ni avvali va oxiridir. Shu tufayli davlatning iqtisodiy, shu
jumladan, ishlab chiqarish miqyosida sifat masalasi muhim o’rin egallaydi.
Mahsulot sifatini oshihrish – bu, oqibat-natijada uning miqdori, resurslarni
tejash, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni to’laroq qondirish masalasi hisoblanadi.
Ya’ni, har qanday mahsulot eng yuqori texnikaviy-iqtisodiy va estetik hamda
boshqa bir qator talablarga muvofiq kelishi, jahon bozorida raqobat qilish
qobiliyatiga ega bo’lishi kerak. Agar sifat muammosi hal etilmasa, ijtimoiy ishlab
chiqarish va aholining tovarlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirib bo’lmaydi.
Mahsulot (ish, xizmat) sifati – muayyan shu mahsulotning har tomondan
foydalanishga mukammal ekanligini belgilovchi xususiyatlar yig’indisidir.
Mahsulot sifati – bu, shu mahsulotdan ma’lum maqsadda foydalanish uchun
uning yaroqlilik darajasi, mahsulotning xalq xo’jaligi ehtiyojlarini,
iste’molchilarning talab va didlarini qondirish qobiliyatidir.
Ishlab chiqarish mahsuloti sifati tarmoqning, korxona(firma)ning faoliyatini
rejalashtirishda va uni aniqlashda qo’llaniladigan ko’rsatkichlardan biri
hisoblanadi. Unda mehnatni tashkil qilishm uning jihozlanish darajasi,
mutaxassisliklarining malakasi, ishlab chiqarishni boshqarishning holati
29

ifodalanadi. Mahsulot sifati iqtisodiy jihatdan iste’mol qiymatining o’lchovi va
foydalanish darajasi ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Mahsulot sifati iqtisodiy kategoriya bo’lib, ishlab chiqaruvchi va
iste’molchilarning munosabatlarini, sifatli mahsulot ishlab chiqarish, reja
topshiriqlarini bajarish hamda mahsulotga baho belgilash bo’yicha korxonaning
davlat bilan munosabatlarini ifoda etadi. Undan tashqari, mahsulot sifati
korxonalar o’rtasidagi sifatli mahsulot uchun moddiy rag’batlantirish va sifatsiz
mahsulot ishlab chiqarilgani uchun moddiy javobgarlikka tortish bo’yicha
munosabatlarni ifodalaydi.
Mahsulot raqobatbardoshligini oshirishning asosiy yo‘nalishlari.
Mahsulot sifati uni yaratish jarayonida ta'minlanadi va unga bir necha omillar ta'sir
o‘tkazadi. Bular 3 guruhga bo‘linadi:
- material-texnik omili.
- ma'muriy omil.
- inson omili.
Bu uch omil sifatni ta'minlashda kerakli shart deb hisoblanadi. Bularning
ichida eng asosiysi inson omili va sifat muammosini yechishda avvalom bor inson
omilidan - xodimlarni mehnat sifatiga bo‘lgan qizikishini oshirishdan boshlash
kerak. Sabab shundaki qiziqishi yo‘k ishchi yaxshi, zamonaviy dastgoxlarda ham
yaxshi ishlamaydi, qiziqishi bo‘lsa yomon sharoitlarda ham mahsulot sifatini
oshirishga harakat qiladi.
Маhsulot sifati texnika taraqqiyotining sur’atlarini, mehnat unumdorligini va
shu orqali ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini ta’riflovchi iqtisodiy
kategoriyadir. Mahsulot sifatni muntazam ravishda yaxshilash iqtisodiyotni
rivojlantirishning zarur sharti, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish,
xalq faravonligini o’stirishning asosiy omillarida biri hisoblanadi.
Mahsulotning miqdori va sifati o’zaro dialektik bog’liqdir. Yuqori sifatli
mahsulot sifatsiz tayyorlangan mahsulotga nisbatan jamiyat ehtiyojlarini yuqoriroq
darajada qondirishga qodir. Demak, mahsulot sifatini oshirish ishlab chiqarish
hajmini qo’shimcha harajatlarsiz oshirish, demakdir. Ishlab chiqarilayotgan
30

mahsulot sifati, va miqdorining o’zaro bog’liqligi mahsulot sifatni oshirish,
jamiyat ehtiyojlarini to’la qondirishga imkon beradi, mamlakatimiz ishlab
chiqaruvchi kuchlari o’sishining muhim omili bo’lib xizmat qiladi.
Sifatli mahsulot doimo o’z xaridorlariga ega. Hozirgi davrda mazkur talab
qondirilgandagina mahsulotni dunyo bozoriga chiqarish mumkin. Bu esa, o’z
navbatida, mamlakatga eksportdan keladigan valyuta tushumini ko’paytirish orqali
yangi texnika va texnologiyalar sotib olish, ishlab chiqarish hajmini kengaytirish,
samaradorligini oshirish imkonini beradi. Yuqori sifatli mahsulot ishlab
chiqarishga va uni sotishga erishgan korxona(firma) o’z ishlab chiqarish
salohiyatini yanada yulsaltirish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Bunday subyektlarning ko’payishi esa mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishining asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotining
taraqqiy etishi esa, uning aholisini daromadlari va demak, turmush darajasining
yuksalishiga olib keladi. Natijada sifatli mahsulot va yuqori darajada ko’rsatilgan
xizmatlarga talab ko’payadi. Ya’ni, sifatli mahsulot o’zining sifatli iste’molchisini
yaratadi. Pirovardida jamiyatda yanada yuqoriroq darajada iqtisodiy o’sish
ta’minlanadi.
Mahsulot sifatni yaxshilashga oid vazifalar va tadbirlar tuzilayotganda ularni
amalga oshirish imkoniyatlari va maqsadga muvofiqligi texnikaviyiqtisodiy
jihatdan asoslanadi.
Buning uchun quyidagilar asos qilib olinadi:
 ishlab chiqarilgan mahsulot sifatiga bo’lgan talablar va kelgusida uni
takomillashtirish imkoniyatlari;
 mahsulot sifat darajasini baholash;
 ishlab chiqarilgan mahsulotga uchragan nuqsonlarni yuzaga chiqarish
va tahlil qilish;
 laboratoriyadan o’tkazilgan sinov natijalari, iste’molchilar tomonidan
yuborilgan norozichilik hujjatlari, texnikaviy nazorat vama’lumotlar;
 ilg’or korxonalarning mahsulotlari bilan taqqoslash.
31

Mahsulot sifatni yaxshilashga oid tadbirlar majmuasiga quyidagilar kiradi:
 mahsulotning sifat ko’rsatkichlarini yaxshilashga qaratilgan asosiy
tajriba va loyihalashtirish ishlari hamda tashkiliy-texnikaviy tadbirlar;
 ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasini takomillashtirishga oid
tadbirlar;
 xomashyo va materiallar sifatni oshirish bo’yicha ta’minlovchilargf
qo’yiladigan talablar;
 mahsulot sifatini oshirish bo’yicha o’tkaziladigan ilmiy-tadqiqot,
tajriba va loyihalshtirish yuzasidan ilmiy-tadqiqot, tajriba va
loyihalashtirish yuzasidan ilmiy-tekshirish, loyihalashtirish
tashkilotlariga beriladigan topshiriqlar;
 texnikaviy hujjatlarni yaxshilash tadbirlari;
 rioya qilishni tekshirish sharoiti, ishlab chiqarishni o’lchov asboblari
bilan taminlash, ularning aniq ishlashini kuzatib turish tadbirlari;
 standartlarni o’zlashitirish, ularga rioya qilish, buyumlarni
unifikatsiyalashtirish, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish,
nuqsonlarning oldini olish va iste’molchilar tomonidan bo’ladigan
noroziliklarni kamaytirish bo’yicha tadbirlar.
Mahsulot sifat darajasini oshirish yo’llaridan biri uning texnikaviy darajasi va
sifatini oshirishdir. Buning uchun:
 eng yangi jahon yutuqlari asosida mahsulotni ishlab chiqishda
prinsip jihatdan yangi loyiha va konstruksiyalardan;
 mahsulotni ishlab chiqishda yangi texnologik, tashkiliy-
texnologik, iqtisdoiy va ijtimoiy yechimlardan foydalanish zarur.
Mahsulot yuqori sifatining poydevori prinsipial jihatdan, yangi
texnologiyalar, yuqori samarali va chiqindisiz jarayonlar, yangi konstruksion
materiallar va boshqalardir. Mahsulot sifati qanchalik yaxshi bo’lsa boshqa teng
sharoitlarda uning mavjud ehtiyojlarini to’laroq qondirish qobiliyati ham
shunchalik to’laroq bo’ladi.
32

Mahsulot sifatiga va uning texnikaviy xususiyatlariga baho berish uchun
quyidagi ko’rsatkichlar tizimi qo’llaniladi:
Iste’mol qilish xususiyatlari bo’yicha talabni qondirish ko’rsatkichlari.
Bunday ko’rsatkichlar mahsulotdan tayinli, belgilangan ravishda foydalanish
natijasida kerakli samarani tavsiflaydi. Ishlab chiqarish – texnik vazifani
bajaruvchi mahsulot uchun mehnat unumdorligini ko’rsatkichi xizmat qilishi
mumkin. U baholanayotgan mahsulot yordami bilan qanday hajmdagi mahsulotni
tayyorlash yoki ma’lum davr ichida qanday hajmdagi ishlab chiqarish, xizmat
ko’rsatishi mumkinligini ifodalaydi.
Mustahkamlik ko’rsatkichlari – buyumlarning buzilmasligi, yaxshi saqlanishi,
ta’mirlashga qulayligi, shuningdek, chidamliligidir. Mashina va o’lchov
asboblarining sifati ularning mustahkamligiga va uzoq ishlash qobiliyatiga qarab
aniqlanadi. Har bir buyumning mustahkamligi mo’ljallangan muddatda, o’z xizmat
parametrlarini o’zgartirmay, zimmasiga yuklatilgan vazifalarni boshqarish,
vositaning, ya’ni qurolning ishlash muddati – mo’ljallangan vaqtda ishlash
qobiliyatini o’zgartirmaslik xususiyatidir.
Техnologik ko’rsatkichlar mahsulotni tayyorlash va ta’mirlash jarayonida
yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash uchun konstruktor-texnologik yechimlar
samaradorligini ifodalovchi ko’rsatkichlardir. Aynan texnika va texnologiya
yordamida mahsulot ishlab chiqarishning ommaviyligi, material xarajatlarini,
mablag’lar, mehnat va vaqtni oqilona taqsimlash ta’minlanadi
Standartlashtirish va unifikatsiyalash ko’rsatkichlari – mahsulotning
standartli, unifikatsiyalashgan va original, ya'ni ajoyib, ajralmas qismlar bilan
qondirilganligi, to’ydirilganligi, shuningdek, boshqa buyumlarga nisbatan
unifikatsiyalashganlik darajasi. Ular traktorni boshqarish uchun kerak bo’lgan
kuchlar, muzlatgichda dastakning joylashishi, harorat, namlik, yorug’lik, shovqin,
vibratsiya, nurlanish, yonuvchi maxsulotlarda uchar gazi va suv bug’ining
yig’ilishi bo’lishi mumkin.
33

Ergonomik ko’rsatkichlar insonning buyum bilan munosabatini va bu
buyumdan foydalanishda ro’y beradigan gigiyenik, fiziologik va ruhiy xususiyatlar
majmuini aks ettiradi.
Estetik ko’rsatkichlar buyumlarning badiiy-konstruktorlik xususiyatlarini
ifodalaydi. Ular buyumning tovar qiyofasi jonliligini, shaklining ma'qulligini,
kompozitsiyaning butunliligini, mukammal bajarilganliligini va barqarorligini
tavsiflaydilar.
Transportabellik kursatkichlari maxsulotning tashish uchun moslashganligini
ifodalaydi.
Patent-huquqiy ko’rsatkichlar mahsulotning patentli himoyasini va patently
sarxilligini (asilligini) tavsiflaydi va raqobatbordoshligini aniqlashda muhim omil
hisoblanadi. Patent-xuquqiy ko’rsatkichlarni aniqlashda buyumlarda yangi texnik
omillar borligini, shuningdek, mamlakatda patentlar bilan himoyalangan
yechimlarni hisobga olish kerak bo’ladi.
Ekologik ko’rsatkichlar atrof-muhitga xavfli ta'sir ko’rsatish darajasi. U
mahsulotni ekspluatatsiya qilish yoki iste'mol qilishda yuzaga keladi. Masalan,
zararli qotishmalarning bo’lishi, mahsulotni saqlash, tashish va iste'mol qilishda
zararli qismlar, gazlar va nurlarni chiqarish mumkinligi.
Xavfsizlik ko’rsatkichlari - xaridor va xizmat ko’rsatuvchi xodimlarning
xavfsizligi uchun mahsulot xususiyatlarini tavsiflaydi, ya'ni maxsulotni montaj
qilish, xizmat ko’rsatish, ta'mirlash, saqlash, tashish, iste'mol qilishda xavfsizlikni
ta'minlaydilar.
Yuqorida qayd qilib o’tilgan ko’rsatkichlarning yig’indisi mahsulot sifatini
tashkil etadi. Buyum mustahkam (pishiq), estetik jihatdan ko’zni qamashtiradigan,
uz vazifasini yaxshi bajaradigan bo’lishi lozim. Lekin, yuqorida qayd etilgan
ko’rsatkichlardan tashqari buyumning bahosi ham muhim.
Chunki iqtisodiy optimal sifat masalasi baho bilan chambarchas bog’liqdir.
Xaridor buyum sotib olganda buyum bahosi u ega bo’lgan xossalar to’plamini
qoplashini bilish uchun ularni doimo taqqoslaydi.
34

Mahsulot sifati muammosiga tegishli masalalardan biri standartlashtirishdir.
Standartlashtirish - standartlarni belgilash va qo’llash jarayoni. U normal ijodiy
faoliyat bulib, sifatning optimal ko’rsatkichlarini, maxsulotning parametrik
qatorlarini, nazorat qilish, sinash usullari va hokazolarni ishlab chiqishni va qat'iy
belgilashni o’z ichiga oladi.
Standartlashtirishning eng muhim ahamiyati shundaki, u ishlab chiqarishning
rivojlanish sur'ati va darajasiga zaruriy ta'sir ko’rsatadi. Buning uchun esa
standartlash fan va texnika hamda amaliy tajribalarning oxirgi yutuqlariga
tayanadi.
O’zbekistonda standartlashtirish milliy iqtisodiyotni boshqarish va tashkil
etish bilan chambarchas bog’liq. Standarlashning asosiy, eng muhim vazifasi xalq
xo’jaligi, aholi, mamlakat mudofaasi uchun tayyorlanadigan mahsulotlarga yuqori
talablar belgilovchi normativ-texnik hujjatlar tizimini yaratish hamda ushbu
hujjatdan to’g’ri foydalanishni nazorat qilishdan iborat.
35

II BOB. KORXONALARDA ISHLAB CHIQARISHNI
DIVERSIFIKATSIYALASH, MODERNIZATSIYALASH VA MAHSULOT
RAQOBATBARDOSHLIGINI OSHIRISHNING USTUVOR
VAZIFALARI.
2.1. Ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, modernizatsiyalash va mahsulot
raqobatbardoshligini oshirishning xorij tajribasi.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2007-yil 24-martda PF-
3860 sonli “Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta
jihozlashga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi farmoni qabul qilingan.
Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan qayta
jihozlash, uni yuqori sifatli, raqobatbardosh, eksportga yo‘naltirilgan mahsulot
ishlab chiqarishni ko‘paytirish imkonini beradigan ilg‘or zamonaviy uskunalar
bilan ta'minlashga qaratilgan samarali rag‘batlantirish tizimini yaratish maqsadida:
 xo‘jalik yurituvchi sub'yektlarga besh yil mobaynida ishlab chiqarishni
modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlashga, yangi
texnologik uskunalar xarid qilish, yangi qurilish shaklida ishlab
chiqarishni kengaytirish, ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun
foydalaniladigan binolar va inshootlarni rekonstruksiya qilishga,
shuningdek, ushbu maqsadlar uchun berilgan kreditlarni qaytarishga,
lizing ob'yekti qiymatini to‘lashga yo‘naltirilgan mablag‘lar miqdorida,
tegishli soliq davrida amortizatsiya ajratmalarini chiqarib tashlagan
holda, ammo soliqqa tortiladigan daromadning 30 foizidan
oshmaydigan miqdorda foydadan olinadigan soliq bazasini kamaytirish
huquqi berilgan.
36

 soliqqa tortishning soddalashtirilgan tartibi qo‘llaniladigan yuridik
shaxslar uchun besh yil davomida yagona soliq to‘lovi to‘lashda
soliqqa tortiladigan bazani xarid qilingan yangi texnologik jihozlar
qiymatiga teng, ammo soliqqa tortish bazasining 25 foizidan ko‘p
bo‘lmagan miqdorda kamaytirgan holda soliq imtiyozlari joriy etilgan.
 texnologik jihozlar xarid (import) qilingan paytdan boshlab uch yil
ichida sotib yuborilgan yoki tekinga berilgan bo‘lsa, qayd etib o‘tilgan
soliq imtiyozlarining amal qilishi bekor qilinadi, byudjetga tegishli
soliqlar to‘lash bo‘yicha majburiyatlar tiklanadi. Texnologik jihozlar
xarid (import) qilingan paytdan boshlab uch yil ichida sotib yuborilgan
yoki tekinga berilgan bo‘lsa, bojxona to‘lovlari bo‘yicha imtiyozlar
bekor qilinadi va byudjetga bojxona to‘lovlari to‘lash bo‘yicha
majburiyatlar tiklanadi. Ilmiy-tехnik tаrаqqiyotning hоzirgi rivоjlаnish
bоsqichidа mаhsulоtning sifаti milliy iqtisоdiyotlаr rivоjlаnishining
аsоsiy muаmmоlаrigа аylаnmоqdа.
Bаrchа sаnоаti rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdа jаhоn bоzоridа mаhsulоtning sifаti,
rаqоbаtbаrdоshligini оshirish muаmmоsini hаl qilish yo’llаri fаоl izlаnmоqdа.
Jаhоnning uch yetаkchi mintаqаsi: АQSH, Yapоniya vа G’аrbiy Yevrоpа misоlidа
mahsulot sifati uni raqobatbardoshligini oshirish yo’nalishlarini ko’rib chiqamiz
АQSH firmаlаrining dаdil fikrlоvchi bоshqаruvchilаri Аmеrikа
mаhsulоtlаrining raqobatbardoshlikka erishish uchun uni sifatini оshirish
zаrurligini аnglаb yetdilаr. Buning uchun quyidаgilаrni rivоjlаntirishgа qаrоr
qilingаn:
 ishchilаrni mоtivаtsiyalаsh;
 sifаt to’gаrаklаri;
 stаtistik nаzоrаt qilish usullаri;
 хizmаtchilаr vа bоshqаruvchilаrning tаfаkkurini yuksаltirish;
 sifаt hаrаjаtlаrini hisоbgа оlish;
 sifаtni оshirish dаsturlаri;
37

 mоddiy rаg’bаtlаntirish 16
.
Oxirgi vaqtda ko‘p AQSH firmalari sifatni boshqarish jarayonlarini
takomillashtirishda quyidagi tamoyillarni qo‘llaydilar. Firmaning oliy boshqaruv
bo‘g‘inlarining sifatni ta'minlash tizimida oddiy qatnashishdan tizimni bevosita
boshqarishga o‘tishi, barcha toifali kadrlar malakasini oshirishga diqqatni keskin
oshishi AQSH korxonalariga xosdir 17
.
Sifatni nafaqat texnikaviy ko‘rsatkichlar orqali, balki narx ko‘rsatkichlari
orqali o‘lchash, natijada “sifat narxi” tushunchasi kiritiladi, u o‘z ichiga
“nomuvofiqlik narxi” va “muvofiqlik narxi” ni oladi.
“Yapоn mo’jizаsi”ning аsоsiy g’оyasi – hаr qаndаy sоhаdа ilg’оr
tехnоlоgiyalаrni qo’llаsh. Firmаlаrdа hisоblаsh vа mikrоprоtsеssоr tехnikаsi,
yangi mаtеriаllаr, lоyihаlаshning аvtоmаtlаshtirilgаn tizimlаri, to’liq
kоmpyutеrlаshtirilgаn stаtistik usullаr kеng tаtbiq qilinmоqdа.
Yapоniya kоrхоnаlаridа хоdimlаr uchun “bеshtа nоl” nоmini оlgаn sifаtni
tа’minlаshdа qаtnаshish dаsturi ishlаb chiqilgаn. U qisqа qоidаlаr –mаqоllаr
ko’rinishidа shаkllаntirilgаn:
- yarаtmаslik (nuqsоnlаrning yuzаgа kеlishi uchun shаrоit);
- yubоrmаslik (nuqsоnli mаhsulоtni kеyingi bоsqichgа);
- qаbul qilmаslik (nuqsоnli mаhsulоtni аvvаlgi bоsqichdаn);
- o’zgаrtirmаslik (tехnоlоgik tаrtiblаrni);
- tаkrоrlаmаslik (хаtоlаrni) 18
.
Bu qоidаlаr ishlаb chiqаrishni tаyyorlаsh vа ishlаb chiqаrish bоsqichlаri
uchun dеtаllаshtirilgаn hаmdа hаr bir ishchigа yetkаzilgаn.
Yevropadа stаndаrtlashtirish bo’yicha ISО 9000 vа EN 29000 stаndаrtlаrigа
аsоslаnilаdi. Mаhsulоtlаrni SЕ bеlgisi bilаn tаmg’аlаsh jоriy qilingаn. Sinоvlаr vа
sеrtifikаtlаshtirish bo’yichа Yevrоpа muvоfiqlаshtirish kеngаshi vа sifаt tizimlаrini
bаhоlаsh vа sеrtifikаtlаshtirish bo’yichа Yevrоpа qo’mitаsi tаshkil qilingаn. Buyuk
Britаniya, SHvеtsаriya, GFR, Аvstriya, Dаniya, Shvеtsiya, Frаntsiya, Ispаniya,
16
G’.Hojiahmedova, I.Yaxyayeva. Sifat menejmenti. Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. T.:2012. 10-b
17
G’.Hojiahmedova, I.Yaxyayeva. Sifat menejmenti. Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. T.:2012 15-b.
18
Hojiahmedova G’., Yaxyayeva I. Sifat menejmenti. Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. T.:2012 14-
b.
38

Pоrtugаliya, Yunоnistоn, Gоllаndiya, Bеlgiya,Finlyandiya, Nоrvеgiya, Irlаndiya vа
Itаliyaning sеrtifikаtlаshtirish bo’yichа tаshkilоtlаri ushbu qo’mitаgа а’zо bo’lgаn.
1988-yilning sеntabridа G’аrbiy Yevrоpаning 14 yirik firmаlаrining prеzidеntlаri
sifаtni bоshqаrishning Yevrоpа fоndi (SBЕF) ni tuzish to’g’risidа shаrtnоmа
imzоlаdilаr 19
. SBЕF ning fаоliyat sоhаsi:
 Umumiy rаqоbаtdа ustunlikkа erishish uchun sifаtni yarаtish jаrаyonini
tеzlаshtirishdа G’аrbiy Yevrоpа kоmpаniyalаrining rаhbаriyatlаrini
qo’llаb – quvvаtlаsh.
 Sifаtni yaхshilаsh vа Yevrоpаning sifаt mаdаniyatini fаоliyatidа
qаtnаshishdа G’аrbiy Yevrоpа hаmjаmiyatining bаrchа sеgmеntlаrini
rаg’bаtlаntirsh vа ulаrgа ko’mаklаshish.
2.2. Korxonalarni modernizatsiyalash sharoitida raqobatbardosh
mahsulot ishlab chiqarishning ustuvor yo’nalishlari.
Har qanday korxona va umuman, iqtisodiyotni raqobatbardoshligini
oshirishning asosiy omili – ishlab chiqarish harajatlarini va mahsulot tannarxini
kamaytirishdir. Bu milliy ishlab chiqaruvchilar uchun keng bo’lmagan milliy
bozorga nisbatan katta jahon bozorlarida o’z joyiga ega bo’lish va uni yanada
kengaytirish imkonini beradi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirmasdan
raqobatdosh iqtisodiyot, pirovard natijada esa raqobatdosh mamlakatni barpo
etmasdan turib, o’rta muddatli istiqbolda mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlangan
demokratik davlatlar darajasiga olib chiqishdek strategik vazifani amalga oshirish
mumkin emas. Respublikamizda iqtisodiyotining raqobatdoshligini ta’minlash
uchun kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Mamlakat iqtisodiyotini izchil ravishda isloh qilish, tarkibiy jihatdan
o’zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga
19
G’.Hojiahmedova, I.Yaxyayeva. Sifat menejmenti. Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. T.:2012 15-b.
39

asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini
ta’minlash, faoliyat ko’rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik
yangilash jarayonlarini tezlashtirish orqaligina ta’minlanishi mumkinligini ilg’or
mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatib turibdi. “Respublika sanoatini barqaror, jadal
va mutanosib ravishda rivojlantirish, asosiy sanoat tarmoqlarini diversifikatsiya
qilishga va eksport salohiyatini o’stirishga yo’naltirilgan tarkibiy o’zgartirishlarni
chuqurlashtirish, sanoat tarmoqlari, kompleksi va korxonalarni modernizatsiya
qilish, ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash asosida ularning
samaradorligi hamda raqobatdoshligini yanada oshirish maqsadida ” qabul
qilingan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2011-2015-yillarda
O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari
to’g’risida”gi 2010-yil 15-dekabrdagi PQ-1442-sonli qarori bilan tasdiqlangan
dasturning amalga oshirilishi iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini
takomillashtirishda yangi bosqich hisoblanadi 20
.
Sifati va narxi bo’yicha jahon bozorida raqobatdosh bo’lgan mahsulotlar
ishlab chiqarish hajmini kengaytirish va yangi mahsulot turlarini ko’paytirish
bo’yicha, O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2011-yil 4-oktabrdagi
“Yangi turdagi raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish va
o’zlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 1623-sonli qarori bilan tasdiqlangan
dasturga muvofiq, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik
qayta jihozlash bo’yicha tarmoq dasturlarini amalga oshirish ko’zda tutilmoqda.
Istiqbolda iqtisodiyotni va uning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish,
texnik va texnologik yangilash bo’yicha islohotlarni bosqichma-bosqich amalga
oshirish va bu yo’nalishda maxsus tayyorlashni taqozo etadi.
Birinchi Prezidentimiz tomonidan mamlakatimiz iqtisodiyotining
raqobatbardoshligini ta’minlashga to’siq bo’layotgan, ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar sifatining past bo’lishiga, tannarxining esa asossiz o’sib ketishiga olib
kelayotgan omillarni bartaraf etish zarurligiga alohida e’tibor qaratildi. Jumladan,
20
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimovning “2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga
ko’taradigan yil bo’ldi” mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. T.-2012.
40

- korxonalarda mavjud asbob-uskunalar hamda texnologiyalarning salmoqli
miqdori jismonan yoki ma’naviy jihatdan eskirgani;
- ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini boshqarish tizimini joriy etish,
mahsulotlarning xalqaro standartlariga mosligini ta’minlash masalasi barcha
korxonalarda to’liq hal etilmagani;
- ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi qoniqarli emasligi
ta’kidlandi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini boshqarish tizimini joriy etish
borasidagi kamchiliklarni bartaraf etish masalasi ayniqsa yengil sanoat,
farmasevtika va qurilish mollari kabi iste’mol tovarlari ishlab chiqaradigan
tarmoqlarga tegishli ekaniga alohida e’tibor berildi.
Mahsulot raqobatbardoshligiga erishishda avvalo, mamlakatimizning
mahsulot eksport qiluvchi korxonalarini qo’llab-quvvatlash tizimini
takomillashtirish, ularga qo’shimcha imtiyoz va preferensiyalar berish bo’yicha
chora-tadbirlar ishlab chiqish zarurlgi Prezidentimiz tomonidan ta’kidlandi va
muhim vazifa sifatida kun tartibiga qo’yildi.
Mahsulotni tashqi bozorlarga olib chiqish uchun raqobatchilar, iste’molchilar,
mahsulot eksport qilinayotgan mamlakatning qonunchiligi to’g’risida axborot
ko’magini berish, davlatlararo kelishuvlarga ko’ra mamlakat korxonalari uchun
xorijiy davlatlarda eng ko’p qulaylik rejimini yaratish, bozor va ishlab chiqarish
infratuzilmalarini (banklar, transport tizimi va b.) rivojlantirish, mahsulot
reklamasiga ko’maklashish kabi chora-tadbirlar ham eksport qiluvchi korxonalar
raqobatbardoshligini oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
2.3. O‘zbekiston iqtisodiyotini yanada diversifikatsiya qilish hamda
uning raqobatbordoshligini mustahkamlash yo‘llari va choralari.
Davlatimiz rahbari tomonidan tanlab olingan 2017-2021-yillarda O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar
strategiyasi dasturida ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik
41

jihatdan yangilash, ishlab chiqarish loyihalarini amalga oshirishga qaratilgan faol
investitsiya siyosatini olib borish hamda yuqori texnologiyali qayta ishlash
tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash
asosida yuqori qo‘shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal
rivojlantirish belgilab olingan.
Yurtimizning mustaqillik yillaridagi taraqqiyoti davrida to‘plagan tajribasi
shuni ko‘rsatmoqdaki, har qanday davlatda iqtisodiyotning asosi hisoblangan
sanoat sohasi faol integratsiya asosida rivojlanishi lozim.
Iqtisodiyotimizda amalga oshirilgan ijobiy o‘zgarishlar natijasida uning
tuzilmasini sezilarli darajada diversifikatsiya qilishga erishildi. Neft-gaz, kimyo
mashinasozligi, avtomobilsozlik, zamonaviy qishloq xo‘jaligi mashinasozligi,
qurilish materiallari sanoati, temir yo‘l mashinasozligi, maishiy elektronika
asboblari ishlab chiqarish, farmatsevtika, oziq-ovqat, to‘qimachilik, charm-
poyabzali sanoati hamda boshqa bir qator mutlaqo yangi tarmoqlarning yo‘lga
qo‘yilishi bunga zamin yaratdi.
Buning natijasida esa, mustaqillik yillarda sanoat mahsulotlarini ishlab
chiqarish 4,6 barobarga oshdi, so‘nggi 10 yilda esa sanoat tarmog‘ining o‘rtacha
yillik o‘sish sur'ati, umumiy yalpi ichki mahsulot o‘sish sur'ati ko‘rsatkichidan
yuqori bo‘lgan holda, 8,9 foizni tashkil etdi 21
.
Bugungi kunda esa, amalga oshirilgan islohatlar natijasida yalpi ichki
mahsulot tarkibida sanoatning ulushi 32,9 foizga yetdi, o‘z navbatida qishloq
ho‘jaligi sohasi yuqori sur'atlarda o‘sishiga qaramasdan yalpi ichki mahsulotdagi
ulushi esa 17,6 foizni tashkil etdi va hizmat ko‘rsatish sohasinng ulushi 49,5 foizga
yetgan 22
.
Asosiy vazifa esa, davlatimiz rahbari ta'kidlaganlaridek, iqtisodiyotda tub
tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish hisobidan sanoatni jadal rivojlantirish va
yalpi ichki mahsulotda uning ulushini 2030-yilda 40 foizga yetkazish, energiyani
tejamkor zamonaviy texnologiyalarni keng joriy etish evaziga yalpi ichki mahsulot
21
Ma'lumot o‘rnida: 90-yillarida mamlakat yalpi ichki mahsulotining qariyb 33 foizi qishloq xo‘jaligi ulushiga
to‘g‘ri kelgan va o‘z navbatida sanoat mahsulotlari esa 14 foizdan oshmagan. Shuningdek, sanoat mahsulotlarining
asosini paxta tozalash va qishloq xo‘jaligi mashinasozlik mahsulotlarini ishlab chiqarish tashkil etgan.
22
https://mineconomy.uz/uz/info/1922
42

uchun sarflanadigan energiya hajmini taxminan 2 barobar qisqartirishga
erishishdir.
Buning uchun sanoat sohasini modernizatsiya qilish va tarkibiy o‘zgartirishlar
orqali rivojlantirishni ta'minlovchi quyidagi dasturlar ijrosi amalga oshirilishi
zarur. Jumladan 2017-2020-yillarda mineral xom ashyo resurslarini chuqur qayta
ishlashga asoslangan 11 ta tarmoq dasturlari ishlab chiqilgan bo‘lib, dastur
doirasida 42 mlrd.dollar qiymatidagi 800 ta investitsiya loyihalari amalga
oshirilishi belgilangan.
Shu o‘rinda, tayyor mahsulotni ishlab chiqarishda mahalliylashtirish
iqtisodiyotni yanada barqaror va izchil rivojlanishida, uning tashqi omillarga
tobeligini pasaytirishda, ishlab chiqirish jarayonlariga yangi samarali
texnologiyalarning tatbiq etilishini jadallashtirishda muhim ahamiyat kasb etishini
ta'kidlash joiz.
Aynan shuning uchun ham O‘zbekistonda mahalliylashtirish sanoatni
rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu mahalliy xom ashyo
va ishlab chiqarish zaxilaridan keng foydalanish, shu asnoda import o‘rnini
bosuvchi, zamonaviy va raqobatbardosh mahsulot chiqarishni ta'minlaydi.
Mahalliylashtirish dasturi doirasida 2010-2016-yillarda 1 948 ta loyihalar
amalga oshirildi va buning natijasida ushbu yillar davomida umumiy import
o‘rnini bosish samaradorligi 7,6 mlrd. dollarini tashkil etdi 23
.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 2-sentabrdagi
PF-5177-sonli “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi
chora-tadbirlar to‘g‘risida” Farmoning qabul qilinishi tashqi savdo faoliyati
sohasini takomillashtirish, mamlakatimiz iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni
jalb qilish, eksport salohiyatini oshirish, zamonaviy, eksportga yo‘naltirilgan ishlab
chiqarishlarni hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'yektlarini barqaror
rivojlantirishga xizmat qilmoqda.
23
Ma'lumot o‘rnida: O‘z navbatida, so‘nggi uch yil ichida ishlab chiqarishni mahalliylashtirish hisobiga 106 ta
guruh tovarlarning importi butunlay to‘xtatilgan, shuningdek, 356 turdagi mahsulotni chetdan keltirish ikki
barobardan ziyodga kamaygan.
43

Shu bilan birga, yuqori texnologiyali yangi ishlab chiqarish quvvatlarini
tashkil etish, hududlarni raqobatdosh va eksportga yo‘naltirilgan zamonaviy sanoat
mahsulotlari ishlab chiqarishni o‘zlashtirishga yanada faol jalb qilish, ishlab
chiqarish, muhandislik-kommunikatsiya, yo‘l-transport, ijtimoiy infratuzilma va
logistika xizmatlarini jadal rivojlantirishni ta'minlash uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri
xorijiy investitsiyalarni jalb etishni kengaytirish maqsadida respublikada 14 ta
erkin iqtisodiy zonalar va 96 ta kichik sanoat zonalari tashkil etilgan 24
.
Shu bilan birga, tashkil etilgan kichik sanoat zonalarida 731,6 mlrd.so‘mlik 1
201 investitsiya loyihalri amalga oshirilgan, 11 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari
yaratilgan.
Bugungi kunda, respublikamizda mavjud tabiiy xom ashyo resurslaridan
maksimal darajada foydalanish orqali kelgusida iqtisodiyot va sanoat tarmog‘ini
diversifikatsiya va isloh qilish borasida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirish
zarur:
Birinchidan - O‘zbekiston iqtisodiyotini yanada diversifikatsiya qilish hamda
uning raqobatbardoshligini mustahkamlash;
Ikkinchidan - sanoatda sohasida yuqori texnologiyali qayta ishlash
tarmoqlarini, eng avvalo, mahalliy xom ashyo resurslarini chuqur qayta ishlash
asosida yuqori qo‘shilgan qiymatga ega tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal
rivojlantirishga qaratilgan yangi bosqichga o‘tish;
Uchinchidan - ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni va import o‘rnini
bosishni rag‘batlantirish siyosatini davob ettirish, avvalam bor iste'mol tovarlari va
butlovchi qismlar, tarmoqlararo sanoat kooperatsiya aloqalarini kengaytirish;
To‘rtinchidan - tashqi bozorlarda xaridorgir, yuqori qo‘shimcha qiymatga
ega bo‘lgan zamonaviy tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish va yangi
bosqichga ko‘tarish evaziga tayyor mahsulotlar eksportini yuqori o‘sish sur'atlariga
erishish;
Beshinchidan - sanoatda energiya va xom ashyo sarfini qisqartirish, mahsulot
ishlab chiqarishda energiya tejamkor texnologiyalarni keng joriy etish, qayta
24
Ma'lumot o‘rnida: Bugungi kunda erkin iqtisodiy zonalarning 3 tasida umumiy qiymati 486 mln.dollarlik 62 ta
loyihalar amalga oshirilgan, 4,6 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratilgan.
44

tiklanuvchan energiya manbaalaridan foydalanishni kengaytirish va sanoat
tarmoqlarida mehnat unimdorligini oshirish;
Ma'lumot o‘rnida: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 22-
dekabrdagi PQ-2692-sonli qaroriga asosan 2017-yilda sanoatning tarmoq
korxonalarida ishlab chiqarish tannarxini 8%ga pasaytirish va 2 350 ta 200,1
mln.dollar qiymatidagi jismoniy va ma'nan eskirgan asbob-uskunalarni
almashtirilishi belgilangan.
Oltinchidan - yangi erkin iqtisodiy zonalar, texnoparklar, kichik sanoat
zonalarini tashkil etish va samaradorligini oshirish ushbu maqsadda qilinayotgan
asosiy yo‘nalishlar hisoblanadi 25
.
Erkin iqtisodiy zonalarda qo‘shimcha ravishda 1 mlrd.dollarlik 134 ta
loyihalar amalga oshirilmoqda va unda 12,3 mingta yangi ish o‘rinlari tashkil
etilishi rejalashtirilgan.
Kichik sanoat zonalari sonini 116 taga yetkazish va qo‘shimcha 1,2
trln.so‘mlik 248 ta loyihalar ishga tushirilishi va 11,5 mingdan ortiq yangi ish
o‘rinlari yaratilishi belgilangan.
Shuni to‘la ishonch bilan aytish mumkinki, iqtisodiyotimizda, avvalambor,
sanoat sohasida tub tarkibiy o‘zgarishlar, ya'ni ishlab chiqarishni texnik va
texnologik jihatdan uzluksiz yangilab borish, doimiy ravishda ichki imkoniyat va
zaxiralarni izlab topish, iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga
oshirish, sanoatni modernizatsiya va diversifikatsiya qilishni izchil davom ettirish
natijasida keyingi yillarga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo‘nalishlarini so‘zsiz ta'minlash imkoniyatiga egamiz.
XULOSA
25
Ma'lumot o‘rnida: Erkin iqtisodiy zonalarda qo‘shimcha ravishda 1 mlrd.dollarlik 134 ta loyihalar amalga
oshirilmoqda va unda 12,3 mingta yangi ish o‘rinlari tashkil etilishi rejalashtirilgan.
45

Aholining talab va ehtiyojlarining keskin o’sib borishi, shuningdek, jahon
bozorida global raqobat kuchayib borayotgan bir sharoitda iqtisodiyotning real
sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha birinchi navbatda ishlab
chiqarishni modernizatsiya qilish, kooperatsiya aloqalarini kengaytirish, kichik
biznes sub’ektlari mahsulotlarining sifatini oshirish orqali ularning ichki va tashqi
bozorlardagi raqobatbardoshligini ta’minlash masalalari muhim ahamiyat kasb
etmoqda.
Bugungi kunda respublikamizda ichki va tashqi bozorlarda barqaror talabga
ega bo’lgan ishlab chiqarishni yanada kengaytirish, sifatli va raqobatbardosh
tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish maqsadida korxonalarda,
jumladan kichik biznes sub’ektlarida xalqaro standartlarni joriy etishga qaratilgan
ishlar keng miqyosda amalga oshirilmoqda.
Xususan, O’zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to’g’risida»,
«Metrologiya to’g’risida», «Mahsulot va xizmatlarni sertifikatlashtirish
to’g’risida»gi Qonunlariga muvofiq O’zbekiston standartlashtirish davlat tizimi
(O’z SDT), O’zbekiston Respublikasining o’lchashlar birliligini ta’minlash davlat
tizimi (O’z O’DT), O’zbekiston Respublikasining sertifikatlashtirish milliy tizimi
(O’z SMT) ni takomillashtirish va rivojlantirish maqsadida raqobatbardosh va
sifatli mahsulot bilan ta’minlash, shuningdek bozor iqtisodiyoti sharoitlarida aholi
sog’lig’i, mahsulot xavfsizligi, mamlakatning mudofaa qobiliyati, atrof muhit va
ekologiyani muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan xalqaro talablar bilan
uyg’unlashtirilgan me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilmoqda.
Bizning fikrimizcha, iste’mol bozori talablarining o’zgaruvchanligi sharoitida
kichik biznes sub’ektlari mahsulotlarining raqobatbardoshligini ta’minlash uchun
sifati xalqaro va milliy standartlarga mos keluvchi mahsulotlar ishlab chiqarish,
shu asosda iste’molchilarning qoniqishini ta’minlash, natijada mahsulot sotish
bozorlarini kengaytirish va mahsulot eksporti hajmini oshirish lozim.
Shu jihatdan, respublikamizda aksionerlik jamiyatlari tomonidan ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini oshirish orqali ularning
raqobatbardoshligini ta’minlash, sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish,
46

shakllantirish va sertifikatlashtirishda yuzaga keladigan muammolarni o’rganish,
xalqaro standartlar talablari asosida sifatni boshqarish tizimlarini joriy etish va
rivojlantirish talab etiladi.
Ma’lumki, bozor sharoitida ko’pgina ko’rsatkichlar orasida aynan sifat
tovarlar va ularni ishlab chiqaruvchilarning saqlanib qolish shartiga, ularning
iqtisodiy faoliyatining samaradorligi hamda mamlakat iqtisodiy farovonligii
ko’rsatkichiga aylanadi. Marketing nuqtai nazaridan sifat – ma’lum
iste’molchining ma’lum ehtiyojlarini qondiruvchi tovarning iste’mol xususiyatlari
jamlanmasidir.
Shunday qilib, sifatliroq mahsulot aniq bir tovar yoki xizmatni aniq xaridorlar
ko’proq ehtiyojlarini qondirish qobiliyatini nazarda tutadi. Tovarlarning iste’mol
xususiyatlari jamlanmasidan foydalanish darajasi nuqtayi nazaridan sifat va foydali
xossa tushunchalarini farqlash zarur.
Aksionerlik jamiyatlarida tovar sifat tizimini shakllantirish xo’jalik
faoliyatining uchta yo’nalishiga asoslanishi mumkin: sifatni ta’minlash, sifatni
boshqarish va sifatni yaxshilash.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, bugungi kunda respublikamizda
ishlab chiqarish jarayonlarida mahsulot sifatini boshqarishning zamonaviy
texnologiyalarini tatbiq etish, jahon talablari va standartlariga javob beradigan
mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etish hisobiga ishlab chiqariladigan mahsulot
turlarini yangilash hamda kengaytirish, ularning sifati va raqobatbardoshligini
oshirish, aksionerlik jamiyatlarida sifatni boshqarish tizimini joriy etishda yuzaga
keladigan muammolarni o’rganish milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishga
o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
47

I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari. O‘zbekiston Respublikasi
Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T., 2013-y.
2. O’zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi Qonuni.-
T.:2.09.1994
3. O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to‘g‘risida»gi Qonuni.-T.,
Qonunlar to‘plami, Adolat, 2002-y.
4. O’zbekiston Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi qonuni,
06.01.2012. №319.- T.: O’zbekiston, 2012-y.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 14-martdagi “Ishlab
chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta jihozlashga
oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” gi №3860-sonli Farmoni.
6. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Aksiyadorlik
jamiyatlarini boshqarish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlar
to’g’risida”gi 361-sonli Qarori.- T.:22.08.1998.
7. “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011-2015-yillarda
O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlari to’g’risida”gi 2010-yil 15-dekabrdagi PQ-1442-sonli
Qarori.
8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Iqtisodiyotning real
sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash, ularni barqaror ishlashini
ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish chora tadbirlari to’g’risida.
2008-yil 28-noyabr, PF4058-son.
9. Karimov I.A. “Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va
modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” nomli
mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. T.:
“O’zbekiston” -2013.
48

10. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Karimov I.Aning “2012-yil
Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ldi” nomli
mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. T.:
“O’zbekiston”-2012.
11. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning
mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2014- yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi “2014-
yil yuqori o’sish sur’atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud
imkoniyatlarni safarbar etish, o’zini oqlagan islohotlar strategiyasini
izchil davom ettiish yili bo’ladi” mavzusidagi ma’ruzasi. // Toshkent
oqshomi gazetasi, 2014-yil, 20-yanvar.
12. Karimov.I.A. Bizning yo’limiz –demokratik islohotlarni
chuqurlashtirish va modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish
yo’lidir. //Xalq so’zi, 2011-yil, 8-dekabr, №238(5405).
13. Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash,
mamlakatni modernizatsiya va isloh qilish etishlar. O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik
palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi.//Xalq so’zi,
2005-yil 29-yanvar, №13
14. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yilda
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilgi
iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor vazifalariga bag‘ishlangan
majlisi. 18.01.2015. https://daryo.uz/2015/01/18/ozbekistonda-
2015%E2%88%922019-yillarda-ishlab-chiqarishni-tarkibiy-
ozgartirish-modernizatsiya-va-diversifikatsiya-qilishni-taminlash-
boyicha-chora-tadbirlar-dastu
15. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati qo‘mita va
komissiyalarining 2017-yilga belgilangan ish rejasiga muvofiq Byudjet
va iqtisodiy islohiotlar masalalari qo‘mitasi tomonidan O‘zbekiston
49

Respublikasi Xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va
raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasining “O‘zbekiston
iqtisodiyotini yanada diversifikatsiya qilish hamda uning
raqobatbardoshligini mustahkamlash yo‘llari va choralari” mavzusida
o‘tkazilgan davra suhbati. 2017-yil 27-oktabr.
https://mineconomy.uz/uz/node/1922
16. “Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish xalqaro jamg‘armasi ishtirokida
“Qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya va modernizatsiya qilish”
loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4021-sonli
Prezident qarori. 20.11.2018. https://lex.uz/ru/docs/-4069155
17. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish xalqaro jamg‘armasi ishtirokida
“Qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya va modernizatsiya qilish”
loyihasini amalga oshirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PQ-4830-sonli Prezident qarori. 15.09.2020.
https://lex.uz/docs/-5000808
18.
II. Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar:
1. Ulashev.O.I., Atamuradov.A.Sh. “Korxonalar iqtisodiyoti va
menejmenti”. Darslik .-T.: “Tafakkur bo’stoni”, 2013.- B.232.
2. Gulyamov S., Qosimov G’. va boshqalar. “Zamonaviy ishlab chiqarish
menejmenti”. Darslik.-T.: “Tafakkur bo’stoni”, 2013.- B.456
3. Sharifxo’jayev M., Abdullayev Y., “Menejment”. Darslik.-T.:
“O’qituvchi”, 2014. – B.702
4. Yuldashev N., Sobirjonova D., To’lagoanova Sh. “Strategik
menejment”. O’quv qo’llanma. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2013. –
B.150
5. Sabirjanova D., Sulaymonov B., “Ishlab chiqarish va iqtisodiy
faoliyatni boshqarish”. O’quv qo’llanma. T.: “IQTISOD-MOLIYA”,
2017. –B.200
50

6. Nurimbetov R., Ahmedov S., “Ishlab chiqarish menejmenti”. O’quv
qo’llanma. T.:”Talqin”, 2018. – B.112
7. Hojiahmedov G’. H., Yaxyayeva I. K., Yo’ldoshev N. Q. “Mahsulot
sifatini boshqarish” o’quv qo’llanma. T.: “Iqtisodchi”, 2018. –B.150
8. Peregudov L., Fayziyev R. va boshqalar. “Mahsulot sifati va
raqobatbardoshligini boshqarish”. Toshkent –“ Moliya” – 2018. 67-69-
betlar.
9. Bakiyev.A. va boshqalar. “Ishlab chiqarishni tashkil qilish va
iqtisodiyot”. O‘quv qo‘llanma. Т.:«IQTISOD-MOLIYA», 2019. 208-
bet.
10. S.Sayfullayev, N.Komilova. Sanoat iqtisodiyoti. Toshkent, “G’afur
G’ulom” nashri. 2019-yil. 123-128-betlar.
11. Bozorov B.U., Jalolov K.M. Industrial va innovatsion iqtisodiyot.
Samarqand Davlat Universiteti, 2019-yil. 56-60-betlar.
12. Abdurahim Ortiqboyev. Sanoat va ishlab chiqarish iqtisodiyoti.
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, “Sano-standart” nashriyoti,
2019. 88-120-betlar.
13. R.I.Gimush, F.M.Matmurodov, S.I.Ahmedov, B.A. Leshenko. Ishlab
chiqarish iqtisodiyoti. Toshkenta arxitektura qurilish instituti, 2019-yil.
67-89-betlar.
14.
III. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar va hisobotlar
1. Hоjiаhmеdоv G’. H., Usmоnоv А. А., “Mаhsulоt sifаtini оshirishdа
хоrijiy dаvlаtlаr tаjribаsidаn fоydаlаnish yo’llаri”. Sifаt mеnеjmеnti
tizimini yarаtish – iqtisоdiy o’sishning hаl qiluvchi оmili. Rеspublikа
ilmiy – аmаliy аnjumаni tеzislаr to’plаmi. 2001 yil 16 fеvrаl. –T.:
“Iqtisоdiyot”, 2014. – 293 b.
2. Alimov R., Rasulev A., Qodirov A. va boshq. O‘zbekiston
iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish muammolari:nazariya va
amaliyot. – T.:Konsauditinform-Nashr. 2016.
51

3. Safarov N. Xalqaro transport xizmatlari bozorida raqobatbardoshlikni
oshirishning ustuvor yo’nalishlari: avtoreferati Toshkent-2012.-B. 30.
4. Amonboyev M.R. Korporativ korxonalar faoliayatini innovatsion
boshqarish sharoitida ishlab chiqarishni modernizatsiyalshning asosiy
yo’nalishlari. Iqt.fan.nomz...diss. T.:2012.
IV. Internet saytlari
1. www.soliq.uz
2. www.uzdenemetr.com
3. www.BPK.uz
4. www.gov.uz
5. www.lex.uz
52

Ishlab chiqarish jarayonini diversifikatsiyalash va modernizatsiyalash

Sotib olish