Ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining iqtisodiy tahlili - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	43.6KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	13 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining iqtisodiy tahlili

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“SANOAT IQTISODIYOTI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining iqtisodiy
tahlili
Bajardi: ___________________
Qabul qildi: ________________
Baho: ______
Andijon 2024

Reja
Kirish
1. Korxona faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishning asosiy qoidalari
2. Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ularning turlari
3. Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy tuzilishi
4. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan moliyaviy natija va unga ta’sir
etuvchi omillar tahlili
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
O’zbekiston Respublikasini dunyodagi rivojlangan mamlakatlar qatoriga
yetkazish uchun unda mavjud bo’lgan barcha ishlab chiqarish va noishlab
chiqarish tarmoqlarini zamon talabiga to’liq javob beradigan sifatli malakali
kadrlar bilan ta’minlash zarur. Ushbu moummonni ijobiy hal qilish uchun
tayyorlanadigan kadrlarni birinchi navbatda, o’quv adabiyotlari bilan yetarli
darajada taminlash zarur. Shunday o’quv adabiyotlari tarkibiga yangi pedagogik
texnalogiya metodini qo’llash asosida tayyorlangan maruzalar kursi ham kiradi.
Iqtisodiyotda bo’lgan yangilik va o’zgarishlarni hisobga olgan holda
tayyorlangan maruza matnlari talabalarni o’qitishda muhim ta’lim vositasi bo’lib
hizmat qiladi. Maruza matnlari bilan talabalarni ta’minlash ularning bilimini
mustahkamlashda va fanning asoslarini o’zlashtirishda muhim rol o’ynaydi. Ushbu
zaruriyatdan kelib chiqqan holda “Buxgalteriya hisobi va audit” yo’nalishi
bo’yicha o’qiyotgan talabalar uchun “ Iqtisodiy tahlil nazariyasi” fani bo’yicha
maruzalar matnlari tayyorlangan. Ma’lumki, iqtisodiy tahlil xo’jalik yurituvchi
subyektlarda mavjud bo’lgan tabiiy, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan
samarali foydalanish imkoniyatlarini aniqlashda va hayotga jalb qilishda muhim
boshqaruv vositasi bo’lib hizmat qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi subyekt o’z faoliyatini
mustakil ravishda o’zi erkin boshkaradi . Bu esa , o’z navbatida iqtisodiy tahlilning
rolini keskin oshiradi. Iqtisodiy tahlil orqali har bir xo’jalik yurituvchi subyektning
ta’minot, ishlab chiqarish, tijorat va moliyaviy faoliyatlarida mavjud bo’lgan ichki
va tashqi imkoniyatlar aniklanadi va ularni amaliyotga jalb qilish bo’yicha chora-
tadbirlar ishlab chiqiladi.
Boshqaruv jarayonida boshqaruv qarorlarini qabul qilish o’ta muhim chora
bo’lib hisoblanadi. Kabul kilingan karor boshqaruv jarayonining asosidir. Buni
amalga oshirish uchun o’rganilayotgan obyektga kompleks yondoshilib, kamchilik
va nuksonlarni tugatish uchun eng makbul chora-tadbirlar belgilanadi. Mazkur
ishlar bevosita iqtisodiy tahlil orqali amalga oshiriladi.

1. Korxona faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishning asosiy qoidalari
Korxona faoliyatini iqtisodiy tahlil qilishning natijasi asosan, uning to‘g‘ri
amalga oshirilishiga bog‘liq. Iqtisodiy tahlil qilish qator talablarga javob berishi
lozim. Ya’ni, u reja va yangi metodikaga asoslanishi hamda analitik jarayoni
samarasini ta’minlab berishi kerak. Boshqaruv uchun analitik ishlanmalami bir
tartibda, o‘z vaqtida hamda tushunarli tarzda yetkazib berishni ta’minlash uchun
iqtisodiy tahlilni tashkil qilish va o‘tkazish jarayonlari quyidagi talablarga
asoslanadi. - Majburiyatlami taqsimlanishi. Tahlilni amalga oshirish bo'yicha
majburiyatlar alohida ijrochilarga bo‘lib beriladi hamda u bo‘yicha ma’sul
belgilanadi. - Tahlil kamchiqim natijasi esa samarali bo‘lishi zarurur. Tahlilni
amalga oshirishda tahlilning yangi usullari, ma’lumotni kompyuter texnologiyalari
yordamida o‘rganish, ma’lumotni yig‘ish hamda uni saqlashning ratsional usullari
keng miqyosda ishlatilishi lozim. Natijalardan esa turli maqsadlarda foydalanish
imkoniyati ta’minlanishi shart. U asosida qabul qilingan qarorlar aniq ijobiy
yakunlar bilan tugashi kerak. - Ma’lumotga bo‘lgan ehtiyojlami to‘la qondirishga
yo‘naltirilishi. Tahlilni turli subyektlarining informatsion talablami imkon qadar
to‘la qondirish yo‘llarini hamda tahlilni o‘tkazishga ketgan xarajatlarni kamaytirish
bilan uyg‘unlashtirib olib borish. - Tahlil ishlarini reglamentatsiyalash va
unifikatsiya qilish. Reglamentatsiyalash har bir ijrochidan majburiy talab
qilinadigan jadval va natija shakllarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Tahlilni
unifikatsiyalash (standartizatsiyalash) metodik qo‘llanmalami, natija shakllarini,
jadvallami, standart programmalami, umumiy baholash mezonlarini ishlab
chiqishni ko‘zda tutadi. Ko‘rsatib o‘tilgan qoidalarga rioya qilish tahlil ishlari
samarasini keskin oshiradi.
Korxonada iqtisodiy tahlilni tashkillashtirish shakllari va uning
ijrochilari
Korxonada iqtisodiy tahlilni tashkillashtirish boshqaruv apparati tarkibi va
texnik darajasi bilan izohlanadi. Yirik ishlab chiqarish korxonalarida hamma
iqtisodiy bo‘limlar faoliyatini iqtisodiy masalalar bo‘yicha direktor muovini yoki
bosh iqtisodchi boshqaradi. U korxonada barcha iqtisodiy ishlami, shu jumladan

iqtisodiy tahlilni ham tashkil qiladi. Uning boshqaruvida iqtisod va ishlab
chiqarishni tashkilqilish boiimi, reja-iqtisod bo‘limi, mehnatni tashkil etish va ish
haqi bo‘limi, buxgalteriya hisobi, moliyaviy bo‘lim va boshqa bo‘limlar bo'ladi.
Korxonada alohida tarkibiy tuzilish boMinmasida bo‘lim yoki iqtisodiy tahlil
guruhi tahlil ishlarini olib boradi. 0 ‘rta yoki kichik korxonalarda analitik ishni reja
bo‘limining menedjeri yoki bosh buxgalter boshqaradi. Iqtisodiy tahlil nafaqat
iqtisod bo‘linmalari xodimlari majburiyatlariga, balki u texnik bo‘linmalar
xodimlarining ham (bosh mexanik, energetik, texnolog, yangi texnika va
boshqalar) majburiyatiga kiradi. Iqtisodiy tahlil bilan sex bo‘linmalari, brigada va
uchaska rahbarlari va boshqalar ham shug‘ullanadilar. Bu iqtisodiy bo‘linmalarda
xodimlar yuqori malakaga ega bo‘lmasalarda, ulaming ishtirokisizf korxonada
iqtisodiy tahlilni chuqur, har tomonlama . va mukammal o‘tkazib bo‘lmaydi. 0
‘rganilayotgan masala bo‘yicha yetarli bilimlarga ega bo‘lgan iqtisodchilar,
texniklar, texnologlar, turli xil ishlab chiqarish bo‘linmalari rahbarlarining
birgalikdagi harakatlari bilan qo‘yilgan masalani kompleks tadqiq qilib, uni hal
qilish uchun maqbul variantni topish mumkin. Misol uchun korxonada iqtisodiy
tahlil funksiyalari quyidagi holda taqsimlanishi mumkin: Reja-iqtisod bo‘limi
analitik ish rejasini tuzishni, uni bajarishni nazorat qilishni, tahlilni metodik
ta’minlashni amalga oshiradi; korxona va uning bo‘linmalari xo‘jalik faoliyati
tahlilini shakllantiradi va natijalami jamlaydi; korxona rivojlanishining strategik va
kelajak masalalami o‘rganadi; tadbirlar rejasini tuzadi va uning bajarilishini
nazorat qiladi, tahlil natijasida istiqbolli va kundalik rejalami ishlab chiqadi.
Boshqaruv buxgalteriyasi mahsulotni ishlab chiqarish uchun surflangan
harajatlami, moliyaviy natijalarini va boshqalami rcjalashtiradi, hamda ulami tahlil
qiladi. Moliyaviy buxgalteriya (moliya bo ‘limi) korxonaning inulkini, ulaming
manbalarini shakllanish jarayonini, korxona kapitalidan samarali foydalanishni, pul
oqimlarini, investitsiyalar, va undan foydalanishni, korxona moliyaviy holatini va
boshqa shu kabilami tahlil qiladi. Mehnatni tashkil qilish va ish haqi bo ‘limida
ishni tashkil qilish holatini, m i yuqori darajaga ko‘tarish uchun yo‘naltirilgan
tadbirlar rejasini bajarilishini, korxona mehnat resurslarining kategoriya va

malakalaming ta’minoti, ish vaqti fondidan foydalanish, ish haqi fondini sarflanishi
tahlil qilinadi. Marketing bo ‘limi mahsulot bozorlarini va sotib olish bozorlarini,
mahsulotlaming bozorlardagi о ‘mini, mahsulotning raqobatdoshligini va uni
oshirish yo‘llarini, korxona narx-navo siyosatini va korxonaning tashqi faolyati
bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa masalarini o‘rganadi. Ishlab chiqarish bo‘limi hajm
va assortimentga bog‘liq mahsulotni ishlab chiqarish rejasini amalga oshirishni,
ishlab chiqarishning davomiyligini, mahsulot sifatini oshirishni, yangi texnika va
texnologiyalami joriy etish, ishlab chiqarishni kompleks mexnizatsiyalash va
avtomatizatsiyalash, uskunalaming ishlashini, material resurslami ishlatilishini,
texnologik siklning davomiyligini, ishlab chiqarishning umumiy texnik va
tashkiliy darajasini tahlil qiladi. Bosh ntexanik va energetik bo‘limi mashina va
jihozlami ekspluatatsiyasini, jihozlami modemizatsiyalash va remont ishlarini
bajarish reja-grafikalarini, remont ishlarining sifati va narxini, jihozlami to'iiq
ishlatishni, energoresurslardan ratsional foydalanishni o‘rganadi. Texnik nazorat
qilish bo‘limi xomashyo va tayyor mahsulot sifatini oshirish, xarid qiluvchilami
reklama, mahsulotni ishlab chiqarish sifatini oshirish va boshqalami tahlil qiladi.
Ta’minot bo ‘limi ishlab-chiqarishning material-texnik sifatini va vaqtida
bajarilishini, rejadagi hajm, muddatlar, sifat bo‘yicha 249 yetkazib berishni,
omborxona zaxiralari holatini, transporttayyorlov chiqimlami nazorat qiladi. Sotish
b o ‘limi shartnoma majburiyatlarini va mahsulotni hajmi, sifati, muddati bo‘yicha
iste’molchilarga yetkazib berish rejasini bajarilishini, omborxona zaxiralari holati
va tayyor mahsulot to‘liqligini nazorat qiladi. Iqtisodiy tahlilni amalga oshirishda
ish jamoalari alohida o‘rin egallaydi. Ularga rejalashtrishda ijtimoiy va iqtisodiy
masalalami hal qilishda, moddiy resurslami ratsional sarflashda, ilm-fan va texnika
yutuqlarini joriy etish masalalarida, ish faoliyati sharoitlarini yaxshilash hamda
himoya qilish kabi yo‘nalishlar va boshqa shu kabilarda ko‘plab vakolatlar
berilgan. Iqtisodiy tahlilni amalga oshirishda jamoaning birgalikdagi harakati,
uning umumiyligni, yetarli malakaga ega ekanligi, korxona faoliyatini, uning
natijalarini yanada chuqurroq o‘rganishni, samaradorlikni oshiruvchi zaxiralami
tadbiq etishni ta’minlashga yordam beradi. Korxona faoliyati tahlili alohida

masalami o'rgana oladigan va tahlilini kopleks tarzda amalga oshiradigan yuqori
turuvchi boshqaruv organlari mutaxassislari tomonidan ham amalga oshiriladi.
Bunday tahlil natijasida korxona faoliyatidagi iqtisodiy holatlami ma’lum bir
jihatlari o‘zgartirilii mumkin. Muassadan tashqari iqtisodiy tahlil statistik, moliya
institutlari, soliq inspeksiyalari, ilmiy-tadqiqot institutlari va boshqalar tomonidan
bajariladi. Statistik organlar statistik hisobotlami jamlaydilar va tahlil qilib,
natijalami kerakli vazirlik va tashkilotlarga foydalanish uchun yuboradilar.
Murakkab strategik muammolami' hal etish bilan bog'liq bo'lgan bir marotabali
analitik tadqiqotni amalga oshirishda* korxonalar biznesidagi mavjud bo‘lgan va
bo‘lishi mumkin, bo‘lgan muammolami hal etishga yordam beradigan auditorlik va
konsalting uyushmalari xodimlarining xizmatlaridan foydal'anishlari mumkin.
Ichki xo‘jalik, muassasa va muassasadan tashqari tahlil hamma ko‘rinishidan
foydalanish korxona xo‘jalik faoliyatini har tomonlama o‘rganish va uni
samaradorligini oshirish yo‘llarini to‘liq o‘rganish imkonini yaratadi.
Analitik ishni rejalashtirish Iqtisodiy tahlilining samarali hamda ta’sirli
bo‘lishining asosiy talablardan biri uni amalga oshirilishini
rejalashtirilganligidir.
Har bir korxonada tahlilni amalga oshirish ishlari oldindan rejalashtirilishi
kerak. Rejalar quyidagi shakllarda tuzilishi mumkin: - korxona analitik ishining
kompleks (umumiy) rejasi; - Mavzuga oid reja Analitik ishning umumiy rejasi
odatda bir yilga tuziladi. Unda birinchi navbatda tahlil qilinishi kerak bo‘lgan
obyektlar ro‘yxati, hamda tahlil qilish maqsadlari aniqlanadi. Keyngi bosqichda
tahlil natijasida qo‘yilgan maqsadni amalga oshirishni ta’minlovchi ko‘rsatkichlar
tizimi ishlab chiqiladi. Rejada majburiy tarzda har bir obyekt bo‘yicha tahlilning
ma’lum muddatda qaytarilishi (har yilda, har kvartalda, har oyda, har dekadada,
har kun), hamda anahtik ishni amalga oshirish muddatini (misol uchun, keyngi
oyning 3 kuniga) ko‘rsatish nazarda tutiladi. Shuningdek rejada har bir masala
yuzasidan tahlil ijrochilari tarkibi va ular o‘rtasidagi majburiyatlaming bo‘linishi
ko‘rsatilishi shart. Rejada yana har bir o‘rganilayotgan masala bo‘yicha tahlilning
informatsiya va metodik ta’minoti manbalarini (qo‘llanma raqami yoki kompyuter

dasturi) ko‘rsatib o‘tish lozim. Rejada tahlilning ichki va tashqi foydalanuvchilari
ko‘rsatiladi. Mavzuga oid reja obyekt, subyekt, tahlilni o‘tkazish muddatlari,
uining ijrochilari, hisobot turi va boshqalardan iborat bo‘lib, chuqur o‘rganishni
talab etgani uchun yirik muommalami tahlil qilish uchun tuziladi. Tahlil rejasini
bajarilayotganligini nazorat qilish korxona rahbarining muovini yoki tahlilni
boshqarish majburiyati yuklatilgan shaxs amalga oshiradi. Tahlilning axborot
(informatsiya) hamda uslubiy ta’minoti Analitik ishlaming natijasi asosan uning
informatsion hamda uslubiy ta’minotiga bog‘liq. Iqtisodiy tahlilning ma’lumot
manbalari me’yoriy-rejali, hisob va hisobdan tashqarilarga bo‘linadi. M e’yoriy-
rejali m a’lumotlar manbaliriga korxonada ishlab chiqiladigan xamma turdagi
rejalar, ya’ni perspektiv, operativ, texnologik xaritalar, shuningdek, me’yoriy
hujjatlar, smetalar, proekt vazifalari va boshqalar kiradi. Hisob tavsifidagi m
a’lumotlar manbalari — bu buxgalteriya, statistika va operativ hisob hujjatlaridagi
hamma ma’lumotlar, shuningdek turli xildagi hisobotlar, birlamchi hisob
hujjatlaridir. Tahlilning informatsion ta’minotida boshlovchi rol xo‘jalik jarayoni
hamda uning natijasida yaqqol aks etgan buxgalteriya hisobi va hisobotga tegishli.
Birlamchi hisob registrlarida hamda hisobotda mavjud bo‘lgan o‘z vaqtida va
to‘liq qilingan, ma’lumotlar tahlili xo‘jalik natijalarini yanada mukamallashtirishni
ta’minlaydi. Korxonaning hisobi va hisobot ma ’lumotlari ulami darajasini hosil
qiladigan asosiy ko'rsatkich va faktorlari tendensiyalarini chuqur o‘rganish uchun
foydalaniladi. Makroiqtisodiy statistika ma’lumotini o‘rganish umuman soha
bo‘yicha yoki milliy iqtisodiyotda korxona ishlashining tashqi shartlarini, xo‘jalik
va moliya holatini baholash uchun zarurdir. Tezkor hisob va hisobot statistika,
buxgalteriya hisobi va analiz ta’minotiga nisbatan kerayi ma’lumotlar bilan tez
ta’minlaydi. (Misol uchun, mahsulotni ishlab chiqarish hamda uni etkazib berish,
ishlab chiqarish zaxiralari holati va hokazo) Shu bilan analitik tadqiqot
samaradorligini oshirishga sharoit yaratib beradi. Hisob hujjati - bir necha yil
davomida korxona faoliyati natijalari ma’lumoti yig‘iladigan korxonaning iqtisodiy
pasporti hisoblanadi. Ko‘rsatkichlami o‘rganishda pasportda mavjud bo'lgan bir
qator ma’lumotlar tadqiqotlami amalga oshirishga va korxona iqtisodini

rivojlanishini o‘rganishga imkon beradi. Hisobdan tashqari ma’lumotlar manbalari
bu korxonani tegishli hujjatlar boiib, korxona faoliyati tashqi muhitdagi
o‘zgarishlami tavsiflovchi ma’lumotlardir. 1) Rasmiy hujjatlar, korxona o‘z
faoliyatida ishlatishi majbur bo‘lgan hujjatlar: davlat qonunlari, Prezident
farmoyishlari, hukumat qarorlari, yuqori turuvchi muassasalar qarorlari, tekshiruv
va audit xulosalari, korxona rahbarlarining qarorlari, boshqaruv yig‘ilishining
qarorlari va boshqalar; 2) Xo‘jalik huquqiga oid hujjatlar: shartnomalar, arbitraj va
sud qarorlari, reklamatsiyalar; 3) Ilmiy-texnik ma’lumot (maqolalar, ilmiy-tadqiqot
ishlar natijasi hisoboti va hokazo); 4) Texnik va texnologik hujjatlar; 5) Korxona
va alohida ish ish joylaming holati haqidagi maxsus tadqiqot hujjatlari
(xronometraj, rasmlar); 6) Korxona asosiy kontragentlaii haqidagi ma’lumot -
ta’minlovchi va xaridorlar. 7) Turli xii rnanbalardan asosiy raqobatchilar haqidagi
olingan ma’lumot - internet, radio, teievideniye, gazeta, jumallar, informatsion
byulletenlar va boshqaiardan; 8) Material resurslar bozori holati haqidagi ma’lumot
(bozor hajmlari, alohida mahsulotlar uchun narx-navo darajasi va dinamikasi); 9)
Kapital bozorining holati haqida ma’lumot; 10) Fond bozorlari haqidagi
ma’lumotlar (qimmatli qog‘ozlaming asosiy ko‘rinishlari bo‘yicha taklif va narx-
navo); 11) Mamalaktda makroiqti sodiy ко ‘rsatkichlarning o‘zgarishi haqidagi
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. Tadqiqotning obyektiga nisbatat
ma’lumot ichki va tashqi boiadi. Ichki та 'lumot tizimi bu buxgalteriya, statistika,
operativ hisob va hisobot ma’lumotlari, reja ma’lumotlari, korxonada ishlab
chiqilgan me’yoriy hujjatlar va hokazo. Tashqi m a’lumotlar tizimi bu statistik
to‘plamlardagi qayd etilgan ma’lumotlar, doimiy va maxsus nashryotlar,
konferensiya va uchrashuvlardagi ma’lumotlar, rasmiy va xo ‘jalik-huquqiy
hujjatlar va shu kabilar. Tadqiqotning predmetiga nisbatan ma’lumot asosiy m
a’lumotga, hamda o‘rganilayotgan predmet sohasini yanada mukammalroq
tavsiflash uchunyordamchi та ’lumotlarga bo‘linadi. Doimiy ravishda tushadigan
analitik ma’lumot regulyar va epizod tavsifidagi ma’lumotlarga boiinadi. Regulyar
m a’lumot manbalariga rejali va hisob ma’lumotlari tegishli. Epizod tavsifidagi m
a’lumotlar esa keraklihk darajasiga nisbatan hosil bo‘ladi, misol uchun yangi

raqobatchi haqida ma’lumot. Regulyar ma’lumot, o‘z navbatida, o‘zini
kerakliligini uzoq muddat saqlovchi doimiy ma’lumotga (kodlar, shifrlar,
buxgalteriya hisobining rejasi va shu kabilar), o‘zini kerakliligini ma’lum bir
muddat saqlaydigan shartli doimiy ma’lumotga (reja ko'rsatkichlari, me’yoriy
ко ‘rsatkichlar), voqealarning tez tez o‘zgarishini tavsiflaydigan о ‘zgaruvchan
ma’lumotga (ma’lum bir muddat uchun tahlil qilinayotgan obyekt haqidagi hisob
ma’lumotlari) kabilarga tasniflanadi. 0 ‘rganib chiqish jaryoniga nisbatan
ma’lumotni birlamchi m a’lumot (birlamchi hisob, inventarizatsiya, kuzatish
ma’lumotlari) va ma’lum bir o‘rganish va o‘zgarish jarayonini o‘tgan ikkilamchi
ma ’lumotga (hisobot va shu kabilar) ajratish mumkin. Tahlilning informatsiya
ta’minotini amalga oshirishda bir qator talablar qo‘yiladi, ya’ni ma’lumotning
analitik ekanligi, uning haqiqiyligi, tezkorligi, taqqoslana olishi, ratsionalligi va
boshqalar. M a’lumotning analitik ekanligi butun iqtisodiy ma’lumot iqtisodiy
tahlil talablariga javob berishi kerakliginin bildiradi, ya’ni ma’lumotlaming aynan
sohalar faoliyati va iqtisodiy jarayonni har tomonlama o‘rganish uchun zarur
bo‘lgan detallashtirilgan holda kelib tushishini ta’minlash, ular asosida asosiy
omillaming ta’sir qilishini aniqlash va ishlab chiqarishning samaradorligini
oshirish uchun ichki xo‘jalik zaxiralarini o‘rganish imkoni bo‘lishi lozim. Shuning
uchun iqtisodiy tahlilning hamma infomatsiya ta’minoti boshqaruv talablariga
asosan doimo mukamallashtirilib borilishi lozim. Iqtisodiy ma’lumot haqiqiy
holatga mos bo‘lishi hamda tadqiqot jarayonini obyektiv aks ettirishi kerak. Aks
holda tahlil natijasida qilingan xulosalar, amaliyotga to‘g‘ri kelmaydi, tahlilchilar
tomonidan ishlab chiqilgan takliflar esa nafaqat korxonaga kerakli bo‘lishi, balki
unga ziyon keltirishi ham mumkin. Shuning uchun tahlil uchun yig‘ilgan ma’lumot
yuqori sifatli bo‘lishini tekshirish lozim. Ma ’lumotning tezkorligi. Amalga
oshirilgan xo‘jalik jarayonlari haqidagi ma’lumotlar qanchalik tez yetkazib
berilishi, tahlilni ham shunchalik tezkor o‘tkazish mumkinligini, kamchiliklami,
yo‘qotishlami aniqlash va ulami o‘z o‘mida bartaraf etishni bildiradi. Ma’lumotni
operativligini oshirish yangi muloqot vositalaridan foydalanish, ulami EHM
amalga oshirish hisobiga erishiladi. Ma’lumotning sifatiga beriladigan talablardan

biri uni tadqiqotning predmeti va obyektiga, ma’lum bir muddatga, ko‘rsatkichlami
hisoblash metodologiyasi va boshqa bir qator belgilarga taqqoslanishini
ta’minlashdir. Oldindan ko‘rsatkichlar taqqoslanishi ta’minlangan bo‘lsa, u holda
tahlil ancha kam mehnat talab qiladi. Buning uchun butun raqamli ma’lumotning
sifatliligi tekshirilganidan so‘ng, u ко ‘rib chiqilgan qo‘llanishlami ishlatib ma’lum
bir ko‘rinishga keltiriladi. Informatsion bazani shakllantirishda tahlil qilish uchun
m a’lumotlami onsonlashtirish maqsadga muvofiq. Analitik tadqiqot ko‘p holda
bashorat tavsifiga ega bo‘lib, buxgalter hisobotidagi kabi aniqlikni talab qilmaydi.
Xo‘jalik subyektlari faoliyatiga beriladigan umumiy bahoni osonlashtirish
maqsadida birlamchi ma’lumotlar ko‘pincha o‘rta va nisbiy ко ‘rsatkichlar
darajasida ko‘rsatiladi. Va nihoyat, ma’lumot tizimi ratsional bo‘lishi kerak, ya’ni
ma’lumotni yig‘ish, saqlash va ishlatish uchun ketgan vaqtni kamaytirish lozim.
Bir tomondan, iqtisodiy jarayonini kompleks tahlil qilish uchun har tomonlama
ma’lumot talab qilinadi. Agar, bunday imkoniyat mavjud bo‘lmasa tahlil to‘liq
bo‘lmaydi. Boshqa tomondan, ortiqcha ma’lumot uni qidirish, yig‘ish va qaror
qabul qilish jarayonini uzaytiradi. Ushbu talabdan, ma’lumotni foydaliligini
tekshirish zarurligi, hamda keraksiz ma’lumotlami chiqarish va kerakli
ma’lumotlami kiritish asosida ma’lumotlami takomillashtirish mumkinligi kelib
chiqadi. Shunday qilib, iqtisodiy tahlilni samaradorligini ta’minlashda zaruriy
shartlardan biri bo‘lgan, iqtisodiy tahlil ma’lumot tizimi yuqorida qayd etilgan
talablarga muvofiq shakllanishi va takomillanishi shart. Tahlilni amalga oshirishda
uning uslubiy ta’minoti ham alohida o ‘ringa ega. Korxonada qanday tahlil uslubi
qo‘llanilishiga qarab, uning natijasini aniqlash mumkin. Tahlilning uslubiy
ta’minoti bo‘yicha mas’uliyat odatda, korxonada analitik ishni boshqaradigan
mutaxassisga yuklatiladi. U doimiy ravishda iqtisodiy tahlil metodikasi ni tahlil
sohasidagi tajriba va ilm-fan taraqqiyotini o‘rganish asosida takomillashtirishi
hamda ulami korxonaning har bir segmentida joriy etish, tahlil bo‘yicha kadrlami
tayyorlashi va qayta tayyorlash ishlarini amalga oshiradi. Mas’uliyatli shaxsni
tayyor iqtisodiy-matematik usullami qo‘llab tezkor va kompleks tarzda hujjatlar

asosida faoliyat natijalarini o'rganishni ta’minlovchi tahlil dasturlarini joriy etishi
yoki o‘zi ijodiy tarzda ishlab chiqishi kabi harakatlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy tahlilni tashkil etishning bosqichlari Iqtisodiyotni erkinlashtirish
jarayoni, bozor mexanizmining takomillashishi, islohotlaming tobora chuqurlashib
borishi har bir iqtisodiy jarayonni chuqur tahlil qilishni taqozo qilmoqda. Chunki
mulkdor iqtisodiyot jarayonida asosiy subyekt sifatida ishtirok etadi. U o‘z
mulkining ko‘payishidan, ko‘proq foyda olishidan manfaatdor. Bu uchun
tadbirkorlik, izchillik, ziyraklik va aql bilan ish ko‘rish lozim. 0 ‘z navbatida
mulkining holati, ishlatilishi va saqlanishini tahlil qilinishini taqozo etadi. Demak,
iqtisodiy tahlil eng awalo mulkdor uchun kerak ekan. Mulkdor o‘z mulkini
ishlatisfi uchun turli korxonalarga ega bo‘lishi mumkin. Bu esa boshqa kishilami,
mutaxassislami, xodimlami yollashiga to‘g‘ri keladi. Ular mehnat jamoasini tashkil
etadi. Korxonaning yaxshi, samarali ishlashi mehnat jamoasining farovonligini
ta’minlaydi. Mehnat jamoyasi o‘zi ishlayotgan korxona xo‘jalik faoliyatini
muntazain tahlil qilib borishni taqozo qiladi. Demak, iqtisodiy tahlil bevosita
mehnat jamoasi uchun ham kerak ekan. Har bir korxonaning xo‘jalik faoliyati
natijasidan davlat ham manfaatdor. Chunki har bir korxona o‘z mulkidan, qilgan
oboroti va olgan foydasidan soliq to‘laydi. Shu tufayli davlat nomidan soliq
idoralari ham korxona faoliyatini chuqur tahlil qilib borishdan manfaatdor. Demak,
iqtisodiy tahlil soliq idoralari xodimlari uchun ham kerak ekan. Iqtisodiyotni
modemizatsiya qilish sharoitida iqtisodiy tahlil bilan korxonadagi deyarli hamma
mutaxassislar shug‘ullanadi. Ammo hammasi ham korxona to‘g‘risida jamlangan
batafsil axborotga ega emas. Hamma o‘zi bajarayotgan u yoki bu soha bo‘yicha
axborotga ega. Shu jihatdan hamma o‘zining sohasini muntazam tahlil qilib boradi.
Lekin shuni e’tirof etish kerakki, xo'jalik faoliyati to‘g‘risida butun faoliyatni
o‘zida jamlagan axborotlar buxgalteriyada to‘planadi va qayta ishlanadi. Analitik
ishlaming muvaffaqiyati ko‘p jihatdan uni qanday tashkil etilishiga bog‘liq.
Korxona faoliyatida iqtisodiy tahlilni tashkil etishning quyidagi bosqichlardan
iborat: Tahlil rejasi va dasturini tuzish bosqichi. Iqtisodiy tahlilning dasturi va
rejasini tuzib olish tahlilni tashkil etishning asosiy qismidir. Bu bosqichda iqtisodiy

tahlil ishlari nimadan boshlanishi, tahlil o‘tkazuvchi komissiyaga kimlar kiritilishi
hamda tahlil ishlari nima bilan yakunlanishi ko‘rsatib o‘tiladi. Bundan tashqari
iqtisodiy tahlil o‘tkazish dasturida quyidagilar aniq ko‘rsatilgan va belgilanib
olingan bo‘lishi lozim: - tahlilning maqsadi va vazifasi; - tahlil obyekti; - iqtisodiy
tahlil ishlarini olib borish joyi; - tahlil mazmunini izohlash; - ijrochilami tarkibi va
ulaming vazifalari; - tahlil o‘tkazish muddatlari; - tahlil manbalari va ulami
natijalarini rasmiylashtirish tartibi. Tahlil uchun zarur ko‘rsatkichlarni belgilash
hamda kerakli boHgan manbalarni aniqlash bosqichi. Ushbu bosqichda quyidagi
ishlar amalga oshiriladi: - tahlil uchun zarur ma’lumotlami aniqlanadi; - tahlil
manbalari belgilanadi; - qo‘shimcha ma’lumotlar j alb etiladi. To‘plangan
ma’lumotlar va ulaming manbalarini to‘g ‘- riligini tekshirish hamda
ishonchliligini aniqlash bosqichi. Manbalar tahlil uchun moslashtiriladi. Bundan
tashqari ushbu bosqichda quyidagilar belgilab olinadi. - tahlil usullari; -
ma’lumotlami soddalashtirish; - jadval, chizma va maketlami tuzish; ta’sir etuvchi
omillami topish; - zaxiralami aniqlash. Iqtisodiy tahlil bosqichi Bu eng muhim
bosqich bo‘lib, bevosita tahlil jarayonlari amalga oshiriladi, ко ‘rsatkichlar
hisoblanadi, o‘zgarishlar topiladi, o‘zgarish sabablari va unga ta’sir etuvchi
omillar, ham miqdor, ham tartib jihatdan aniqlanadi. Ushbu bosqichda quyidagi
ishlar amalga oshiriladi: - mezon ko‘rsatkichlarini aniqlash; - ko‘rsatkichlami
hisob-kitob qilish hamda natijalami baholash; - baholashda ekspertizadan
foydalanish; - natijalami umumlashtiruvchi mezonlami aniqlash; - tahlil natijalarini
xulosaga tayyorlash. Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish
bosqichi. Bu bosqichda o‘rganilayotgan iqtisodiy jarayon yakunlanadi. 0
‘zgarishlarga baho beriladi. Bundan tashqari ushbu bosqichda quyidagi ishlar
amalga oshirilishi zarur bo‘ladi: - korxona faoliyati natij alarming o‘zgarish
sabablarini tushuntirib berish; - korxona faoliyatini yanada yaxshilashga oid
zaxiralami jamlab ko‘rsatib berish; - aniqlangan zaxiralardan foydalanish
tadbirlarini belgilash; - tahlil natijalarini hisoblash va hisobotda ifodalash. Tahlil
natijasida aniqlangan ilg‘or g ‘oya va tajribalarni amaliyotda qoHlash choralari va
tadbirlarini ko‘rsatib berish hamda ulami amaliyotga tadbiq etish bosqichi Xo‘jalik

yurituvchi subyektlarda iqtisodiy tahlilni tashkil etish va o‘tkazish bosqichlarining
umumiy ko‘rinishini quyidagi chizmada ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin.

2. Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ularning turlari
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida respublikamizda qabul qilingan
amaldagi huquqiy me’yorlarga muvofiq xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy
natijalarining shakllanishi Moliya vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan hamda
1999-yil 5-fevralda tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish
xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalarning shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi
Nizomga asosan belgilanadi. Mazkur Nizomga muvofiq moliyaviy natijalarning
shakllanish qatorlariga quyidagilar kiritiladi:
1. Mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan olingan yalpi moliyaviy
natija.
2. Asosiy faoliyatning yalpi moliyaviy natijasi.
3. Moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan natija.
4. Umumxo‘jalik faoliyatidan olingan yalpi moliyaviy natija.
5. Favqulodda kutilmagan holatlardan natija.
6. Soliq to‘langungacha bo‘lgan yalpi moliyaviy natija.
7. Yilning sof foydasi (zarari).
Moliyaviy natijalarning bu tarkib turkumlanishini xalqaro hisob andozalariga
nisbatan berilgan deyish mumkin. Bunda asosiy faoliyatning moliyaviy natijalari
qatorida korxonaning mahsulot sotishdan olgan natijasi, asosiy vositalarni
sotishdan olgan natijasi va boshqa aktivlarni sotishdan olgan moliyaviy natijasi aks
etadi. Davr xarjatlari ulardan chegiriluvchi qator sifatida olinadi. Nizomda
keltirilgan xarajatlar tasnifi eng avvalo buxgalteriya hisobida xarajatlarni to‘g‘ri va
to‘liq aks ettirishga, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy
hisobotini tuzish uchun uning faoliyati moliyaviy natijalarini (foyda yoki zararni)
aniqlashga yo‘naltirilgan. Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatining moliyaviy
natijalari foydaning quyidagi ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi:
mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum
bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tafovut sifatida
aniqlanadi: YaF=SST-IT

bunda, YaF - yalpi foyda; SST- sotishdan olingan sof tushum; IT - sotilgan
mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi; asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda, bu
mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tafovut,
va plyus asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa
zararlar sifatida aniqlanadi:
AFF = YaF-DX+BD-BZ
bunda, AFF-asosiy faoliyatdan olingan foyda; DX-davr xarajatlari; BD-asosiy
faoliyatdan olingan boshqa daromadlar; BZ-asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa
zararlar; xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar), bu asosiy faoliyatdan
olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va minus
zararlar sifatida hisoblab chiqiladi: bunda, UF - umumxo‘jalik faoliyatidan olingan
foyda; MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar; MX - moliyaviy faoliyat
xarajatlari; soliq to‘langungacha olingan foyda, u umumxo‘jalik faoliyatidan
olingan foyda plyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda
va minus zarar sifatida aniqlanadi: bunda, STF - soliq to‘langungacha olingan
foyda; FP - favqulodda vaziyatlardan olingan foyda; FZ - favqulodda vaziyatlardan
ko‘rilgan zarar; YaF=SST-IT AFF = YaF-DX+BD-BZ UF=AFF+MD-MX
STF=UF+FP-FZ
374 yilning sof foydasi, u soliq to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi
subyekt ixtiyorida qoladi, o‘zida daromad (foyda)dan to‘lanadigan soliqni va
minus qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to‘lovlarni chiqarib
tashlagan holda soliqlar to‘langunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
SF= STF-DS-BS
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar qatoriga korxonaning
moliya bozoridagi faolligidan oladigan daromadlari va mulkiy
munosabatlardagi ishtirokidan olinadigan daromadlari, erkin almashtiriladigan
valuta resurslarini boshqarishdan oladigan daromadlari, korxonaning moliyaviy
faoliyatidan kelib chiqadigan turli xarajatlar kiritiladi.
Ularning korxona hisob foydasidagi salmog‘i so‘nggi yillarda tobora
oshib bormoqda.

Favqulodda kutilmagan holatlardan daromadlar va xarajatlar
qatoriga korxonining asosiy va moliyaviy faoliyatidan tashqari tasodifiy
holatlar bo‘yicha oladigan daromad va xarajatlari kiritiladi. Ularning
tarkibiga kiritiladigan aniq ko‘rsatkichlar «Xarajatlar tarkibi to‘g‘risida»gi
Nizomda ifoda etilmagan, faqat ularning farqlanishiga ta’rif berilgan xolos, ya’ni
korxona uchun yaqin uch yillik oraliqda odatiy hol
yoki faoliyat turi hisoblanmagan holatlardan oladigan daromadlari yoki
yo‘qotishlar ushbu qatorga kiritiladi (shuningdek, tasodifiy holatlar
ham).
Moliyaviy natijalarning shakllanishi bo‘yicha tahlilni quyidagi
jadval ma’lumotlari asosida berish mumkin.
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, biz tahlil qilayotgan xo‘jalik
subyektining sof foydasi joriy yilda o‘tgan yilga nisbatan 4843 ming
so‘mga kamaygan. Sof foydaning kamayishiga, asosan, davr
xarajatlarining o‘tgan yilga nisbatan 189388 ming so‘mga ortishi hamda
to‘langan soliqlarning, ya’ni daromad solig‘i va boshqa soliq hamda
ajratmalarning o‘tgan yilga nisbatan 182230 ming so‘mga ko‘p
to‘langanligi ta’sir etgan. Ushbu omillar korxonaning mahsulot sotish
SF= STF-DSBS
375 dan olgan yalpi foydasining 349154 ming so‘mga ortganini ham qoplab
yubordi demak, korxona ma’muriyati birinchi navbatda davr
xarajatlarini qisqartirish choralarini ko‘rishi lozim bo‘ladi. Bundan
tashqari to‘langan soliqlarning keskin ortishiga qanday omillar sabab
bo‘lganligini ham o‘rganib chiqish lozim bo‘ladi.

1. Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy tuzilishi
Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy tuzilishi, umumiy holda, ularning
faoliyatlarini tashkil etish, ma’lum bir mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarish,
sotish va distributsiya qilishga qaratilgan tuzilish va boshqaruvni o'z ichiga oladi.
Bu korxonalar odatda, boshqaruv, marketing, ishlab chiqarish, taminot, xarajatlar
va moliyaviy hisob-kitoblarga ega bo'lgan holda tashkil etiladi.
Ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiy tuzilishi ko'plab elementlardan
iborat bo'lishi mumkin, masalan:
1. Struktura va Hierarxiya: Korxonalarning boshqaruv tizimi, qaysi
organlarning qanday qo'llab-quvvatlash tizimiga ega ekanligi, boshqaruv
tizimining iqtisodiy faoliyatni ommaviy maqsadlar bilan moslashtirish bo'yicha
qanday tuzilganligi kabi tashkiliy va boshqaruv tuzilmalari.
2. Ishlab chiqarish jarayoni: Mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarishning
qanday jarayonlardan o'tkazilishi va ularga qanday resurslar sarflanishi, bu
jarayonlarda qanday innovatsiyalar, texnologiyalar qo'llanilishi kabi muhim
tuzilmalar.
3. Moliyaviy Boshqaruv: Korxonaning moliyaviy resurslarni qanday qo'llab-
quvvatlashi, xarajatlarini qanday boshqarish, daromad va chegirmalarning
moliyaviy o'lchovlarini tuzish bo'yicha tashkil etilgan boshqaruv tizimi.
4. Marketing va Savdo: Korxonanig sotish-strategiyasi, reklama, bozor
ta’limoti, mijozlarga qanday xizmat ko'rsatish va sotishni oshirish bo'yicha tuzilgan
tizim.
5. Xalqaro Hamkorlik: Agar korxonalar xalqaro miqyosda faoliyat
ko'rsatayotgan bo'lsa, ularga qanday xalqaro tizimlarda ishtirok etish, xalqaro
savdo va investitsiyalar, xorijiy valyutalar va xalqaro bozorlarda qanday boshqaruv
tuzilmalariga ega ekanligi.
6. Kadrlar boshqaruv: Xodimlarni qanday tanlash, o'qitish, ularga motivatsiya
qilish va sotib olish bo'yicha tuzilgan boshqaruv tizimi.

7. Iqtisodiy va Maliyotiy Hisob-kitob: Korxonaning moliyaviy holati,
daromad va chegirmalari, kreditlar, investitsiyalar va moliyaviy strategiyalar
to'g'risidagi tizim.
Bu tuzilmalar har bir korxona uchun o'ziga xos bo'lishi mumkin va ularning
iqtisodiy faoliyatlarini boshqarishda katta ahamiyatga ega.
Korxona tuzilishi va boshqarilishi
Korxona tuzilishi va boshqarilishi haqida umumiy ma'lumot berishim
mumkin. Korxonalar tuzilishi va boshqarilishi mamlakatdan mamlakatgacha farq
qilishi mumkin, chunki har bir mamlakat o'zining qonunchilik va huquqiy
tizimlari, ijro etish organlari, va boshqaruv shakllari bor. Ammo, umumiy ravishda,
quyidagi bosqichlar keng tarqalgan:
1. Tuzilish: Korxona tuzilishi odatda yuridik shaxslar tomonidan amalga
oshiriladi. Buning uchun, dastlabki qadam sifatida korxonaning qaysi turdagi
yuridik shaxs bo'lishi kerakligi aniqlanadi - masalan, jismoniy shaxs, kompaniya,
yoki jamoatchilik tashkiloti. Dastlabki ro'yxatdan o'tish, notarial ro'yxatga olish, va
loyihalash davomida to'g'ri tuzilishi tartibga solingan tartibda amalga oshiriladi.
2. Hissadarlar: Korxona tuzilganida, hissadorlik tizimi ham o'rnatilishi kerak.
Hissadarlar - ushbu korxonaga moliyaviy kiritilgan yoki qo'shilgan shaxslar,
odatda aktsiyadorlar yoki sheriklar sifatida ifodalangan. Hissadorlikni tuzilgan
tizimga ko'ra boshqarish uchun ommalashtiriladi.
3. Boshqaruv organlari: Korxona boshqarilishi aynan qanday usulda bo'lishi,
uning boshqaruv organlari va ularning vazifalari tizimiga bog'liq bo'ladi. Odatda,
korxona boshqaruv organlari shunchaki Bosh direktor (CEO) yoki direktorat,
Boshqaruv Kengashi (Board of Directors) yoki boshqa ommaviy organlar bo'lishi
mumkin. Ular korxonaning qarorlarini qabul qilish, strategik yo'nalishlarni
belgilash, moliyaviy hisobotlarni o'qib chiqish, va boshqa asosiy vazifalarga ega
bo'ladi.
4. Qonunchilik va nazorat organlari: Ko'p mamlakatlarda korxona faoliyatini
tartibga solish uchun qonunchilik va nazorat organlari mavjud. Ular

korxonalarning faoliyatini nazorat qilish, vergi hisobotlarini tekshirish, hissadorlik
tizimlarini boshqarish, va boshqa huquqiy muammolarga ega bo'ladi.
5. Rivojlanish strategiyasi va struktura: Korxona tuzilish va boshqarilishida
rivojlanish strategiyasi va strukturaviy tuzilish juda muhimdir. Bu strategiyalar va
strukturaviy o'zgarishlar korxona faoliyatining mustahkamlashiga yordam beradi,
yangi bozorlarga kirishni tayyorlash, va ish faoliyatini rivojlantirishda yordam
beradi.
Bular asosan korxona tuzilish va boshqarilishning muhim jarayonlari. Har bir
mamlakatda, bunday korxona faoliyatini tartibga solishga oid bo'lgan qonunlar va
qoidalar mavjud bo'lgani uchun, korxonalar boshqarilishi odatda huquqiy va
administrativ organlar tomonidan nazorat qilinadi.
Kapitalni olish va samaradorlik
"Samaradorlik" so'zi "kapitalni olish"dan murojaat qiladi va ekonomika
bo'yicha juda muhim tushunchadir.
"Kapitalni olish" — bu moliyaning yoki moliyaviy asbob-uskunalarning
olinganligi yoki ishlab chiqarilgan biror narsalarni sotib olish. Bu, bir korxonaning,
do'konning yoki bir shaxsning moliyaviy resurslarni to'plash va ularni
investitsiyalash uchun moliyaviy vositalar yoki asboblar sotib olishni anglatadi.
"Samaradorlik" esa, olish qilingan kapital yoki investitsiyalarni o'z ichiga
olgan foydani yoki daromadni ifodalaydi. Bu, kapitalni olishning natijasi sifatida
foydani yoki daromadni oshirish, sarmoyani muvozanatni oshirish va malakani
(yoki kapitalni) foydali ishlar uchun qo'llab-quvvatlashni ta'minlashga qaratilgan.
Samaradorlikning o'sishiga, olingan kapital yoki investitsiyalarni oqimish va
to'g'ridan-to'g'ri samaradorlikka olib chiqishga bog'liqdir. Bu, yuqori sifatli
investitsiyalar bilan yana kelajakda o'tkaziladigan sarmoyaning moliyaviy
tomonlarini ta'minlash orqali amalga oshiriladi. Yani, samaradorlik, moliyaviy
kapitalni foyda olishning yuqori darajasini anglatadi.

Korxonalar faoliyatining tahlili
Korxonalarning faoliyatini tahlil qilish, bir korxona faoliyatining
samaradorligini baholash va uning faolliklarining effektivligini tushunishni maqsad
qiladi. Bu tahlil odatda moliyaviy va operatsion ma'lumotlarni ko'rib chiqishni o'z
ichiga oladi. Korxonaning foydalanish darajasi, likvidliliği, qarzlarining ko'payishi,
bozor bo'yicha bo'yini, mijozlarning qoniqligini va hokazo kabi turli ko'rsatkichlar
baholanadi. Tahlil shuningdek raqobat muhitini, bozor tendentsiyalarini va
korxonaning strategik pozitsiyasini ham o'z ichiga oladi.
Korxonalar faoliyatini tahlil qilish uchun keng tarqalgan usullardan ba'zilari
quyidagilardir:
1. Moliyaviy Ko'rsatkichlar Tahlili: Ushbu tahlil usuli korxonaning moliyaviy
natijalarini baholash uchun moliyaviy hisobotlardan foydalaniladi. Sodiqlik,
likvidlik, qarzlar va faollik kabi turli ko'rsatkichlar hisoblanadi va solishtiriladi.
2. SWOT Tahlili: Kuchli yonlar, zayif yonlar, imkoniyatlar va tahdidlar
(SWOT) tahlili, korxona ichki va tashqi ommalarni baholab, strategik pozitsiyasini
tushunishga yordam beradi.
3. Bozor O'rganish: Korxona faoliyat ko'rsatayotgan bozorni tushunish uchun
bozor o'rganish olib boriladi. Bu, talab tendentsiyalarini, raqobatkorlar faoliyatini
va mijozlarning talablari ni tushunish uchun muhimdir.
4. Mablag'lar Tahlili: Korxonaning mablag'lar strukturasi tushunish uchun
mablag'lar tahlili olib boriladi. Bu, korxona foydasi darajasini oshirish yoki
mablag'larni kamaytirish strategiyalarini rivojlantirishga yordam beradi.
5. Mijozlar Qoniqligi So'rovnoma va Fikrlar: Mijozlar qoniqligini baholash
uchun so'rovnoma va fikrlar to'plab olinadi. Mijozlarning qoniqligida muammo va
yangilanish maydonlari aniqlanadi.
6. Operatsion Ma'lumotlar Tahlili: Korxonaning operatsion ma'lumotlari
tekshirib chiqiladi va effektivlik va jarayonlarni rivojlantirish imkoniyatlari
aniqlanadi.

Korxonalarning faoliyatini tahlil qilish, korxona kuchlari va zayif yonlarini
aniqlash, raqobat avantajlarini belgilash va strategik maqsadlariga erishish uchun
juda muhimdir. Ushbu tahlil, korxona sog'ligini tushunish va kelajakdagi
samaradorligini yo'nlash uchun muhim vosita hisoblanadi.
Korxonalar iqtisodiy o'sishining tahlili
Korxonalar iqtisodiy o'sishining tahlili o'z ichiga ko'plab taraflar,
ko'rsatkichlar va faktorlarni o'z ichiga oladi. Bu tahlil korxonalar, soha va
mamlakat darajalarida, shuningdek, global iqtisodiy muhitda amalga oshirilgan
o'zgarishlarni o'rganish, o'rganilgan ma'lumotlarga asoslangan xulosalar chiqarish
va mustaqil karorlarni qabul qilishni o'z ichiga oladi. Quyidagi muhim taraflar
tahlil qilinishi kerak:
1. Moliyaviy taraflar: Korxonalar iqtisodiy o'sishini hisobga olishda,
daromad, tovarlar va xizmatlar uchun tuzilgan bo'shliq, chegirma siyosati, kapital
islohotlari, investitsiyalar, soliq siyosati va boshqa moliyaviy taraflar katta
ahamiyatga ega.
2. Tuzilma taraflar: Korxonalar strukturasi, korxonalarning o'z ichki
boshqaruv tizimi, korporativ hodisalar va korxonalar o'rtasidagi munosabatlar
iqtisodiy o'sishni ta'sir qiladi.
3. Chet el iqtisodiy sharoitlari: Global bozorlarda sodiqlik, xalqaro savdo
tartibotlari, valyuta kurslaridagi o'zgarishlar va xalqaro siyosatning korxonalar
ustida ta'siri muhimdir.
4. Texnologiyalar va innovatsiyalar: Yangi texnologiyalar va innovatsiyalar,
korxonalar uchun yangi iste'mol turlari yaratish, xizmatlar va mahsulotlar bilan
kelajakda bo'sh vaqtli ravishda turli sohalarida o'sishga imkoniyat beradi.
5. Bozor strukturasining o'zgarishi: Monopoliya, oligopoliya yoki bozorlar
orasidagi qiziqishlar bilan bog'liq bo'lib, bozor strukturasi korxonalar uchun katta
o'zgarishlarni olib kelishi mumkin.
6. Iqtisodiy siyosat: Davlatning moliyaviy va iqtisodiy siyosati, soliq
tizimlari, regulyator va dasturlar korxonalar uchun muhimdir.

7. Mudofaa siyosati: Korxonalar o'zlarini xavfli holatlardan himoya qilish
uchun xavfli moliyalarning, foydalanishlarini himoya qilish, kredit va
ko'rgazmalarning ta'siri, daromadlarining diversifikatsiyasi va boshqa chora-
tadbirlarga ega bo'lishlari muhimdir.
8. Ma'naviy taraflar: Korxonalar iqtisodiy o'sishida ma'naviy taraflar ham
muhim o'rin tutadi. Masalan, korxonaning ta'sirining ekologik, ijtimoiy va insoniy
asoslariga e'tibor qaratilishi kerak.
Korxonalar iqtisodiy o'sishining tahlili har bir korxona vaqtinchalik
o'zgartiriladi va har bir korxona o'zining alohida xususiyatlari va muhitining
e'tirozlariga qarab baholanadi.

2. Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan moliyaviy natija
va unga ta’sir etuvchi omillar tahlili
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning
moliyaviy natijalari tarkibida asosiy o‘rinni mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan
olingan yalpi foyda tashkil etadi. Moliyaviy natijalarning
asosiy qismi mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan shakllanganligi
sababli tahlilda asosiy e’tibor ushbu qatorning rejaga va o‘tgan yillarga
nisbatan o‘zgarishi va omilli ta’siriga qaratiladi.
Mahsulot ish va xizmatlarni sotishdan olingan moliyaviy natija
mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olingan sof tushumdan shu
mahsulot ish va xizmatlarning ishlab chiqarish tannarxini chegirish
asosida aniqlanadi. Savdo tashkilotlarida moliyaviy natijalar tovarlarni
sotishdan olingan sof tushumdan shu mahsulotlarni sotib olish qiymatini
chegirish asosida aniqlanadi.
Tahlilda sotishning uchta qatori xarakterlanadi.
1. Mahsulot ish va xizmatlarni sotishdan moliyaviy natija.
2. Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va sotishdan natija.
3. Boshqa aktivlarni sotishdan olingan natija.
Ularni buxgalteriya hisobida alohida hisob obyekti yoki daromadlarning
yuzaga chiqish shakli yoki o‘rni sifatida tarkiblanishi belgilangan.
Bunda asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi va sotilishi, boshqa
aktivlarni sotishdan olingan natijalar asosiy ishlab chiqarishning boshqa
jarayonlari sifatida qaraladi. Ularni moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotda
operatsion daromadlar va xarajatlar qatori ko‘rsatilishi tartiblangan.
Mahsulot ish va xizmatlarni sotishdan olingan foyda yoki zarar
o‘zgarishida omilli tahlilga alohida ahamiyat beriladi.
Mahsulot sotishdan olingan foyda o‘zgarishiga quyidagi omillar
ta’sir etishi mumkin:
v Korxonaning o‘ziga bog‘liq omillar yoki ichki omillar.
v Korxonaning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan yoki tashqi omillar.

Korxonaning o‘ziga bog‘liq bo‘lgan omillarga mahsulotlarning ishlab
chiqarish tannarxi, hajmi, assortiment va struktura omillari kiritiladi.
Uning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan yoki tashqi omillarga davlat soliq
siyosatining o‘zgarishi, baho omili va boshqa omillar kiradi.
Umumiy jihatdan olganda faqat korxonaning o‘ziga tegishli va
tegishli bo‘lmagan ta’sir omillarini tartiblash qiyin. Ularni faqat nisbiy
jihatdan qarash mumkin.
Mahsulot, ish va xizmatlarni sotilgan qatorga kiritishda bevosita
mulkiy egalik va ularni tasarruf etish shartidan kelib chiqiladi. Mahsulot,
ish va xizmatlarni sotishdan olingan yalpi foyda tahlilida bevosita
mahsulot ishlab chiqarishning marjinallik shartiga ham baho berish
Mahsulot ishlab chiqarish hajmining kritik darajasi ham odatda
ushbu qator bo‘yicha o‘rganiladi. Mahsulot ishlab chiqarishning kritik
hajm darajasi deganda korxonaning foyda ham, zarar ham ko‘rmasdan
faoliyatko‘rsatishi uchunishlab chiqarishi kerak o‘lgan mahsulot (ish va
xizmat)lar hajmini belgilash hisoblanadi. Kritik hajm darajasida
mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan tushum faqat shu
mahsulot ish va xizmatlarga ketgan o‘zgaruvchan va doimiy o‘zgarmas
xarajatlarni qoplashga yetishi kuzatiladi.
Kritik hajm darajasi amaliyotga endigina kirib kelayotgan ko‘rsatkich
hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash asosida korxonaning
mahsulot ishlab chiqarish rejasi yoki foyda rejasini oldindan chamalash,
belgilashda asosiy ko‘rsatkich sifatida foydalanashimiz mumkin.
Tahlilda kritik hajm darajasi va uni aniqlashning usulubiy bog‘-
lanishlari belgilanadi, shuningdek, uning o‘zgarishini omilli tahlil etish
orqali o‘rganiladi.
Kritik hajm darajasini quyidagi formula shaklida ifoda etish
mumkin. Bunda bevosita mahsulotning qiymat ifodasidan yoki sotish
bahosidan kelib chiqiladi. Mahsulotning qiymat ifodasini esa
quyidagicha belgilash mumkin.

Mahsulot qiymati= O‘zgaruvchan xarajat + O‘zgarmas xarajatlar +
foyda. Bundan kritik hajm darajasiga yuqorida berilgan ta’rifdan kelib
chiqqan holda quyidagi bog‘lanishni berish mumkin.
Kritik hajm darajasida mahsulot hajmi = O‘zgaruvchan xarajatlar +
o‘zgarmas xarajatlar + 0
Bu bevosita qiymatni iqtisodiy kategoriya sifatida belgilashdagi
ifodalashning o‘zidan iborat, ya’ni:
Mahsulot hajmi = Doimiy kapital + O‘zgaruvchi kapital + Foyda
Kritik hajm darajasida mahsulot ishlab chiqarishning o‘zgarishiga
ta’sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin.
- mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlarning
o‘zgarishi;
- mahsulot birligining bahosi;
- mahsulotlar miqdor o‘zgarishlari;
- o‘zgarmas xarajatlar o‘zgarishi va hokazo.
Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini quyidagi misol
asosida aniqlash mumkin.
Davr xarajatlari deyilganda – bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq
bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi. Davr xarajatlari
tarkibiga mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan xo‘jalik
sarflari kiritiladi. Ularni yuzaga chiqish shakli va o‘rniga qarab
quyidagilarga ajratish mumkin.
- sotish xarajatlari;
- ma’muriy xarajatlar;
- boshqa umumxo‘jalik xarajatlari.
Sotish xarajatlari «Mahsulot (ish bajarish, xizmat ko‘rsatish)lar
ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarning
shakllanish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomga muvofiq to‘g‘ridan
to‘g‘ri korxona faoliyati natijaviyligi bilan bog‘lanishi tartiblangan.
Sotish xarajatlari mahsulotlarni xaridor va buyurtmachilarga ortib

jo‘natish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni o‘z ichiga oladi.
Sotish xarajatlarini ish haqi xarajatlari, ish haqidan ajratmalar,
material xarajatlari, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi, reklama
xarajatlari, ish va xizmatlar, boshqa xarajat moddalari
bo‘yicha tarkiblash va tahlil etish mumkin.
Sotish xarajatlarining qoplanishi korxonaning dastlab hisob
foydasidan amalga oshiriladi.
Ma’muriy xarajatlar qatoriga korxona boshqaruvi bilan bog‘liq
bo‘lgan xarajatlar kiritiladi va ularning korxona sarflari tarkibidagi
salmog‘i sezilarli ulushni tashkil etadi. Bu bevosita rahbarlar va boshqaruv
apparatining xizmat xarajatlaridir.
Boshqa umumxo‘jalik xarajatlari qatoriga yuqoridagi tarkibga
kiritilmagan xarajatlar – ishlab chiqarishni takomillashtirish, o‘zlashtirish va yangi
mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiritiladi.
Operatsion jarayonlardan olingan daromadlar
va yo‘qotishlar tahlili
Operatsion jarayonlardan olingan daromadlar qatoriga korxonaning
asosiy ishlab chiqarish faoliyatining mahsulot ishlab chiqarish va
sotishdan tashqari faoliyatidan olinadigan daromadlar kiritiladi. Ular
bo‘yicha xarajatlar va daromadlar qatori alohida tarkiblangan holda
umumiy summada moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotga tushiriladi.
Operatsion daromadlar va xarajatlar o‘zining sof qiymati bo‘yicha ham
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotga tushirilishi belgilangan.
Bunda operatsion jarayonlardan olingan daromadlar ular bo‘yicha
xarajatlar qiymatiga farqlangan holda hisobotga foyda yoki zarar
qatoriga tushiriladi.
Boshqa sotishlar bo‘yicha Respublika Soliq kodeksiga muvofiq alohida
soliqlar to‘lovi qo‘llaniladi, shuningdek, mahsulot (ish va xizmat)larni sotishga
soliqlar daromad yoki tushumlarning bu qatori bo‘yicha ham amal qiladi. Boshqa

sotishlardan sof tushum summasi ham
mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushumni aniqlashdagi kabi
uslubiy bog‘lanishga ega.
Operatsion jarayonlardan daromadlar qatoriga quyidagilarni kiritish
mumkin. Korxonada ortiqcha sanalgan yoki foydalanilmayotgan asosiy
vositalarni sotishdan olingan natija, ularni hisobdan chiqarishdan
olingan natija, nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqarish va sotishdan
olingan natija, kapital qo‘yilmalar bo‘yicha natija, uzoq muddatli
ishlatishga olingan, lizing qo‘llovidan daromadlar, qimmatli qog‘ozlarni
sotishdan olingan daromadlar, kam baholi va tez eskiruvchi buyumlarni
sotishdan olingan daromadlar, material va xomashyolarni sotishdan
olingan daromadlar, valuta mablag‘larini sotishdan olingan daromadlar,
ular bo‘yicha sarflar va yo‘qotishlarni o‘z ichiga oladi.
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, biz tahlil qilayotgan korxonada
joriy yilda jami 106824 ming so‘mlik operatsion faoliyatdan foyda ko‘-
rilgan bo‘lsa, 189652 ming so‘mlik zarar ko‘rilgan. O‘tgan yilga nisbatan
korxonaning operatsion faoliyatidan ko‘rgan foydasi 8187 ming
so‘mga, zarari esa 11398 ming so‘mga o‘sgan. Ma’lumotlardan ko‘rinadiki,
operatsion faoliyatdan ko‘rilgan foydaning asosini asosiy vositalarni hisobdan
chiqarish va sotish, xorijiy valutalarni sotish, materiallarni
sotishdan bo‘lgan foyda tashkil etgan. Operatsion faoliyatdan ko‘rilgan
zararlarning asosiy qismini esa asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va
sotish hisobiga, kam baholi va tez eskiruvchi buyumlarni sotish hisobiga
bo‘lgan. Qimmatli qog‘ozlar sotishdan olingan zarar summasi esa
hisobot yilida bir qadar kamayishiga erishilgan. Yuqoridagi korxona
ma’lumotlarini tahlil etish bilan bir qatorda mazkur korxona bilan hamkorlik
qiluvchi boshqa bir xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatidagi moliyaviy
natijalarini tahlil qilib chiqamiz.
Foydaning shakllanishida asosiy ishlab chiqarish faoliyatining
natijasi salmoqli o‘rinni egallaydi.

AFKF = YaF – DX + BD
bunda:
AFKF – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda;
YaF – yalpi foyda;
DX – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatning boshqa daromadlari.
Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydaga bir necha omillar ta’sir etadi.
Omillar ta’sirini hisoblashdan oldin analitik jadval orqali sotishdan
kelgan sof tushumda sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi,
sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, operatsion xarajatlar va asosiy
faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko‘rilgan daromadlarning hisobot
davri va o‘tgan yillardagi tutgan ulushlari aniqlanadi. So‘ngra asosiy
faoliyatdan ko‘rilgan foydani sof tushumga bo‘lish orqali rentabellik
darajasi, ya’ni tushumning har so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda miqdori
aniqlanadi. Aniqlangan ko‘rsatkich ishtirokida har bir omilning foydaga
bo‘lgan ta’siri hisoblab topiladi. Yuqoridagi korxona ma’lumotlarini tahlil etish
bilan bir qatorda mazkur korxona bilan hamkorlik qiluvchi boshqa bir xo‘jalik
yurituvchi subyektning asosiy faoliyatidagi moliyaviy natijalarini tahlil qilib
chiqamiz.
Foydaning shakllanishida asosiy ishlab chiqarish faoliyatining
natijasi salmoqli o‘rinni egallaydi.
AFKF = YaF – DX + BD
bunda:
AFKF – asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda;
YaF – yalpi foyda;
DX – davr xarajatlari;
BD – asosiy faoliyatning boshqa daromadlari.
Asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foydaga bir necha omillar ta’sir etadi.
Omillar ta’sirini hisoblashdan oldin analitik jadval orqali sotishdan
kelgan sof tushumda sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi,

sotish xarajatlari, ma’muriy xarajatlar, operatsion xarajatlar va asosiy
faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko‘rilgan daromadlarning hisobot
davri va o‘tgan yillardagi tutgan ulushlari aniqlanadi. So‘ngra asosiy
faoliyatdan ko‘rilgan foydani sof tushumga bo‘lish orqali rentabellik
darajasi, ya’ni tushumning har so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda miqdori
aniqlanadi. Aniqlangan ko‘rsatkich ishtirokida har bir omilning foydaga
bo‘lgan ta’siri hisoblab topiladi.
Korxona hisob foydasi (soliq to‘loviga
qadar foyda) tahlili
Korxona hisob foydasi va uning tarkibiga kiritiladigan qatorlar
to‘g‘risida yuqorida kengroq to‘xtalgan edik. Korxona hisob foydasi
asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan natija, moliyaviy
faoliyatdan natija, favqulodda faoliyatdan yoki holatlardan natijasi
jamlangan holda joriy davr bo‘yicha korxonaning hisob foydasi
aniqlanadi. Korxona hisob foydasi davlatning va axborot foydalanuvchilarining
e’tibor shartidagi asosiy qator hisoblanadi. Daromad va
xarajatlar ularning yuzaga chiqish vaqti va o‘rni bo‘yicha yuritilgan
holda yakuniy natija ushbu qoida asosida tuziladi.
Korxona hisob foydasi yoki soliq to‘loviga qadar bo‘lgan foyda
(zarar) summasidan foyda (daromad) solig‘i va foydadan boshqa
soliqlar, to‘lovlar va ajratmalarni chegirish asosida korxonaning joriy
davr bo‘yicha sof foyda (zarar) summasi aniqlanadi. Respublikamiz
soliq qonunchiligiga muvofiq barcha xo‘jalik hisobidagi korxonalar
foyda (daromad) solig‘i to‘lovchilari hisoblanadi va ularning ayrim
guruhi bo‘yicha doimiy va vaqtinchalik imtiyozlar belgilangan.
Boshqa soliqli to‘lovlar qatoriga respublika va mahalliy budjetga
tushadigan ayrim tur soliqlar kiritiladi. Yagona soliq to‘loviga o‘tgan
korxonalarda ushbu soliq turi olingan daromaddan qat’iy stavkalarda
hisoblanadi va to‘lanadi. Jadval ma’lumotlaridan shuni xulosa qilish mumkinki,
tahlil qilinayotgan xo‘jalik subyektining hisobot davridagi sof foyda hajmi o‘tgan

yilga nisbatan 4843 ming so‘mga kamaygan. Uning o‘zgarishiga har
bitta ko‘rsatkichning ta’sirini farq qatoriga qarab baholash mumkin. Sof
foydaning kamayishiga asosan davr xarajatlarining keskin oshib
ketganligi hamda foydadan to‘langan soliq summasining o‘tgan yilga
nisbatan deyarli ikki marta ko‘payganligi sabab bo‘lgan. Masalan,
mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan yalpi foyda summasining o‘tgan
yilga nisbatan 349154 ming so‘mga o‘sishi sof foyda
summasining shuncha o‘zgarishiga olib kelgan. Davr xarajatlari, asosiy
faoliyatning boshqa jarayonlaridan olingan zararlar summasining,
favqulodda zararlar summasining, foydadan soliqlar summasining
o‘tgan yillarga nisbatan o‘sishi natijasida korxona sof foydasi o‘tgan
yilga nisbatan 371618 ming so‘mga kamaygan. Barcha omillar ta’sirida sof foyda
summasi o‘tgan yilga nisbatan
4843 ming so‘mga kamaygan, demak, korxonada foydani o‘stirish
yuzasidan 371618 ming so‘mlik ichki rezerv mavjud deyish mumkin.
Agar korxona ushbu qatorlar bo‘yicha o‘zining oldingi yil
ko‘rsatkichlarini saqlaganda edi yana qo‘shimcha tarzda shuncha foyda
olishi mumkin edi. Barcha omillar ta’sirida sof foyda summasi o‘tgan yilga
nisbatan
4843 ming so‘mga kamaygan, demak, korxonada foydani o‘stirish
yuzasidan 371618 ming so‘mlik ichki rezerv mavjud deyish mumkin.
Agar korxona ushbu qatorlar bo‘yicha o‘zining oldingi yil
ko‘rsatkichlarini saqlaganda edi yana qo‘shimcha tarzda shuncha foyda
olishi mumkin edi. 395
sotishdan olingan foyda
R= 100 %.
sotishdan olingan tushum summasi
4. Aylanma aktivlar rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich aylanma aktivlarning har
bir so‘miga to‘g‘ri keladigan foyda, sof foyda summasini

xarakterlaydi. Aylanma aktivlar rentabelligi olingan sof foyda summasini aylanma
aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish asosidaaniqlanadi.
sof foyda
R= 100 %.
aylanma aktivlar o‘rtacha yillik qiymati
5. Jami mulk rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich korxona mulkining
foydalilik darajasini xarakterlovchi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Bu
ko‘rsatkich har bir so‘mlik mulkka to‘g‘ri keladigan sof foyda summasini
ifodalaydi.
sof foyda R= 100 %. korxona mulki jami
6. O‘z mablag‘lari rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich korxonaning
o‘ziga tegishli bo‘lgan mablag‘larning foydalilik darajasini xarakterlaydi. Korxona
sof foydasini uning o‘zlik mablag‘lari manbayiga
bo‘lish asosida o‘zlik kapitalining foydalilik darajasi o‘rganiladi. sof foyda R=
100%. korxona o‘zlik mablag‘lari
7 . Qarz mablag‘lari rentabelligi. Ushbu ko‘rsatkich korxona sof
foydasini qarzga olingan mablag‘lariga nisbati asosida aniqlanadi. Bu
ko‘rsatkich har bir so‘mlik qarz mablag‘iga to‘g‘ri keladigan foyda
summasini ifodalaydi. sof foyda R= 100 %. qarz mablag‘lari jami
8. Asosiy vositalar va moddiy aylanma mablag‘lari rentabelligi.
Ushbu ko‘rsatkich sof foyda summasini korxona asosiy vositalari va
moddiy aylanma mablag‘lari o‘rtacha yillik qiymatiga bo‘lish asosida
aniqlanadi. U har bir so‘mlik asosiy va aylanma mablag‘iga to‘g‘ri
keladigan foyda summasini xarakterlaydi.sof foyda
Yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, biz tahlil qilayotgan
xo‘jalik subyektida hisobot yilida o‘tgan yilga nisbatan aksariyat
rentabellik turlari bo‘yicha pasayish kuzatilgan. Bu korxonaning
samaradorligi pasayib borayotganligidan hamda uning moliyaviy holati
yomonlashayotganligidan dalolatdir. Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, joriy
yilda mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan sof tushum miqdori

+1587868 ming so‘mga ortgan bo‘lsada, bunga mos ravishda
mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxi ham, boshqa turdagi aktivlar
ham o‘sgan. Sof foyda miqdori esa o‘tgan yilga nisbatan 4843 ming
so‘mga kamaygan. Natijada aksariyat rentabellik ko‘rsatkichlarida398
Daromadlar moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va taqdim etishning
konseptual asosiga va «Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar» nomli
2-son BHMSda belgilanishicha, hisobot davri mobaynida
aktivlarning ko‘payishi yoki majburiyatlarining qisqarishi ko‘rinishida
iqtisodiy foydaning ko‘payishidir, ular o‘z kapitalining ko‘payishiga
olib keladi (bundan o‘z kapitali egalari tomonidan qo‘yilmalar bilan
bog‘liq ko‘payishlar mustasno).
Daromadlar turli aktivlarning ko‘payishi ko‘rinishida yuzaga keladi;
bular nafaqat pul mablag‘lari, balki realizatsiya qilinayotgan tovarlar va
xizmatlarning o‘rniga olingan tovarlar va xizmatlar ham bo‘lishi
mumkin, agar tovarlar va xizmatlar haqi xaridor tomonidan to‘liq
to‘lanmagan bo‘lsa, bunday hollarda, debitorlik qarzlari ham bo‘lishi
mumkin. Daromadlar, shuningdek, majburiyatlarni kamaytirish ko‘rinishida
olinishi mumkin, bu esa korxonaning kapitaliga aktivlarning ko‘payishi kabi ta’sir
ko‘rsatadi.
Korxonaning daromadlari va xarajatlari hisobi, moliyaviy natijalarni
shakllantirish va ulardan foydalanish hisobvaraqlar rejasining so‘nggi, to‘qqizinchi
bo‘limida, 9000-9900-son hisobvaraqlarda amalga oshiriladi.
Mazkur hisobvaraqlar tranzit (vaqtinchalik) hisobvaraqlardir, hisobot oyining
oxiriga borib ularning barchasi (bundan 92-hisobvaraq mustasno) yakuniy
moliyaviy natijani aniqlash 9910-hisobvaraq bilan
yopiladi, uning saldosi keyin 8710-«Hisobot davrining taqsimlangan
foydasi (qoplanmagan zarari)» hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. Buxgalteriya
hisobotida aks etgan quyidagi xarajat ma’lumotlariga e’tibor qaratilmog‘i lozim.
Hisobotlarda odatdagi xo‘jalik faoliyatining borishi chog‘ida yuzaga
keluvchi xarajatlardan tashqari, kelgusida biror-bir iqtisodiy manfaatlarni hosil

qilmaydigan xarajatlardan tashkil topgan zararlar ham bo‘lishi
mumkin. Ularga quyidagi uchala mezonlardan biriga javob beruvchi
xarajatlar kiritiladi:
– kelgusida ma’lum bir daromadlarni keltirib chiqarmaydigan;
– aktivlar sifatida tan olib bo‘lmaydigan (kelgusi davrlar
daromadlari yoki oldindan to‘langan boshqa xarajatlarga o‘xshash);
– tashkilot balansida mol-mulkning o‘sishiga kiritish mumkin
bo‘lmagan.
Daromadlilik, foydalilik bir xil ma’noga ega emas. Ayrim iqtisodiyotga oid
manbalarda daromadlilik, foydalilik mazmun jihatdan bir deb
qaraladi. Masalan, korxonaning ma’lum davrdagi jami daromadi, sof
foydasini balans aktiviga nisbati bir xilda nomlanmaydi.
Rentabellik o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga tahlilda alohida
ahamiyat beriladi. Rentabellik o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni ularda
qatnashuvchi birliklarga nisbatan belgilash mumkin.

Xulosa
Ushbu tahlilning mavzuni turlarini o`rganish turkumlash, natijasida ularni
iqtisodiy umumlashtirish bir tizimga kеltirish hamda ushbu fanning va istiqbolda
yanada takomillashtirish (joriy), tеzkor, yo’llarini istiqbol, hususan moliya
rеtrospеktiv iqtisodiy, taqqoslama va funktsional o`tkazish usullarini, iqtisodiy
asosiy iqtisodiy ko`rsatkichlarni qo`llaniladigan ma`lumotlar iqtisodiy, qiymat
tеhnik tahlilda tahlilini qo`llaniladigan axborot manbalarining manbalarini,
tеkshirish usullarini, ma'lumotlardan to’g’riligini foydalanuvchilariga qanday
maqsad tashqi uchun va ichki krakligini, tahlil natijalari o’rganishdir . qanday
rasmiylashtirish kabilarni o’rganishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Pardayev M. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. S.:2001.
2. ahobov A.V va boshqalar. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. Darslik.T.:2005
3. Qudratov T., Fayziyeva N. Qishloq xo’jalik korxonalari faoliyatining
tahlili.
Darslik.Samarqand: 2010.
4. Qudratov T. Fayziyeva N. Korxonalar faoliyatining tahlili va nazarjti.
Darslik. –
5. Toshkent.Voris nashriyoti.2012.
6. Qudratov T.K. – Iqtisodiy tahlil nazariyasi (maruzalar kursi). Samarqand:
2013.
7. Shoalimov A.X. Tojiboyeva Sh.A. Iqtisodiy tahlil nazariyasi. Darslik. –Т.:
TDIU, 2010.
8. Shoalimov A.X. Tojiboyeva Sh.A. Moliyaviy va boshqaruv tahlili. O ’ quv
qo ’ llanma . –Т.: TDIU , 2010.
9. Шеремет А.Д. Теория экономического анализа.Учебное пособие.– М.:
Финансы и статистика, 2010.
10. Басовский Л.Е. Экономический анализ.Учебное пособие. –М.: Риор.
2009.
11. ШадринаГ.В. Теория экономического анализа.Учебник. М.: Новое
знание, 2006
12. Пардаев М.Қ., Шоалимов А.Х. Ўқув қўлланма. Бошқарув таҳлили. –
T .: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2005.
13. www . uz - (Национальная Информационная агRтство). 8. www . cer . uz -
(ЦRтр экономического исследования).

Ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining iqtisodiy tahlili

Sotib olish