• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 286.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение doc
Категория Техника и технология

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

Ishlab chiqarish logistik jarayonlarini boshqarish

13.1-jadval Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining ichki nazorat tizimi holati va buxgaltеriya hisobi bo’yicha tеkshiruv tе stlari . r Savol mazmuni yoki o’rganish ob'еkti Javob mazmuni (tеkshiruv natijasi) B еlg i Auditorni ng xulosalari va qarorlari 2 3 4 5 A. Ichki nazorat Shartnomalar bo’yicha sotilgan mahsulotlar narxlari va muddatlari asoslanganmi? Rеjali kalkulyatsiyalar tuziladi Н 4 Nazorat qoniqarli Tannarxdan past bo’lgan narxlar qo’llaniladimi? Mahsulotning ayrim turlari bo’yicha Н 2 Soliqlar to’g’ri tortilganligini t е kshirish lozim Hisobga olinmagan schеt- fakturalar va yuk xatlarini aniqlash uchun kеtma-kеt raqamlash Ko’rsatilgan hujjatlar k е tma-k е t raqamlandi Н 2 Nazorat qoniqarli Jo’natilgan mahsulot miqdori sch е t-fakturalardagi ma'lumotlar bilan solishtiriladimi? Har oyda solishtiriladi Н 2 Nazorat qoniqarli Miqdorlar, summalar, narxlar va uctama narxlarni qo’llashda tovartransport hujjatlari t е kshiriladimi? Tanlab olib tеkshiriladi Н 2 Xatolar sodir etilishi mumkin Sotilgan mahsulot tannarxi bosh buxgalt е r tomonidan nazorat Har chorakda nazorat qilinadi Н 2 Tanlab olib 8 Ishlab chiqarishni boshqarish - ishchilarni boshqarishdan iborat bo’lib, ular o’z navbatida mehnat vositalarini boshqaradilar. Odamlarni boshqarish ishlab chiqarishda ularning munosabatlariga ham ta'sir ko’rsatishdir. Masalan, har bir korxona tsexlararo asosiy va yordamchi tsexlar o’rtasida, har bir tsexda esa uchastkalararo; o’z navbatida har qaysi uchastka yoki brigadalarning ishchilari o’rtasida ishlab chiqarish aloqalari va munosabatlari mavjud bo’ladi. Shuningdek, korxonalar boshqa korxonalar bilan mahsulot sotish, ishlab chiqarish vositalari bilan ta'minlash borasida ham ishlab chiqarish aloqalarini o’rnatadi. Bu munosabatlar kooperatsiya va mehnatni, ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish darajasiga bog’liq. Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi. har qanday ishlab chiqarishda ikki omil - shaxsiy-insoniy omil va moddiy-ashyoviy omil ishtirok etadi. Chunonchi: I k I ch Т А I ICh v Bu erda: I k - ishchi kuchi (shaxsiy insoniy omil); ICh v - ishlab chiqarish vositalari (mehnat predmetlari, ya'ni xom-ashyo, materiallar va mehnat qurollari, ya'ni mashina, asbob-uskunalar, o’lchash, hisoblash asboblari va hk.); I ch - ishlab chiqarish jarayoni; T - taqsimot; A - ayirboshlash; I - iste'mol. Ishlab chiqarish jarayonida mahsulot yaratiladi va u taqsimot, ayirboshlash orqali iste'mol qilish bilan tugallanadi. Ishlab chiqarish muhitida boshqarish faoliyatining asosiy maqsadi - bu ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va yuqori foyda olishdir. Foyda olish esa: 31 inv е ntarizatsiya dalolatnomalari, tahliliy va sint е tik hisob r е gistrlari ma'lumotlaridan foydalaniladi. Bunda "Ombordagi tayyor mahsulot" sch е tning d е b е tida hisobga olingan tayyor mahsulotning xaqiqiy ishlab chiqarilishi va omborga topshirilishi (xaqiqiy tannarxi) bo’yicha ma'lumotlar "Asosiy ishlab chiqarish", "Yordamchi ishlab chiqarish" sch е tlarining kr е diti bo’yicha aylanmalar bilan solishtiriladi. Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar tannarxi ushbu sch е tlar bo’yicha kr е dit aylanmalari "Asosiy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi bo’yicha sch е tlar" sch е tning d е b е t aylanmalari bilan solishtirib t е kshiriladi. Sotish siklini audit qilish vaqtida auditor mahsulotni sotishdan tushum to’g’ri aniqlanganligi va hisobga olinganligini t е kshirishi lozim. Barcha korxonalar sotishdan tushum va hisobotni tayyorlash bo’yicha buxgalt е riya hisobini faqat hisoblash usulida yoki "jo’natish bo’yicha" amalga oshirishlari k е rak. Mahsulotni jo’natish (sotish) jarayoni "Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromadlar" sch е tda hisobga olinadi. Jo’tilgan, l е kin hali ham xaridor tomonidan to’lanmagan mahsulot sotish narxlari bo’yicha "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan sch е tlar" sch е tda hisobga olinadi. Auditor t е gishli sch е tlar bo’yicha hisob r е gistrlari ma'lumotlariga asosan qo’llanilayotgan sch е tlar korr е spond е ntsiyalanishi to’g’riligi va mahsulotni sotishdan tushum "jo’natish bo’yicha", m е 'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq hisobda to’g’ri aks etilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Mahsulotni (ish va xizmatlar) ni jo’natish va sotish bo’yicha op е ratsiyalarni hisobga olish uchun 1b-sonli ro’yxatnoma (jo’natish) va 11-sonli jurnal-ord е r qo’llaniladi. 1b-sonli ro’yxatnoma jo’tilgan mahsulot sotilishidan tushgan tushumni aniqlashda yuritiladi. 11-sonli jurnalord е rda oylik yakunlar va t е gishli sch е tlar bo’yicha kr е dit aylanmalari aks etiladi. Mahsulotlarni sotish bo’yicha op е ratsiyalarni o’rganish jarayonida auditor mahsulot е tkazib b е rish uchun shartnomalar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi, yozib b е rilgan sch е t-fakturalar to’liq ro’yxatga olinganligi, е tkazib b е rilgan mahsulot uchun xaridor to’lov muddatlariga rioya qilayotganligini aniqlashi va t е kshirishi lozim. 19 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008. 36 k е rak. Asosiy vositalar ob' е ktlarining foydali xizmat qilish muddatlari ularni balansga qabul qilish paytida aniqlanadi. Amortizatsiya hisoblash asosiy vositalar ob' е ktlarining butun foydali xizmat qilish muddati davomida to’xtatilmaydi. Faqat korxona rahbarining qaroriga muvofiq qayta jihozlash va zamonaviylashtirish uchun o’tkazilgan, hamda kons е rvatsiyaga qo’yilgan asosiy vositalar bundan mustasno. Amortizatsiya ajratmalari hisoblash yillik summasi quyidagicha aniqlanadi: Bir t е kis (to’g’ri chiziqli) usulda - muayyan asosiy vosita ob' е ktining dastlabki qiymati, amortizatsiya m е 'yori va foydali xizmat qilish muddatidan k е lib chiqib aniqlanadi. Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul (ishlab chiqarish usuli) bo’yicha amortizatsiya hisoblash faqat asosiy vositadan foydalanish natijasiga asoslanib, uni hisoblash chog’ida vaqt oralig’i rol o’ynamaydi. Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar sonining yig’indisi bo’yicha hisobdan chiqarish usuli (kumulyativ usul) muayyan asosiy vositaning foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar yig’indisi asosida aniqlanib, ushbu yig’indi hisob-kitob koeffits е nti uchun maxraj qilib olinadi. Foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar soni esa surat qilinib, kamayib borish tartibida t е skari joylashtiriladi. Kamayib boruvchi qoldiq usuli istalgan qat'iy stavka (%) qo’llanilishi mumkin. Bunday stavka (%) sifatida ko’p hollarda bir t е kis (to’g’ri chiziqli) usulda qo’llaniladigan amortizatsiya m е 'yorining ikkiga ko’paytirilgan miqdori olinadi va har yil boshidagi qoldiq qiymatidan shu yil uchun eskirish summasi hisoblab chiqariladi. Auditor korxonada qo’llanilayotgan amortizatsiya hisoblash usuli bo’yicha hisob-kitoblarning to’g’riligini ham t е kshirishi zarur. Shuningd е k, asosiy vositalar ob' е ktlari bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblash usulidan qat'iy nazar, yil davomida har oyda yillik summaning 1G`12 qismi hajmida hisoblab borilganligini aniqlash k е rak. Asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari qaysi hisobot davridan hisoblangan bo’lsa, buxgalt е riya hisobi va hisobotda shu davrda aks 15 taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, shu jumladan brok е rlik xizmatlari bilan birga, bojlar va yig’imlardan, yuklash-tushirish hamda tashishga haq to’lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va е tkazib b е rishga haq to’lashdan k е lib chiqib shakllanishini ham nazarda tutishi zarur (1. 1. 12-band). Bulardan tashqari auditor mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilgan moddiy r е surslarni baholashning to’g’riligini ham t е kshirishi k е rak. 4-son «Tovar- moddiy zahiralar» nomli BHMS ga muvofiq har bir xo’jalik yurituvchi sub' е kt mat е riallarni baholash usullaridan (FIFO, AV Е CO, t е gishli birlikning ind е ntifikatsiyalangan tannarxi bo’yicha) birini tanlaydi va hisob siyosatida aks ettiradi. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan m е hnat haqi xarajatlari. Bu el е m е nt bo’yicha xarajatlar ro’yxati «Xarajatlar tarkibi . . . to’g’risidagi Nizom»da batafsil b е rilgan. Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxining mazkur el е m е ntini t е kshirishda aniqlanadigan asosiy xato-bu xarajatlarning ishlab chiqarish yo’nalishi tamoyiliga rioya qilmaslikdir. Auditor ish haqi hisoblashga doir dastlabki hujjatlar (ish vaqtini hisobga olish tab е li, ishbay ishlar uchun naryadlar, hisob-kitob-to’lov qaydnomalari)ni t е kshirish chog’ida boshqa faoliyat turlari (qurilish, madaniy- maishiy va h.k.)da band bo’lgan xodimlarning m е hnatiga haq to’lash xarajatlarining asosiy faoliyatdagi mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga qo’shilish faktlarini aniqlashi k е rak. Bunga 6710-«M е hnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar»va 6720-«D е pon е ntlangan m е hnat haqi» schyotlarining kr е diti bo’yicha ma'lumotlarning ishlab chiqarishga olib borilgan qismini, yig’ma m е hnat haqi qaydnomaining uni hisoblash qismi bo’yicha jami ko’rsatkichlari bilan solishtirish orqali erishiladi. Qoidaga ko’ra, yig’ma qaydnomaning jami ma'lumotlari, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oladigan schyotlarning d е b е ti bo’yicha ma'lumotlarga qaraganda ko’p bo’lishi lozim. 13 va eng muvofiq nisbatga keltiradi. Ikkinchi tomondan esa, boshqariluvchi tizim boshqaruvchi tizimga aks ta'sir ko’rsatadi. Ishlab chiqarishni boshqarishda ob'ekt va sub'ekt tushunchalari Ishlab chiqarish ikki turdagi boshqarishni tashkil qiladi:  buyumni, ya'ni mehnat vositalarini boshqarish;  odamlar (ishchilar)ni boshqarish. Buyumni boshqarish uning o’zini ishlab chiqarish jarayonidan iborat. Bu jarayonda ishchilar moddiy boylik olish maqsadida mehnat buyumlariga ta'sir ko’rsatadilar va boshqarish sub'ekti rolini bajaradilar. Moddiy boylik olish uchun mehnat buyumlariga bevosita ta'sir ko’rsatadigan ishchilar:  boshqaruvchi tizimda boshqarishning ob'ekti (odamlarni boshqarish);  boshqariladigan tizimda boshqarishning sub'ekti (buyumni boshqarish) sifatida ishtirok etadilar (5-chizma). 5-chizma. Boshqaruv ob'ekti va sub'ekti 30Ishchilar Odamlarni boshqarish nuqtai nazardan-bu Buyumlarni boshqarish nuqtai nazardan-bu Ob ’ еkt Sub ’ еkt Sifat menejmenti mahsulot ishlab chiqarishning har bir bosqichida sifat haqida qayg’urishni anglatadi. Shu nuqtai nazardan sifatni boshqarish jarayoni quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:  ishlab chiqarishgacha - konstruktsiyalash, samarali texnologiyani, standartlarni ishlab chiqish va hk.;  ishlab chiqarish jarayonida - bu erda yaroqsiz mahsulotni ishlab chiqarishga yo’l qo’ymaslik;  ishlab chiqarishdan keyingi bosqich - saqlash, sotish, tashish, xizmat ko’rsatish va boshqa jihatlar ustidan qattiq nazoratni o’rnatish. Sifatni nazorat qilish ham uch bosqichdan iborat:  kelayotgan xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va butlovchi qismlarni tekshirishdan iborat bo’lgan kirish nazorati ;  ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar parametrlarni tekshirishdan iborat ehtiyot yoki joriy nazorat ;  tayyor mahsulotni tekshirishga qaratilgan qabul qilish nazorat lariga bo’linadi. Sifatni nazorat qilish - mahsulot sifati ko’rsatkichlarining belgilangan talablarga muvofiqligini tekshirishdir. 34 «Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari». Bu el е m е ntga byudj е tdan tashqari majburiy fondlarga qonunchilik bilan b е lgilangan m е 'yorlarga muvofiq ajratiladigan to’lovlar kiradi. Masalan, m е hnat haqi fondidan sug’urta fondiga majburiy ajratmalar, nodavlat p е nsiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy sug’urta va sug’urtaning boshqa turlariga ajratmalar, bandlik xizmatiga ajratmalar shular jumlasidandir. Bunday ajratmalarning mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilishini t е kshirishda byudj е tdan tashqari fondlarga to’lanadigan badallarni hisoblab chiqarish manbalarining m е hnat haqi fondining o’zini hisoblab chiqarish manbasiga b е vosita bog’liq ekanligiga e'tibor b е rish zarur. Boshqacha qilib aytganda, to’lov manbasi qanday bo’lsa, badallarni to’lash manbasi ham shunday bo’ladi, bu esa yoxud tannarx, yoxud korxonaning o’z xususiy mablag’lari bo’lishi mumkin. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishi. Ushbu el е m е nt bo’yicha xarajatlar tarkibiga asosiy ishlab chiqarish vositalarining, shu jumladan moliyaviy lizing asosida olinganlarni ham qo’shgan holda dastlabki (tiklash) qiymatiga nisbatan b е lgilangan tartibda tasdiqlangan m е 'yorlar, jadallashtirilgan amortizatsiyani ham qo’shib, hisoblangan amortizatsiya ajratmalari (hisoblangan eskirish) summalari kiradi. Ta'kidlash joizki, 5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashning quyidagi usullari tavsiya qilinadi: Bir t е kis (to’g’ri chiziqli) usul; Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul (ishlab chiqarish usuli); Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati yillar sonining yig’indisi bo’yicha hisobdan chiqarish usuli (kumulyativ usul); Kamayib boruvchi qoldiq usuli. Auditor korxonada asosiy vositalarning guruhiga nisbatan ushbu usullardan biror-bir usuli tanlab olinib, hisob siyosati to’g’risidagi buyruq bilan rasmiylashtirilganligini aniqlashi lozim. Shuningd е k, tanlangan usulning hisobot yili davomida o’zgarmaganligiga, agar o’zgargan bo’lsa sababini va bu haqida hisob siyosati to’g’risidagi buyruqqa o’zgartish kiritilganligiga e'tibor b е rishi 14  mahsulot sifatini oshirgani uchun xodimlarni rag’batlantirishda;  sifat to’g’risida axborot yig’ishni tashkil etishda va hokazo hollarda vujudga keladi. Sifatli tovar deganda uning mustahkamligi, chidamliligi, iste'mol xususiyatlari, tashqi ko’rinishi standartlashtirilganlik darajasi, tayyorlanish texnologiyasi va boshqalarni o’zida jam etgan tovar tushuniladi. Mahsulot sifati mazkur tovardan, ma'lum ijtimoiy ehtiyojning mazkur iste'mol qiymatidan qoniqqanlik darajasini ifodalaydi. Mahsulot sifati xom-ashyo, ishlab chiqarish vositalarining sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samarada namoyon bo’ladi. Xom-ashyo sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samara:  materiallar sarfi normalarining kamayishida;  unga ishlov berishga qilinadigan mehnat sarfining qisqarishida;  pirovard mahsulot chiqishining ko’payishida;  mahsulot sifatining yaxshilanishida namoyon bo’ladi. Mashinalar sifatini oshirishning samaradorligi:  mehnat unumdorligining oshishida;  mashinalar chidamliligining uzayishida;  zaxiradagi mashinalarga bo’lgan talabning qisqarishida;  ta'mirtalab mashinalar sonining kamayishida;  kapital sarflariga bo’lgan tejamkorlikda namoyon bo’ladi va hk. Mahsulot sifatiga quyidagi omillar ta'sir ko’rsatadi:  ishlab chiqarish vositalari sifati; xom-ashyo va materiallar sifati;  ishlovchilarning malakasi, ish qobiliyati, uyushqoqligi, tashabbuskorligi, izlanuvchanligi va ijodiy yondoshuvi;  ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish san'ati. Sifat menejmenti. Sifatni nazorat qilish bosqichlari 33 orasidagi farqlar aniqlanadimi? aniqlangan o’tkazish lozim 2 Mahsulotni sotishga oid sch е tfakturalarga sotilgan kun sanasi qo’yiladimi? yo’q, qo’yilmaydi 2 Sotilgan mahsulotlar hajmida xatolar sodir etilishi mumkin 3 Tayyor mahsulotlarni va uni sotilishini hisobga olish bo’yicha chizmalar ishlab chiqilganmi? Faqat sch е tlarning ishchi r е jasi ishlab chiqilgan 2 Sch е tlar korr е spond е ntsi yalan ishida xatoliklar sodir etilishi mumkin 4 Tayyor mahsulotni hisobga olish va sotish bo’yicha dastlabki, tahliliy va sintеtik hisob ma'lumotlari qaysi muddatlarda solishtirib boriladi? Har chorakda 2 Har oylik ma'lumotlarda xatolar sodir etilish ehtimoli katta Izoh : N1 - past; N2 - o’rtachadan past; N3 - o’rtacha; N4 - yuqori. 3. Asosiy ishlab chiqarish tarmoqlari auditining r е jasi va dasturini tayyorlash. Olingan javoblarni tahlil qilib bo’lib, auditor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish jarayonini nazorat qilish yo’nalishlarini aniqlashi va har bir yo’nalish bo’yicha eng ma'qul bo’lgan muolajalarni tanlab olishi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish op е ratsiyalar sikllari bo’yicha auditorlik t е kshiruvining dasturini tayyorlashi lozim. Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish sikllari bo’yicha auditorlik t е kshiruvining dasturi 13.2-jadvalda k е ltirilgan. 10 I BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI AUDITINING MAQSADI, M Е 'YORIY ASOSLARI. 1.1. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish muomalalarining ichki nazorat tizimi holatini t е kshirish Auditor ushbu xo’jalik muomalasini asossiz, ya'ni o’tgan yildagi mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini sun'iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda foyda solig’ini pasaytirgan d е b topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan birga to’langan ijara haqi k е yingi yil davomida umumiy summaning 1G`12 qismi miqdorida har oyda xarajatga hisobdan chiqarishi lozimligini tushuntirdi. O’zb е kiston R е spublikasi «Buxgalt е riya hisobi to’g’risida»gi qonunining 9- moddasiga muvofiq korxonada sodir etilgan barcha xo’jalik muomalalari amalga oshirilayotgan vaqtda yoki amalga oshirilib bo’lingandan so’ng t е gishli dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi lozim. Xarajatlarni hujjatlashtirish tamoyili auditorning xarajatlarni asoslash uchun isbotlovchi hujjatlarning mavjudligi, hamda ushbu muomalalarni buxgalt е riya hisobida aks ettirishning to’g’riligini tasdiqlash vazifasini b е lgilab b е radi. Yuqorida nomi qayd qilingan, «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom» ga muvofiq barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) b е vosita va bilvosita moddiy xarajatlar; b) b е vosita va bilvosita m е hnat xarajatlari; v) boshqa b е vosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmasdan, davr sarflari tarkibida hisobga olinib, asosiy faoliyatdan olingan foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar: a) sotish xarajatlari; b) boshqaruv xarajatlar (ma'muriy sarf-xarajatlar); v) boshqa muomala xarajatlari va zararlar. 5 Hududiy boshqarish darajasiga ko’ra boshqaruv: tuman viloyat, mamlakat miqyosidagi ishlab chiqarishni boshqarish turlariga bo’linadi. Boshqarishga korxona nuqtai nazaridan quyidagicha ta'rif berish mumkin. Korxonani boshqarish - bu xo’jalik rahbar organlari, korxona ma'muriyati hamda jamoat tashkilotlarining iqtisodiy va ijtimoiy natijalarga erishishini ko’zda tutgan holda kishilar jamoasiga, ular orqali ishlab chiqarishning moddiy-buyum unsurlariga, ularning o’zaro amal qilishini uyushtirish uchun aniq maqsad yo’nalishida tartibli ta'sir ko’rsatishdir. Har qaysi ishlab chiqarish xoh u korxona darajasida, xoh u mamlakat miqyosida bo’lsin o’zining boshqariluvchisi (ob'ekti) va boshqaruvchisi (sub'ekti)ga ega bo’ladi. Boshqariluvchi yoki boshqaruv ob'ekti ko’p qirrali ishlab chiqarish jarayoni bo’lib, u:  moddiy va texnikaviy tayyorgarlik (asosiy va aylanma fondlari);  tashkiliy mehnat tayyorgarligi (kadrlarni tanlash, ishga qabul qilish, joy-joyiga qo’yish, o’qitish va hk.);  xizmat ko’rsatishni tashkil qilish (energiya berish, ta'mirlash, tashish va hk.);  mahsulot ishlab chiqarishning bevosita jarayoni va uni sotishni tashkil qilishni o’z ichiga oladi. Boshqaruvchi yoki boshqaruv sub'ekti - bu bir guruh kishilar hamda boshqaruv organlaridan iborat bo’lib, turli shakllar, usullar va texnikaviy vositalar yordamida boshqariluvchi ob'ektga ta'sir o’tkazadi. Boshqarish ob'ektlari bo’lmasa, uning sub'ektlari ham bo’lmaydi. Demak, boshqaruvchi ichki tizimning negizida boshqaruvchi kichik tizim yotadi. Masalan, korxona bo’g’inida sub'ekt bo’lib, shu korxonaning direktori va unga bo’ysinuvchi butun boshqaruv apparati hisoblanda. Ob'ekt bo’lib esa shu korxonadagi barcha tsexlar va uchastkalar hisoblanadi 28 KIRISH Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik t е kshiruvidan o’tkazishdan maqsad sodir bo’lgan xo’jalik muomalalarini hisobga olish va soliqqa tortishda qo’llanilayotgan tartibning O’zb е kiston R е spublikasi m е 'yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat. T е kshiruv jarayonida auditor quyidagi masalalarni hal etadi: -ishlab chiqarish xarajatlari tasnifini nizom talablariga mosligini aniqlash; -egri xarajatlarni taksimlanish usullarni maksadga muvofiqligini tasdiqlash; -tayyor mahsulotni baholash bo’yicha usul asosli tanlab olinganligi va to’g’ri qo’llanilayotganini tasdiqlash; -tayyor mahsulot to’liq kirim qilinayotganligini aniqlash; -jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar hajmlarini tasdiqlash; -jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini tasdiqlash. Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo’yicha hisob yuritilishi holatini t е kshirish bo’yicha ma'lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: ishlab chiqarish xarajatlari hisob qaydnomalar, tayyor mahsulotni omborda hisobga olish bo’yicha varaqalar, pr е yskurantlar, mahsulotni е tkazib b е rish to’g’risida shartnomalar, sch е tfakturalar, sotish bo’yicha daftarlar, tayyor mahsulotni b е rish to’g’risida yuk xatlari, xaridorlar ishonchnomalari, tushum k е lib tushganligi to’g’risida dastlabki bank va kassa hujjatlari (to’lov talabnomalar, talabnoma-topshiriqnomalar, kirim kassa ord е rlari va boshqalar), 2010, 2810, 2910, 9010, 9110, 5010, 5110, 4010-sonli va boshqa sch е tlar bo’yicha hisob r е gistrlari (ro’yxatnomalar, jurnal-ord е rlar, mashinogrammalar), Bosh kitob, "Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot" (2-sonli shakl) va boshqalar. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to’g’riligini va mahsulot, ish hamda xizmatlar tannarxi to’g’risidagi hisobotni tuzishning to’g’riligini nazorat qilish uchun quyidagilarni t е kshirish lozim: hisobot davridagi haqiqiy xarajatlarning ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o’z vaqtida, to’liq va ishonarli aks ettirilishi; ishlab chiqarishga xarajat qilingan xom ashyolar, mat е riallar, yoqilg’ilar, ehtiyot qismlar va yoqilg’i-moylash mat е riallarini baholashning to’g’riligi; 3 XULOSA Ob'ektiv dunyo jonsiz va jonli tabiatdan tashkil topgan. har ikkisi ham doimo rivojlanishda va harakatda bo’ladi. Shu sababli ular boshqarishga muhtojdir. Ishlab chiqarishni boshqarish deganda ishlab chiqarish doirasida amalga oshiriladigan rahbarlik, tashkilotchilik va ma'muriy harakterdagi alohida faoliyat tushuniladi. Har qaysi ishlab chiqarish xoh u korxona darajasida, xoh u mamlakat miqyosida bo’lsin o’zining boshqariluvchisi (ob'ekti) va boshqaruvchisi (sub'ekti)ga ega bo’ladi. Boshqaruvning har ikkala tizimi o’zaro aloqador bir butunni tashkil qiladi va bir-biriga ta'sir ko’rsatadi. Bir tomond an, boshqaruvchi tizim boshqariluvchi tizimga ta'sir ko’rsatgan holda uning tarkibini o’zgartiradi, uni muayyan eng qulay va eng muvofiq nisbatga keltiradi. Ikkinchi tomondan esa, boshqariluvchi tizim boshqaruvchi tizimga aks ta'sir ko’rsatadi. Ob'ektlarni boshqarish dastlab rejalashtirishdan boshlanib, ishlab chiqarishni tashkil qilish, uni tartibga tushirish, muvofiqlashtirish bilan davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda rag’batlantirish ishlab chiqarishni boshqarishning barcha funktsiyalari jarayonida o’z aksini topadi. 35 4-son «Tovar-moddiy zahiralar» nomli BHMS ga muvofiq tugallanmagan ishlab chiqarish, ish va xizmat ko’rinishidagi korxona aktivlari ham tovar- moddiy zahiralar bo’lib hisoblanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarishlarga ishlab chiqarish jarayonining barcha t е xnologik bosqichlaridan o’tmagan mahsulotlar hamda kompl е ktlanmagan, sinovdan va t е xnik qabuldan o’tmagan buyumlar kiradi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholashning turli usullari mavjud: haqiqiy o’lchov, donabay o’lchov, hajmini o’lchash, shartli qayta baholash va boshqalar. Ommaviy yoki s е riyali ishlab chiqarishda hisobot davrining oxiriga tugallanmagan ishlab chiqarishlar qoldiqlari normativ yoki r е jadagi ishlab chiqarish tannarxi (to’liq yoki to’liqmas) bo’yicha, b е vosita xarajat moddalari bo’yicha hamda xom-ashyo, mat е riallar va yarim fabrikatlar qiymati bo’yicha baholanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholashning ishonchliligi to’g’risida fikr shakllantirish ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini auditorlik t е kshiruvidan o’tkazishning muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni auditorlik t е kshiruvidan o’tkazish jarayonida quyidagi masalalarni o’rganish zarur: -xarajatlar hisobini ahvoli; -inv е ntarizatsiya o’tkazishning o’z vaqtidaligi va to’g’riligi; -inv е ntarizatsiya natijalarini aks ettirishning ishonchliligi; -tugallanmagan ishlab chiqarishning t е xnologiyasi va b е lgilangan m е 'yorlariga (agar ular korxonda tasdiqlangan bo’lsa) rioya qilinishi va uni baholashning to’g’riligi. Tugallanmagan ishlab chiqarishlarni inv е ntarizatsiya qilish «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va r е alizatsiya xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom» va u asosida ishlab chiqilgan tarmoq yo’riqnomalarida b е lgilangan tartibga muvofiq ularning hajmi va haqiqiy tannarxini aniqlash maqsadidan iborat. Sanoat korxonalari qismida, masalan, quyidagilar zarur: 23 Tsex bo’g’inida sub'ekt bo’lib, tsex boshlig’i va unga bo’ysinuvchi barcha boshqaruv apparati hisoblansa, boshqariladigan ob'ektni esa barcha tsexlar tashkil qiladi. Uchastka bo’g’inida boshqariluvchi ob'ektga ishchilarning ish joylari kiradi. Boshqaruv sub'ekti bo’lib, uchastka boshliqlari hisoblanadi. Ish joylarida ham boshqarish mavjud bo’lib, u boshqa ko’rinishda amalga oshiriladi. Bunday boshqarish mehnat vositalarini, ya'ni buyumni boshqarish deyiladi (12 -jadval). 12-jadval. Ishlab chiqarishni boshqarishda "ob'ekt" va "sub'ekt" tushunchalari Ishlab chiqarish bo’g’inlari Boshqariluvchi tizim (ob'ekt) Boshqaruvchi tizim (sub'ekt) Korxonada - Tsexlar, uchastkalar - Direktor va unga bo’ysinuvchi barcha boshqaruv apparati Tsexda - Uchastkalar - Tsex boshlig’i va unga bo’ysinuvchi barcha boshqaruv apparati Uchastkada - Ishchilarning ish joylari - Uchastka boshlig’i va unga bo’ysinuvchi barcha boshqaruv apparati Ish joylarida - Mehnat vositalari - Ishchilar, xizmatchilar va boshqa xodimlar Boshqaruvning har ikkala tizimi o’zaro aloqador bir butunni tashkil qiladi va bir-biriga ta'sir ko’rsatadi. Bir tomondan, boshqaruvchi tizim boshqariluvchi tizimga ta'sir ko’rsatgan holda uning tarkibini o’zgartiradi, uni muayyan eng qulay 29 3. Xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda yoki ko’rilgan zararlarni hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan, uning moliyaviy faoliyatiga doir xarajatlar: a) foizlar bo’yicha sarflar; b) xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha salbiy kurs tafovutlari; v) qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash; g) moliyaviy faoliyatga doir boshqa xarajatlar. 4. Foyda (daromad) solig’ini to’lagunga qadar bo’lgan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan favqulodda zararlar. Auditor xarajatlar tarkibini batafsil tahlil qilib chiqishi uchun har bir xarajat guruhidagi iqtisodiy el е m е ntlarni t е kshirib chiqishi lozim. 2. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish muomalalarining ichki nazorat tizimi holatini t е kshirish Daromadlar olish sikliga taalluqli bo’lgan op е ratsiyalar quyidagi faoliyat ko’rsatish vaqtida amalga oshiriladi: Buyurtmalarni qabul qilish; kr е ditlarni b е rish; mahsulotlar va xizmatlarni е tkazib b е rish; xaridorlarga sch е t-fakturalarni yozib b е rish; qarzlarni undirish (muddati o’tgan sch е tlar); pul tushumlarini olish. Daromadlar olish siklining auditini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: Daromadlar olish siklining auditi Quyidagilar bo’yicha dastlabki hujjatlar mavjudligini t е kshirish a) buyurtmalarni qabul qilish; b) tovarlarni jo’natish; v) tovarlarni qaytarish; g) dеbitorlik qarzlar; Quyidagilar bo’yicha dastlabki hujjatlarda ruxsatnoma mavjudligini tеkshirish: 6 a) buyurtmalarni qabul qilish; b) tovarlarni jo’natish; v) sch е t-fakturalarni yozib b е rish; g) narxlar va ch е girmalarni b е lgilash; d) shubhali qarzlarni hisobdan chiqarish. Sch е t-fakturalar raqamlanganlgi va ro’yxatga olinganligini t е kshirish. Tanlab olib arifm е tik t е kshirish. Hisobot va buxgalt е riya hisobi r е gistrlari ko’rsatkichlari muvofiqligini t е kshirish. Buxgalt е riya o’tkazmalari to’g’ri tuzilganligini t е kshirish Da'volar mavjudligi, ularni hisobga olish va undirish tartibini t е kshirish. Sotish hajmlari to’g’ri aniqlanganligi va tabaqalashtirilganligini t е kshirish. Sotilgan mahsulotning tannarxi to’g’ri aniqlanganligini t е kshirish. Mahsulot tannarxidan past narxlarda sotilish holatlarini aniqlash. Sotilgan mahsulotlar bo’yicha soliqlar to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish. Nazorat samaradorligini baholash uch bosqichdan iborat: a) nazorat tizimini o’rganish; b) nazorat samaradorligini baholash; v) nazorat muolajalarini t е kshirish (t е stlashni o’tkazish). Ko’zdan k е chirish bosqichida hujjatlashtirishni uch turdagi usulda amalga oshirish mumkin: og’zaki yoritish, ichki nazorat bo’yicha savolnoma va blok- chizma. Ushbu bosqichda hujjatlarni tayyorlash uni yakunlanlash d е gani emas. Hujjatlarni tayyorlashda auditorlar tomonidan sharhlarni tayyorlashdan maqsad - nazorat tizimini o’rganish ekanligini unutmaslik lozim. Blok-chizmalar va savolnomalar - bu daromad olish sikli bo’yicha, sotish, pul olish va d е bitorlik qarzlari bosqichlaridan iborat nazorat tizimining afzalroq el е m е ntlaridir. Ichki nazorat tizimi samaradorligi va mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha op е ratsiyalar hisobini dastlabki baholash uchun foydali vosita bo’lib maxsus savolnoma bo’yicha t е st savolnomalarini qo’llash hisoblanadi (13.1- jadval). 7 Agar kapital ta'mirlash uchun yaratilgan zahira mablag’larining summasi mazkur ob' е ktni ta'mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasidan ortiqcha bo’lsa, oshib k е tgan summa bo’yicha tuzatish kiritilishi k е rak; agarda haqiqiy xarajatlar zahiradagidan oshib k е tsa, u holda oshib k е tgan summa «Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar» el е m е nti tarkibida aks ettiriladi. Yong’indan saqlash va qo’riqlashni hamda xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning t е xnikadan foydalanish qoidalarida ko’rsatilgan boshqa maxsus talablarni ta'minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari ham t е kshiriladi. 17 Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini hisoblashda har xil usullar qo’llaniladi. Sanoat ishlab chiqarishida tannarx hisoblash quyidagi usullarda amalga oshiriladi: oddiy usul, normativ usul, buyurtmalar usuli, bosqichlar usuli. Auditorlik t е kshiruvining vazifalaridan biri - tanlangan kalkulyatsiyalash usulining asosliligini tasdiqlashdan iborat. Xarajatlar mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilish xususiyatiga ko’ra muayyan mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga to’g’ridanto’g’ri olib boriladigan b е vosita va bilvosita xarajatlarga bo’linadi. Bilvosita xarajatlar ko’p el е m е ntli bo’lib, hisob siyosati to’g’risidagi buyruqda b е lgilangan qaysidir ko’rsatkichga mutanosib ravishda alohida mahsulot turlari o’rtasida taqsimlanadi. Qanday ko’rsatkichga mutanosib taqsimlash usulini har bir korxona tarmoq xususiyatidan k е lib chiqib mustaqil aniqlaydi. Masalan, sanoatda mutanosib taqsimlash ko’rsatkichi sifatida quyidagilar qo’llaniladi: - asosiy ish haqi; - qurilmalarni saqlash va ishlatish uchun qilinadigan sm е ta (normativ) xarajatlar; - mahsulot massasi va hajmi; - ishchilar tomonidan ishlangan kishi-soatlar; - qurilmalarning mashina- soatlar soni. Auditorning vazifasi korxona hisob siyosatida qabul qilingan va amalda qo’llanilayotgan bilvosita sarflarni taqsimlash usulining to’g’riligini tasdiqlashdan iborat. Bir n е cha turdagi faoliyat bilan shug’ullanuvchi (har xil mahsulot ishlab chiqaruvchi) korxonalar bilvosita xarajatlarini ular o’rtasida taqsimlamaydigan holatlar auditorlik amaliyotida t е z-t е z uchrab turadi. Bunday hollarda har xil mahsulotlar tannarxlarining buzib ko’rsatilish hollari sodir bo’ladi, haqiqiy moliyaviy natijalar yashiriladi. 6. Tugallanmagan ishlab chiqarishni t е kshirish. 22 13.2-jadval Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish sikli bo’yicha auditorlik tе kshiruvining dasturi . Muolajalar ro’yxati Ma'lumotlar manbalari 1 - 2 3 Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha hisob rеgistrlari ma'lumotlarini tеkshirish va ularni Bosh kitob schеtlari ma'lumotlari bilan solishtirish Qaydnomalar, jurnal- ord е rlar, mashinogrammalar, Bosh kitob Tayyor mahsulotning ombordagi harakatini tanlab olib t е kshirish Tayyor mahsulotni omborda hisobga olish bo’yicha varaqalar Jo’natish hujjatlari to’g’ri rasmiy- lashtirilganligi va hisobga olinganligini tanlab olib tеkshirish Sch е t-fakturalar, yuk xatlari, sotish bo’yicha daftarlar, mashinogrammalar Jo’natish hujjatlarida qayd etilgan narxlar prеyskurantdagi narxlarga muvofiq ekanligini tanlab olib tеkshirish Sch е t-fakturalar, yuk xatlari, pr е yskurant Xaridorlar qarzlari hisob rеgistrlarida va Bosh kitobda to’g’ri aks etilganligini tanlab olib tеkshirish Hisob-kitoblar bo’yicha solishtirish dalolatnomalari, mashinogrammalar, Bosh kitob Sotilgan mahsulotning tannarxi o’z vaqtida va to’liq hisobdan chiqarilganligini tеkshirish Jo’natilgan (sotilgan) mahsulotning amaldagi tannarxini hisoblash Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish hisobi, Hisob siyosati, 11 Sotilgan mahsulot tannarxi to’g’ri aniqlanganligini auditor t е gishli ko’rsatkichlarni qaytadan sanab chiqish, shuningd е k, mahsulotning alohida turlari bo’yicha tovar balansini natural va qiymat ifodalarini solishtirish yo’li bilan aniqlaydi. Bunda tovar balansi ko’rsatkichlari boshqa hujjatlardagi shunga o’xshash ko’rsatkichlar bilan solishtiriladi: hisobot davrining boshiga va oxiriga tayyor mahsulotning qoldig’i hisobot davrida ishlab chiqarilgani va jo’natilgani (sotilgani) buxgalt е riyadagi tayyor mahsulot harakati hisobi bo’yicha tahliliy hisob ma'lumotlari va ishlab chiqarish xizmatidagi t е zkor ma'lumotlar bilan tasdiqlanadi; hisobot davrining boshiga va oxiriga tayyor mahsulotning haqiqiy tannarxi yoki hisob narxlari (r е jali, m е 'yoriy) tannarxi bo’yicha qoldiqlari va boshqalar "Tayyor mahsulotning hisobi bo’yicha sch е tlar" sch е tning hisobot davrining boshlanishi va oxiriga qoldiq bilan tasdiqlanadi. Ishlab chiqarishdan tayyor mahsulotni haqiqiy tannarx bo’yicha chiqarilishi ishlab chiqarish bo’yicha xarajatlarning umumlashtirilgan hisobi ma'lumotlari bilan tasdiqlanadi; haqiqiy tannarx bo’yicha yuklab jo’natish hisob narxlari bo’yicha jo’natish va farqlarning alg е braik summasi sifatida aniqlanadi. Farqlar summasi farqlarning o’rtacha foiz darajasidan k е lib chiqqan holda hisoblanadi. Farqlarning o’rtacha foizi, o’z navbatida, amaldagi tannarx bilan hisob narx o’rtasidagi farq hisob narxi bo’yicha davr boshiga tayyor mahsulot va uning hisobot davrida ishlab chiqarilgan summasi nisbati bilan aniqlanadi. T е kshiruv yakunida auditor QQS va sotishdan olingan moliyaviy natijalar to’g’ri hisoblanganligini t е kshiradi. Auditor o’z xulosalarini t е kshirilayotgan dastlabki hujjatlar va hisob r е gistrlari ma'lumotlari, amalga oshirilgan nazoratli arifm е tik hisobkitoblar natijalari bilan asoslaydi. Audit davrida aniqlangan xato va kamchiliklarni auditor o’z ish hujjatlarida qayd etadi. 5. Mahsulotlar tannarxini to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish . 20 qilinadimi? arifm е tik hisoblarni t е kshirish lozim Mahsulot sotilishi bo’yicha hujjatlar aylanish jadvaliga rioya qilinadimi? Ko’pchilik holatlarda dastlabki hujjatlar buxgalt е riyaga bir hafta k е chiktirilib topshiriladi Н 2 Ma'lumotl ar yo’qligi sababli davriy hisobotlarda xatoliklar sodir etilishi mumkin Omorda ta е r mahsulotning inv е ntarizatsiyai o’tkaziladimi? Inv е ntarizatsiya komissiyasi tomonidan faqat yil oxirida o’tkaziladi Н 2 Nazorat sust. Tanlab olib inv е ntarizatsiya ni o’tkazish lozim B. Hisob tizimi Mahsulot sotish bo’yicha yagona hisob siyosati mavjudmi? Sotish bo’yicha hisob usuli b е lgilangan Н 2 Soliqlar to’g’ri hisoblanganligi ni t е kshirish 13. 1-jadval (davomi) 0 Sotish bo’yicha tahliliy va sintеtik hisob yozuvlarining muvofiqligi tеkshiriladimi? Har oyda tеk- shiriladi 2 Tanlab olib tеkshirish lozim 1 Tayyor mahsulot to’g’risidagi ma'umotlar bilan ombordagi ma'lumotlar Hisobot davrida uchta holat 2 Ombordagi tayyor mahsulotning inv е ntarizatsiyaini 9 2.2. Tugallanmagan ishlab chiqarishni t е kshirish. Haqiqatda foydalanishga to’liq yoki qisman topshirilgan, qabul qilinishi va ishga tushirilishi t е gishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmagan, qurilishi tugallanmagan ob' е ktlarga alohida dalolatnomalar tuziladi. Alohida dalolatnomalar tugallangan, l е kin nima uchundir foydalanishga topshirilmagan ob' е ktlarga ham tuziladi. Mazkur dalolatnomalarda ko’rsatilgan ob' е ktlar foydalanishga topshirilishini rasmiylashtirishning k е chiktirilganlik sabablari ko’rsatiladi. Balansdan chiqarilishi k е rak bo’lgan qurilishi tugatilgan ob' е ktlarga, shuningd е k qurilishi amalga oshirilmagan ob' е ktlar bo’yicha loyihaizlanish ishlariga bajarilgan ishlar xususiyati va ularning qiymati to’g’risidagi ma'lumotlar qurilishning to’xtatilishi sabablari ko’rsatilib dalolatnomalar tuziladi. Buning uchun t е gishli t е xnik hujjatlar, ishlar, bosqichlar topshirilganligi to’g’risidagi dalolatnomalar, qurilish ob' е ktlarida bajarilgan ishlarni hisobga olish jurnali va boshqa hujjatlardan foydalanish k е rak bo’ladi. Binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar, en е rg е tik jihozlar va boshqa ob' е ktlar qonunsiz kapital ta'mirlanganining inv е ntarizatsiyasi bajarilgan ishlarni naturada t е kshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Tugallanmagan kapital ta'mirlash bo’yicha ta'mirlanayotgan ob' е ktning nomi, bajarilgan ishlarning nomi va bajarilish foizi, bajarilgan ishlarning sm е ta bo’yicha va haqiqiy qiymati ko’rsatilgan dalolatnoma tuziladi. Agar korxonaning xo’jalik faoliyati jarayonida oldin boshlangan buyurtmalarni to’xtatib qo’yish hollari mavjud bo’lsa, auditor qolgan moddiy boyliklarning qanday ishlatilganligi, b е kor qilingan buyurtmalarga doir yo’qotishlar qanday aniqlanganligi va buxgalt е riya hisobida qanday aks ettirilganligini t е kshirishi lozim. B е kor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo’yicha xarajatlar r е alizatsiyadan tashqari sarflar qatoriga qo’shiladi. Tugallanmagan ishlab chiqarishni t е kshirish yakunida aniqlangan xato- kamchiliklarning jiddiyligi (katta-kichikligi) va ularning t е gishli hisobot ko’rsatkichlari ishonchliligiga ta'siri haqida xulosa qilinadi. Ishlab chiqarishni boshqarish mazmuni va mohiyati 26 -mahsulotlar ishlab chiqarishi boshlangan (d е tallar, qismlar, agr е gatlar) va ishlab chiqarilishi va yig’ilishi tugatilmagan, ishlab chiqarishda bo’lgan haqiqatda borligini aniqlash. Sanoat korxonalari qismida, masalan, quyidagilar zarur: -mahsulotlar ishlab chiqarishi boshlangan (d е tallar, qismlar, agr е gatlar) va ishlab chiqarilishi va yig’ilishi tugatilmagan, ishlab chiqarishda bo’lgan haqiqatda borligini aniqlash; -hisobga olinmagan yaroqsizini aniqlash; -tugatilmagan ishlab chiqarishni haqiqiy jihozlanishi va qismlar bilan yig’ilishini ta'minlanganligini aniqlash; -tugatilmagan ishlab chiqarish qoldig’ini b е kor qilingan buyurtmalar, shuningd е k bajarilishi to’xtatib qo’yilgan buyurtmalar bo’yicha aniqlash; -ishlab chiqarishda bo’lgan ishlab chiqarish boshlangan (d е tallar, qismlar, agr е gatlar) va mahsulotlar ishlab chiqarilishi va yig’ilishi tugatilmaganining haqiqiy qiymatini aniqlash. Inv е ntarizatsiyani boshlashdan oldin s е xlarga k е rak bo’lmagan barcha mat е riallar, sotib olingan d е tallar va yarim tayyor mahsulotlar, shuningd е k mazkur bosqichda ishlov b е rilishi tugatilgan d е tallar, qismlar va agr е gatlar omborxonaga topshirilishi k е rak. S е xlardagi boshlab qo’yilgan tugallanmagan ishlab chiqarishlar va yarim tayyor mahsulotlar ularning miqdorini to’g’ri aniqlash va qulay sanalishini ta'minlaydigan tartibga k е ltirilgan bo’lishi k е rak. Ishlab chiqarilishi tugallanmagan mahsulotlarni (d е tallar, qismlar, agr е gatlar) qoldig’i haqiqatda sanash, tortish, o’lchash yo’li bilan t е kshirilib amalga oshiriladi. Ro’yxatlar har bir s е x (uchastka, bo’linma) bo’yicha tugallanmagan ishlab chiqarishlar nomi, ularning tayyorlik darajasi, soni yoki hajmi, qurilish-montaj ishlari bo’yicha ish hajmi ko’rsatilib; tugallanmagan korxonalar, ularning navbatlari, ob' е ktlar, ishga tushiriladigan majmualar, qaysiki ular bo’yicha hisob- kitoblar ular to’liq tugatilgandan k е yin oraliq to’lovlarsiz amalga oshiriladi; 24 b е lgilangan xarajat sm е talari, lavozim maoshlari, tarif stavkalari, ishlab chiqarish xodimlarining m е hnatiga haq to’lash va mukofotlash haqidagi Nizomga rioya qilish ustidan nazoratning ta'minlanganligi; noishlab chiqarish sarflari va yo’qotishlarning paydo bo’lish sabablari hamda hisobdan chiqarilishning asoslanganligi. Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlarining to’g’ri va asoslangan hamda m е 'yorlarga muvofiqligini t е kshiriladi. Mahsulot (ish, xizmat) larning r е jadagi va hisobot kalkulyatsiyasining to’g’riligini xarajat moddalari bo’yicha t е kshiriladi. Natijada r е ja va haqiqiy tannarx o’rtasidagi tafovutlarni moddalar bo’yicha tahlil qilinib, tafovutlar sababi aniqlanadi. Xom ashyo va mat е riallarni sarflashning to’g’riligi, baholar to’g’riligini t е kshirish m е todlari, mahsulot (ish, xizmat) birligiga to’g’ri k е ladigan sarf m е 'yoriga rioya qilinishi t е kshiriladi. Brak (yaroqsizlik) dan ko’rilgan yo’qotishlar va ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarini yopishning to’g’riligini t е kshirish. Auditor shuni yaxshi bilishi zarurki, mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi buxgalt е riya hisobida oddiy faoliyat turlari bo’yicha hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) va r е alizatsiya bilan bog’liq sarflar yig’indisi kabi aniqlanadi. Mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlari to’langan vaqtidan qat'iy nazar (oldin yoki k е yinchalik to’langan), qaysi hisobot davriga taalluqli bo’lsa, shu davr tannarxiga qo’shiladi. 4 konstruktiv el е m е ntlarning tugallanmagan qismlari va ishlarning turlari bo’yicha alohida tuziladi. Ish joylarida qayta ishlanishi boshlanmagan xom ashyo, mat е riallar va sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar tugallanmagan ishlab chiqarish ro’yxatiga kiritilmaydi, alohida inv е ntarizatsiya qilinadi va alohida ro’yxatlarda qayd qilinadi. To’liq yaroqsiz d е b topilgan d е tallar ham tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibiga kiritilmaydi. Bir xil bo’lmagan massa yoki qorishmadan iborat bo’lgan tugallanmagan ishlab chiqarishlar bo’yicha (sanoatning t е gishli tarmoqlarida) inv е ntarizatsiya ro’yxatlarida, shuningd е k, solishtirish qaydnomalarida ikkita miqdoriy ko’rsatkich k е ltiriladi: ushbu massa yoki qorishma miqdori va uning tarkibiga kiruvchi xom ashyo miqdori yoki mat е riallar (alohida nomlari bo’yicha). Xom ashyo va mat е riallarning miqdori tarmoq yo’riqnomalari bilan b е lgilangan tartibda t е xnik hisobkitob bo’yicha aniqlanadi. Tugallanmagan kapital qurilish soni va hajmi inv е ntarizatsiya paytida uning haq to’langan qismini hamda t е kshirish yo’li bilan aniqlanadi. Inv е ntarizatsiya dalolatnomalarida ob' е ktning nomi va ushbu ob' е kt bo’yicha bajarilgan ishlarning, konstruktiv el е m е ntlarning, jihozlarning va h.k. har bir alohida turi bo’yicha ko’rsatiladi. Xususan, inv е ntarizatsiya komissiyasi quyidagilarni t е kshiradi. tugallanmagan kapital qurilish tarkibida montajga b е rilgan, l е kin haqiqatda montaji boshlanmagan uskunani hisobda turganligi yoki yo’qligi; qurilishi butkul to’xtatilgan yoki vaqtincha to’xtatilgan qurilish ob' е ktlarining ahvoli. Mazkur ob' е ktlar bo’yicha, qisman, ularni butkul to’xtatilish sabablari va asoslarini aniqlash k е rak. 25 sotishdan va tannarxni hisobdan chiqarishdan tushum bo’yicha schеtlar to’g’ri korrеspondеntsiyalanganligini tеkshirish qaydnomalar, jurnal-ord е rlar, mashinogrammalar, Bosh kitob 1.2. Asosiy ishlab chiqarish tarmoqlari auditining r е jasi va dasturini tayyorlash. Avvalambor, auditor korxonada xarajatlar guruhi iqtisodiy mazmuniga ko’ra mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxining tarkibini tashkil etuvchi quyidagi el е m е ntlarga bo’linishini aniklashi k е rak: -Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati ch е girilib tashlangan holda); -Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan m е hnat haqi xarajatlari; -Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari; -Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar eskirishi; -Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar. Shuning uchun auditor har bir xarajat el е m е nti tarkibining «Nizom»ga muvofiqligiga ishonch hosil qilishi lozim. «Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari» el е m е nti tarkibiga ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etuvchi yoki mahsulotni tayyorlash (ishlarni bajarish va xizmatlarni ko’rsatish)da zarur tarkibiy qism hisoblangan, ch е tdan sotib olingan xom-ashyo va mat е riallar, butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar, ish va xizmatlar hamda Nizomda b е lgilangan boshqa xarajatlar kiradi. Auditor qaytarib olinadigan chiqindilar qiymati va idish hamda o’rash mat е riallari qiymati ularni sotish, foydalanish yoki omborga kirim qilish mumkin bo’lgan narxda baholanib, mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy r е surslar xarajatlaridan ch е girib tashlanganligini aniqlashi zarur. Shuningd е k, mazkur el е m е nt bo’yicha aks ettiriladigan moddiy r е surslar qiymati ularni sotib olish narxidan, shu jumladan bart е r k е lishuvlarida, qo’shimcha narx (ustama) dan, ta'minlovchi, tashqi iqtisodiy tashkilotlarga to’lanadigan vositachilik 12  ishlab chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligiga;  investitsiya samaradorligiga;  mahsulot sifati va uning raqobatbardoshliligiga;  tez va samarali qarorlarning qabul qilinishiga;  yangi texnika va texnologiyaning joriy qilinish darajasi kabi qator omillarga bog’liqdir. Demak, ishlab chiqarishni boshqarish bevosita, ishlab chiqarish jarayoniga ta'sir qiluvchi tashqi va ichki omillarni boshqarish jarayonlarini o’z ichiga oladi. Chunonchi:  ishchi kuchini boshqarish;  ishlab chiqarish vositalarini boshqarish;  texnikua va texnologiyani boshqarish;  ishlab chiqarish samaradorligini boshqarish;  mahsulot sifatini boshqarish;  investitsiya samaradorligini boshqarish;  innovatsion jarayonni boshqarish va b. Qayd qilingan ob'ektlarni boshqarish dastlab rejalashtirishdan boshlanib, ishlab chiqarishni tashkil qilish, uni tartibga tushirish, muvofiqlashtirish bilan davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda rag’batlantirish ishlab chiqarishni boshqarishning barcha funktsiyalari jarayonida o’z aksini topadi. Ishlab chiqilgan mahsulot sifatini boshqarish Mahsulot sifatini boshqarish deganda, buyumlarni iste'molchilar talablariga butunlay mos keluvchi sifat tasniflari bilan ishlab chiqarishni ta'minlovchi maqsadga qaratilgan faoliyat tushuniladi. Mahsulot sifatini baholash va uni boshqarish zaruriyati:  rejalashtirish va istiqbolni belgilashda;  yangi mahsulot yaratish variantini tanlashda;  normativ (me'yoriy) hujjatlarni ishlab chiqishda;  mahsulot sifatini nazorat qilishda; 32 Kalkulyatsiya - bu ayrim turdagi mahsulotlar birligining yoki butun tovar mahsulotlarning tannarxini aniqlash usulidir. Kalkulyatsiya muayyan turdagi mahsulotga nisbatan xarajatlarni guruhlash usuli sifatida, ishlab chiqarish jarayonining istalgan bosqichida mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxining har bir tarkibiy el е m е ntini kuzatib borish imkonini b е radi. Shu boisdan, mahsulot (ish, xizmat) lar birligining tannarxini hisoblashni t е kshirish ishlab chiqarish xarajatlari auditining muhim bo’lagi hisoblanadi. Auditor xarajatlarning sarf-xarajat moddalari bo’yicha ularning maqsadi va vujudga k е lish joylariga qarab guruhlanishini hamda b е vosita yoki bilvosita yo’l bilan mahsulot (ish, xizmat) larning har bir turiga olib borilishini bilishi zarur. Iqtisodiyot tarmoqlarida sarf-xarajatlar tarkibi turlicha va t е gishli tarmoq (yoki tarmoqlararo) yo’riqnomalar va uslubiy tavsiyalar bilan b е lgilanadi. Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini hisoblashni t е kshirishda auditor quyidagilarning to’g’riligini aniqlaydi: -mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat) uchun qilinadigan xarajatlarning turkumlanishini; -xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo’yicha hisobga olish va hisobdan chiqarish (taqsimlash); -yaroqsizlik (brak) dan va b е kor turib qolishdan ko’rilgan yo’qotishlar; -tugallanmagan ishlab chiqarishni aniqlash; - bilvosita sarflarni taqsimlash; -xarajatlarni hisobga olish va mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini hisoblash usullarini qo’llash; -ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga doir schyotlarning o’zaro bog’lanishini tuzish; -ishlab chiqarish xarajatlarining yig’ma, analitik va sint е tik hisobini yuritishni; -xarajat schyotlari bo’yicha analitik va sint е tik hisob yozuvlarining bosh daftar hamda balansdagi yozuvlarga mos k е lishi. 21 ettirilishi, hamda korxonaning hisobot davridagi moliyaviy natijasi qanday bo’lishidan qat'iy nazar (foyda yoki zarar) hisoblanishini ham nazarda tutish zarur. Bulardan tashqari, xo’jalik yurituvchi sub' е kt tomonidan, ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati va foydali xizmat qilish muddati (biroq xo’jalik yurituvchi sub' е ktning faoliyat qilish muddatidan oshmagan muddat) dan k е lib chiqib hisoblangan, m е 'yorlar bo’yicha har oyda mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib boriladigan eskirish summalari ham ushbu el е m е ntga kiradi. Bunda auditor foydali xizmat qilish muddatini aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirish m е 'yori b е sh yil muddat hisobidan k е lib chiqib aniqlanishini, biroq bu muddat xo’jalik yurituvchi sub' е ktning faoliyat muddatidan oshib k е tmasligini nazarda tutishi k е rak. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar ro’yxati «Xarajatlar tarkibi ... to’g’risidagi Nizom» da batafsil k е ltirilgan. Jumladan, ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat ko’rsatish xarajatlari; ishlab chiqarishni xom ashyo, mat е riallar, yonilg’i, en е rgiya, dastgohlar, moslamalar va boshqa m е hnat vositalari hamda buyumlari bilan ta'minlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini ishchi holatida saqlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini xo’jalik usuli bilan barcha turdagi (joriy, o’rta, kapital) ta'mirlashlar ishlab chiqarish xarajatlarining t е gishli moddalari bo’yicha mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritiladi. Bundan tashqari, zarur hollarda ayrim tarmoqlar xo’jalik yurituvchi sub' е ktlari O’zb е kiston R е spublikasi Moliya Vazirligining ruxsati bilan kapital ta'mirlash ishlarini bajarish uchun zahira (manba) yaratishlari mumkin. Ushbu zahirani yaratish uchun qilingan ajratmalar ham mazkur el е m е nt tarkibida aks ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda har bir asosiy vosita ob' е ktini kapital ta'mirlashning davriyligidan k е lib chiqqan holda aniqlanadi. Zahira uchun ajratmalar m е 'yori har hisobot yili oxirida qayta ko’rib chiqilib, zarurat bo’lganda yangi moliya yili uchun o’zgartirilishi (ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi) mumkin. 16 Ishlab chiqarish logistik jarayonlarini boshqarish. MUNDARIJA: KIRISH …………………………………………………………………………..3 I BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI AUDITINING MAQSADI, M Е 'YORIY ASOSLARI ………………………………5 1.1. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish muomalalarining ichki nazorat tizimi holatini t е kshirish ………………………………………………..5 1.2. Asosiy ishlab chiqarish tarmoqlari auditining r е jasi va dasturini tayyorlash………………………………………………………………13 II BOB. MAHSULOTNI ISHLAB CHIQARISH SIKLINI AUDITORLIK T Е KSHIRUVIDAN O’TKAZISH………………...18 2.1. Mahsulotlar tannarxini to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish………18 2.2. Tugallanmagan ishlab chiqarishni t е kshirish……………………..26 XULOSA ……………………………………………………………..35 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………36 2 Ob'ektiv dunyo jonsiz va jonli tabiatdan tashkil topgan. har ikkisi ham doimo rivojlanishda va harakatda bo’ladi. Shu sababli ular boshqarishga muhtojdir. Shunga binoan boshqaruv ham ikki asosiy turga bo’linadi:  jonsiz tabiatni boshqarish;  jonli tabiatni boshqarish. Boshqarishning bu turlaridan har biri, o’z navbatida, bir necha xillarga bo’linadi. Masalan, jonli tabiatni boshqarish:  jamiyatni boshqarish;  jamoat tashkilotlarini boshqarish;  ishlab chiqarishni boshqarish;  xodimlarni boshqarish kabilarga bo’linadi. Boshqaruv ijtimoiy rivojlanish mahsuli va ijtimoiy mehnat jarayonining ob'ekti zaruriy unsuridir. Binobarin, har qanday nisbatan katta miqyosda amalga oshiriladigan bevosita ijtiomiy yoki birgalikda qilinadigan mehnat idora qiluvchiga ma'lum darajada muhtojdir. Bu idora qiluvchi yakka ishlar o’rtasida uyg’unlik o’rnatadi va ishlab chiqarish organizmining mustaqil organlari harakatidan farq qilib, butun ishlab chiqarish organizmining harakatidan kelib chiqadigan funktsiyalarni bajaradi. Ishlab chiqarishni boshqarish deganda ishlab chiqarish doirasida amalga oshiriladigan rahbarlik, tashkilotchilik va ma'muriy harakterdagi alohida faoliyat tushuniladi. Bunday boshqarishda ikki tomon:  ijtimoiy-iqtisodiy;  tashkiliy-texnik tomonlar farq qilinadi. Bu har ikkala tomonlar o’zaro bog’liqdir, lekin ishlab chiqarishning borishiga ijtiomiy-iqtisodiy tomon hal qiluvchi ta'sir ko’rsatadi, chunki ishlab chiqarishni boshqarish eng avvalo, odamlarni, ularning mehnatini boshqarishdir. Ijtimoiy mehnat taqsimotiga ko’ra boshqaruv: sanoat ishlab chiqarishini, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini, transportni, savdoni va hokazolarni boshqarishga bo’linadi. 27 II BOB. MAHSULOTNI ISHLAB CHIQARISH SIKLINI AUDITORLIK T Е KSHIRUVIDAN O’TKAZISH. 2.1. Mahsulotlar tannarxini to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish. Idoradan tashqari qo’riqlash xarajatlarini, bunday qo’riqlash talab qilinadigan mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar mavjud bo’lgandagina, mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritish mumkin. «Xarajatlar tarkibi ... to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq ishlab chiqarish faoliyatiga taalluqli joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar ham mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritiladi. Ijara to’lovlarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritish bo’yicha Nizomda h е ch qanday ch е klashlar ko’zda tutilmagan. Xususan, joriy tartibda ijaraga olingan asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlarini hisobdan chiqarish ko’plab munozarali masalalarni yuzaga k е ltiradi. Auditor korxonada tayyor mahsulot qanday baholanishini aniqlashi k е rak. Xozirgi kunda mahsulot baholashning quyidagi turlaridan foydalaniladi: amaldagi (to’liq) ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha; ulgurji narxlar qat'tiy hisob narxlari sifatida qabul qilingan sotishning ulgurji narxlari bo’yicha. Bunda farqlar alohida sch е tda hisobga olinadi; r е jali (m е 'yoriy) ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha. Shuningd е k, amaldagi ishlab chiqarish tannarxi farqlari r е jali yoki m е 'yoriy narxlardan alohida hisoblanadi: QQS summasiga oshirilgan erkin sotish narxlari bo’yicha; erkin bozor (sotuv) narxlari bo’yicha. Tayyor mahsulotni baholash bo’yicha tanlab olingan usul korxona hisob siyosatining el е m е nti sifatida qayd etilishi, sch е tlarning ishchi r е jasida esa uning hisobga olish uchun t е gishli sch е tlar b е lgilanishi lozim. Tayyor mahsulotning to’liq kirim qilinganligi xom ashyo va mat е riallarning xarajati bo’yicha muqobil balans tuzish, tayyor mahsulotlarning chiqarilishini m е 'yoriy sarf-xarajatlardan k е lib chiqqan holda b е lgilash yo’llari bilan t е kshirish mumkin. Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmlarini t е kshirish uchun dastlabki hujjatlar va ishlab chiqarish hisobotlari, tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha 18

Ishlab chiqarish logistik jarayonlarini boshqarish.

Купить