Ishlab chiqarish logistik jarayonlarini boshqarish - Texnika va texnologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	286.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

18 Sotish

Ishlab chiqarish logistik jarayonlarini boshqarish

Sotib olish

Ishlab chiqarish logistik jarayonlarini boshqarish.
MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………………………………………………..3
I BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI AUDITINING
MAQSADI, M Е 'YORIY ASOSLARI ………………………………5
1.1. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish muomalalarining ichki nazorat
tizimi holatini t е kshirish ………………………………………………..5
1.2. Asosiy ishlab chiqarish tarmoqlari auditining r е jasi va dasturini
tayyorlash………………………………………………………………13
II BOB. MAHSULOTNI ISHLAB CHIQARISH SIKLINI
AUDITORLIK T Е KSHIRUVIDAN O’TKAZISH………………...18
2.1. Mahsulotlar tannarxini to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish………18
2.2. Tugallanmagan ishlab chiqarishni t е kshirish……………………..26
XULOSA ……………………………………………………………..35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………36
2

KIRISH
Ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini hisoblashni auditorlik
t е kshiruvidan o’tkazishdan maqsad sodir bo’lgan xo’jalik muomalalarini hisobga
olish va soliqqa tortishda qo’llanilayotgan tartibning O’zb е kiston R е spublikasi
m е 'yoriy hujjatlari talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat. T е kshiruv
jarayonida auditor quyidagi masalalarni hal etadi:
-ishlab chiqarish xarajatlari tasnifini nizom talablariga mosligini aniqlash;
-egri xarajatlarni taksimlanish usullarni maksadga muvofiqligini tasdiqlash;
-tayyor mahsulotni baholash bo’yicha usul asosli tanlab olinganligi va to’g’ri
qo’llanilayotganini tasdiqlash;
-tayyor mahsulot to’liq kirim qilinayotganligini aniqlash;
-jo’natilgan va sotilgan mahsulotlar hajmlarini tasdiqlash; -jo’natilgan va
sotilgan mahsulotlar tannarxini tasdiqlash.
Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bo’yicha hisob yuritilishi
holatini t е kshirish bo’yicha ma'lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
ishlab chiqarish xarajatlari hisob qaydnomalar, tayyor mahsulotni omborda
hisobga olish bo’yicha varaqalar, pr е yskurantlar, mahsulotni е tkazib b е rish
to’g’risida shartnomalar, sch е tfakturalar, sotish bo’yicha daftarlar, tayyor
mahsulotni b е rish to’g’risida yuk xatlari, xaridorlar ishonchnomalari, tushum k е lib
tushganligi to’g’risida dastlabki bank va kassa hujjatlari (to’lov talabnomalar,
talabnoma-topshiriqnomalar, kirim kassa ord е rlari va boshqalar), 2010, 2810,
2910, 9010, 9110, 5010, 5110, 4010-sonli va boshqa sch е tlar bo’yicha hisob
r е gistrlari (ro’yxatnomalar, jurnal-ord е rlar, mashinogrammalar), Bosh kitob,
"Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot" (2-sonli shakl) va boshqalar.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobining to’g’riligini va mahsulot, ish hamda
xizmatlar tannarxi to’g’risidagi hisobotni tuzishning to’g’riligini nazorat qilish
uchun quyidagilarni t е kshirish lozim: hisobot davridagi haqiqiy xarajatlarning
ishlab chiqarish xarajatlari schyotlarida o’z vaqtida, to’liq va ishonarli aks
ettirilishi; ishlab chiqarishga xarajat qilingan xom ashyolar, mat е riallar, yoqilg’ilar,
ehtiyot qismlar va yoqilg’i-moylash mat е riallarini baholashning to’g’riligi;
3

b е lgilangan xarajat sm е talari, lavozim maoshlari, tarif stavkalari, ishlab chiqarish
xodimlarining m е hnatiga haq to’lash va mukofotlash haqidagi Nizomga rioya
qilish ustidan nazoratning ta'minlanganligi; noishlab chiqarish sarflari va
yo’qotishlarning paydo bo’lish sabablari hamda hisobdan chiqarilishning
asoslanganligi.
Asosiy xarajatlar, ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish xarajatlarining
to’g’ri va asoslangan hamda m е 'yorlarga muvofiqligini t е kshiriladi. Mahsulot (ish,
xizmat) larning r е jadagi va hisobot kalkulyatsiyasining to’g’riligini xarajat
moddalari bo’yicha t е kshiriladi. Natijada r е ja va haqiqiy tannarx o’rtasidagi
tafovutlarni moddalar bo’yicha tahlil qilinib, tafovutlar sababi aniqlanadi. Xom
ashyo va mat е riallarni sarflashning to’g’riligi, baholar to’g’riligini t е kshirish
m е todlari, mahsulot (ish, xizmat) birligiga to’g’ri k е ladigan sarf m е 'yoriga rioya
qilinishi t е kshiriladi. Brak (yaroqsizlik) dan ko’rilgan yo’qotishlar va ishlab
chiqarish xarajatlari schyotlarini yopishning to’g’riligini t е kshirish.
Auditor shuni yaxshi bilishi zarurki, mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxi
buxgalt е riya hisobida oddiy faoliyat turlari bo’yicha hisobot davrida mahsulot
ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) va r е alizatsiya bilan bog’liq sarflar
yig’indisi kabi aniqlanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlari
to’langan vaqtidan qat'iy nazar (oldin yoki k е yinchalik to’langan), qaysi hisobot
davriga taalluqli bo’lsa, shu davr tannarxiga qo’shiladi.
4

I BOB. ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI AUDITINING
MAQSADI, M Е 'YORIY ASOSLARI.
1.1. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish muomalalarining ichki nazorat
tizimi holatini t е kshirish
Auditor ushbu xo’jalik muomalasini asossiz, ya'ni o’tgan yildagi mahsulot
(ish, xizmat) lar tannarxini sun'iy ravishda oshirgan va moliyaviy natijani hamda
foyda solig’ini pasaytirgan d е b topdi va tuzatish kiritishni tavsiya qildi. Shu bilan
birga to’langan ijara haqi k е yingi yil davomida umumiy summaning 1G`12 qismi
miqdorida har oyda xarajatga hisobdan chiqarishi lozimligini tushuntirdi.
O’zb е kiston R е spublikasi «Buxgalt е riya hisobi to’g’risida»gi qonunining 9-
moddasiga muvofiq korxonada sodir etilgan barcha xo’jalik muomalalari amalga
oshirilayotgan vaqtda yoki amalga oshirilib bo’lingandan so’ng t е gishli dastlabki
hujjatlar bilan rasmiylashtirilishi lozim. Xarajatlarni hujjatlashtirish tamoyili
auditorning xarajatlarni asoslash uchun isbotlovchi hujjatlarning mavjudligi,
hamda ushbu muomalalarni buxgalt е riya hisobida aks ettirishning to’g’riligini
tasdiqlash vazifasini b е lgilab b е radi.
Yuqorida nomi qayd qilingan, «Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom»
ga muvofiq barcha xarajatlar quyidagicha guruhlanadi:
Mahsulotlarning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a)
b е vosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) b е vosita va bilvosita m е hnat xarajatlari;
v) boshqa b е vosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab
chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ustama xarajatlar.
Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmasdan, davr sarflari tarkibida hisobga
olinib, asosiy faoliyatdan olingan foyda hisobidan qoplanadigan xarajatlar:
a) sotish xarajatlari;
b) boshqaruv xarajatlar (ma'muriy sarf-xarajatlar);
v) boshqa muomala xarajatlari va zararlar.
5

3. Xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning umumxo’jalik faoliyatidan olingan
foyda yoki ko’rilgan zararlarni hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan, uning
moliyaviy faoliyatiga doir xarajatlar:
a) foizlar bo’yicha sarflar;
b) xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha salbiy kurs tafovutlari;
v) qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholash;
g) moliyaviy faoliyatga doir boshqa xarajatlar.
4. Foyda (daromad) solig’ini to’lagunga qadar bo’lgan foyda yoki zararlarni
hisoblab chiqarishda hisobga olinadigan favqulodda zararlar.
Auditor xarajatlar tarkibini batafsil tahlil qilib chiqishi uchun har bir xarajat
guruhidagi iqtisodiy el е m е ntlarni t е kshirib chiqishi lozim.

2. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish muomalalarining ichki nazorat
tizimi holatini t е kshirish

Daromadlar olish sikliga taalluqli bo’lgan op е ratsiyalar quyidagi faoliyat
ko’rsatish vaqtida amalga oshiriladi: Buyurtmalarni qabul qilish;
kr е ditlarni b е rish; mahsulotlar va xizmatlarni е tkazib b е rish; xaridorlarga
sch е t-fakturalarni yozib b е rish; qarzlarni undirish (muddati o’tgan sch е tlar); pul
tushumlarini olish.
Daromadlar olish siklining auditini quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin:
Daromadlar olish siklining auditi
Quyidagilar bo’yicha dastlabki hujjatlar mavjudligini t е kshirish
a) buyurtmalarni qabul qilish;
b) tovarlarni jo’natish;
v) tovarlarni qaytarish;
g) dеbitorlik qarzlar;
Quyidagilar bo’yicha dastlabki hujjatlarda ruxsatnoma mavjudligini
tеkshirish:
6

a) buyurtmalarni qabul qilish;
b) tovarlarni jo’natish;
v) sch е t-fakturalarni yozib b е rish;
g) narxlar va ch е girmalarni b е lgilash;
d) shubhali qarzlarni hisobdan chiqarish.
Sch е t-fakturalar raqamlanganlgi va ro’yxatga olinganligini t е kshirish. Tanlab
olib arifm е tik t е kshirish.
Hisobot va buxgalt е riya hisobi r е gistrlari ko’rsatkichlari muvofiqligini
t е kshirish.
Buxgalt е riya o’tkazmalari to’g’ri tuzilganligini t е kshirish
Da'volar mavjudligi, ularni hisobga olish va undirish tartibini t е kshirish.
Sotish hajmlari to’g’ri aniqlanganligi va tabaqalashtirilganligini t е kshirish.
Sotilgan mahsulotning tannarxi to’g’ri aniqlanganligini t е kshirish. Mahsulot
tannarxidan past narxlarda sotilish holatlarini aniqlash.
Sotilgan mahsulotlar bo’yicha soliqlar to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish.
Nazorat samaradorligini baholash uch bosqichdan iborat: a) nazorat tizimini
o’rganish; b) nazorat samaradorligini baholash; v) nazorat muolajalarini t е kshirish
(t е stlashni o’tkazish).
Ko’zdan k е chirish bosqichida hujjatlashtirishni uch turdagi usulda amalga
oshirish mumkin: og’zaki yoritish, ichki nazorat bo’yicha savolnoma va blok-
chizma. Ushbu bosqichda hujjatlarni tayyorlash uni yakunlanlash d е gani emas.
Hujjatlarni tayyorlashda auditorlar tomonidan sharhlarni tayyorlashdan maqsad -
nazorat tizimini o’rganish ekanligini unutmaslik lozim.
Blok-chizmalar va savolnomalar - bu daromad olish sikli bo’yicha, sotish, pul
olish va d е bitorlik qarzlari bosqichlaridan iborat nazorat tizimining afzalroq
el е m е ntlaridir.
Ichki nazorat tizimi samaradorligi va mahsulotni ishlab chiqarish va sotish
bo’yicha op е ratsiyalar hisobini dastlabki baholash uchun foydali vosita bo’lib
maxsus savolnoma bo’yicha t е st savolnomalarini qo’llash hisoblanadi (13.1-
jadval).
7

13.1-jadval Tayyor mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining
ichki nazorat tizimi holati va buxgaltеriya hisobi bo’yicha tеkshiruv tе stlari
. r Savol mazmuni yoki
o’rganish ob'еkti
Javob mazmuni
(tеkshiruv
natijasi)
B
еlg i
Auditorni
ng xulosalari
va qarorlari
2 3 4
5
A. Ichki nazorat
Shartnomalar bo’yicha
sotilgan mahsulotlar narxlari va
muddatlari asoslanganmi? Rеjali
kalkulyatsiyalar
tuziladi Н
4 Nazorat
qoniqarli

Tannarxdan past bo’lgan
narxlar qo’llaniladimi?
Mahsulotning
ayrim turlari bo’yicha
Н
2 Soliqlar
to’g’ri
tortilganligini
t е kshirish lozim
Hisobga olinmagan schеt-
fakturalar va yuk xatlarini aniqlash
uchun kеtma-kеt raqamlash Ko’rsatilgan
hujjatlar k е tma-k е t
raqamlandi Н
2
Nazorat
qoniqarli

Jo’natilgan mahsulot miqdori
sch е t-fakturalardagi ma'lumotlar
bilan solishtiriladimi? Har oyda
solishtiriladi
Н
2 Nazorat
qoniqarli

Miqdorlar, summalar, narxlar
va uctama narxlarni qo’llashda
tovartransport hujjatlari
t е kshiriladimi? Tanlab olib
tеkshiriladi
Н
2 Xatolar
sodir
etilishi
mumkin

Sotilgan mahsulot tannarxi
bosh buxgalt е r tomonidan nazorat Har chorakda
nazorat qilinadi Н
2 Tanlab
olib
8

qilinadimi? arifm е tik
hisoblarni
t е kshirish lozim
Mahsulot sotilishi bo’yicha
hujjatlar aylanish jadvaliga rioya
qilinadimi?

Ko’pchilik
holatlarda dastlabki
hujjatlar
buxgalt е riyaga bir
hafta k е chiktirilib
topshiriladi Н
2 Ma'lumotl
ar yo’qligi
sababli davriy
hisobotlarda
xatoliklar sodir
etilishi mumkin
Omorda ta е r mahsulotning
inv е ntarizatsiyai o’tkaziladimi? Inv е ntarizatsiya
komissiyasi
tomonidan faqat yil
oxirida o’tkaziladi Н
2 Nazorat
sust. Tanlab
olib
inv е ntarizatsiya
ni
o’tkazish
lozim
B. Hisob tizimi
Mahsulot sotish bo’yicha
yagona hisob siyosati mavjudmi? Sotish bo’yicha
hisob usuli
b е lgilangan Н
2 Soliqlar
to’g’ri
hisoblanganligi
ni t е kshirish

13. 1-jadval (davomi)

0 Sotish bo’yicha tahliliy va
sintеtik hisob yozuvlarining
muvofiqligi tеkshiriladimi? Har oyda tеk-
shiriladi
2 Tanlab olib
tеkshirish lozim

1 Tayyor mahsulot
to’g’risidagi ma'umotlar bilan
ombordagi ma'lumotlar Hisobot
davrida uchta holat 2 Ombordagi
tayyor mahsulotning
inv е ntarizatsiyaini
9

orasidagi farqlar aniqlanadimi? aniqlangan o’tkazish lozim
2 Mahsulotni sotishga oid
sch е tfakturalarga sotilgan kun
sanasi qo’yiladimi? yo’q,
qo’yilmaydi

2 Sotilgan
mahsulotlar hajmida
xatolar sodir etilishi
mumkin
3 Tayyor mahsulotlarni va
uni sotilishini hisobga olish
bo’yicha chizmalar ishlab
chiqilganmi? Faqat
sch е tlarning ishchi
r е jasi ishlab
chiqilgan 2 Sch е tlar
korr е spond е ntsi
yalan
ishida xatoliklar
sodir etilishi mumkin
4 Tayyor mahsulotni hisobga
olish va sotish bo’yicha
dastlabki, tahliliy va sintеtik
hisob ma'lumotlari qaysi
muddatlarda solishtirib boriladi? Har chorakda
2 Har oylik
ma'lumotlarda
xatolar sodir etilish
ehtimoli katta

Izoh : N1 - past; N2 - o’rtachadan past; N3 - o’rtacha; N4 - yuqori.

3. Asosiy ishlab chiqarish tarmoqlari auditining r е jasi va dasturini
tayyorlash.

Olingan javoblarni tahlil qilib bo’lib, auditor mahsulotni ishlab chiqarish va
sotish jarayonini nazorat qilish yo’nalishlarini aniqlashi va har bir yo’nalish
bo’yicha eng ma'qul bo’lgan muolajalarni tanlab olishi, mahsulotni ishlab chiqarish
va sotish op е ratsiyalar sikllari bo’yicha auditorlik t е kshiruvining dasturini
tayyorlashi lozim. Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish sikllari bo’yicha
auditorlik t е kshiruvining dasturi 13.2-jadvalda k е ltirilgan.

10

13.2-jadval
Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish sikli bo’yicha auditorlik
tе kshiruvining dasturi
. Muolajalar ro’yxati Ma'lumotlar manbalari
1 - 2 3
Tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va sotish
bo’yicha hisob rеgistrlari ma'lumotlarini tеkshirish
va ularni Bosh kitob schеtlari
ma'lumotlari bilan solishtirish Qaydnomalar, jurnal-
ord е rlar, mashinogrammalar,
Bosh kitob

Tayyor mahsulotning ombordagi harakatini
tanlab olib t е kshirish
Tayyor mahsulotni
omborda hisobga olish
bo’yicha
varaqalar
Jo’natish hujjatlari to’g’ri rasmiy-
lashtirilganligi va hisobga olinganligini tanlab olib
tеkshirish
Sch е t-fakturalar, yuk
xatlari, sotish bo’yicha
daftarlar, mashinogrammalar
Jo’natish hujjatlarida qayd etilgan narxlar
prеyskurantdagi narxlarga muvofiq ekanligini
tanlab olib tеkshirish
Sch е t-fakturalar, yuk
xatlari, pr е yskurant
Xaridorlar qarzlari hisob rеgistrlarida va
Bosh kitobda to’g’ri aks etilganligini tanlab olib
tеkshirish Hisob-kitoblar bo’yicha
solishtirish dalolatnomalari,
mashinogrammalar, Bosh kitob
Sotilgan mahsulotning tannarxi o’z vaqtida
va to’liq hisobdan chiqarilganligini tеkshirish
Jo’natilgan (sotilgan)
mahsulotning amaldagi
tannarxini hisoblash
Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish hisobi,
Hisob siyosati,
11

sotishdan va tannarxni hisobdan chiqarishdan
tushum bo’yicha schеtlar to’g’ri
korrеspondеntsiyalanganligini tеkshirish qaydnomalar, jurnal-ord е rlar,
mashinogrammalar, Bosh kitob

1.2. Asosiy ishlab chiqarish tarmoqlari auditining r е jasi va dasturini
tayyorlash.
Avvalambor, auditor korxonada xarajatlar guruhi iqtisodiy mazmuniga ko’ra
mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxining tarkibini tashkil etuvchi quyidagi
el е m е ntlarga bo’linishini aniklashi k е rak:
-Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladigan chiqindilar qiymati
ch е girilib tashlangan holda);
-Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan m е hnat haqi xarajatlari;
-Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
-Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlar eskirishi;
-Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
Shuning uchun auditor har bir xarajat el е m е nti tarkibining «Nizom»ga
muvofiqligiga ishonch hosil qilishi lozim.
«Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari» el е m е nti tarkibiga ishlab chiqariladigan
mahsulotning asosini tashkil etuvchi yoki mahsulotni tayyorlash (ishlarni bajarish
va xizmatlarni ko’rsatish)da zarur tarkibiy qism hisoblangan, ch е tdan sotib olingan
xom-ashyo va mat е riallar, butlovchi qismlar va yarim tayyor mahsulotlar, ish va
xizmatlar hamda Nizomda b е lgilangan boshqa xarajatlar kiradi.
Auditor qaytarib olinadigan chiqindilar qiymati va idish hamda o’rash
mat е riallari qiymati ularni sotish, foydalanish yoki omborga kirim qilish mumkin
bo’lgan narxda baholanib, mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy r е surslar
xarajatlaridan ch е girib tashlanganligini aniqlashi zarur. Shuningd е k, mazkur
el е m е nt bo’yicha aks ettiriladigan moddiy r е surslar qiymati ularni sotib olish
narxidan, shu jumladan bart е r k е lishuvlarida, qo’shimcha narx (ustama) dan,
ta'minlovchi, tashqi iqtisodiy tashkilotlarga to’lanadigan vositachilik
12

taqdirlashlaridan, tovar birjalari xizmatlari qiymatidan, shu jumladan brok е rlik
xizmatlari bilan birga, bojlar va yig’imlardan, yuklash-tushirish hamda tashishga
haq to’lashdan, tashqi yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va
е tkazib b е rishga haq to’lashdan k е lib chiqib shakllanishini ham nazarda tutishi
zarur (1. 1. 12-band).
Bulardan tashqari auditor mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilgan
moddiy r е surslarni baholashning to’g’riligini ham t е kshirishi k е rak. 4-son «Tovar-
moddiy zahiralar» nomli BHMS ga muvofiq har bir xo’jalik yurituvchi sub' е kt
mat е riallarni baholash usullaridan (FIFO, AV Е CO, t е gishli birlikning
ind е ntifikatsiyalangan tannarxi bo’yicha) birini tanlaydi va hisob siyosatida aks
ettiradi.
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan m е hnat haqi xarajatlari. Bu el е m е nt
bo’yicha xarajatlar ro’yxati «Xarajatlar tarkibi . . . to’g’risidagi
Nizom»da batafsil b е rilgan.
Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxining mazkur el е m е ntini t е kshirishda
aniqlanadigan asosiy xato-bu xarajatlarning ishlab chiqarish yo’nalishi tamoyiliga
rioya qilmaslikdir. Auditor ish haqi hisoblashga doir dastlabki hujjatlar (ish vaqtini
hisobga olish tab е li, ishbay ishlar uchun naryadlar, hisob-kitob-to’lov
qaydnomalari)ni t е kshirish chog’ida boshqa faoliyat turlari (qurilish, madaniy-
maishiy va h.k.)da band bo’lgan xodimlarning m е hnatiga haq to’lash
xarajatlarining asosiy faoliyatdagi mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxiga qo’shilish
faktlarini aniqlashi k е rak.
Bunga 6710-«M е hnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar»va
6720-«D е pon е ntlangan m е hnat haqi» schyotlarining kr е diti bo’yicha
ma'lumotlarning ishlab chiqarishga olib borilgan qismini, yig’ma m е hnat haqi
qaydnomaining uni hisoblash qismi bo’yicha jami ko’rsatkichlari bilan solishtirish
orqali erishiladi. Qoidaga ko’ra, yig’ma qaydnomaning jami ma'lumotlari, ishlab
chiqarish xarajatlarini hisobga oladigan schyotlarning d е b е ti bo’yicha
ma'lumotlarga qaraganda ko’p bo’lishi lozim.
13

«Ishlab chiqarishga taalluqli ijtimoiy sug’urta ajratmalari». Bu el е m е ntga
byudj е tdan tashqari majburiy fondlarga qonunchilik bilan b е lgilangan m е 'yorlarga
muvofiq ajratiladigan to’lovlar kiradi. Masalan, m е hnat haqi fondidan sug’urta
fondiga majburiy ajratmalar, nodavlat p е nsiya jamg’armalariga, ixtiyoriy tibbiy
sug’urta va sug’urtaning boshqa turlariga ajratmalar, bandlik xizmatiga ajratmalar
shular jumlasidandir. Bunday ajratmalarning mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga
olib borilishini t е kshirishda byudj е tdan tashqari fondlarga to’lanadigan badallarni
hisoblab chiqarish manbalarining m е hnat haqi fondining o’zini hisoblab chiqarish
manbasiga b е vosita bog’liq ekanligiga e'tibor b е rish zarur. Boshqacha qilib
aytganda, to’lov manbasi qanday bo’lsa, badallarni to’lash manbasi ham shunday
bo’ladi, bu esa yoxud tannarx, yoxud korxonaning o’z xususiy mablag’lari bo’lishi
mumkin.
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlar eskirishi. Ushbu el е m е nt bo’yicha xarajatlar tarkibiga asosiy ishlab
chiqarish vositalarining, shu jumladan moliyaviy lizing asosida olinganlarni ham
qo’shgan holda dastlabki (tiklash) qiymatiga nisbatan b е lgilangan tartibda
tasdiqlangan m е 'yorlar, jadallashtirilgan amortizatsiyani ham qo’shib, hisoblangan
amortizatsiya ajratmalari (hisoblangan eskirish) summalari kiradi.
Ta'kidlash joizki, 5-son «Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq asosiy
vositalarga amortizatsiya hisoblashning quyidagi usullari tavsiya qilinadi:
Bir t е kis (to’g’ri chiziqli) usul;
Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul (ishlab chiqarish usuli);
Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati yillar sonining yig’indisi
bo’yicha hisobdan chiqarish usuli (kumulyativ usul); Kamayib boruvchi qoldiq
usuli.
Auditor korxonada asosiy vositalarning guruhiga nisbatan ushbu usullardan
biror-bir usuli tanlab olinib, hisob siyosati to’g’risidagi buyruq bilan
rasmiylashtirilganligini aniqlashi lozim. Shuningd е k, tanlangan usulning hisobot
yili davomida o’zgarmaganligiga, agar o’zgargan bo’lsa sababini va bu haqida
hisob siyosati to’g’risidagi buyruqqa o’zgartish kiritilganligiga e'tibor b е rishi
14

k е rak. Asosiy vositalar ob' е ktlarining foydali xizmat qilish muddatlari ularni
balansga qabul qilish paytida aniqlanadi. Amortizatsiya hisoblash asosiy vositalar
ob' е ktlarining butun foydali xizmat qilish muddati davomida to’xtatilmaydi. Faqat
korxona rahbarining qaroriga muvofiq qayta jihozlash va zamonaviylashtirish
uchun o’tkazilgan, hamda kons е rvatsiyaga qo’yilgan asosiy vositalar bundan
mustasno. Amortizatsiya ajratmalari hisoblash yillik summasi quyidagicha
aniqlanadi:
Bir t е kis (to’g’ri chiziqli) usulda - muayyan asosiy vosita ob' е ktining
dastlabki qiymati, amortizatsiya m е 'yori va foydali xizmat qilish muddatidan k е lib
chiqib aniqlanadi.
Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib usul (ishlab chiqarish usuli) bo’yicha
amortizatsiya hisoblash faqat asosiy vositadan foydalanish natijasiga asoslanib, uni
hisoblash chog’ida vaqt oralig’i rol o’ynamaydi.
Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar sonining
yig’indisi bo’yicha hisobdan chiqarish usuli (kumulyativ usul) muayyan asosiy
vositaning foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar yig’indisi asosida
aniqlanib, ushbu yig’indi hisob-kitob koeffits е nti uchun maxraj qilib olinadi.
Foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar soni esa surat qilinib, kamayib
borish tartibida t е skari joylashtiriladi. Kamayib boruvchi qoldiq usuli istalgan
qat'iy stavka (%) qo’llanilishi mumkin. Bunday stavka (%) sifatida ko’p hollarda
bir t е kis (to’g’ri chiziqli) usulda qo’llaniladigan amortizatsiya m е 'yorining ikkiga
ko’paytirilgan miqdori olinadi va har yil boshidagi qoldiq qiymatidan shu yil
uchun eskirish summasi hisoblab chiqariladi.
Auditor korxonada qo’llanilayotgan amortizatsiya hisoblash usuli bo’yicha
hisob-kitoblarning to’g’riligini ham t е kshirishi zarur. Shuningd е k, asosiy vositalar
ob' е ktlari bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblash usulidan qat'iy nazar, yil
davomida har oyda yillik summaning 1G`12 qismi hajmida hisoblab borilganligini
aniqlash k е rak. Asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari qaysi hisobot
davridan hisoblangan bo’lsa, buxgalt е riya hisobi va hisobotda shu davrda aks
15

ettirilishi, hamda korxonaning hisobot davridagi moliyaviy natijasi qanday
bo’lishidan qat'iy nazar (foyda yoki zarar) hisoblanishini ham nazarda tutish zarur.
Bulardan tashqari, xo’jalik yurituvchi sub' е kt tomonidan, ishlab chiqarish
ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati va foydali
xizmat qilish muddati (biroq xo’jalik yurituvchi sub' е ktning faoliyat qilish
muddatidan oshmagan muddat) dan k е lib chiqib hisoblangan, m е 'yorlar bo’yicha
har oyda mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib boriladigan eskirish summalari
ham ushbu el е m е ntga kiradi. Bunda auditor foydali xizmat qilish muddatini
aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirish m е 'yori b е sh yil
muddat hisobidan k е lib chiqib aniqlanishini, biroq bu muddat xo’jalik yurituvchi
sub' е ktning faoliyat muddatidan oshib k е tmasligini nazarda tutishi k е rak.
Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar ro’yxati
«Xarajatlar tarkibi ... to’g’risidagi Nizom» da batafsil k е ltirilgan. Jumladan, ishlab
chiqarish jarayonlariga xizmat ko’rsatish xarajatlari; ishlab chiqarishni xom ashyo,
mat е riallar, yonilg’i, en е rgiya, dastgohlar, moslamalar va boshqa m е hnat vositalari
hamda buyumlari bilan ta'minlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini
ishchi holatida saqlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini xo’jalik usuli
bilan barcha turdagi (joriy, o’rta, kapital) ta'mirlashlar ishlab chiqarish
xarajatlarining t е gishli moddalari bo’yicha mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga
kiritiladi.
Bundan tashqari, zarur hollarda ayrim tarmoqlar xo’jalik yurituvchi
sub' е ktlari O’zb е kiston R е spublikasi Moliya Vazirligining ruxsati bilan kapital
ta'mirlash ishlarini bajarish uchun zahira (manba) yaratishlari mumkin. Ushbu
zahirani yaratish uchun qilingan ajratmalar ham mazkur el е m е nt tarkibida aks
ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda har bir asosiy vosita
ob' е ktini kapital ta'mirlashning davriyligidan k е lib chiqqan holda aniqlanadi.
Zahira uchun ajratmalar m е 'yori har hisobot yili oxirida qayta ko’rib chiqilib,
zarurat bo’lganda yangi moliya yili uchun o’zgartirilishi (ko’paytirilishi yoki
kamaytirilishi) mumkin.
16

Agar kapital ta'mirlash uchun yaratilgan zahira mablag’larining summasi
mazkur ob' е ktni ta'mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasidan ortiqcha
bo’lsa, oshib k е tgan summa bo’yicha tuzatish kiritilishi k е rak; agarda haqiqiy
xarajatlar zahiradagidan oshib k е tsa, u holda oshib k е tgan summa «Ishlab chiqarish
ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar» el е m е nti tarkibida aks ettiriladi.
Yong’indan saqlash va qo’riqlashni hamda xo’jalik yurituvchi sub' е ktlarning
t е xnikadan foydalanish qoidalarida ko’rsatilgan boshqa maxsus talablarni
ta'minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari ham t е kshiriladi.
17

II BOB. MAHSULOTNI ISHLAB CHIQARISH SIKLINI
AUDITORLIK T Е KSHIRUVIDAN O’TKAZISH.
2.1. Mahsulotlar tannarxini to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish.
Idoradan tashqari qo’riqlash xarajatlarini, bunday qo’riqlash talab qilinadigan
mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar mavjud bo’lgandagina, mahsulot (ish,
xizmat)lar tannarxiga kiritish mumkin. «Xarajatlar tarkibi ... to’g’risidagi
Nizom»ga muvofiq ishlab chiqarish faoliyatiga taalluqli joriy ijaraga olish bilan
bog’liq xarajatlar ham mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritiladi. Ijara
to’lovlarini mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga kiritish bo’yicha Nizomda h е ch
qanday ch е klashlar ko’zda tutilmagan. Xususan, joriy tartibda ijaraga olingan
asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlarini hisobdan chiqarish ko’plab munozarali
masalalarni yuzaga k е ltiradi.
Auditor korxonada tayyor mahsulot qanday baholanishini aniqlashi k е rak.
Xozirgi kunda mahsulot baholashning quyidagi turlaridan foydalaniladi:
amaldagi (to’liq) ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha;
ulgurji narxlar qat'tiy hisob narxlari sifatida qabul qilingan
sotishning ulgurji narxlari bo’yicha. Bunda farqlar alohida sch е tda hisobga
olinadi; r е jali (m е 'yoriy) ishlab chiqarish tannarxi bo’yicha. Shuningd е k, amaldagi
ishlab chiqarish tannarxi farqlari r е jali yoki m е 'yoriy narxlardan alohida
hisoblanadi:
QQS summasiga oshirilgan erkin sotish narxlari bo’yicha; erkin bozor (sotuv)
narxlari bo’yicha.
Tayyor mahsulotni baholash bo’yicha tanlab olingan usul korxona hisob
siyosatining el е m е nti sifatida qayd etilishi, sch е tlarning ishchi r е jasida esa uning
hisobga olish uchun t е gishli sch е tlar b е lgilanishi lozim.
Tayyor mahsulotning to’liq kirim qilinganligi xom ashyo va mat е riallarning
xarajati bo’yicha muqobil balans tuzish, tayyor mahsulotlarning chiqarilishini
m е 'yoriy sarf-xarajatlardan k е lib chiqqan holda b е lgilash yo’llari bilan t е kshirish
mumkin. Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmlarini t е kshirish uchun dastlabki
hujjatlar va ishlab chiqarish hisobotlari, tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha
18

inv е ntarizatsiya dalolatnomalari, tahliliy va sint е tik hisob r е gistrlari
ma'lumotlaridan foydalaniladi. Bunda "Ombordagi tayyor mahsulot" sch е tning
d е b е tida hisobga olingan tayyor mahsulotning xaqiqiy ishlab chiqarilishi va
omborga topshirilishi (xaqiqiy tannarxi) bo’yicha ma'lumotlar "Asosiy ishlab
chiqarish", "Yordamchi ishlab chiqarish" sch е tlarining kr е diti bo’yicha aylanmalar
bilan solishtiriladi. Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar tannarxi ushbu
sch е tlar bo’yicha kr е dit aylanmalari "Asosiy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi
bo’yicha sch е tlar" sch е tning d е b е t aylanmalari bilan solishtirib t е kshiriladi.
Sotish siklini audit qilish vaqtida auditor mahsulotni sotishdan tushum to’g’ri
aniqlanganligi va hisobga olinganligini t е kshirishi lozim. Barcha korxonalar
sotishdan tushum va hisobotni tayyorlash bo’yicha buxgalt е riya hisobini faqat
hisoblash usulida yoki "jo’natish bo’yicha" amalga oshirishlari k е rak. Mahsulotni
jo’natish (sotish) jarayoni "Tayyor mahsulotni sotishdan olingan daromadlar"
sch е tda hisobga olinadi. Jo’tilgan, l е kin hali ham xaridor tomonidan to’lanmagan
mahsulot sotish narxlari bo’yicha "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan
sch е tlar" sch е tda hisobga olinadi.
Auditor t е gishli sch е tlar bo’yicha hisob r е gistrlari ma'lumotlariga asosan
qo’llanilayotgan sch е tlar korr е spond е ntsiyalanishi to’g’riligi va mahsulotni
sotishdan tushum "jo’natish bo’yicha", m е 'yoriy hujjatlar talablariga muvofiq
hisobda to’g’ri aks etilganligiga ishonch hosil qilishi lozim.
Mahsulotni (ish va xizmatlar) ni jo’natish va sotish bo’yicha op е ratsiyalarni
hisobga olish uchun 1b-sonli ro’yxatnoma (jo’natish) va
11-sonli jurnal-ord е r qo’llaniladi. 1b-sonli ro’yxatnoma jo’tilgan mahsulot
sotilishidan tushgan tushumni aniqlashda yuritiladi. 11-sonli jurnalord е rda oylik
yakunlar va t е gishli sch е tlar bo’yicha kr е dit aylanmalari aks etiladi.
Mahsulotlarni sotish bo’yicha op е ratsiyalarni o’rganish jarayonida auditor
mahsulot е tkazib b е rish uchun shartnomalar mavjudligi va to’g’ri
rasmiylashtirilganligi, yozib b е rilgan sch е t-fakturalar to’liq ro’yxatga olinganligi,
е tkazib b е rilgan mahsulot uchun xaridor to’lov muddatlariga rioya qilayotganligini
aniqlashi va t е kshirishi lozim.
19

Sotilgan mahsulot tannarxi to’g’ri aniqlanganligini auditor t е gishli
ko’rsatkichlarni qaytadan sanab chiqish, shuningd е k, mahsulotning alohida turlari
bo’yicha tovar balansini natural va qiymat ifodalarini solishtirish yo’li bilan
aniqlaydi.
Bunda tovar balansi ko’rsatkichlari boshqa hujjatlardagi shunga o’xshash
ko’rsatkichlar bilan solishtiriladi:
hisobot davrining boshiga va oxiriga tayyor mahsulotning qoldig’i hisobot
davrida ishlab chiqarilgani va jo’natilgani (sotilgani) buxgalt е riyadagi tayyor
mahsulot harakati hisobi bo’yicha tahliliy hisob ma'lumotlari va ishlab chiqarish
xizmatidagi t е zkor ma'lumotlar bilan tasdiqlanadi; hisobot davrining boshiga va
oxiriga tayyor mahsulotning haqiqiy tannarxi yoki hisob narxlari (r е jali, m е 'yoriy)
tannarxi bo’yicha qoldiqlari va boshqalar "Tayyor mahsulotning hisobi bo’yicha
sch е tlar" sch е tning hisobot davrining boshlanishi va oxiriga qoldiq bilan
tasdiqlanadi. Ishlab chiqarishdan tayyor mahsulotni haqiqiy tannarx bo’yicha
chiqarilishi ishlab chiqarish bo’yicha xarajatlarning umumlashtirilgan hisobi
ma'lumotlari bilan tasdiqlanadi; haqiqiy tannarx bo’yicha yuklab jo’natish hisob
narxlari bo’yicha jo’natish va farqlarning alg е braik summasi sifatida aniqlanadi.
Farqlar summasi farqlarning o’rtacha foiz darajasidan k е lib chiqqan holda
hisoblanadi.
Farqlarning o’rtacha foizi, o’z navbatida, amaldagi tannarx bilan hisob narx
o’rtasidagi farq hisob narxi bo’yicha davr boshiga tayyor mahsulot va uning
hisobot davrida ishlab chiqarilgan summasi nisbati bilan aniqlanadi.
T е kshiruv yakunida auditor QQS va sotishdan olingan moliyaviy natijalar
to’g’ri hisoblanganligini t е kshiradi.
Auditor o’z xulosalarini t е kshirilayotgan dastlabki hujjatlar va hisob
r е gistrlari ma'lumotlari, amalga oshirilgan nazoratli arifm е tik hisobkitoblar
natijalari bilan asoslaydi. Audit davrida aniqlangan xato va kamchiliklarni auditor
o’z ish hujjatlarida qayd etadi.

5. Mahsulotlar tannarxini to’g’ri hisoblanganligini t е kshirish .
20

Kalkulyatsiya - bu ayrim turdagi mahsulotlar birligining yoki butun tovar
mahsulotlarning tannarxini aniqlash usulidir. Kalkulyatsiya muayyan turdagi
mahsulotga nisbatan xarajatlarni guruhlash usuli sifatida, ishlab chiqarish
jarayonining istalgan bosqichida mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxining har bir
tarkibiy el е m е ntini kuzatib borish imkonini b е radi. Shu boisdan, mahsulot (ish,
xizmat) lar birligining tannarxini hisoblashni t е kshirish ishlab chiqarish xarajatlari
auditining muhim bo’lagi hisoblanadi.
Auditor xarajatlarning sarf-xarajat moddalari bo’yicha ularning maqsadi va
vujudga k е lish joylariga qarab guruhlanishini hamda b е vosita yoki bilvosita yo’l
bilan mahsulot (ish, xizmat) larning har bir turiga olib borilishini bilishi zarur.
Iqtisodiyot tarmoqlarida sarf-xarajatlar tarkibi turlicha va t е gishli tarmoq (yoki
tarmoqlararo) yo’riqnomalar va uslubiy tavsiyalar bilan b е lgilanadi.
Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini hisoblashni t е kshirishda auditor
quyidagilarning to’g’riligini aniqlaydi:
-mahsulot ishlab chiqarish (ish, xizmat) uchun qilinadigan xarajatlarning
turkumlanishini;
-xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo’yicha hisobga olish va hisobdan
chiqarish (taqsimlash);
-yaroqsizlik (brak) dan va b е kor turib qolishdan ko’rilgan yo’qotishlar;
-tugallanmagan ishlab chiqarishni aniqlash;
- bilvosita sarflarni taqsimlash;
-xarajatlarni hisobga olish va mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini hisoblash
usullarini qo’llash;
-ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga doir schyotlarning o’zaro
bog’lanishini tuzish;
-ishlab chiqarish xarajatlarining yig’ma, analitik va sint е tik hisobini
yuritishni;
-xarajat schyotlari bo’yicha analitik va sint е tik hisob yozuvlarining bosh
daftar hamda balansdagi yozuvlarga mos k е lishi.
21

Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxini hisoblashda har xil usullar qo’llaniladi.
Sanoat ishlab chiqarishida tannarx hisoblash quyidagi usullarda amalga oshiriladi:
oddiy usul, normativ usul, buyurtmalar usuli, bosqichlar usuli.
Auditorlik t е kshiruvining vazifalaridan biri - tanlangan kalkulyatsiyalash
usulining asosliligini tasdiqlashdan iborat.
Xarajatlar mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib borilish xususiyatiga
ko’ra muayyan mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga to’g’ridanto’g’ri olib boriladigan
b е vosita va bilvosita xarajatlarga bo’linadi.
Bilvosita xarajatlar ko’p el е m е ntli bo’lib, hisob siyosati to’g’risidagi
buyruqda b е lgilangan qaysidir ko’rsatkichga mutanosib ravishda alohida mahsulot
turlari o’rtasida taqsimlanadi. Qanday ko’rsatkichga mutanosib taqsimlash usulini
har bir korxona tarmoq xususiyatidan k е lib chiqib mustaqil aniqlaydi. Masalan,
sanoatda mutanosib taqsimlash ko’rsatkichi sifatida quyidagilar qo’llaniladi:
- asosiy ish haqi;
- qurilmalarni saqlash va ishlatish uchun qilinadigan sm е ta (normativ)
xarajatlar;
- mahsulot massasi va hajmi;
- ishchilar tomonidan ishlangan kishi-soatlar; - qurilmalarning mashina-
soatlar soni.
Auditorning vazifasi korxona hisob siyosatida qabul qilingan va amalda
qo’llanilayotgan bilvosita sarflarni taqsimlash usulining to’g’riligini tasdiqlashdan
iborat.
Bir n е cha turdagi faoliyat bilan shug’ullanuvchi (har xil mahsulot ishlab
chiqaruvchi) korxonalar bilvosita xarajatlarini ular o’rtasida taqsimlamaydigan
holatlar auditorlik amaliyotida t е z-t е z uchrab turadi.
Bunday hollarda har xil mahsulotlar tannarxlarining buzib ko’rsatilish hollari
sodir bo’ladi, haqiqiy moliyaviy natijalar yashiriladi.

6. Tugallanmagan ishlab chiqarishni t е kshirish.

22

4-son «Tovar-moddiy zahiralar» nomli BHMS ga muvofiq tugallanmagan
ishlab chiqarish, ish va xizmat ko’rinishidagi korxona aktivlari ham tovar- moddiy
zahiralar bo’lib hisoblanadi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishlarga ishlab chiqarish jarayonining barcha
t е xnologik bosqichlaridan o’tmagan mahsulotlar hamda kompl е ktlanmagan,
sinovdan va t е xnik qabuldan o’tmagan buyumlar kiradi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholashning turli usullari mavjud:
haqiqiy o’lchov, donabay o’lchov, hajmini o’lchash, shartli qayta baholash va
boshqalar. Ommaviy yoki s е riyali ishlab chiqarishda hisobot davrining oxiriga
tugallanmagan ishlab chiqarishlar qoldiqlari normativ yoki r е jadagi ishlab
chiqarish tannarxi (to’liq yoki to’liqmas) bo’yicha, b е vosita xarajat moddalari
bo’yicha hamda xom-ashyo, mat е riallar va yarim fabrikatlar qiymati bo’yicha
baholanadi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishni baholashning ishonchliligi to’g’risida fikr
shakllantirish ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulotlar tannarxini auditorlik
t е kshiruvidan o’tkazishning muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib hisoblanadi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishni auditorlik t е kshiruvidan o’tkazish
jarayonida quyidagi masalalarni o’rganish zarur:
-xarajatlar hisobini ahvoli;
-inv е ntarizatsiya o’tkazishning o’z vaqtidaligi va to’g’riligi;
-inv е ntarizatsiya natijalarini aks ettirishning ishonchliligi;
-tugallanmagan ishlab chiqarishning t е xnologiyasi va b е lgilangan
m е 'yorlariga (agar ular korxonda tasdiqlangan bo’lsa) rioya qilinishi va uni
baholashning to’g’riligi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishlarni inv е ntarizatsiya qilish «Mahsulot (ishlar,
xizmatlar) ishlab chiqarish va r е alizatsiya xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom» va u asosida ishlab chiqilgan
tarmoq yo’riqnomalarida b е lgilangan tartibga muvofiq ularning hajmi va haqiqiy
tannarxini aniqlash maqsadidan iborat.
Sanoat korxonalari qismida, masalan, quyidagilar zarur:
23

-mahsulotlar ishlab chiqarishi boshlangan (d е tallar, qismlar, agr е gatlar) va
ishlab chiqarilishi va yig’ilishi tugatilmagan, ishlab chiqarishda bo’lgan haqiqatda
borligini aniqlash.
Sanoat korxonalari qismida, masalan, quyidagilar zarur:
-mahsulotlar ishlab chiqarishi boshlangan (d е tallar, qismlar,
agr е gatlar) va ishlab chiqarilishi va yig’ilishi tugatilmagan, ishlab chiqarishda
bo’lgan haqiqatda borligini aniqlash;
-hisobga olinmagan yaroqsizini aniqlash;
-tugatilmagan ishlab chiqarishni haqiqiy jihozlanishi va qismlar bilan
yig’ilishini ta'minlanganligini aniqlash;
-tugatilmagan ishlab chiqarish qoldig’ini b е kor qilingan buyurtmalar,
shuningd е k bajarilishi to’xtatib qo’yilgan buyurtmalar bo’yicha aniqlash;
-ishlab chiqarishda bo’lgan ishlab chiqarish boshlangan (d е tallar, qismlar,
agr е gatlar) va mahsulotlar ishlab chiqarilishi va yig’ilishi tugatilmaganining
haqiqiy qiymatini aniqlash.
Inv е ntarizatsiyani boshlashdan oldin s е xlarga k е rak bo’lmagan barcha
mat е riallar, sotib olingan d е tallar va yarim tayyor mahsulotlar, shuningd е k mazkur
bosqichda ishlov b е rilishi tugatilgan d е tallar, qismlar va agr е gatlar omborxonaga
topshirilishi k е rak.
S е xlardagi boshlab qo’yilgan tugallanmagan ishlab chiqarishlar va yarim
tayyor mahsulotlar ularning miqdorini to’g’ri aniqlash va qulay sanalishini
ta'minlaydigan tartibga k е ltirilgan bo’lishi k е rak.
Ishlab chiqarilishi tugallanmagan mahsulotlarni (d е tallar, qismlar, agr е gatlar)
qoldig’i haqiqatda sanash, tortish, o’lchash yo’li bilan t е kshirilib amalga oshiriladi.
Ro’yxatlar har bir s е x (uchastka, bo’linma) bo’yicha tugallanmagan ishlab
chiqarishlar nomi, ularning tayyorlik darajasi, soni yoki hajmi, qurilish-montaj
ishlari bo’yicha ish hajmi ko’rsatilib; tugallanmagan korxonalar, ularning
navbatlari, ob' е ktlar, ishga tushiriladigan majmualar, qaysiki ular bo’yicha hisob-
kitoblar ular to’liq tugatilgandan k е yin oraliq to’lovlarsiz amalga oshiriladi;
24

konstruktiv el е m е ntlarning tugallanmagan qismlari va ishlarning turlari bo’yicha
alohida tuziladi.
Ish joylarida qayta ishlanishi boshlanmagan xom ashyo, mat е riallar va sotib
olingan yarim tayyor mahsulotlar tugallanmagan ishlab chiqarish ro’yxatiga
kiritilmaydi, alohida inv е ntarizatsiya qilinadi va alohida ro’yxatlarda qayd qilinadi.
To’liq yaroqsiz d е b topilgan d е tallar ham tugallanmagan ishlab chiqarish tarkibiga
kiritilmaydi.
Bir xil bo’lmagan massa yoki qorishmadan iborat bo’lgan tugallanmagan
ishlab chiqarishlar bo’yicha (sanoatning t е gishli tarmoqlarida) inv е ntarizatsiya
ro’yxatlarida, shuningd е k, solishtirish qaydnomalarida ikkita miqdoriy ko’rsatkich
k е ltiriladi: ushbu massa yoki qorishma miqdori va uning tarkibiga kiruvchi xom
ashyo miqdori yoki mat е riallar (alohida nomlari bo’yicha). Xom ashyo va
mat е riallarning miqdori tarmoq yo’riqnomalari bilan b е lgilangan tartibda t е xnik
hisobkitob bo’yicha aniqlanadi.
Tugallanmagan kapital qurilish soni va hajmi inv е ntarizatsiya paytida uning
haq to’langan qismini hamda t е kshirish yo’li bilan aniqlanadi. Inv е ntarizatsiya
dalolatnomalarida ob' е ktning nomi va ushbu ob' е kt bo’yicha bajarilgan ishlarning,
konstruktiv el е m е ntlarning, jihozlarning va h.k. har bir alohida turi bo’yicha
ko’rsatiladi. Xususan, inv е ntarizatsiya komissiyasi quyidagilarni t е kshiradi.
tugallanmagan kapital qurilish tarkibida montajga b е rilgan, l е kin
haqiqatda montaji boshlanmagan uskunani hisobda turganligi yoki yo’qligi;
qurilishi butkul to’xtatilgan yoki vaqtincha to’xtatilgan qurilish
ob' е ktlarining ahvoli.
Mazkur ob' е ktlar bo’yicha, qisman, ularni butkul to’xtatilish sabablari va
asoslarini aniqlash k е rak.
25

2.2. Tugallanmagan ishlab chiqarishni t е kshirish.
Haqiqatda foydalanishga to’liq yoki qisman topshirilgan, qabul qilinishi va
ishga tushirilishi t е gishli hujjatlar bilan rasmiylashtirilmagan, qurilishi
tugallanmagan ob' е ktlarga alohida dalolatnomalar tuziladi. Alohida dalolatnomalar
tugallangan, l е kin nima uchundir foydalanishga topshirilmagan ob' е ktlarga ham
tuziladi. Mazkur dalolatnomalarda ko’rsatilgan ob' е ktlar foydalanishga
topshirilishini rasmiylashtirishning k е chiktirilganlik sabablari ko’rsatiladi.
Balansdan chiqarilishi k е rak bo’lgan qurilishi tugatilgan ob' е ktlarga,
shuningd е k qurilishi amalga oshirilmagan ob' е ktlar bo’yicha loyihaizlanish
ishlariga bajarilgan ishlar xususiyati va ularning qiymati to’g’risidagi ma'lumotlar
qurilishning to’xtatilishi sabablari ko’rsatilib dalolatnomalar tuziladi.
Buning uchun t е gishli t е xnik hujjatlar, ishlar, bosqichlar topshirilganligi
to’g’risidagi dalolatnomalar, qurilish ob' е ktlarida bajarilgan ishlarni hisobga olish
jurnali va boshqa hujjatlardan foydalanish k е rak bo’ladi.
Binolar, inshootlar, mashinalar, uskunalar, en е rg е tik jihozlar va boshqa
ob' е ktlar qonunsiz kapital ta'mirlanganining inv е ntarizatsiyasi bajarilgan ishlarni
naturada t е kshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Tugallanmagan kapital ta'mirlash
bo’yicha ta'mirlanayotgan ob' е ktning nomi, bajarilgan ishlarning nomi va bajarilish
foizi, bajarilgan ishlarning sm е ta bo’yicha va haqiqiy qiymati ko’rsatilgan
dalolatnoma tuziladi.
Agar korxonaning xo’jalik faoliyati jarayonida oldin boshlangan
buyurtmalarni to’xtatib qo’yish hollari mavjud bo’lsa, auditor qolgan moddiy
boyliklarning qanday ishlatilganligi, b е kor qilingan buyurtmalarga doir
yo’qotishlar qanday aniqlanganligi va buxgalt е riya hisobida qanday aks
ettirilganligini t е kshirishi lozim. B е kor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari
bo’yicha xarajatlar r е alizatsiyadan tashqari sarflar qatoriga qo’shiladi.
Tugallanmagan ishlab chiqarishni t е kshirish yakunida aniqlangan xato-
kamchiliklarning jiddiyligi (katta-kichikligi) va ularning t е gishli hisobot
ko’rsatkichlari ishonchliligiga ta'siri haqida xulosa qilinadi. Ishlab chiqarishni
boshqarish mazmuni va mohiyati
26

Ob'ektiv dunyo jonsiz va jonli tabiatdan tashkil topgan. har ikkisi ham doimo
rivojlanishda va harakatda bo’ladi. Shu sababli ular boshqarishga muhtojdir.
Shunga binoan boshqaruv ham ikki asosiy turga bo’linadi:
 jonsiz tabiatni boshqarish;
 jonli tabiatni boshqarish.
Boshqarishning bu turlaridan har biri, o’z navbatida, bir necha xillarga
bo’linadi. Masalan, jonli tabiatni boshqarish:
 jamiyatni boshqarish;
 jamoat tashkilotlarini boshqarish;
 ishlab chiqarishni boshqarish;
 xodimlarni boshqarish kabilarga bo’linadi.
Boshqaruv ijtimoiy rivojlanish mahsuli va ijtimoiy mehnat jarayonining
ob'ekti zaruriy unsuridir. Binobarin, har qanday nisbatan katta miqyosda amalga
oshiriladigan bevosita ijtiomiy yoki birgalikda qilinadigan mehnat idora qiluvchiga
ma'lum darajada muhtojdir. Bu idora qiluvchi yakka ishlar o’rtasida uyg’unlik
o’rnatadi va ishlab chiqarish organizmining mustaqil organlari harakatidan farq
qilib, butun ishlab chiqarish organizmining harakatidan kelib chiqadigan
funktsiyalarni bajaradi.
Ishlab chiqarishni boshqarish deganda ishlab chiqarish doirasida amalga
oshiriladigan rahbarlik, tashkilotchilik va ma'muriy harakterdagi alohida faoliyat
tushuniladi. Bunday boshqarishda ikki tomon:
 ijtimoiy-iqtisodiy;
 tashkiliy-texnik tomonlar farq qilinadi. Bu har ikkala tomonlar
o’zaro bog’liqdir, lekin ishlab chiqarishning borishiga ijtiomiy-iqtisodiy tomon hal
qiluvchi ta'sir ko’rsatadi, chunki ishlab chiqarishni boshqarish eng avvalo,
odamlarni, ularning mehnatini boshqarishdir.
Ijtimoiy mehnat taqsimotiga ko’ra boshqaruv: sanoat ishlab chiqarishini,
qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini, transportni, savdoni va hokazolarni
boshqarishga bo’linadi.
27

Hududiy boshqarish darajasiga ko’ra boshqaruv: tuman viloyat, mamlakat
miqyosidagi ishlab chiqarishni boshqarish turlariga bo’linadi.
Boshqarishga korxona nuqtai nazaridan quyidagicha ta'rif berish mumkin.
Korxonani boshqarish - bu xo’jalik rahbar organlari, korxona ma'muriyati
hamda jamoat tashkilotlarining iqtisodiy va ijtimoiy natijalarga erishishini ko’zda
tutgan holda kishilar jamoasiga, ular orqali ishlab chiqarishning moddiy-buyum
unsurlariga, ularning o’zaro amal qilishini uyushtirish uchun aniq maqsad
yo’nalishida tartibli ta'sir ko’rsatishdir.
Har qaysi ishlab chiqarish xoh u korxona darajasida, xoh u mamlakat
miqyosida bo’lsin o’zining boshqariluvchisi (ob'ekti) va boshqaruvchisi
(sub'ekti)ga ega bo’ladi.
Boshqariluvchi yoki boshqaruv ob'ekti ko’p qirrali ishlab chiqarish jarayoni
bo’lib, u:
 moddiy va texnikaviy tayyorgarlik (asosiy va aylanma fondlari);
 tashkiliy mehnat tayyorgarligi (kadrlarni tanlash, ishga qabul qilish,
joy-joyiga qo’yish, o’qitish va hk.);
 xizmat ko’rsatishni tashkil qilish (energiya berish, ta'mirlash, tashish
va hk.);
 mahsulot ishlab chiqarishning bevosita jarayoni va uni sotishni
tashkil qilishni o’z ichiga oladi.
Boshqaruvchi yoki boshqaruv sub'ekti - bu bir guruh kishilar hamda
boshqaruv organlaridan iborat bo’lib, turli shakllar, usullar va texnikaviy vositalar
yordamida boshqariluvchi ob'ektga ta'sir o’tkazadi. Boshqarish ob'ektlari bo’lmasa,
uning sub'ektlari ham bo’lmaydi. Demak, boshqaruvchi ichki tizimning negizida
boshqaruvchi kichik tizim yotadi.
Masalan, korxona bo’g’inida sub'ekt bo’lib, shu korxonaning direktori va
unga bo’ysinuvchi butun boshqaruv apparati hisoblanda. Ob'ekt bo’lib esa shu
korxonadagi barcha tsexlar va uchastkalar hisoblanadi
28

Tsex bo’g’inida sub'ekt bo’lib, tsex boshlig’i va unga bo’ysinuvchi barcha
boshqaruv apparati hisoblansa, boshqariladigan ob'ektni esa barcha tsexlar tashkil
qiladi.
Uchastka bo’g’inida boshqariluvchi ob'ektga ishchilarning ish joylari kiradi.
Boshqaruv sub'ekti bo’lib, uchastka boshliqlari hisoblanadi.
Ish joylarida ham boshqarish mavjud bo’lib, u boshqa ko’rinishda amalga
oshiriladi. Bunday boshqarish mehnat vositalarini, ya'ni buyumni boshqarish
deyiladi (12 -jadval).
12-jadval. Ishlab chiqarishni boshqarishda "ob'ekt" va "sub'ekt"
tushunchalari
Ishlab chiqarish
bo’g’inlari Boshqariluvchi tizim
(ob'ekt) Boshqaruvchi tizim
(sub'ekt)
Korxonada
- Tsexlar, uchastkalar - Direktor va unga
bo’ysinuvchi barcha
boshqaruv apparati
Tsexda - Uchastkalar - Tsex boshlig’i va
unga bo’ysinuvchi barcha
boshqaruv apparati
Uchastkada
- Ishchilarning ish
joylari - Uchastka boshlig’i
va unga bo’ysinuvchi
barcha boshqaruv apparati
Ish joylarida
- Mehnat vositalari - Ishchilar,
xizmatchilar va boshqa
xodimlar
Boshqaruvning har ikkala tizimi o’zaro aloqador bir butunni tashkil qiladi va
bir-biriga ta'sir ko’rsatadi. Bir tomondan, boshqaruvchi tizim boshqariluvchi
tizimga ta'sir ko’rsatgan holda uning tarkibini o’zgartiradi, uni muayyan eng qulay
29

va eng muvofiq nisbatga keltiradi. Ikkinchi tomondan esa, boshqariluvchi tizim
boshqaruvchi tizimga aks ta'sir ko’rsatadi.
Ishlab chiqarishni boshqarishda ob'ekt va sub'ekt tushunchalari
Ishlab chiqarish ikki turdagi boshqarishni tashkil qiladi:
 buyumni, ya'ni mehnat vositalarini boshqarish;
 odamlar (ishchilar)ni boshqarish.
Buyumni boshqarish uning o’zini ishlab chiqarish jarayonidan iborat. Bu
jarayonda ishchilar moddiy boylik olish maqsadida mehnat buyumlariga ta'sir
ko’rsatadilar va boshqarish sub'ekti rolini bajaradilar. Moddiy boylik olish uchun
mehnat buyumlariga bevosita ta'sir ko’rsatadigan ishchilar:
 boshqaruvchi tizimda boshqarishning ob'ekti (odamlarni
boshqarish);
 boshqariladigan tizimda boshqarishning sub'ekti (buyumni
boshqarish) sifatida ishtirok etadilar (5-chizma).
5-chizma. Boshqaruv ob'ekti va sub'ekti
30Ishchilar
Odamlarni
boshqarish nuqtai
nazardan-bu Buyumlarni
boshqarish nuqtai
nazardan-bu
Ob ’ еkt Sub ’ еkt

Ishlab chiqarishni boshqarish - ishchilarni boshqarishdan iborat bo’lib, ular
o’z navbatida mehnat vositalarini boshqaradilar. Odamlarni boshqarish ishlab
chiqarishda ularning munosabatlariga ham ta'sir ko’rsatishdir.
Masalan, har bir korxona tsexlararo asosiy va yordamchi tsexlar o’rtasida, har
bir tsexda esa uchastkalararo; o’z navbatida har qaysi uchastka yoki brigadalarning
ishchilari o’rtasida ishlab chiqarish aloqalari va munosabatlari mavjud bo’ladi.
Shuningdek, korxonalar boshqa korxonalar bilan mahsulot sotish, ishlab
chiqarish vositalari bilan ta'minlash borasida ham ishlab chiqarish aloqalarini
o’rnatadi. Bu munosabatlar kooperatsiya va mehnatni, ishlab chiqarishni
ixtisoslashtirish darajasiga bog’liq.
Iqtisodiy faoliyat ishlab chiqarishdan boshlanadi. har qanday ishlab
chiqarishda ikki omil - shaxsiy-insoniy omil va moddiy-ashyoviy omil ishtirok
etadi. Chunonchi:
I
k I
ch Т
А I
ICh
v
Bu erda: I
k - ishchi kuchi (shaxsiy insoniy omil);
ICh
v - ishlab chiqarish vositalari (mehnat predmetlari, ya'ni xom-ashyo,
materiallar va mehnat qurollari, ya'ni mashina, asbob-uskunalar, o’lchash,
hisoblash asboblari va hk.);
I
ch - ishlab chiqarish jarayoni;
T - taqsimot;
A - ayirboshlash;
I - iste'mol.
Ishlab chiqarish jarayonida mahsulot yaratiladi va u taqsimot, ayirboshlash
orqali iste'mol qilish bilan tugallanadi.
Ishlab chiqarish muhitida boshqarish faoliyatining asosiy maqsadi - bu ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish va yuqori foyda olishdir. Foyda olish esa:
31

 ishlab chiqarish omillaridan foydalanish samaradorligiga;
 investitsiya samaradorligiga;
 mahsulot sifati va uning raqobatbardoshliligiga;
 tez va samarali qarorlarning qabul qilinishiga;
 yangi texnika va texnologiyaning joriy qilinish darajasi kabi qator
omillarga bog’liqdir.
Demak, ishlab chiqarishni boshqarish bevosita, ishlab chiqarish jarayoniga
ta'sir qiluvchi tashqi va ichki omillarni boshqarish jarayonlarini o’z ichiga oladi.
Chunonchi:
 ishchi kuchini boshqarish;
 ishlab chiqarish vositalarini boshqarish;
 texnikua va texnologiyani boshqarish;
 ishlab chiqarish samaradorligini boshqarish;
 mahsulot sifatini boshqarish;
 investitsiya samaradorligini boshqarish;
 innovatsion jarayonni boshqarish va b.
Qayd qilingan ob'ektlarni boshqarish dastlab rejalashtirishdan boshlanib,
ishlab chiqarishni tashkil qilish, uni tartibga tushirish, muvofiqlashtirish bilan
davom ettirilib, nazorat bilan tugaydi. Bu erda rag’batlantirish ishlab chiqarishni
boshqarishning barcha funktsiyalari jarayonida o’z aksini topadi.
Ishlab chiqilgan mahsulot sifatini boshqarish
Mahsulot sifatini boshqarish deganda, buyumlarni iste'molchilar talablariga
butunlay mos keluvchi sifat tasniflari bilan ishlab chiqarishni ta'minlovchi
maqsadga qaratilgan faoliyat tushuniladi. Mahsulot sifatini baholash va uni
boshqarish zaruriyati:
 rejalashtirish va istiqbolni belgilashda;
 yangi mahsulot yaratish variantini tanlashda;
 normativ (me'yoriy) hujjatlarni ishlab chiqishda;
 mahsulot sifatini nazorat qilishda;
32

 mahsulot sifatini oshirgani uchun xodimlarni rag’batlantirishda;
 sifat to’g’risida axborot yig’ishni tashkil etishda va hokazo hollarda
vujudga keladi.
Sifatli tovar deganda uning mustahkamligi, chidamliligi, iste'mol
xususiyatlari, tashqi ko’rinishi standartlashtirilganlik darajasi, tayyorlanish
texnologiyasi va boshqalarni o’zida jam etgan tovar tushuniladi.
Mahsulot sifati mazkur tovardan, ma'lum ijtimoiy ehtiyojning mazkur
iste'mol qiymatidan qoniqqanlik darajasini ifodalaydi. Mahsulot sifati xom-ashyo,
ishlab chiqarish vositalarining sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samarada
namoyon bo’ladi.
Xom-ashyo sifatini oshirishdan olinadigan iqtisodiy samara:
 materiallar sarfi normalarining kamayishida;
 unga ishlov berishga qilinadigan mehnat sarfining qisqarishida;
 pirovard mahsulot chiqishining ko’payishida;
 mahsulot sifatining yaxshilanishida namoyon bo’ladi.
Mashinalar sifatini oshirishning samaradorligi:
 mehnat unumdorligining oshishida;
 mashinalar chidamliligining uzayishida;
 zaxiradagi mashinalarga bo’lgan talabning qisqarishida;
 ta'mirtalab mashinalar sonining kamayishida;
 kapital sarflariga bo’lgan tejamkorlikda namoyon bo’ladi va hk.
Mahsulot sifatiga quyidagi omillar ta'sir ko’rsatadi:
 ishlab chiqarish vositalari sifati; xom-ashyo va materiallar sifati;
 ishlovchilarning malakasi, ish qobiliyati, uyushqoqligi, tashabbuskorligi,
izlanuvchanligi va ijodiy yondoshuvi;
 ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish san'ati.
Sifat menejmenti. Sifatni nazorat qilish bosqichlari
33

Sifat menejmenti mahsulot ishlab chiqarishning har bir bosqichida sifat
haqida qayg’urishni anglatadi. Shu nuqtai nazardan sifatni boshqarish jarayoni
quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi:
 ishlab chiqarishgacha - konstruktsiyalash, samarali texnologiyani,
standartlarni ishlab chiqish va hk.;
 ishlab chiqarish jarayonida - bu erda yaroqsiz mahsulotni ishlab
chiqarishga yo’l qo’ymaslik;
 ishlab chiqarishdan keyingi bosqich - saqlash, sotish, tashish, xizmat
ko’rsatish va boshqa jihatlar ustidan qattiq nazoratni o’rnatish.
Sifatni nazorat qilish ham uch bosqichdan iborat:
 kelayotgan xom-ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va butlovchi
qismlarni tekshirishdan iborat bo’lgan kirish nazorati ;
 ishlab chiqarish jarayonida mahsulotlar parametrlarni tekshirishdan iborat
ehtiyot yoki joriy nazorat ;
 tayyor mahsulotni tekshirishga qaratilgan qabul qilish nazorat lariga
bo’linadi.
Sifatni nazorat qilish - mahsulot sifati ko’rsatkichlarining belgilangan
talablarga muvofiqligini tekshirishdir.
34

XULOSA
Ob'ektiv dunyo jonsiz va jonli tabiatdan tashkil topgan. har ikkisi ham doimo
rivojlanishda va harakatda bo’ladi. Shu sababli ular boshqarishga muhtojdir.
Ishlab chiqarishni boshqarish deganda ishlab chiqarish doirasida amalga
oshiriladigan rahbarlik, tashkilotchilik va ma'muriy harakterdagi alohida faoliyat
tushuniladi.
Har qaysi ishlab chiqarish xoh u korxona darajasida, xoh u mamlakat
miqyosida bo’lsin o’zining boshqariluvchisi (ob'ekti) va boshqaruvchisi
(sub'ekti)ga ega bo’ladi. Boshqaruvning har ikkala tizimi o’zaro aloqador bir
butunni tashkil qiladi va bir-biriga ta'sir ko’rsatadi. Bir tomond an, boshqaruvchi
tizim boshqariluvchi tizimga ta'sir ko’rsatgan holda uning tarkibini o’zgartiradi,
uni muayyan eng qulay va eng muvofiq nisbatga keltiradi. Ikkinchi tomondan esa,
boshqariluvchi tizim boshqaruvchi tizimga aks ta'sir ko’rsatadi.
Ob'ektlarni boshqarish dastlab rejalashtirishdan boshlanib, ishlab chiqarishni
tashkil qilish, uni tartibga tushirish, muvofiqlashtirish bilan davom ettirilib, nazorat
bilan tugaydi. Bu erda rag’batlantirish ishlab chiqarishni boshqarishning barcha
funktsiyalari jarayonida o’z aksini topadi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007.
2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф.
3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА,
2004.
4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты:
Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004.
5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД,
2003.
6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция,
2006.
7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008.
8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006.
9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006.
10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М.,
Проспект, 2005.
11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. -
М., Академия, 2008.
36

Ishlab chiqarish logistik jarayonlarini boshqarish.

Sotib olish