Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	398.1KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	27 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Rustamov Orifjon

Ro'yxatga olish sanasi 25 Aprel 2024

36 Sotish

Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari

Sotib olish

Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………..………..…….…2
I-BOB. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullarining tutgan o'rni va uning mohiyati...……....…….….....…….…..…..
…4
1.1. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullarining ahamiyati...………..…….….…………………………..……..……4
1.2.Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullari va
uning mohiyati...……………….….……………………………………….......16
II-BOB. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullari va analizi.....…..…..…......…..
………………………………………..27
2.1. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullari………………………………………..…………..……..………….….27
2.2. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullarining tahlili…………………..…..…...................................................…35
XULOSA…………………….………………..………………………..….…..42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI………….………........43
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Insonning oliy maqsadi yaxshi yashash, lekin
havodan tashqari hamma narsa chegaralangan. Ulardan ratsional foydalanish
doimo inson ongi oldiga ko‘pgina siyosiy, iqtisodiy, texnikaviy, texnologik,
ekologik va hokazo muammola r ni qo‘yadi. Bu muammolar yakka insondan
tortib, korxona, firma, ularning birlashmalari, umuman regionda iqtisodiyoti
miqyosiga ta ’ alluqlidir. Shuning asosida, xo ’ jalik yuritish, uni boshqarish
to ’ g ’ risida insoniyat doimo fikr yuritib, bilimlar tizimini yaratib kelgan. Fan -
bu insoniyat tarixida to‘plangan tabiat, jamiyat va fikrlash to‘g‘risidagi bilimlar
tizimidir. Shu bilimlar asosida insoniyat tabiat sirlarini, jamiyat mummolarini
ichiga kiradi, o‘rganadi va o‘z hayotiga moslashtiradi 1
.
Korxona - ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo ’ g ’ ini bo'lib, unda ilmiy
iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi. Mahsulotlar yaratish va
xizmatlar ko‘rsatish muayyan texnologik jarayonlar, mehnat qurollari
materiallari, odamlamva ko ’ nikmalari ijtimoiy mehnat taqsimoti va
kooperatsiyalashga asoslangan holda mustaqil amalga oshiriladigan tizimga
aytiladi.
Kurs ishining maqsadi. Ishlab chiqarish samaradorligi uning
ko ’ rsatkichlari va hisoblash usullarining o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va
tegishli xulosalar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo ’ ygan vazifalari
quyidagilardan iborat:
● Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko ’ rsatkichlari va hisoblash
usullarining mohiyatini yoritib berish;
● Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko ’ rsatkichlari va hisoblash
usullarining hozirgi holati va uni tahlil qilish;
1 Berkinov B.B., M.A.Aynaqulov. “Kichik tadbirkorlik korxonalarining yirik korxonalar bilan ishlab chiqarish
kooperatsiyasi ”. Jizzax.: 2020-114 b.
2

● Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko ’ rsatkichlari va hisoblash
usullarini ko’rib chiqish;
Kurs ishining obyekti va predmeti. Ishlab chiqarish samaradorligi
uning ko'rsatkichlari va hisoblash usullarini tahlil qilish kurs ishining obyekti
bo’lib, predmetini ushbu jarayon haqidagi ma’lumotlar tashkil qiladi.
Kurs ishining metodik asosi : Ishlab chiqarish samaradorligi uning
ko'rsatkichlari va hisoblash usullariga oid hozirgi zamon nazariy qarashlari,
o zbek va chet el olimlarining shu boradagi qarashlari, O zbekistonʻ ʻ
Respublikasi Konstitutsiyasi, O zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon
ʻ
va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib xizmat qiladi.
ʻ
Kurs ishining tuzilmasi: Kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
3

I-BOB. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullarining tutgan o'rni va uning mohiyati
1.1. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullarining ahamiyati
Korxona ish o‘rinlarini beradi, ish haqi to ’ laydi, soliqlar to ’ lash yo ’ li
bilan davlat va ijtimoiy dasturlami amalga oshirishda qatnashadi. Aynan
korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab chiqarish
vositalari bilan o‘zaro aloqasi amalga oshiriladi. Korxona o‘z faoliyatini o‘zi
boshqaradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni olingan sof foydani soliq va boshqa
to ’l ovlarni to‘lagandan so‘ng qolgan qismini tasarruf etadi. Korxonalarda ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va assortimenti, xilma-xilligi, xomashyo
yetkazib beruvchilar va xaridorlar baholarni shakllantirish, resurslardan tejamli
foydalanish, kadrlarni qo ’ llash, yuqori unumli texnika va texnologiyadan
foydalanish masalalari hal etiladi. 2

Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha
tashkil etish shakllariga ega:
1. Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash;
2. Ixtisoslashtirish;
3. Kooperatsiyalash;
4. Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga
bog‘liq
Ishlab chiqarish samaradorligi — korxona miqyosida iqtisodiy faoliyat,
iqtisodiy dasturlar va tadbirlarning foydali natijalar berishi, olingan iqtisodiy
samaraning muayyan qiymatga ega bo lgan resurslarni qoʻ ’ llagan holda eng
yuqori ishlab chiqarish hajmiga erishishga sabab bo lgan ishlab chiqarish
ʻ
omillari, resurslar sarflariga nisbati bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish
2 Айнакулов М.А., Абдухамидов Э.М.Нормативно-правовая база интеграционных отношений
хозяйствующих субъектов. //«Молодой ученый». Международный научный журнал. Спецвыпуск
Джизакский политехнический институт. 2016. № 7.2 (111.2) С. 48-50
4

samaradorligi korxona faoliyatining yakuniy natijasini ko ’ rsatadi. Miqdoriy
jihatdan ishlab chiqarish samaradorligini mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf
qilingan mehnat miqdori bilan o lchash mumkin, lekin mehnat sarfini aniqʻ
o lchash ancha qiyin
ʻ dir . Shu sababli, ishlab chiqarish samaradorligi mehnat
resurslaridan foydalanish samaradorligi; ishlab chiqarish vositalaridan va
kapitaldan foydalanish samaradorligi ko rsatkichlari bilan aniqlanadi.
ʻ
Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining umumlashgan
ko rsatkichi tovar ishlab chiqarish sur atlarining o sishi hisoblanadi, undan
ʻ ʼ ʻ
tashqari puldagi harajatlar birligiga to g ri keladigan mahsulot hajmi, balans
ʻ ʻ
foydaning asosiy va aylanma fondlar yig ’ indisiga nisbati, to ’ la tannarx
ko rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligining o
ʻ ’ sishi
sur atlari, mehnatni tejash va mahsulot hajmi o
ʼ ’ sishida mehnat unumdorligi
hissasi kabi ko ’ rsatkichlardan ham unumli foydalaniladi. Ishlab chiqarish
samaradorligi texnik samaradorlik (ishlab chiqarish hajmi), iqtisodiy
samaradorlik (mehnat unumdorligi, mehnat resurslari, asosiy fondlar, aylanma
resurslar), ijtimoiy samaradorlik (moddiy resurslar, foyda) hisobiga shakllanadi.
Ishlab chiqarish samaradorligini hisoblashdan maqsad samaradorlikka nimalar
hisobiga erishilganini aniqlash va yana qanday omillar evaziga uni oshirish
mumkinligini belgilashdan iborat.
Iqtisodiy samaradorlik - samaradorligini o ’ lchovi iqtisodiy tizimi,
korxona ishlatiladigan. Bu parametr uchun asosiy mezon shaxsning rivojlanishi,
jumladan, jamiyatning ehtiyojlarini, qondirish darajasi hisoblanadi.
tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi korxonaning iqtisodiy va ishlab
chiqarish faoliyati optimallashtirish va fizibilite uchun amalga. Bu sizga ko'proq
to'liq viloyatlar va iqtisodiyotning turli tarmoqlari o'rtasida ularni almashish,
mavjud resurslarni foydalanish imkonini beradi. Iqtisodiy samaradorlik -
jarayoniga jalb barcha kompaniyalar samaradorligini iborat ishlab chiqarish,
xarakterli hisoblanadi. O'z navbatida, bu ko'rsatkich chiqishi soniga asoslangan
aniqlanadi, shuningdek, buning uchun sarf kapital.
5

Ishlab chiqarish samaradorligi ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi
hisoblanadi: iqtisodiy yutuqlar korxonaning ijtimoiy muammolarini hal qilishga
yordamlashadi. Masalan, foydaning o’sishi, jamg’armalarning ortishi korxonaga
ijtimoiy vazifalar doirasini kengaytirish va ularni hal qilish imkonini
beradi.Biroq samaradorlik va uning asosiy ko’rsatkichi - foyda (daromad) o’z-
o’zidan, avtomatik ravishda yuzaga kelmaydi. Turli korxonalarda
samaradorlikka erishish uchun mavjud ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa
xususiyatlardan kelib chiqqan holda, turli vosita va yo’llardan foydalaniladi.
Bunda vaqt omili, ya’ni samaradorlikka qisqa yoki uzoq muddatlarda erishishni
mo’ljallash, asosiy rollardan birini o’ynaydi. Masalan, korxona olayotgan
foydasini qisqa vaqt mobaynida mahsulot sifatini yaxshilashni mablag’ bilan
ta’minlash, ishlab chiqarishni qayta qurollantirish va moderniza t siya qilish,
xodimlar malakasini oshirishga ajratilayotgan mablag’larni kamaytirish yo’li
bilan ko’paytiri li shi mumkin. Uzoq muddatli rejalarda esa bu, foydaning
kamayishiga va hattoki korxonaning bozordagi o’rnini yo’qotishi natijasida
bankrotga uchrashiga olib kelishi mumkin.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, samara va samaradorlik qotib
qolgan kategoriyalar qatoriga kirmaydi , hamda faqatgina pul ko’rinishida
o’lchanmaydi. Samaradorlik va sifatli mehnat tufayli korxona birinchidan,
o’zining iqtisodiy barqarorligi va bozordagi raqobatchilikka bardosh berishini
ta’minlaydi, ikkinchidan, o’z imidjini yaxshilaydi va hamkorlar bilan aloqalarini
mustahkamlaydi, uchinchidan, xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini
yaxshilaydi. Demak, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo’llarini qidirish,
xarajat va natijalarni to’g’ri solishtirish, mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa
tegishliligi, hududiy joylashishi va faoliyat turidan qat’i nazar, har bir korxona
uchun muhim vazifa hisoblanadi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish – korxona rahbariyatining
doimiy vazifasidir. Bu vazifani yechish amaliyotda quyidagi omillar bilan
bog’liq bo’ladi:
6

• bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab
chiqarishda eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini
ta’minlovchi, optimal ishlab chiqarish jarayonini tanlash;
• iste’molchilar talabini qondirishga yo’naltirilgan mahsulotni sotish va
yuqori daromad (foyda) olish;
• aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab
chiqarish zaxiralarini yaratish.
Samaradorlikni oshirish omillarining yuqorida sanab o’tilgan har biri,
faoliyat yuritishning turli shakl va ko’rinishlari yordamida, ishlab chiqarish
samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o’zaro aloqasini
inobatga olgan holda amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini baholash va tahlil qilish
uchun tabaqalashtirilgan va umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Har
qanday turdagi xarajatlar va resurslardan foydalanish samaradorligi
tabaqalashtirilgan samaradorlik ko'rsatkichlari tizimida ifodalanadi. Bularga
quyidagilar kiradi: mehnat unumdorligi yoki mehnat intensivligi, moddiy
mahsuldorlik yoki mahsulotlarning moddiy intensivligi, kapital unumdorligi
yoki kapital zichligi. Differensiyalangan samaradorlik ko'rsatkichlari ishlab
chiqarishning ma'lum turdagi xarajatlar yoki resurslarga nisbati yoki aksincha -
xarajatlar yoki resurslarning ishlab chiqarish hajmiga nisbati sifatida
hisoblanadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligining asosiy
umumlashtiruvchi mezoni ijtimoiy mehnat unumdorligi darajasidir.
Ijtimoiy mehnat unumdorligi ishlab chiqarilgan mahsulot nisbati bilan
o'lchanadi milliy daromad uchun o'rtacha aholi moddiy ishlab chiqarish
tarmoqlarida ishlaydigan ishchilar.
Ptot= ND / hm
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligining ko ’ rsatkichlaridan biri
mahsulotning mehnat zichligi - tirik mehnat unumdorligining o ’ zaro nisbati
7

moddiy ishlab chiqarish sohasida sarflangan mehnat miqdorining mahsulotning
umumiy hajmiga nisbati sifatida aniqlanadi:
T - moddiy ishlab chiqarish sohasida sarflangan mehnat miqdori;
Q - ishlab chiqarilgan mahsulotlarning umumiy hajmi (odatda yalpi mahsulot).
Eng muhim ko'rsatkichlar nuqtai nazaridan yakuniy natijalar va umumiy
ishlab chiqarish samaradorligi bozor iqtisodiyot i foyda va rentabellik.
Rentabellikni boshqarish (rejalashtirish, asoslash va tahlil-nazorat) markazda
iqtisodiy faoliyat bozorda faoliyat yurituvchi korxonalar. Daromadlilik darajasi
birinchi navbatda foyda miqdori va sarflangan xarajatlar va resurslar miqdoriga
bog ’ liq. Bozor sharoitida foyda korxonada ishlab chiqarishning yakuniy
maqsadi va harakatlantiruvchi motividir. Daromad ko ’ rsatkichiga optimal
qo ’ shimcha, boshqa narsalar qatori, tannarxni pasaytirish orqali olingan
foydaning o ’ sishining solishtirma og ’ irligini taqsimlash bo ’ ladi. Yana shuni
ta ’ kidlash kerakki, sivilizatsiyalashgan bozor munosabatlari shakllanar ekan,
korxona foydani ko ’ paytirishning faqat bir yo ’ li - mahsulot hajmini oshirish, uni
ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Foyda miqdorini baholashda yalpi (balans) foyda, mahsulotni sotishdan
olingan foyda va sof (baholangan) foyda farqlanadi.
Yalpi (balans) foyda butun ishlab chiqarish natijalari asosida aniqlanadi .
Iqtisodiy faoliyat asosiy faoliyat turi mahsulotlarini sotishdan olingan foydaning
algebraik yig ’ indisi sifatida daromadlar va xarajatlar balansi asosida; ( boshqa
tovarlar va xizmatlarni, yordamchi qishloq xo ’ jaligi mahsulotlarini sotishdan,
ortiqcha tovar-moddiy boyliklarni sotishdan, shuningdek nosanoat xarakterdagi
ishlar va xizmatlarni sotishdan (transport vositalari, yog ’ och kesish, elektr
energiyasini sotish va boshqalar) olingan foyda (zarar).); sotishdan tashqari
operatsiyalardan olingan foyda (zarar) - jarimalar, penyalar, umidsiz qarzlarni
hisobdan chiqarishdan ko ’ rilgan zararlar, tabiiy ofatlar va boshqalar; qimmatli
qog ’ ozlarni (aksiyalarni, obligatsiyalarni) sotishdan olingan daromadlar.
8

Mahsulotlarni sotishdan olingan foyda qiymat o'rtasidagi farq sifatida
hisoblanadi . Sotilgan mahsulotlar joriy ulgurji narxlarda va tannarxga kiritilgan ,
uni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari. Korxona ixtiyorida qolgan sof
(hisoblangan) foyda balans foydasi yoki sotishdan olingan foyda minus ijara,
soliqlar va uzoq muddatli kredit bo'yicha foizlar o'rtasidagi farq sifatida
aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatining iqtisodiy
samaradorligining kompleks, integral ko'rsatkichi rentabellikdir.
Ishlab chiqarish samaradorligi - juda murakkab iqtisodiy katеgoriya. U
obyektiv iqtisodiy qonunlar, ijtimoiy ishlab chiqarishning asosini ifoda etuvchi
– natijani, ya’ni oqibatni aks ettiradi. Oqibat yoki natija har qanday faoliyatning
maqsadidir. Samara tushunchasi bilan iqtisodiy samara tushunchasini farqlash
kerak.
Samara bu kеng tushuncha bo ’ lib, har qanday tadbir yoki faoliyatning
natijasida, o ’ g ’ itlardan foydalanish samarasi, ekinlar hosildorligi oshishida,
yеm-хashak samarasi, chorva mahsuldorligi oshishida ifodalanadi. Ammo bu
samara, ya’ni hosildorlik va mahsuldorlikning oshishi bu tadbirlar qanchalik
foydaliligini ko`rsatmaydi.O`g`it va yеm-хashaklardan foydalanish bilan bog`liq
хarajatlarning qoplanganlik darajasi shu хarajatlar bilan olingan natija daromad
bilan taqqoslangandagina ma’lum bo ’ ladi. O ’ g ’ it va yеm-хashakdan foydalanish
natijasida ekinlar hosildorligi, chorva mollari mahsuldorligini oshuvi bu tadbirni
tехnik samaradorligini ifoda qilsa, tadbirni o ’ tkazish bilan bog ’ liq хarajatlar
bilan, buning natijasida olingan daromadni taqqoslash iqtisodiy samaradorlikni
ifodalaydi.
Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarish vositalari va jonli mеhnatni qo ’ llash
orqali olingan foydali natijani yoki jami rеsurslar birligiga olingan natijani ifoda
etadi. U yoki bu tadbirga baho berishda yoki uning o`lchamlarini aniqlashda
iqtisodiy samaradorlik mеzonini bilish kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har
bir korхona to ’ la iqtisodiy va huquqiy mustaqillikka ega bo ’ lganligi uchun
9

asosiy maqsadi o ’ ziga biriktirilgan rеsurslardan to ’ la va samarali foydalanishga
qaratilgan bo ’ lib, shu rеsurslar birligiga qancha ko ’ p daromad va foyda olsa,
raqobat kurashida shuncha ustunlikka ega bo ’ ladi.
Milliy iqtisodiyot rivojlanishini baholash mezonlaridan biri sifatida
iqtisodiy o ’ sish ko ’ rsatkichi qabul qilingan. Ushbu ko ’ rsatkich muayyan davr
mobaynida Real YAIM hajmining o ’ tgan davrdagiga nisbatan oshishi, to ’ liq
bandlilik sharoitiga mos keluvchi potentsial ishlab chiqarish darajasini uzoq
muddatli ko ’ payishi tendentsiyasini anglatadi.
Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy o ’ sish daromadlarni qanday nisbatlarda
iste ’ mol va investisiyalarga bo ’ linishiga bog ’ liq deb qaraladi. Iste ’ mol hajmi
dinamikasi iqtisodiyotning pirovard maqsadini va aholi turmush darajasi
oshishini bildirsa, investisiyalar hajmining o ’ zgarishi resurs imkoniyatlarining
o ’ sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste ’ mol va
investisiya o ’ rtasida y etarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste ’ mol
miqdorining ortishi investisiyalarning daromaddagi ulushini pasaytiradi.
Oqibatda iqtisodiy o ’ sish imkoniyatlarini qisqartiradi. Iqtisodiy o ’ sish real
kattaliklarda va qiyosiy baholarda o ’ lchanadi. Iqtisodiy o ’ sishni YAIM mutloq
hajmining ortishi orqali yoki aholi jon boshiga real YAIM miqdorining ortishi
orqali o ’ lchash, baholashning qanday maqsadda amalga oshirilayotganiga
bog ’ liq bo ’ ladi. Odatda biron-bir mamlakat iqtisodiy o ’ sishini YAIM mutloq
hajmining ortishi orqali o ’ lchash, uning iqtisodiy salohiyatini baholashda, aholi
jon boshiga real YAIM miqdorining ortishi orqali o ’ lchash esa mamlakatdagi
turmush darajasini taqqoslashda qo ’ llaniladi.
Sh.M.Mirziyoev 2022 yil 15 yanvardagi, iqtisodiy o ’ sishni ta ’ minlash, ish
o ’ rinlari yaratish va oilalar daromadini ko ’ paytirish yangi tizimni tashkil etish
borasida "Mahallada tadbirkorlik va dehqonchilikni rivojlantirish uchun
oilalarni zarur asbob-uskunalar va ish qurollari bilan ta ’ minlashga alohida
e ’ tibor qaratish zarurligi"ni alohida ta ’ kidla y di.
Mamlakatning iqtisodiy o ’ sish sur ’ atini tavsiflaydigan mazkur ko ’ rsatkichlar
10

(real YAIM va aholi jon boshiga real YaIMning o ’ sishi) miqdoriy ko ’ rsatkichlar
bo ’ lib, ular birinchidan, mahsulot sifatining oshishini to ’ liq hisobga olmaydi va
shu sababli aholi turmush darajasining haqiqiy o ’ sishini to ’ liq tavsiflab
berolmaydi, ikkinchidan, real YAIM va aholi jon boshiga YaIMning o ’ sishi
bo ’ sh vaqtning sezilarli ko ’ payishini aks ettirmaydi va aholi real turmush
darajasining pasaytirib ko ’ rsatilishiga olib keladi, uchinchidan, iqtisodiy
o ’ sishni miqdoriy hisoblash boshqa tomondan uning atrof-muhitga va insonning
hayotiga salbiy ta ’ sirini hisobga olmaydi.
Iqtisodiy o ’ sishni ta ’ minlash, barqarorlashtirish va rivojlantirishdan asosiy
maqsad mamlakat iqtisodiy rivojlanishi va aholining turmush darajasini
oshirishga qaratilganligidir.
Bu soha olimlari, A. O'lmasov va A. Vaxobovlarning fikrlaricha, “ Iqtisodiy
o ’ sish – bu iqtisodiyotning rivojlanishi, ya ’ ni hayotiy ne ’ matlar bo ’ lgan tovarlar
va xizmatlarni ishlab chiqarilishining ko ’ payib borishidir. Iqtisodiy o ’ sish
odatda yalpi ichki mahsulotning o ’ sishi yoki aholi jon boshiga to ’ g ’ ri keladigan
yalpi ichki mahsulotning o ’ sishi bilan o ’ lchanadi. Iqtisodiy o ’ sishning
samaradorligi tushunchasi mavjud, u iqtisodiy o ’ sishning pirovard natijasi
bo ’ lib, yalpi ichki mahsulotning qay darajada o ’ sganini ifodalaydi. Iqtisodiy
o ’ sishning samaradorligi – bu iqtisodiy o ’ sishga qanday xarajatlar bilan
erishilganligi bo ’ lib, yalpi ichki mahsulot o ’ sishining xarajatlar o ’ sishiga nisbati
orqali aniqlanad i.”
Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy
strategiyasi uzoq vaqtga mo’ljallangan fundamental maqsadlarni o’rtaga
qo’yish bilan bir qatorda, bu maqsadlarga erishish vositalari, yo’llarini
belgilashni ham o’z ichiga oladi. Bular orasida ishlab chiqarish samaradorligini
to’xtovsiz oshirib borish asosiy o’rinda turadi. Har qanday jamiyatda ham
ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish iqtisodiy taraqqiyotning
asosini yaratadi.
11

O’zbekiston davlatining qudratini mustahkamlash, aholining moddiy va
ma’naviy ne’matlarga bo’lgan ehtiyojlarini to’laroq qondirish, kelajakda esa,
ularni mo’l-ko’l yaratish, iqtisodiy va ilmiy-texnika sohasida eng rivojlangan
davlatlar qatoridan joy olish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga
bevosita bog’liqdir.
Shu sababli ham, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi sharoitida ishlab
chiqarishning samaradorligini oshirish jiddiy masalalalardan biri hisoblanadi.
Hozirgi paytda ko’pgina resurslar chegaralangan, ularning aksariyati (metall,
qurilish materiallari va boshqalar) xorijdan keltiriladi. Shuning uchun mavjud
resurslardan oqilona foydalanishga, mehnat unumdorligini oshirish, milliy va
xorijiy sarmoyalarni ustuvor sohalarga joylashtirish kabi samaradorlikni
oshirish vositalariga yetarli darajada e’tibor berish talab qilinadi.
Samaradorlik - eng ko’p uchraydigan umumiy tushunchalardan biri bo’lib,
iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyotning xilma-xil sohalarida juda keng ishlatiladi.
Masalan, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat samaradorligi,
o’qish va o’qitish samaradorligi, davolash va davolanish
samaradorligi, qabul qilingan qonun va qoidalar hamda yechimlarning
samaradorligi va hokazolar.
"Samaradorlik" so’zi- natija degan ma’noni beradi. Korxonalar
iqtisodiyotiga, bag’ishlangan aksariyat adabiyotlarda ishlab chiqarishning
faqatgina iqtisodiy-samaradorligi haqida so’z ketadi. Holbuki, mamlakatda
ro’y berayotgan ijtimoiy o’zgarishlar kishilarning e’tiborini jalb qilmoqda va
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni o’rganish va ularga baho berish zaruriyatini
tug’dirmoqda. Bugungi kunda ishlab chiqarishning ham iqtisodiy, ham
ijtimoiy samaradorligini o’rganish o’ta muhimdir. Ular o’zaro uzviy bog’liq va
bir-birini taqozo etadigan kategoriyalardir.
12

Samaradorlik korxona ishlab chiqarish faoliyatining
“ ko’zgusi ” hisoblanadi. Bu “ ko’zgu ” da ishlab chiqarishning barcha
natijalarini ko’rish mumkin. Ma’lumki, har bir tarmoq, korxona, qolaversa, har
bir shaxs o’z ishlab chiqarish faoliyatida maksimum foyda olishga intiladi.
Buning uchun ma’lum xarajatlar qiladi. Ana shu foyda bilan xarajatlar
o’rtasidagi farq tarmoq va korxona faoliyatining “ ko’zgusi ” bo’lgan
samaradorlikda ko’zga tashlanadi. Ishlab chiqarishning eng yuqori
samaradorligi ishlab chiqarish xarajatlarini minimum darajaga keltirishdan
iborat. Bozor munosabatlari sharoitida samaradorlikning alohida o’rni mavjud.
Bozor iqtisodiyoti natijalilikni, foydalilikni taqozo etadi. Tartibli bozorga
asoslangan iqtisodiyotda eng kam resurs sarflab, ko’p natijaga erishish zarur.
Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida 5 turdagi resurslar tizimi harakatda
bo’ladi:
a) moddiy resurslar; b) mehnat resurslari; v) moliyaviy resurslar; g)
energetik resurslar; d) axborot resurslari; ( ya’ni informatsion resurslar ) .
Ishlab chiqarish samaradorligini baholash, korxonada foydalaniladigan
resurs turlari bo’yicha amalga oshirilishi va miqdor jihatidan o’lchanishi
mumkin. Masalan, ishchi kuchidan foydalanish samaradorligini mehnat
unumdorligi va mahsulotning mehnat sig’imi ko’rsatkichlari yordamida
quyidagi formula asosida baholash mumkin:
1. Mu=Q/Is
Bu yerda: Mu - mehnat unumdorligi;
Q - mahsulot hajmi qiymat ko’rinishida; Is
- ishlovchilar (ishchilar) soni.
13

Mahsulotning mehnat sig’imi mehnat unumdorligiga teskari kattalik
bo’lib, sarflangan mehnat miq d orining ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga
nisbati sifatida aniqlanadi:
T = Is/Q
Bu mehnat sig’imining korxona miqyosida o’lchanishidir makrodarajada
esa mehnat sig’imining uch turi bo’ladi: texnologik, to’la va xalq xo’jaligi
mehnat sig’imi. Mehnat sarfini hisobga olish jihatiga qarab, u yana uch turga:
rejali mehnat, me’yoriy mehnat va haqiqiy (amaldagi) mehnat sig’imlariga
bo’linadi. Mehnat sig’imi bevosita sarf (asosiy xodimlar sarf qilgan mehnat)
bo’yicha, to’la sarf (yordamchi xodimlar sarf qilgan mehnat) bo’yicha hamda
umumiy ijtimoiy mahsulot yoki milliy daromad qiymatiga nisbati bilan
belgilanadi. Ayrim komplekslar va ularning tarmoqlarida, korxonalarda esa,
moddiy sarflar mikdorining qiymatiga nisbatan belgilanadi:
Fond qaytimi (G’
k ) va fond sig’imini (G’
s ) aniqlash formulasi quyidagicha:
G’
k = Q/F
Bu yerda: Q- mahsulot hajmi, qiymat pul ko’riniishda; F
— asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymati.
G’
S = F/Q
Fond qaytimi qanchalik yuqori va fond sig’imi qanchalik past bo’lsa,
ishlab chiqarish va mehnat qurollaridan foydalanish samaradorligi shunchalik
yuqori bo’ladi va aksincha. Mashina va uskunalardan unumli foydalanish,
ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish hamda xodimlar malakasini
oshirish, fond qaytimini ko’paytirishshning muhim zaxirasi hisoblanadi.
Bozor sharoitlarida korxona xo’jalik faoliyati samaradorligining
umumlashtiruvchi yoki mezon ko’rsatkichi sifatida rentabellik yoki kapitalning
14

daromadliligini qabul qilish mumkin. Bu ko’rsatkich quyidagi formula asosida
hisoblanadi:
R = (G’/A
k )*100
Bu yerda: R - rentabellik, xo’jalik faoliyatining natijasini foyda shaklida
ko’rsatadi va foizlarda o’lchanadi;
G’ - korxonaning balans foydasi;
Ak - avanslangan kapital (asosiy va aylanma).
Nisbatning kattalashishi mehnat, moliya, texnologiya va moddiy
resurslaridan unumliroq foydalanishni anglatadi. Chunki aynan ular ishlab
chiqarish hajmi va xarajatlari, mahsulot bahosiga ta’sir o’tkazadi. Xo’jalik
faoliyati material xarajatlar bilan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarish yo’lga
qo’yilgan joylarda samaraliroq bo’ladi.

15

1.2. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullari va uning mohiyati
Rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning iqtisodiy
strategiyasi uzoq vaqtga mo ’ ljallangan fundamental maqsadlarni o ’ rtaga
qo ’ yish bilan bir qatorda, bu maqsadlarga erishish vositalari, yo ’ llarini
belgilashni ham o ’ z ichiga oladi. Bular orasida ishlab chiqarish samaradorligini
to ’ xtovsiz oshirib borish asosiy o ’ rinda turadi. 3
O ’ zbekiston davlatining qudratini mustahkamlash, aholining moddiy va
ma ’ naviy ne ’ matlarga bo ’ lgan ehtiyojlarini to ’ laroq qondirish, kelajakda esa –
ularni mo ’ l-ko ’ l yaratish, iqtisodiy va ilmiy-texnika sohasida eng rivojlangan
davlatlar qatoridan joy olish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga
bevosita bog ’ liqdir.
Mustaqillikka erishilganlik, qudratli iqtisodiy va ilmiy-texnik salohiyat
yaratilayotganlik, iqtisod i y-ijtimoiy munosabatlarning takomillashayotganligi
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalalarini birinchi o ’ ringa qo ’ ydi.
Binobarin, Respublika Prezidentining ma ’ ruza va nutqlarida, Vazirlar
Mahkamasining qarorlarida ishlab chiqarishning, jumladan, sanoat ishlab
chiqarishi samaradorligini oshirishning mohiyati va ahamiyati, dolzarb
muammolari, iqtisodiyotni intensiv taraqqiyot yo ’ liga o ’ tkazish munosabati
bilan kelib chiqadigan ustuvor vazifalar chuqur va har tomonlama tahlil etib
berilmoqda. Ma ’ lumki, ishlab chiqarishni rivojlantirishda ikki xil omil: miqdor
va sifat, ekstensiv va intensiv, ya ’ ni kengaytiruvchi (uzaytiruvchi) va zo ’ r
beruvchi, kuchaytiruvchi omillar harakatda bo ’ ladi. Boshqacha qilib aytganda,
agar ishlab chiqarish sohasi kengaytirilsa, ekstensiv suratda kengaygan takror
ishlab chiqarish bo ’ ladi; agar yana ham ko ’ proq samara beradigan ishlab
3 R.A.Brealey, S.C.Myers, F.Allen “Principles of Corporate Finance*, 11th Global Edition. 1341 p. 65-p. 53
Чеботарь Ю.М. Корпоративные финансы и корпоративный контроль: монография /— М.: Автономная
некоммерческая организация «Академия менеджмента и бизнес-администрирования», 2016 — 250 с., С.
8.
16

chiqarish vositalari qo ’ llaniladigan bo ’ lsa, intensiv suratda kengaygan takror
ishlab chiqarish yuzaga keladi.
O`zbekiston sanoatida ana shu ikki yo ’ ldan oqilona foydalanish natijasida
ishlab chiqarishning samaradorligi bosqichma-bosqich o ’ sib bormoqda.
Samaradorlik so ’ zi – bu eng ko ’ p uchraydigan umumiy tushunchalardan
biri bo ’ lib, iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotning xilma-xil sohalarida juda keng
ishlatiladi. Masalan, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat
samaradorligi, o ’ qish va o ’ qitish samaradorligi, davolash va davolanish
samaradorligi, qabul qilingan qonun va qoidalar hamda yechimlarning
samaradorligi va hokazolar.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini baholash
Samaradorlik – bu foydalilik, natijalilikdir. Ma ’ lumki, qandaydir natija
olish uchun mehnat qilish, ishlash, mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat
ko ’ rsatish va ma ’ lum miqdorda xarajat qilish kerak.
Samaradorlikni aniqlash uchun natijani shu natijaga erishishga sarflangan
xarajatlar yoki resurslar bilan taqqoslash kerak. Demak, samaradorlik ishlab
chiqarish faoliyati natijalari bilan ularga erishish uchun sarflangan mehnat,
moddiy va moliyaviy resurslarning o`zaro nisbatidir.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligini farqlaydilar.
Samaradorlikni iqtisodiy va ijtimoiy turlarga bo ’ lish , shartli bo ’ linish
hisoblanadi. Moddiy ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan va mehnat
xarajatlari bilan bog ’ liq bo ’ lgan natijalarning hammasi iqtisodiy va ma ’ lum
ma ’ noda ijtimoiy samara deb aytish mumkin.
Bu yerda shuni eslatib o ’ tish kerakki, iqtisodiy va ijtimoiy
tushunchalarning sun ’ iy bo ’ linishi haqida bahslashish mumkin. Lekin, iqtisod
ijtimoiy hayotdan tashqarida bo ’ lmagani kabi, ijtimoiy hayot ham iqtisodsiz
17

bo ’ lmaydi. Demak, ularni bir-biridan ajratib bo ’ lmaydi. Chunki amalga
oshirilgan har bir ish ayni vaqtda ham iqtisodiy, ham ijtimoiy samara keltiradi.
Iqtisodiy samaradorlik ishlab chiqarishning iqtisodiy natijasini ko ’ rsatadi.
Masalan, mahsulot ishlab chiqarish, boshqaruv, yangi texnika va texnologiyani
joriy etish, mehnat sifatini oshirish va hokazolarning natijasi. Iqtisodiy samara
material, mehnat, pul va boshqa resurslarni tejash tufayli erishilgan miqdor,
vaqtni tejash, qurilish muddatlarini qisqartirish, mehnat sarfini tejash, ish
vaqtining zoyi ketishini kamaytirish, mablag ’ lar oborotini tezlashtirish,
mahsulot y etishtirish hajmini o ’ stirish, ishlar sifatini yaxshilash va boshqa
natijalar bilan tavsiflanadi.
Ijtimoiy samaradorlik shaxsning har tomonlama kamol topishiga yordam
beradigan tadbirlarni amalga oshirishning samaradorligini ifodalaydi. U mehnat
va turmush sharoitlarini yaxshilanishida, xodimlar malakasini oshirishda aks
etadi va asosiy oziq-ovqat, sanoat tovarlarining aholi jon boshiga iste ’ mol
qilinishi, ijtimoiy iste ’ mol fondlaridan beriladigan nafaqa va imtiyozlar, kadrlar
tayyorlash bo ’ yicha xarajatlarning o ’ sishi bilan tavsiflanadi.
Ekologik samaradorlik. Jahondagi ekologik vaziyatning yomonlashuvi
tufayli bir qator xalqaro kelishuvlar, konvensiyalar va yirik loyihalar
shakllantirilgan. O ’ zbekiston Respublikasi ham bunday xalqaro kelishuvlarning
faol qatnashchisi hisoblanadi. Mamlakatimiz hududida amalga oshiriladigan
investitsiya loyihalari xalqaro konvensiyalar va kelishuvlar shartlariga mos
kelishi ekspertlar tomonidan o ’ rganilgach, tadbiq etish uchun tavsiya etiladi.
1992 yilda BMT tomonidan iqlim o ’ zgarishlari to ’ g ’ risidagi Konvensiya
qabul qilindi va a ’ zo bo ’ lish uchun ochildi. 1993 yilda O ’ zbekiston
Respublikasi ushbu Konvensiyaga a'zo bo ’ ldi. Konvensiya global iqlim
o ’ zgarishlari va uning oqibatlariga qarshi kurash borasidagi birinchi xalqaro
kelishuv bo ’ ldi. Ushbu kelishuvning asosiy maqsadi – insoniyat tomonidan
parnik gazlari chiqarishni maromlashtirish evaziga iqlimga antropogen
ta ’ sirlarni kamaytirishdan iborat. 1997 yilning 11 dekabrida Yaponiyaning
18

Kioto shahrida Konvensiyaga Protokol imzolandi. O ’ sha paytda 159 ta
mamlakat Protokolni qabul qilgan bo ’ lsa, hozirgi kunda Kioto Protokolini
imzolagan mamlakatlar soni 192 taga etdi. O ’ zbekiston Respublikasi Kioto
Protokolini 1999 yilda qabul qildi.
Kioto Protokoli – xalqaro kelishuv bo`lib, 1990 yilga nisbatan 2008-2012
yillarda atmosferaga chiqariladigan chiqindilarni kamaytirish bo`yicha chora-
tadbirlarni tadbiq etish to`g‘risidagi javobgarlik shartnomasidir.
2002 yilning avgustida yo`ldosh gazlarni yondirish hajmlarini kamaytirish
borasidagi
Global Hamkorlik (GGFR) tashkil etildi. O`zbekiston respublikasi tomonidan
2008 yilda ―O`zbekneftegaz MXK ushbu GGFR Hamkorligiga a`zo‖
bo`ldi. Global Hamkorlik neft ishlab chiqaruvchi mamlakatlar hukumatlari,
davlat korxonalari va yirik xalqaro neft kompaniyalari vakillarini birlashtirib,
ularning o`rtasida yo`ldosh gazlarni yondirish hajmlarini kamaytirish borasidagi
ilg‘or jahon tajribasining almashinuvi va maxsus dasturlarni amalga
oshirilishiga ko`maklashadi. Hamkorlikka 21 ta mamlakat, 12 ta xalqaro neft
kompaniyalari va 4 ta Xalqaro tashkilotlar a`zodir.
O`zbekiston Respublikasi tomonidan Sof rivojlanish mexanizmi doirasida
14 loyiha amalga oshirilmoqda. Bulardan 7 tasi neft-gaz sohasida, 6 tasi kimyo
sohasida, 1 tasi chiqindilarni utilizatsiya qilish sohasida amalga oshirilmoqda.
SHuni alohida ta`kidlash lozimki, O`zbekiston nafaqat SHarqiy Evropa va SNG
mamlakatlari o`rtasida, balki dunyo reytingida yuqori o`rinlarni egallab
kelmoqda: chiqindi hajmlarini yillik kamaytirish bo`yicha – 8 o`rinda, loyihalar
soni bo`yicha
– 19 o`rinda turadi. Neft va gaz sohasidagi 7 ta loyiha bo`yicha
rejalashtirilayotgan qisqartirishlar yiliga 6,5 mln. tonna SO2 ni tashkil etadi.
Ushbu samaralar ishlab chiqarishning o`zida vujudga kelayotganini va
birlashib bajarilgan mehnat tufayli ishlovchilar o`rtasidagi munosabatlar
19

ta`riflanishini nazarda tutsak, ularni ijtimoiy-iqtisodiy samara deb atasak
bo`ladi.
Iqtisodiy samaradorlikning mohiyati uning mezoni va ko`rsatkichlar tizimida
aks etadi.
Mezon masalasi iqtisodiy samaradorlik nazariyasining eng muhim sohasi
hisoblanadi. Falsafiy ma`noda mezon – bu asosiy o`lchov, muhim farqli belgi,
asosiy nuqtai nazardir. Shular asosidagina u yoki bu sohadagi bizning
bilimlarimizni obyektiv haqiqatligini, to`g`riligini va ishonchliligini aniqlash,
haqiqatni anglashmovchiliklardan farq qilish mumkin.
Ishlab chiqarishning asosiy maqsadiga erishish uchun barcha resurslardan
oqilona foydalanish, tayyorlanadigan mahsulotning har bir birligiga
sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish kerak bo`ladi. Demak, samarani
o`lchaganda mezon sifatida jami ijtimoiy mehnatni tejash, uning unumdorligini
oshirish qabul etiladi.
Ishlab chiqarishning umumiy (mutloq) samaradorligi deganda xarajatlar va
resurslarning ayrim turlari bilan solishtirilgan yoki taqqoslangan iqtisodiy
samaraning umumiy miqdori tushuniladi.
Ishlab chiqarishning umumiy samaradorligi xarajatlar va resurslarning
ayrim turlaridan foydalanish darajasini aniqlash va baholash uchun qo`llaniladi
va umuman xalq xo`jaligi bo`yicha, tarmoqlar, korxonalar, kapital qurilish
obyektlari bo`yicha hisoblab chiqiladi. Bunday samaradorlikni aniqlash
xarajatlar va resurslar samaradorligi darajasini, samaradorlikning asosiy
yig`imlarini aks ettiruvchi differentsiyalangan ko`rsatkichlarni hisoblab
chiqishga asoslanadi. Bunday ko`rsatkichlarga ishlab chiqarishning yoki unda
tayyorlanadigan mahsulotning mehnat sig`imi, material sig`imi, fond sig`imi,
kapital sig`imi kiradi.
Mehnat sig`imi milliy daromad, sof, yalpi, tovar mahsulotning yoki natural
shaklda ifodalangan mahsulot birligiga sarflangan xarajat miqdorini tavsiflaydi.
20

Mahsulotning sermehnatliligi – bu muayyan turdagi mahsulotni (masalan,
bitta traktorni, kostyumni yoki ko`ylakni) ishlab chiqarishga sarf bo`lgan ish
vaqti miqdorini ifodalovchi ko`rsatkich hisoblanadi.
Mehnat sig`imining uch turi bo`ladi: texnologik, to`la va xalq xo`jaligi
mehnat sig`imi. Mehnat sarfini hisobga olish jihatiga qarab esa u yana uch
turga: rejali mehnat, normativ mehnat va haqiqiy (amaldagi) mehnat
sig`imlariga bo`linadi.
Mehnat sig`imi bevosita sarf (asosiy xodimlar sarf qilgan mehnat)
bo`yicha, to`la sarf (yordamchi xodimlar sarf qilgan mehnat) bo`yicha hamda
umumiy ijtimoiy mahsulot yoki milliy daromad qiymatiga nisbati bilan
belgilanadi. Ayrim komplekslar va ularning tarmoqlarida, korxonalarda esa
moddiy sarflar miqdorining qiymatiga nisbatan belgilanadi

Ko`pincha amaliyotda mehnat sig`imining boshqacha ma`nosini
bildiruvchi mehnat unumdorligi (Mu) ko`rsatkichidan foydalaniladi:

Mehnat unumdorligi – bu inson mehnatining muayyan vaqt ichida ozmi-
ko`pmi mahsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir.
Ishlab chiqarishning material sig`imi – bu mahsulot (ish bajarish, yoki
xizmat ko`rsatish) birligiga ketadigan va unda ifodalanadigan moddiy resurslar
(xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, sotib olinadigan butlovchi
buyumlar va yarim fabrikatlar, yoqilg`i va energiya) yalpi sarfini tavsiflab
beruvchi ko`rsatkichdir. U quyidagi formula yordami bilan ifodalanadi Ishlab
chiqarishning fond talabligi bu mahsulot birligiga (natural yoki qiymat
doirasida) to`g`ri keladigan asosiy ishlab chiqarish fondlarini tavsiflovchi
21

ko`rsatkichdir. Fond sig`imi (Fs) asosiy fondlardan foydalanishning
samaradorligini ko`rsatadi va uning o`rtacha yillik qiymatini (F) mahsulot
hajmiga (Mx) nisbatini ifodalaydi:

Bu miqdorning teskarisi fond samarasi (natijasi) yoki fond qaytimi (Fk)
deb yuritiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

Ijtimoiy ishlab chiqarishning samaradorligini baholashda kapital
qo`yilmalardan foydalanish ko`rsatkichlari ishlab chiqarish fondlarini qayta
takror ishlab chiqarishning yangi asosiy va aylanma fondlarini yaratish uchun
zarur bo`lgan jamg`arma fondlari samaradorligini tavsiflaydi. Bunday
ko`rsatkichlardan eng muhimi kapital talablik yoki kapital sig`imi hisoblanadi.
Bu ko`rsatkich (Ks) kapital mablag`lar (K) ning yordami bilan tayyorlangan
mahsulotning ko`paygan qismiga nisbati bilan ifodalanadi:

Yuqorida keltirilgan va boshqa bir qator tabaqalashtirilgan
(differentsiyalangan) ko`rsatkichlar ishlab chiqarishning samaradorligini
baholash va tashkil etishda muhim o`rin egallaydi, xarajatlar va resurslar asosiy
turlarining qaytarib berilishini tavsiflaydi. Lekin, faqat bu ko`rsatkichlar
asosida ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi o`zgarishiga baho berish
qiyin, chunki ular o`zgarishning xarakteri va dinamikasini taqqoslay olmaydi.
Undan tashqari, ba`zi bir davrlarda ular har xil yo`nalishda o`zgaradilar.
Iqtisodiy samaradorlikni rejalashtirish va tahlil etish nafaqat xarajat va
resurslar asosiy turlaridan foydalanish darajasini tahlil etishni o`z ichiga olishi
22

kerak, balki uning butunlay o`zgarishini, yig`indi (integral) samaradorlikni
baholashni ham o`z ichiga oladi. Mana shu maqsadda iqtisodiy
samaradorlikning umumlashtiruvchi, kompleks ko`rsatsichlari hisoblab
chiqiladi va ishlab chiqarishning oqibat natijalari shu ko`rsatkichlar yordamida
tahlil etiladi. Bunday ko`rsatkichlar turli xarajatlar va resurslarning darajasini
yig`ilgan turda, har xil omillarning ta`sirini hisobga oladi. Ishlab chiqarish –
texnik vazifani hal etishning biror variantining ijtimoiy- iqtisodiy afzalligini
asoslab berish, taqdim etilgan variantlardan eng samaralisini tanlab olish
maqsadida aniqlanadigan samaradorlik qiyosiy samaradorlik deb ataladi.
Qiyosiy samaradorlik ikki va undan ortiq variantlarni taqqoslash va shu asosda
bir variantning boshqa variantlardan ustunligi va uning optimalligini aniqlab
beradi.
Optimal variantni tanlab olish hamda uni asoslab berish uchun qo`shimcha
kapital mablag`larning qoplanish muddati yoki qiyosiy samaradorlik
koeffitsientini hisoblab chiqish va ular miqdorini normativ qiymati bilan
taqqoslash kerak bo`ladi. Qo`shimcha kapital mablag`larning o`zini qoplash
muddati (V) qo`shimcha kapital mablag`larning (K2 – K1) mahsulot tannarxini
pasaytirishdan olingan tejam
23

Keltirilgan xarajatlar, ularning vazifasi va uni hisoblash usuli. Keltirilgan
xarajatlar kapital mablag`larning qiyosiy-iqtisodiy samaradorligini ifodalovchi
ko`rsatkich bo`lib, texnikaviy va iqtisodiy masalalarni hal qilish variantlarining
eng yaxshisini tanlab olishda qo`llaniladi. Biron bir texnikaviy vazifani hal
etishning, ratsionalizatorlik va ixtirochilik takliflari, texnikaviy va
tashkillashtirishning mumkin bo`lgan variantlarini, mahsulot sifatini
oshirishning turli usullarini taqqoslaganda boshqa shartlari teng bo`lib qolsa,
keltirilgan xarajatlar minimum bo`lishini talab qiladigan variant eng yaxshisi
hisoblanadi. Bir necha variantlardan eng yaxshisini tanlab olish uchun quyidagi
keltirilgan xarajatlar formulasidan foydalanish kerak.

Bu yerda:
S – muayyan variant bo`yicha ishlab chiqarilgan
mahsulot tannarxi; En – kapital mablag`lar
samaradorligining normativ koeffitsienti; K – bir yo`la
solinadigan kapital mablag`larning yig`indisi.
24

Real sektor korxonalarida yangi texnika, ixtirolar va ratsionalizatorlik
takliflaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini belgilash metodikasida
samaradorlikning normativ koeffitsienti tarmoqlar uchun 0,15 ga teng qilib
olingan.
Keltirilgan xarajatlarni aniqlash eski texnika o`rniga yangisini yaratish va
qo`llash natijasida hosil bo`ladigan iqtisodiy samarani baholashga real sektor
nuqtai nazaridan yondashishni taqozo etadi.
Yillik iqtisodiy samara – bu yangi texnika, texnologiya va progressiv
mahsulot turlarining, mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishning iqtisodiy
samaradorligini tahlil etish va baholashda qo`llaniladigan muhim
ko`rsatkichlardan biridir. Bu ko`rsatkich qiyos qilinadigan variantlar bo`yicha
sarflangan xarajatlar to`g`risidagi ma`lumotlar asosida quyidagi formula
yordamida hisoblab chiqiladi:
Bu yerda:
Y – yillik tejam;
T1 – yangi texnika bo`yicha tadbirlar joriy qilingungacha bo`lgan
mahsulot yoki ish birligining tannarxi (so`m hisobida);
T2 – shuning o`zi, tadbirlar joriy qilingandan so`ng (so`m hisobida);
K1 – tadbirlar joriy qilingungacha mahsulot birligiga sarflangan kapital
mablag`lar miqdori;
K2 – shuning o`zi, tadbirlar amalga oshirilgandan so`ng;
A – yangi tadbirlar amalga oshirilgandan boshlab tayyorlanadigan yillik
mahsulot yoki ishlarning natura birligi.
En–kapital xarajatlarning normadagi qiyosiy samaradorligi
koeffitsienti.
25

U yangi kapital qo`yilmalarning minimal darajadagi iqtisodiy
samaradorligini hamda bir so`mlik kapital qo`yilma bir yilda mahsulot
tannarxini necha tiyinga kamaytira olishni bildiradi. Masalan, sanoat tarmog`i
uchun belgilangan samaradorlik koeffitsienti normasi 0,15 bo`lsa, bu shu
tarmoqda har bir so`m kapital qo`yilmalar mahsulot tannarxining pasayishi
hisobiga eng kami bilan 15 tiyinlik tejam, foyda berishi zarur. Samaradorlik
koeffitsienti «0»dan
«1»ga qancha tez intilsa, samaradorlik shuncha yuqori, xarajatlarning reja
qoplanish muddati esa shuncha qisqa bo`ladi.
Ishlab chiqarishning samaradorlik darajasi xilma-xil, bir-biriga bog`liq
bo`lgan omillar ta`sirida tashkil topadi va shakllanadi. Har bir kompleks,
tarmoq va korxona uchun uning texnik-iqtisodiy xususiyati sababli
samaradorlikni oshirishning o`ziga xos omillari mavjud.

26

II-BOB. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va
hisoblash usullari va analizi
2.1. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullari
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi hamda integratsiya jarayonlarining
tobora chuqurlashib borayotganligi sharoitida milliy iqtisodiyot tarmoqlari
tarkibida xizmat ko‘rsatish sohasining ahamiyati tobora ortib bormoqda.
Chunki, mazkur sohaning rivojlanib, taraqqiy etishi tashkiliy jihatdan optimal
va xizmatlar bozori konyunkturasiga nisbatan egiluvchan bo‘lsa, xizmat
ko‘rsatish sifati va samaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. 4
Bugungi kunda xizmatlar sohasining mamlakatimiz iqtisodiyotidagi
ulushini ko‘paytirish, joylarda xizmatlar sohasidagi mavjud imkoniyatlarni
to‘liq ishga solish, xizmatlar turlarini kengaytirish va sifatini oshirish bo‘yicha
o‘z yechimini kutayotgan muammoli masalalarni hal qilish, mazkur yo‘nalishda
tadbirkorlik sub’ektlarini yanada qo‘llab-quvvatlash, ularning g‘oya va
tashabbuslarini rag‘batlantirish maqsadida tizimli islohotlar izchillik bilan
amalga oshirilmoqda.
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 11 maydagi
“Xizmatlar sohasini jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PQ5113son qarorida iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda xizmatlar sohasini muhim
drayverga aylantirish va 2023 yilga qadar xizmatlar hajmini ikki baravarga
oshirish, aholiga tayyor biznes rejalar va loyihalar taqdim etish, ularni kasbga
o‘qitishdan tadbirkorlik faoliyatini yo‘lga qo‘yishgacha bo‘lgan bosqichlarni
qamrab oluvchi “kompleks xizmatlar” ko‘rsatishni tashkil etish, xizmatlar
sohasida ortiqcha byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish, har bir hududning o‘ziga
xos xususiyatlaridan kelib chiqib xizmatlar turlarini kengaytirish, hududlarda,
4 G20/OECD Principles of Corporate Governance. OECD 2015.
https://www.oecd.org/daf/- ca/Corporate-Governance-Principles-BNG.pdf
27

ayniqsa qishloq joylarda transport, moliyaviy, shuningdek, bank, turizm hamda
savdo xizmatlari qamrovini kengaytirish kabi ustuvor vazifalar belgilangan.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil
28yanvardagi “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-son Farmonida xizmatlar sohasining
jozibadorligini oshirish maqsadida sohadagi tadbirkorlik sub’ektlariga
qo‘shimcha imtiyozlar taqdim etilishini ta’minlash vazifasi belgilangan.
Jahondagi aksariyat mamlakatlarda keyingi yillarda xizmat ko‘rsatish
sohasi davlatning asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini belgilab bermoqda.
Sanoat va qishloq xo‘jaligida yangi texnologiyalarning joriy qilinishi hamda
ishlab chiqarishning avtomatlashtirilishi xizmatlar sohasini aholi samarali
bandligini ta’minlashning asosiy manbasiga aylantirdi.
Xizmatlar sohasining rivojlanishi universal jarayon bo‘lib, mazkur
sohaning rivojlanishi oxirgi o‘n yilliklarda quyidagi tendensiyalar uyg‘unligi
bilan belgilanadi:
-ijtimoiy hayot va iqtisodiyotning raqamli transformatsiyasi
-barqaror rivojlanish, globallashuv jarayonlari;
-xizmat ko‘rsatish tendensiyalari va gibrid mahsulotning paydo bo‘lishi; -
hamkorlik iqtisodiyoti va birgalikdagi iste’mol iqtisodiyotining
rivojlanishi.
Bugungi kunda xizmatlar sohasida xalqaro standartlar asosida buxgalteriya
hisobini yuritish, ularning moliyaviy hisob va hisobotini takomillashtirish,
korxonalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘nalishlari asosiy
ahamiyatga ega masalalardan biri sifatida baholanmoqda. Innovatsion
iqtisodiyotni shakllantirish sharoitida xizmat ko‘rsatish korxonalarida moliyaviy
natijalar hisobotini xalqaro standartlar asosida shakllantirish tobora ob’ektiv
zarurat kasb etib bormoqda.
Olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari ko‘rsatadiki, jahon
mamlakatlarida iqtisodiyotning globallashuvi sharoitida moliyaviy natijalar
28

hisobini xalqaro standartlar asosida tashkil qilishga qaratilgan ko‘pgina ilmiy
tadqiqotlar olib borilmoqda.
Hozirgi vaqtda moliyaviy natijalar ko‘rsatkichlarining ta’riflari va
hisobkitoblarining noaniqligi uni hisobotga qiziqqan foydalanuvchilar uchun
tushunish hamda tahlil qilishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Shuning uchun
moliyaviy natijani aniqlash va hisoblashda umume’tirof etilgan yondashuvlarni
aniqlashtirish lozim, ularning asosiy jihatlari quyidagilar hisoblanadi:
-balans nazariyalarini moliyaviy natijani hisoblash usullari sifatida ochib
berish;
-foydani aniqlash yondashuvlarini tizimlashtirish; -
moliyaviy natijalar tasnifini aniqlashtirish.
Moliyaviy natijalar bir-biri bilan bog‘liq iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi
bo‘lib ular turizm korxonalarida daromad va harajatlarni taqqoslash asosida
aniqlanadi. Moliyaviy natijani korxona faoliyatini amalga oshirish natijasida
yuzaga keladigan daromad, harajat, foyda va zarar ko‘rinishidagi iqtisodiy
ko‘rsatkichlar sifatida talqin qilish, uni hisobga olish va tahlil qilishda ma’lum
ketma-ketlikka asoslanishi kerakligini ko‘rsatadi. Ushbu ketma-ketlik moliyaviy
natijalarni aniqlashda qaysi maqsad va kim tomonidan belgilangan
tartibqoidalardan kelib chiqqan holda hisob-kitob qilinayotganiga bog‘liq
bo‘ladi.
Moliyaviy natijalar korxonaning iqtisodiy barqarorligini ta’minlaydi va
uning moliyaviy mustaqilligining to‘liqligini kafolatlaydi. Deyarli barcha
korxonalar, jumladan, xizmatlar ko‘rsatish korxonalari moliyaviy natijalarning
o‘sishini oshirishdan manfaatdor bo‘lib hisoblanadi, chunki, korxonaning
samaradorligi, bozordagi raqobatbardosh mavqeini oshirish va mustahkamlash
uning moliyaviy natijalar o‘sishi darajasiga bog‘liqdir. Shuning uchun ham
moliyaviy natijalarning shakllanishiga alohida e’tibor berilib, xo‘jalik yurituvchi
sub’ektning undan foydalanishi muhimdir.
29

Bundan tashqari, korxona faoliyati moliyaviy natijalarining ijobiy
dinamikasi soliq to‘lovlari orqali davlat byudjetining mustahkamlanishini
ta’minlaydi, korxonaning investitsion jozibadorligini, uning ishlab chiqarish va
moliyaviy sohadagi ishbilarmonlik faolligini oshirishga yordam beradi.
Shuningdek, moliyaviy natijalarni hisobga olish juda muhim jarayon, chunki
korxona egalari va uning rahbarlari kelajakda muhim iqtisodiy qarorlar qabul
qilish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni to‘g‘ri to‘ldirilgan buxgalteriya
shakllaridan oladilar.
Moliyaviy natijalarni tahlil qilishning ko‘plab usullari mavjud bo‘lib, unda
tahlilning turli uslubiy va nazariy masalalarini ko‘rib chiqish maqsadga
muvofiqdir.
A.Sheremet tomonidan moliyaviy natijalar tahlili quyidagicha ekanligi
qayd etilgan:
1) dastlab, tashkilot faoliyati samaradorligini tavsiflovchi bir qator
ko‘rsatkichlar olinadi. Shu bilan birga, quyidagi ko‘rsatkichlarga alohida e’tibor
qaratiladi:
– sotish (xizmat ko‘rsatish)dan olingan foyda (zarar);
– soliqqa tortilgunga qadar foyda (zarar); – yalpi foyda;
– sof foyda.
2) dastlabki bosqichda nisbiy va mutlaq foyda ko‘rsatkichlari
bo‘yicha tahlil o‘tkaziladi.
3) chuqur tahlil turli omillarning foyda miqdori va sotish
rentabelligiga ta’sirini o‘rganish orqali amalga oshiriladi.
4) inflyatsiyaning moliyaviy natijaga qanday ta’sir qilishi tahlil
qilinadi.
5) foyda (daromad)ning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarning
xususiyatlari tahlil qilinadi.
6) kompaniya aktivlarining rentabelligi tahlil qilinadi.
30

7) foydaning batafsil marjinal tahlili ma’lum vaqt oralig‘ida amalga
oshiriladi.
II. G.Savitskaya tahlilni quyidagi ketma-ketlikda o‘tkazishni taklif qiladi.
1) Foyda tarkibi va dinamikasini baholash. Buning uchun quyidagi
ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi:
– sotishdan olingan foyda;
– marjinal foyda;
– yalpi foyda;
– sof foyda;
– kapitallashtirilgan foyda; – iste’mol qilingan foyda.
Bundan tashqari, muallif hisoblash jarayonida ko‘p narsa tahlil maqsadiga
bog‘liqligini ta’kidlaydi. Tahlil foydaning barcha tarkibiy qismlarini hisobga
olishi muhimdir. G.Savitskaya, foyda miqdori o‘zgarishining inflyatsiya
omillarini hisobga olishga alohida e’tibor qaratish kerak, deb hisoblaydi.
2) Tovar (xizmat)larni sotishdan olingan moliyaviy natijani baholash.
3) Korxonaning narx siyosatini tahlil qilish va o‘rtacha sotish narxlari
darajasini omilli baholash.
4) Boshqa harajatlar va daromadlarni tahlil qilish. Tahlil tarkibi,
dinamikasi, rejaning bajarilishi va daromadlar miqdorining o‘zgarishiga ta’sir
qiluvchi omillarni o‘rganadi.
5) Quyidagi rentabellik ko‘rsatkichlarini aniqlash:
– mahsulot rentabelligi;
– sotish rentabelligi;
– umumiy kapitalning rentabelligi;
Ushbu ko‘rsatkichlarni aniqlagandan so‘ng, ularni rejalashtirilgan
qiymatlar bilan solishtirish darkor.
6) Foydadan foydalanishni baholash. Ushbu bosqichda to‘langan soliqlar,
dividendlar, shuningdek, sof va kapitallashtirilgan foyda miqdori qayd etiladi.
31

Xulosa o‘rnida aytganda, moliyaviy natijalar korxonaning tadbirkorlik
faoliyatini yuritishning asosiy mezoni bo‘lib, foyda yoki zarar shaklida
ifodalanadi. Moliyaviy natijalarni tahlil qilib, amalga oshirilayotgan biznes
qanchalik foydali ekanligini aniqlash mumkin.
Jahon hamjamiyatiga integratsiyalashayotgan O zbekiston Respublikasiʻ
uchun ham iqtisodiy rivojlanishning usutuvor yo nalishlarini aniqlab olish kabi
ʻ
muhim masalalar O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-
ʻ
fevraldagi “O zbekiston
ʻ
Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha Harakatlar strategiyasi
ʻ
to g risida” PF4947-sonli Farmonida belgilab berildi. Qayd etish kerakki,
ʻ ʻ
mazkur me yoriy-huquqiy hujjatda O zbekiston Respublikasini taraqqiy
ʼ ʻ
ettirishning bir qancha yo nalishlari bilan bir qatorda “Iqtisodiyotni
ʻ
rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo nalishlari” bo linmasida
ʻ ʻ
tarkibiy o zgartirishlami chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning yetakchi
ʻ
tarmoqlarini, xususan, sanoat ishlab chiqarishini modernizatsiya va
diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish masalalariga
qaratilgan mulohazalar keltirib 0 tildi. Bundan tashqari, mamlakat miqyosida
ʼ
sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirishga doir bir qancha me yoriy-huquqiy
ʼ
hujjatlar ham ishlab chiqildi.
Dastlabki yo nalish O zbekistonda sanoat ishlab chiqarishining muayyan
ʻ ʻ
bir tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan me yoriy-huquqiy hujjatlardir.
ʼ
Qayd etish kerakki, mazkur me’yoriy-huquqiy hujjatda O‘zbekiston
Respublikasini taraqqiy ettirishning bir qancha yo‘nalishlari bilan bir qatorda
“Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari”
bo‘linmasida tarkibiy o‘zgartirishlarni chuqurlashtirish, milliy iqtisodiyotning
yetakchi tarmoqlarini, xususan, sanoat ishlab chiqarishini modernizatsiya va
diversifikatsiya qilish hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirish masalalariga
qaratilgan mulohazalar keltirib o‘tildi.
32

Bundan tashqari, mamlakat miqyosida sanoat ishlab chiqarishini
rivojlantirishga doir bir qancha me’yoriy-huquqiy hujjatlar ham ishlab chiqildi.
Dastlabki yo‘nalish O‘zbekistonda sanoat ishlab chiqarishining muayyan bir
tarmoqlarini rivojlantirishga qaratilgan me’yoriy-huquqiy hujjatlardir.
Mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish, yangi industrial
tarmoqlarni shakllantirish, sanoat korxonalarini modernizatsiya qilish va ularni
qayta jihozlash, mahsulotlar eksportini oshirish bilan bog‘liq ishlar bevosita
investitsion jarayon bilan bog‘liq. Shunday ekan, sanoat ishlab chiqarishini
taraqqiy ettirishga doir qabul qilingan me’yoriy aktlar bevosita investitsiya
faoliyatini yuritishga oid tashkiliy-huquqiy hujjatlar bilan uzviy bog‘liq ravishda
ishlab chiqilishi va bir-birini to‘ldirishi tabiiy. O‘zbekiston Respublikasida ham
investitsiya faoliyatiga oid ko‘plab me’yoriy – huquqiy hujjatlar ishlab
chiqilgan bo‘lib, ularning eng asosiysi bu “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni hisoblanadi
Mamlakatimiz sanoat korxonalarida innovatsion boshqaruv
samaradorligini oshirishda korxonaning strategik rivojlanish maqsadlarida
innovatsion faoliyatga oid rivojlanish yo‘nalishlarini shakllantirish,
innovatsiyalarni amaliyotga tabiq etish bo‘yicha tegishli chora-tadbirlarni ishlab
chiqish maqsadga muvofiq. Bunda innovatsion boshqaruv maqsadlari daraxtini
shakllantirishda yuqorida taklif etilgan usuldan foydalanish yuqori
samaradorlikka erishish bilan bir qatorda, korxonaning innovatsion
rivojlanishining barqarorligini ta’minlash uchun zamin yaratadi
Sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish, korxonaning innovatsion
boshqaruvi samaradorligi ko‘rsatkichlari ta’sirida o‘zgarishi mumkin bo‘ladi.
Ya’ni sanoat korxonasida innovatsion boshqaruv to‘g‘ri tashkil etilgan bo‘lib,
mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari texnik va yexnologik jihatdan zamon
talablariga qanchalik mos bo‘lgani sari ishlab chiqarish hajmi shunchalik yuqori
sur’atda ortadi.
33

Asosiy e’tiborni mamlakatimizda sanoat korxonalarining innovatsion
boshqaruvi mexanizmini rivojlantirishni rag‘batlantirishga qaratilgan davlat
dasturlarini ishlab chiqishga qaratish maqsadga muvofiq. Bunda hududiy
tamoyil asosida sanoat korxonalarini innovatsion rivojlantirish yo‘liga o‘tkazish
zarur. Shuningdek, viloyatlar kesimida ishlab chiqarilayotgan sanoat
mahsulotlarini ishlab chiqarish jarayonlarini innovatsion rivojlanish yo‘liga
o‘tkazish, ularni global darajadagi raqobatbardoshlik indeksi ko‘rsatkichlarini
muntazam ravishda takomillashtirish imkoniyati vujudga keladi.
Sanoat korxonalarining innovatsion faoliyati, ularning rivojlanishidagi
mavjud muammolarini monitoring qilish hududiy innovatsion sanoat markazlari
tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, sanoat korxonalarining uzoq
muddatli davr uchun mo‘ljallangan innovatsion rivojlanish dasturlari va ularni
amalga oshirish bo‘yicha chora-tadbirlari hududiy sanoat korxonalarini
rivojlantirish markazlari tomonidan o‘rganilib, ularni moliyalashtirish va
tegishli imtiyozlardan foydalanish bo‘yicha amaliy yordam ko‘rsatiladi.

34

2.2. Ishlab chiqarish samaradorligi uning ko'rsatkichlari va hisoblash
usullarining tahlili
Respublika aholisining bandligi va daromadlari barqaror o‘sishini
ta’minlashga doir vazifalarni hal etishda kasanachilikning turli shakllarini keng
rivojlantirish, jumladan, uning yirik sanoat korxonalari bilan kooperatsiyasini
kengaytirishga ustuvor ahamiyat berilmoqda. 5
Yirik sanoat korxonalari bilan kasanachilar o‘rtasida kooperatsiya
aloqalarining mustahkamlanishi oila budjeti daromadlarini oshirishdek muhim
muammoni hal etadi, ish bilan band bo‘lmagan aholi sonini keskin qisqartirish
va uning faol qismini ishlab chiqarishga jalb etish imkonini beradi. Ayni paytda
kasanachilar ish stajini hisoblash, ularga pensiya va ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha
nafaqalar tayinlash huquqi ta’minlanadi.
Sanoat korxonalarining kasanachilarga zarur xomashyo va materiallarni
yetkazib berish asosida oilaviy pudratni rivojlantirish fuqarolarga vaqtdan
unumli foydalanish, shu bilan birga, past rentabelli va ko‘p mehnat sarfi talab
qilinadigan mahsulotlarning ayrim turlarini uy sharoitida ishlab chiqarishni
o‘zlashtirish imkoniyatini yaratadi, bu, o‘z navbatida, yirik korxonalar ish
samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Ayni paytda globallashuv shiddatli kechayotgan davrda bozor
munosabatlarining yo’lga qo’yilishi, mamlakatning jahon hamja miyatiga
integrasiyalashuvi hamda iqtisodiy tizimdagi axborot rolining o’sishi, yangi
texnologiyalar, kapital bozorlari o’rtasidagi aloqalarning kuchayishi
iqtisodiyotning innovasion rivojlanish yo’liga o’tishini taqozo etmoqda.
Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlari tajribasini o’rganish,
shuningdek, respublikamizning boy tabiiy va ijtimoiy resurslari, ishlab
chiqarish va ilmiytexnik salohiyatini hisobga olib, innovasion rivojlanish
yo’lini tanlab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, mamlakatimiz
5 Pierre Vernimmen, Pascal Quiry, Maurizio Dallocchio, Yann Le Fur, Antonio Salvi. Corporate
Finance: Theory and Practice. Copyright. 2005 John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate,
Chichester, West Sussex P019 8SQ, England. 1032 p., 29th page.
35

rivojlanishini maksimal darajada tashkil etish uchun, eng avvalo, innovasion
hamda ilmiy-texnik salohiyatdan samarali foydalanishga jiddiy e’tibor qaratish
lozim. Bu borada mamlakatimizning kompleksli innovasion siyosatini
shakllantirish bo’yicha qonunchilik asoslarini yaratish zarur.
Innovasion faoliyatni samarali tashkil etish va rivojlantirish uchun esa,
mazkur faoliyatning strategik va taktik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish
talab etiladi. Ma’lumki, mazkur tizimni ishlab chiqish faqatgina ilmiy asoslarda
amalga oshiriladi. Shu sababli mutaxassislar, tegishli soha xodimlari
innovasion faoliyatni tashkil etish va boshqarish amaliyotini, strategik
qoidalarini va innovasion siyosatni shakllantirish hamda amalga oshirish
xususiyatlarini bilishi zarur
Innovatsiya, bu – yanada mukammalroq holatga o’tish uchun
yaratiluvchi yangiliklardan iborat bo’lib, o’ylab topish, ishlab chiqarish va
ixtiro qilish lozim bo’lgan yangi vosita, yangi usul, yangi mahsulot, yangi
texnologiyalar, demakdir. Innovatsiya – yangi bilimlarning yig’indisi sifatida
amalda qo’llanishi va mos keluvchi sohalarda samara berishi lozim.
Bugungi kunda innovatsiya ishlab chiqarishda, iqtisodiy, huquqiy va
ijtimoiy munosabatlarda, ilm-fan, madaniyat, ta’lim sohalarida keng
qo’llanmoqda. Bu esa, har bir sohaning rivoji uchun yangicha yondashuv bilan
qarash, deganidir.
O’zbekiston iqtisodiyotida milliy sanoatning roli va ahamiyati sal moqli
bo’lib, davlat mustaqilli giga erishilgandan keyin bu sohada tub xo’jalik-
iqtisodiy, tashkiliyins titusional va tarkibiy islohot lar amalga oshirildi.
Sanoat korxo nalarini davlat tasarrufidan chiqa rish va xususiylashtirish,
davlat – aksiyadorlik, korporativ, jamoa va xususiy mulk shakllariga
aylantirish, sanoat tarmoqlarida tarkibiy o’zgarishlar amalga oshirilib, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik, chet el kapitali ishtirokidagi qo’shma kor xonalar
tashkil etildi. Milliy sanoat rivojlanishi, yangi davrning makroiqtisodiy
vaziyatlarini, bozor munosabatlarini shakllantirish va tarkibiy o’zgarishlar
36

tavsifini sanoatlashtirish strategiyasidan kelib chiqib bir necha bosqichga
ajratish mumkin.
Bozor munosabatlariga o’tishning ustuvor yo’nalishlaridan biri, bu –
iqtisodiyot tarmoq larida innovasion islohotlar, tub yangilanishlarning
modernizasiya qi linishi hisoblanib, u makroiqti sodiy barqarorlikni ta’minlash,
korxonalarni yangi texnologiyalar bilan jihozlash, iqtisodiyotda nodavlat sektor
ulushini oshirishga asoslanadi.
Ushbu jarayon, shubhasiz, mamlakatning innovatsion, iqtiso diy
salohiyatini oshirish bilan bir paytda, undan unumli foydalanishni nazarda
tutadi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining hozirgi holati milliy iqtisodiyotda
innovatsion o’zgarishlarni amalga oshirish sur’atlarini jadallashtirishni talab
etmoqda. Ta’kidlash joizki, iqtisodiyoti taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasi
shuni ko’rsatadiki, samarali innovasion strategiyaga erishish uchun iqtisodiy va
tabiiy omillardan oqilona foydalanish zarur.
Mamlakat sanoat-innovatsion siyosatida potensial raqobatbardoshlikni
yuzaga keltirish uchun, eng avvalo, iqtisodiyotning xomashyo yo’nalishiga
ixtisoslashgan tarmoqlarida tarkibiy o’zgarishlar hisobiga eksportga
yo’naltirilgan ishlab chiqarishni rivojlantirish ustuvor aha miyatga ega.
Investisiyalarning jalb etilishini muvofiqlashtirish, ishbilarmonlik muhitini
rivojlantirish va dunyo bozorlarida mustahkam o’rin egallash bo’yicha davlat
siyosatini yuritish asosiy yondashuvlarimiz mohiyatini namoyon etishi lozim.
Sanoat tarmoqlarida innovasion strategiyalarni muntazam ravishda
qo’llashni yo’lga qo’yish va tatbiq etishni amalga oshirish uchun ishlab
chiqarilayotgan raqobatbardosh mahsulotlarni tashqi bozorlarga chiqarish
davomiyligiga erishish sanoat ishlab chiqarish barqarorligini ta’minlashda
muhim omillardan biri hisoblanadi.
Fan-texnika taraqqiyotini ta’minlashning eng muhim yo’nalishlaridan
biri, bu – ilg’or, eng zamonaviy texnologiyalarni muntazam ravishda
o’zlashtirib borishdan iborat. Ilg’or texnologiyalar, bu – sinovdan o’tgan
37

texnologik jarayonlarni birlashtirish, turlituman fizik – kimyoviy usullarni
qo’llash, vakuumlash, nanotexnologiyalardan samarali foydalanish kabi bir
qancha usullar majmuini o’zlashtirishni tashkil etishga qaratilgan jarayondir.
Yana bir yo’nalish – ishlab chiqarishni avtomatlashtirish va
mexanizasiyalashtirish, elektrlashtirish va kompyuterlashtirishdan iborat.
Rivojlangan mamlakatlarning barcha tarmoqlarida qayd etilayotgan jihatlarning
to’liq amalga oshirilishi uchun qat’iy rioya qilinadi. Bu borada talab etilayotgan
bironta omilga ikkilamchi vazifa, deya qaralmaydi.
Aksincha, texnik faoliyatni tashkil etish uchun zarur bo’lgan barcha
talablarning o’z o’rnida bo’lishiga jiddiy e’tibor qaratiladi. Shuningdek,
avtomatlashtirishning yuksak cho’qqisi hisoblanmish va samaradorlikni
ta’minlaydigan robot texnikalarini qo’llashga e’tibor berish ham ishlab
chiqarishning eng oliy maq sadlaridan biriga aylanishi lozim.
Texnika ilm-fan yutuqlari asosida yaratilayotgan inson kuch qudratini,
uning ish qobiliyatini, ijodiy salohiyatini cheksiz oshiruvchi qurol hisoblanadi.
Texnologiya esa, ilmfan va zamonaviy texnik vositalar asosida ma’lum moddiy
boyliklarni yaratuvchi yoki shu moddiy boyliklarni amalga oshiruvchi omildir.
Yangi texnologiya va innovatsion strategiya, texnik jarayonlarning bir-
biriga bog’liqligi, bir-birini to’ldirib turishi, ularning muntazam ravishda
takomillashtirilishi jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiladi.
Texnologik innovasiyalar yuridik shaxsning birinchi marotaba ishlab
chiqarayotgan mahsulotlari, jarayonlar, xizmatlar va usullar shaklida (ularni
boshqa yuridik shaxslar qo’llayotgan bo’lsa ham) bo’lishi mumkin. Texnologik
innovatsiyaning ikkita turi mavjud bo’lib, ular mahsulotlar innovatsiyalari va
jarayonlar innovatsiyalaridan iborat. Sanoat ishlab chiqarishda mahsulot
innovatsiyalari texnologik jihatdan yangi va har taraflama takomillashtirilgan
mahsulotni tayyorlash va joriy etishni o’z ichiga oladi.
Texnologik yangi mahsulot, bu – texnologik xususiyatlari (funksional
belgilari, konstruktiv yo’l bilan bajarilishi, qo’shimcha operatsiyalari,
38

qo’llaniladigan tarkibiy qismlari hamda materiallar tarkibi) yoki qo’llanilish
maqsadi prinsipial jihatdan yangi yoki yuridik shaxs tomonidan ilgari ishlab
chiqarilgan shunga o’xshash mahsulotlardan sezilarli darajada farq qiluvchi
mahsulotdir.
Bunday innovasiyalar prinsipial jihatdan yangi texnologiyalarga yoki
mavjud texnologiyalardan, tadqiqot va ishlanmalar natijalaridan foydalanishga
asoslangan bo’lishi mumkin. Texnologik jihatdan takomillashtirilgan mahsulot,
bu – yuqori samarali tarkibiy qismlar va materiallardan foydalanish, bir yoki
undan ortiq texnik tarkibiy qismlarni qisman o’zgartirish (kompleks
mahsulotlar) yo’li bilan ishlab chiqarishning sifat xususiyatlari yaxshilanadigan
va iqtisodiy samaradorligi oshiriladigan mahsulotdir.
Mamlakatimizda korxonalarni rivojlantirish uchun respublikamizning
iste’mol bozorlarini aholi o’rtasida xaridorgir bo’lgan sifatli mahsulotlar bilan
to’ldirish, tarmoqning eksport salohiyatini oshirish, kichik korxonalar
tomonidan raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishni qo’llab-quvvatlash,
tarmoqda yangi texnik va texnologik, investitsiya siyosatini yuritish,
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish hisobiga yangi va sifatli mahsulotlar
ishlab chiqarishni muntazam o’zlashtirish, tarmoq korxonalarini yangi
texnikalar bilan jihozlashga jiddiy e’tibor qaratish uchun xorijiy sarmoyalarni
keng ko’lamda jalb etish chora-tadbirlarini amalga oshirish nazarda tutiladi.
Xullas, innovatsion munosabat tadbirkorlik faoliyati rivojlanishining
asosini tashkil qiladi. Ya’ni, bozor munosabatlari sharoitida faoliyat
yuritayotgan korxonalar va xo’jaliklarning raqobatbardosh mahsulotlar ishlab
chiqarishlari, xizmatlar ko’rsatishda muvaffaqiyatga erishishlari uchun
muntazam ravishda yangiliklarni izlashga intilishlari va o’z faoliyatlariga tatbiq
etishlari bu boradagi eng muhim jihatlar hisoblanadi.
Dunyo olimlari sanoat korxonalarini rivojlantirishda quyidagi uchta
muhim omilning mavjudligi va darajasi zarur degan xulosalarga kelishgan:
39

Moddiy texnik manba. Har qanday iqtisodiy samaradorlik iqtisodiy
resurslarni - ishlab chiqarish omillarini talab qiladi. Bularga, avvalambor, tabiiy
boyliklar, mashinalar, asbob-uskunalar, transport vositalari, tovar va
xizmatlarni ishlab chiqarish va ularni iste'molchilarga yetkazib berish uchun
ishlatiladigan boshqa vositalar, shuningdek moliyaviy resurslarning o'zi
muhimdir. Resurslarning uchinchi turi - bu inson mehnat resurslari. Ular ishchi
kuchining sifat va miqdoriy tarkibi, uning malakasi, ixtisoslashuvi, bandlik
darajasi bilan belgilanadi. So'nggi paytlarda nazariya va amalda yana bir resurs
- tadbirkorlik qobiliyatining ahamiyatiga ko'proq e'tibor berilmoqda.
Innovatsion, noan'anaviy ishlab chiqarish omillari kombinatsiyasi - yer, kapital,
ishchi kuchi tashabbusi bilan chiqqan tadbirkor mahsulot va xizmatlar ishlab
chiqarishning o'sishiga yordam beradi va tadbirkorlik faoliyati samaradorligini
oshiradi.
Sanoat korxonalaridagi tashkiliy ishlar. Sanoat korxonalaridagi
tashkilotchilik ishlari yuqori daromad olishga eng yaxshi sabab bo'ladi.
Sanoat korxonalaridagi ijodiy faoliyat, yangilik bilan bog'liq bo’lgan
tashabbuskorlik. Zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyot sharoitida uning
ahamiyati ayniqsa ortib bormoqda. Innovatsiya bilan bog'liq funksiyani
40

kuchaytirish bilan bog'liq holda, tadbirkorlik uchun yangi iqtisodiy muhit
yaratilmoqda. Yangi mahsulotlar va texnologiyalarni joriy etish bilan
shug'ullanadigan ilmiy-texnik ishlanmalar bozori o'sib bormoqda.
Tadbirkorlikning axborot infratuzilmasi rivojlanmoqda, foydali ma'lumotlarga
kirish kengaymoqda, patent va litsenziyalash xizmatlari, elektron kompyuterlar
yordamida to'plangan bank ma'lumotlari tarmog'i mustahkamlanmoqda. Bular
esa o’z navbatida
Tadbirkorlik ma'lum bir tarkib, yo'naltirilganlik, tadbirkor tomonidan
amalga oshiriladigan protseduralar harakatlarining ketma-ketligi bilan
tavsiflanadi.
Klassik tadbirkorlik - bu resurslarni maksimal rentabelligini oshirishga,
ishlab chiqarish hajmlarini boshqarishga qaratilgan an'anaviy, konservativ
tadbirkorlik, bu yerda kompaniyaning rentabelligini oshirish, mahsulot turlarini
yangilash uchun zaxiralarini aniqlash uchun tashqi omillar (kreditlar,
protektsionizm) va ichki omillar ishtirok etadi.
Innovatsion tadbirkorlik zamon talablariga javob beradi, ilmiy-texnik
taraqqiyot tezligini tezlashtirish; modellarning o'zgaruvchanligi (2 - 3 yil);
kelajakdagi iste'molchilar ehtiyojlarini bugun qondirishga tayyorlik;
yangiliklarni (mahsulotlar, xizmatlar, texnologiya, ishlab chiqarishni yoki
mehnatni yangi tashkil etish) joriy etish va tarqatish uchun iste'molchilar bilan
yaqin aloqada bo'lish kabilar innovatsion sanoat korxonalarining o’ziga xos
xususiyatlariga kiradi.

41

XULOSA
Korxonalar faoliyati manfaatlari uchun eng yangi
imkoniyatlar va zaruriyatlardan biri korxonani texnik-texnologik
jarayonlarni yanada rivojlantirish yo’li bilan samaradorlikni oshirish orqali
respublika real iqtisodiyoti tarmoqlarida vujudga kelib qolgan taqchillikni oldini
olish va istiqbolli taraqqiyotga imkon yaratishdir.
Korxonaning innovatsion boshqaruvi samaradorligiga doimiy ravishda ichki va
tashqi omillar o‘z ta’sirini ko‘rsatib turadi. Zamonaviy iqtisodiy munosabatlar
tizimida ichki omillar qatoriga tadbirkorlik qobiliyati, korxona personali,
kommunikatsiya samaradorligi, korxonaning tashkiliy tuzilishi, innovatsion
faoliyatning bozorga yo‘naltirilganligi va innovatsiyalar uchun resurslarning
yetarlilik darajasi kabi omillar kiradi. Korxonaning innovatsion boshqaruvi
samaradorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi tashqi omillarga esa mamlakatda maslahat
va konsalting xizmatlari, moliyaviy yordam, innovatsion faoliyatni
rag‘batlantirish va qonunchilik kabi omillar inobatga olinishi zarur.
Sanoat korxonalarining samaradorligini oshirish uchun ular ichidagi boshqaruv
o'zgarishini talab qiladigan asosiy omillar bu maqsadlar, tuzilish, vazifalar,
texnologiyalar va xodimlardir.
Iste'molchini yoki xizmatlardan foydalanuvchini qondirish, ko'pincha bozor
yetakchiligiga intilish, xodimlarning farovonligi va xodimlar o'rtasida yaxshi
munosabatlarni rivojlantirish uchun sharoitlar, jamoat mas'uliyati, tadqiqotlar va
ishlanmalarga alohida e'tibor beradigan texnik samaradorlik, mehnat
unumdorligining yuqori darajasi, ishlab chiqarish xarajatlarini minimallashtirish
kabi xususiyatlar korxona samaradorligini oshganligini ko’rsatuvchi asosiy
parametrlar hisoblanadi.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo‘shma majlisidagi nutqi. –T.: ―O‘zbekiston NMIU, 2016. – 56 b. ‖
2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta‘minlash
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma‘ruza 2016 yil 7 dekabr. – T.: ―O‘zbekiston NMIU, 2016. –
‖
48 b.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning
Oliy Majlisga
Murojaatnomasi.Xalq so‘zi, T. 2017 yil 22 dekabr
4. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. - T.: ―O‘zbekiston NMIU, 2017. – 488 b.
‖
5. “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha HARAKATLAR STRATEGIYASI” to‘g‘risidagi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli
Farmoni.
6. Berkinov B.B., M.A.Aynaqulov. “Kichik tadbirkorlik korxonalarining
yirik korxonalar bilan ishlab chiqarish kooperatsiyasi ”. Jizzax.: 2020-114 b.
7. Айнакулов М.А., Абдухамидов Э.М.Нормативно-правовая база
интеграционных отношений хозяйствующих субъектов. //«Молодой
ученый». Международный научный журнал. Спецвыпуск Джизакский
политехнический институт. 2016. № 7.2 (111.2) С. 48-50.
8. R.A.Brealey, S.C.Myers, F.Allen “Principles of Corporate Finance*, 11th
Global Edition. 1341 p. 65-p. 53 Чеботарь Ю.М. Корпоративные финансы и
корпоративный контроль: монография /— М.: Автономная
43

некоммерческая организация «Академия менеджмента и бизнес-
администрирования», 2016 — 250 с., С. 8.
9. G20/OECD Principles of Corporate Governance. OECD
2015. https://www.oecd.org/daf/- ca/Corporate-Governance-Principles-
BNG.pdf
10. Pierre Vernimmen, Pascal Quiry, Maurizio Dallocchio, Yann Le
Fur, Antonio Salvi. Corporate Finance: Theory and Practice. Copyright. 2005
John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex
P019 8SQ, England. 1032 p., 29th page.
11. Umrzoqov O’.P., Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A.
Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti: o’quv qo’llanma. - T.: Iqtisod –
moliya, 2020. – 268 b.
12. O.Murtazayev, I.G’aniyev, Sh.Hasanov, F.Ahrorov. Agrarsiyosat
va qishloq xo’jaligi bozorlari. O’quv qo’llanma. Samarqand 2009 y. Xorijiy
adabiyotlar:
13. Charles W. L. Hill, Steven L. McShane. Principles of Management.
13th ed. ISBN 978-0-07-353012-3. –New York, 2008. -529 p.
14. Rickky W. Griffin. Fundamentals of Management. 8th ed. ISBN
978-1-28584904-1. –Texas, 2016. – 547 p.
15. Ronald D. Kay, William M. Edwards, Patricia A.Duffy. Farm
management. –
16. 6th ed. ISBN 978-0-07-302829-3 – ISBN 0-07-302829-0. –New
York, 2008. – 463 p.
44

Internet resurslari:
1. https://tdpu.uz
2. https://pedagog.uz
3. https://ziyonet.uz
4. https://edu.uz
45

Sotib olish