Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili - Iqtisodiyot - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	205.8KB
Xaridlar	9
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Iqtisodiyot

Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

Sotib olish

“ IQTISODIY TAHLIL” KAFEDRASI
IS H LAB CHIQARISH VA DAVR
XARAJATLARI TAHLILI

O’RGANILADIGAN SAVOLLAR:
•
4.1. Xarajatlar tahlili maqsadi , mazmuni va vazifalari ;
•
4.2. O‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlar tahlili ;
•
4.3. Xarajat larni umumiy hajmi va ularni asosiy
elementlari bo‘yicha baholash , tahlil qilish ;
•
4.4. Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari
kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha tahlili ;
•
4.5. Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va
ishlatish xarajatlari tahlili ;
•
4.6. Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxini
tahlili ;
•
4.7. Mahsulot (ish, xizmat)larning xarajat sig‘imini tahlili ;
•
4.8. Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni
oshirish yo‘llari .

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:
•
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 февралдаги ПҚ-4611-
сонли “Молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартларига ўтиш бўйича қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида”ги Қарори.
•
2. Казакова Н.А. Финансовый анализ в 2 ч. Часть 1: Учебник и практикум для вузов.
– Москва: Издательство Юрайт, 2020. – 297с.
•
3. Казакова Н.А. Финансовый анализ в 2 ч. Часть 2: Учебник и практикум для вузов.
– Москва: Издательство Юрайт, 2020. – 209с.
•
4. Raximov M.Y., Kalandarova N.N. Moliyaviy tahlil. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 201 9 .
- 736 b.
•
5. Xasanov B.A., Raximov M.Y., Muqumov Z.A. va boshqalar. Moliyaviy tahlil. Darslik.
– T.: IQTISOD IYOT , 20 20 . - 736 b.
•
6. Сагдиллаева З.А., Юлдашева У.А., Алимов Б.Б. Финансовый анализ. / Учебник –
Т.: Iqtisod-Moliya, 2019. – 444 с.
•
7. Пардаев М.К. Иқтисодий таҳлил назарияси. Дарслик.– Т.: “ Инновацион
ривожланиш нашриёт -матбаа уй и ” ДУК , 20 20 . – 588 б.
•
8. Raximov M.Y., Mavlonov N.N., Kalandarova N.N. Iqtisodiy tahlil. O’quv qo’llanma . –
T.: Iqtisod-Moliya, 2020. – 517 b.
•
9. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11th edition. New York, Mc Graw-
Hill Education, 2016. - 814 pages.

Xarajatlarni moddalari bo’yicha dinamik
o’zgarishiga baho berish, omilli tahlil etib, ular
yuzasidan tegishli xulosa va takliflarni kiritish
moliyaviy tahlilning maqsadi hisoblanadi
-
xarajatlar moddalarini amaldagi me’yoriy-huquqiy xujjatlarga
mosligini tekshirish ;
-
turli shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’yektlarda xarajatlarni
o’ziga xos jixatlarini yoritib berish ;
-
xarajatlar tahlilining nazariya va metodologiyasini o’rganish ;
-
xarajatlar tahlilini amaliyotda qo’llanilishini o’rganish asosida
ularni takomillashtirish va boshqalar .VAZIFALARI :XARAJATLAR TAHLILI MAQSADI , MAZMUNI VA VAZIFALARI

XARAJATLAR VA ULARNING TASNIFI
•
Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud
majburiyatlarning ko‘payishidir.
•
Xarajatlar – muayyan davr oralig‘ida sarflangan
resurslarning pul o‘lchovidagi qiymatidir.
•
Xarajat – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning
chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi,
shuningdek, qatnashchilar o‘rtasida kapitalning kamayishiga
olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir .
Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисобининг
миллий стандарти “Молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва
тақдим этиш учун концептуал асос” (АВ 09.09.2016 й. 475-
1-сон билан рўйхатга олинган)

Barcha xarajatlar quyidagi belgilar asosida
kategoriyalarga turkumlanadi:
•
boshqaruv sohasidagi roli bo‘yicha;
•
xarajatlarni nazorat qilish darajasi
bo‘yicha;
•
xarajatning funksional o‘zgarishi bo‘yicha;
•
iqtisodiy mazmuni bo‘yicha;
•
kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha;
•
xarajatlarning hisobi va mahsulot
tannarxiga kiritilishi bo‘yicha.

Boshqaruv sohasidagi roli
bo‘yicha xarajatlar ikki
guruhga birlashtirilgan:
I shlab
chiqarish
xarajatlari N oishlab
chiqarish
xarajatlari

Ishlab chiqarish xarajatlari bevosita mahsulot ishlab
chiqarish bilan bog‘liq. Ular o‘z navbatida qo‘yidagi
bo‘limlarga ajratiladi
•
materiallarning bevosita
xarajatlari;
•
mehnat haqi uchun bevosita
xarajatlar;
•
ishlab chiqarish umumiy
xarajatlari.

1995 yildan boshlab davlatimizda faoliyat
ko‘rsatayotgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar
davr xarajatlarini «Mahsulotlar (ishlar,
xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy
natijalarni shakllantirish tarkibi to‘g‘risida»gi
Nizom asosida hisobga olib borib, bevosita
ularning moliyaviy natijasi bilan bog‘laydi.

Moliya-xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq barcha
xarajatlar quyidagilarga guruhlanadi:
1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga
kiritiladigan xarajatlar:
a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu
jumladan ishlab chiqarish xususiyatiga ega
bo‘lgan ustama xarajatlar.

2. Ishlab chiqarish tannarxiga
kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan
olingan foydada hisobga olinadigan hamda
davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar:
a) sotish xarajatlari;
b) boshqarish xarajatlari (ma’muriy sarf-
xarajatlar);
v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar. XARAJATLAR GURUHLANISHI:

3. Xo‘jalik yurituvchi subyektning umumxo‘jalik faoliyatidan
olingan foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga
olinadigan xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy
faoliyati bo‘yicha xarajatlari:
•
a) foizlar bo‘yicha xarajatlar;
•
b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo‘yicha salbiy kurs
tafovutlari;
•
v) qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilgan mablag‘larni qayta
baholash;
•
g) moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar. XARAJATLAR GURUHLANISHI:
4. Favqulodda zararlar, u foydadan olinadigan soliq
to‘langunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab
chiqishda hisobga olinadi.

Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil
qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi
elementlar bilan guruhlarga ajratiladi:
•
1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan
chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda);
•
2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga
haq to‘lash xarajatlari;
•
3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga
ajratmalar;
•
4. Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega
bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
•
5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa
xarajatlar.

1. MODDIY XARAJATLAR TARKIBI
- Ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan
yoki mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko‘rsatishda) zarur
tarkibiy qism hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar.
- Normal texnologiya jarayonini ta’minlash va mahsulotlarni o‘rash uchun mahsulot
(ishlar, xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-
uskunalar, binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o‘tkazish, nazorat
qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida
foydalaniladigan xarid qilinadigan materiallar, shuningdek‚ asbob-uskunalarni
tuzatish uchun ehtiyot qismlar, inventarlarning, xo‘jalik buyumlarini va asosiy
vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarini qiymati
- Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo‘jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan
yoki qo‘shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor
mahsulotlar
- Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek‚ xo‘jalik yurituvchi subyektning
ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga
tegishli bo‘lmagan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar

MODDIY XARAJATLAR TARKIBI
- Tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik
shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq
to‘lash), ildizi bilan beriladigan daraxtga haq to‘lash, korxonalar tomonidan suv
xo‘jaligi tizimlaridan beriladigan iste’mol qilinadigan suv uchun haq to‘lash.
Sanoatning xomashyo tarmoqlari uchun — yog‘och, taxta materiallaridan yoki
foydali qazilmalardan (rudadan) foydalanishga huquqlarning amortizatsiya
qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash xarajatlari
- Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni
isitishga sarflanadigan yonilg‘ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga
xizmat ko‘rsatish bo‘yicha transport ishlari
- Xo‘jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va
xo‘jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya .
(Xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr
energiyasiga va energiyaning boshqa turlariga, shuningdek‚ xarid qilinadigan
energiyani iste’mol joyigacha transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari
xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi)
- Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning yaroqsizlanishi va kam chiqishi

2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga haq to‘lash
xarajatlari
- Xo‘jalik yurituvchi subyektda qabul qilingan mehnatga haq to‘lash shakllari va
tizimlariga muvofiq bajarilgan narxnomalar, tarif stavkalari va lavozim
maoshlaridan kelib chiqib hisoblangan amalda bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish
xususiyatiga ega bo‘lgan hisoblangan ish haqi , shu jumladan xo‘jalik yurituvchi
subyektni mukofotlash to‘g‘risidagi nizomlarda nazarda tutilgan
rag‘batlantiruvchi tusdagi to‘lovlar ;
- Kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga va okladlarga ustamalar ;
- Ish rejimi va mehnat sharoitlari bilan bog‘liq bo‘lgan kompensatsiya tusidagi
to‘lovlar ;
- Ish vaxta usulida tashkil etilganda, ish vaqti jamlanib hisoblanganda va qonun
hujjatlari bilan belgilangan boshqa hollarda xodimlarga ularga ish vaqtining normal
davom etishidan ortiq ishlaganligi munosabati bilan beriladigan dam olish
(ortiqcha ishlangan ish vaqti uchun dam olish) kunlari uchun haq to‘lash ;…

3. Ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan
ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar.
• Qonun hujjatlari bilan belgilangan
normalar bo‘yicha mehnatga haq to‘lash
tarzidagi daromadlarga ijtimoiy tusdagi
majburiy ajratmalar ;
• Nodavlat pensiya jamg‘armalariga
ajratmalar va ixtiyoriy sug‘urtaga sug‘urta
mukofotlari (badallari)

Asosiy vositalar va ishlab chiqarish
ahamiyatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar
- Asosiy ishlab
chiqarish vositalarining,
shu jumladan moliyaviy
ijara (lizing) bo‘yicha
olingan, buxgalteriya
hisobi to‘g‘risidagi
qonun hujjatlariga
muvofiq hisoblangan
amortizatsiya
ajratmalari summasi - Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan
nomoddiy aktivlar (Gudvill (firmaning
narxi)dan tashqari), buxgalteriya hisobi
to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga muvofiq
hisoblangan amortizatsiya ajratmalari
summasi. Foydali foydalanish muddatini
aniqlash imkoni bo‘lmagan nomoddiy
aktivlar (Gudvill (firmaning narxi)dan
tashqari) bo‘yicha eskirish normasi besh
yil hisobiga belgilanadi, biroq xo‘jalik
yurituvchi subyekt faoliyati muddatidan
ortiq emas

5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega
bo‘lgan boshqa xarajatlar tarkibiga
Ular tarkibiga yuqoridagi tarkiblarga
kirmaydigan, ishlab chiqarish bilan bevosita
va bilvosita bog‘liq bo‘lgan boshqa
xarajatlar kiradi.

5 . Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlar tarkibiga
- Ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatish xarajatlari
- Ishlab chiqarish xodimlarini ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo‘lgan xizmat
safarlariga yuborish bo‘yicha xarajatlar
- Ishlab chiqarish xodimlarini va ishlab chiqarish aktivlarini majburiy va ixtiyoriy
sug‘urta qilish xarajatlari
- Brak tufayli kelib chiqadigan yo‘qotishlar
- Ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko‘ra bekor turishlar tufayli yo‘qotishlar
- Kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli tuzatish va ularga
kafolatli xizmat ko‘rsatish xarajatlari
- Mahsulot (xizmatlar)ning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari
- Ishlab chiqarish jarohatlari tufayli mehnat qobiliyati yo‘qolishi munosabati bilan
tegishli vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarisiz to‘lanadigan
nafaqalar
- Umumiy foydalaniladigan yo‘lovchilar transporti xizmat ko‘rsatmaydigan
yo‘nalishlarda xodimlarni ish joyiga olib borish va olib kelish bilan bog‘liq
xarajatlar
- Obyektlarni davlat kapital qo‘yilmalari hisobiga qurishda qurilish
tavakkalchiliklarini sug‘urta qilish bilan bog‘liq xarajatlar …

3. O‘ZGARUVCHAN VA O‘ZGARMAS
XARAJATLAR TAHLILI

O’ZGARMAS XARAJATLAR
• Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishiga
(qisqarishi yoki ortishi) ta’sir etmaydigan
xarajatlar O’ZGARMAS
XARAJATLAR deyiladi.
• O’zgarmas xarajatlar - bu mahsulot
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish
hajmi o‘zgarishiga qaramay butunlay
o‘zgarmay qoladigan xarajatlardir.

O’ZGARMAS XARAJATLAR TARKIBI:
• Korxona to‘lov majburiyatlari
• Sug‘urta va soliqlar to‘lovi

• Amortizatsiya ajratmalari

• Ijara haqi

• Qo‘riqlash xizmati xarajatlari

• Boshqaruv xodimlar maoshi va h.k.
• Ma’muriy boshqaruv xarajatlari

O‘ZGARUVCHAN XARAJATLAR
•
Ishlab chiqariladigan tovar miqdorining
oshishiga yoki kamayishiga bevosita
ta’sir qiladigan harajatlarga
O’ZGARUVCHI XARAJATLAR deb aytiladi.
•
O’zgaruvchan xarajatlar - ishlab
chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
xajmining o‘zgarishiga to‘g‘ri
proporsional tarzda o‘zgaradi.

O‘ZGARUVCHAN XARAJATLAR TARKIBI:
- Xom-ashyo ;
-
Material ;
-
Yonilg‘i ;
-
Transport xizmati ;
- Ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun
xarajatlar .

Mahsulot birligini ishlab-chiqarishga qilinadigan sarf-
xarajatlarni hisoblash uchun:
• o‘rtacha umumiy xarajatlar;
• o‘rtacha o‘zgarmas xarajatlar;
• o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatlar
• xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi.

Bir birlikka xarajatlarning o‘zgarishiga ta’sir
etuvchi omillarga:
•
o‘zgaruvchan xarajatlar, o‘zgarmas xarajatlar,
ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog‘ining
o‘zgarishi, tarkib elementlardagi o‘zgarishlar kiradi:
S
i = F
i / Q
i + V
i
• Bunda: S
i – i-mahsulot birligini tannarxi;
• F
i – i-mahsulot birligiga doimiy xarajatlar;
• Q
i – i-mahsulot birligini ishlab chiqarish hajmi;
• V
i – i-mahsulot birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar.

Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan jami xarajatlar
o‘zgarishining tahlili
Ko‘rsatkichlar O‘lchov
birligi Reja H aqiqatda Rejadan
farqi
1. Ishlab chiqarish hajmi dona 16 000 15 478 -522
2. Doimiy xarajatlar ming so‘m 255 000.0 269 600.0 +14 600,0
3. O‘zgaruvchan xarajatlar ming so‘m 718 400.0 845 098,8 +126 698,8
4. Jami ishlab chiqarish
xarajatlari ming so‘m 973 400.0 1 114 698,8 +141 298,8
5. Mahsulot birligiga
o‘zgaruvchan xarajatlar ming so‘m 44,90 54,60 +9,70
6. Mahsulot birligiga doimiy
xarajatlar ming so‘m 15,94 17,42 +1,48
7. Mahsulot birligining jami
tannarxi ming so‘m 60,84 72,02 +11,18

Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02-
60,84) ming so‘mga o‘sgan.
• S
r = (F
r /Q
r )+V
r =(255000/16000)+(973400/16000)=15,94+44,90=60,84
• S
sh1 = (F
r /Q
x )+V
r =(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37
• S
sh2 = (F
x /Q
x )+V
r =(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32
• S
x = (F
x /Q
x )+V
x =(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02
Omillar ta’siri:
•
1. Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi ta’siri = 61,37-60,84=0,54 ming
so‘m.
•
2. Doimiy xarajatlar o‘zgarishi ta’siri = 62,32-61,32=0,94 ming so‘m
•
3. O‘zgaruvchan xarajatlar o‘zgarishi ta’siri = 72,02-62,32=9,70 ming
so‘m
Jami o‘zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so‘m

4. XARAJAT LARNI UMUMIY HAJMI VA
ULARNI ASOSIY ELEMENTLARI
BO‘YICHA BAHOLASH , TAHLIL QILISH

Xarajatlarning umumiy hajmi bo‘yicha o‘rganishda
quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat qaratiladi:
•
- jami xarajatlarning umumiy
o‘zgarishlari tahliliga;
•
- jami xarajat o‘zgarishiga ta’sir
etuvchi omillar tahliliga;
•
- bir so‘mlik ishlab chiqarilgan,
sotilgan mahsulotga to‘g‘ri keladigan
xarajat tahliliga.

Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili
Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili
Farqi (+/-),
ming so‘m O‘sish
darajasi , %summa si ,
ming
so‘m . tarkibi , % s umma si ,
ming
so‘m . tarkibi ,
%
1. Ishlab
chiqarish
xarajatlari jami
shu jumladan : 541 131 100,00 686 079 100,00 +144 948 126,79
1.1.
O‘zgaruvchan
xarajatlar 464 070 85,76 579 800 84,51 +115 730 124,94
1.2. O‘zgarmas
xarajatlar 77 061 14,24 106 279 15,49 +29 218 137,92
2. Ishlab
chiqarish hajmi 572 661 - 717 416 - +144 755 125,30

• Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar ta’sirini quyidagi
hisob-kitoblarda ko‘rib o‘tish mumkin.
• Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o‘zgarishi:
686079–541 131=+144948 ming so‘m (o‘sish).
• Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash:
• a) o‘zgaruvchan xarajatlar:
464070*1,253=581479,7 ming so‘m. (mahsulot hajmining o‘zgarishiga mos o‘zgaradi);
• b) o‘zgarmas xarajatlar:
77061 ming so‘m (bazaviy miqdorda qoladi).
• Jami: 581479,7+77061=658540,7 ming so‘m
• Joriy davr mahsulot hajmining o‘tgan davr bahosi va ta’rifi bo‘yicha hisob-kitobi:
541 131/572 661*717416=677 916 ming so‘m
• Omillar ta’siri:
• a) Ishlab chiqarish hajmi:
658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so‘m (o‘sish)
yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so‘m (o‘sish)
• b) Baho va ta’riflar o‘zgarishi:
686 079–677 916=+8 163 ming so‘m (o‘sish)
• v) tarkib va jami xarajatlar summasi:
677 916–658 540,7=+19 375,3 ming so‘m (o‘sish)
• Jami o‘zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so‘m

Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini
hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra:
•
ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan
chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda);
•
ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan mehnatga
haq to‘lash xarajatlari;
•
ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan ijtimoiy sug‘urtaga
ajratmalar;
•
asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega
bo‘lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
•
ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa
xarajatlar.

Rejalashtirish, tahlil qilish va hisob amaliyotida mahsulot ishlab
chiqarish va sotish xarajatlari xarajat elementlari bo‘yicha
guruhlashtiriladi va ularning asosiylari qo‘yidagilar hisoblanadi:
• xom ashyo va materiallar;
• yordamchi materiallar;
• chetdan olingan yonilg‘i va elektr quvvati;
• asosiy vositalar amortizatsiyasi;
• sanoat-ishlab chiqarish xodimlarining mehnat haqi
fondi;
• ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy ta’minot ajratiladigan
uchun mablag‘lar;
• boshqa pulli xarajatlar.

Iqtisodiy elementlari bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili
Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili
O‘sish
darajasi ,
% Farqi (+ , -)
summa
ming
so‘m . tarkibi ,
% summa,
ming
so‘m tarkibi , % summa,
ming
so‘m . tarkibi ,
%
Moddiy xarajatlar 434 236 80,25 539 694 78,66 124,29 +105 458 -1,59
Mehnat haqi
xarajatlari 63 014 11,64 79 500 11,59 126,16 +16 486 -0,05
Yagona ijtimoiy
to‘lov 22 641 4,18 28 012 4,08 123,72 +5 371 -0,10
Amortizatsiya 7 194 1,33 9 214 1,34 128,08 +2 020 +0,01
Boshqa xarajatlar 14 046 2,60 29 659 4,33 211,16 +15 613 +1,73
Jami xarajatlar 541 131 100,00 686 079 100,00 126,79 +144 948 -
Ishlab chiqarish
hajmi 572 668 - 717 416 - 125,30 +144 748 -
Bir so‘mlik
mahsulotga, (sotilgan
mahsulotga) to‘g‘ri
keladigan ishlab
chiqarish xarajatlari 0,9449 - 0,9563 - 101,2 +0,0114 -

Korxona va tashkilotlarning hamma
xarajatlari 3 guruhga bo‘lingan:
• kundalik (oddiy) faoliyat
turlari bo‘yicha xarajatlar;
• operatsion xarajatlar;
• realizatsiya (sotish)dan
tashqari xarajatlar.

Xalqaro standartlarga asosan barcha
xarajatlar to‘rt guruhga taqsimlanadi
• mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga
kiruvchi xarajatlar;
• davr xarajatlariga kiruvchi xarajatlar
• moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar;
• favqulodda zararlar.

5. XARAJATLARNI FAOLIYAT TURLARI,
JAVOBGARLIK MARKAZLARI VA
KALKULYATSIYA MODDALARI
BO‘YICHA TAHLILI

Faoliyat turlari bo‘yicha xarajatlar quyidagi
turlarga ajratiladi:
•
- ishlab chiqarish (ish bajarish,
xizmat ko‘rsatish) xarajatlari;
•
- tijorat xarajatlari;
•
- boshqaruv xarajatlari.

Ishlab chiqarish xarajatlarini faoliyat turlari bo‘yicha tahlili
Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot yili
Farqi
(+/-), ming
so‘m O‘sish
darajasi ,
%summa si ,
ming so‘m . tarkibi ,
% s umma si ,
ming so‘m tarkibi ,
%
Umumxo‘jalik faoliyati bo‘yicha
jami xarajatlar Shu jumladan: 752016 100,00 988669 100 236653 131.46
1. Jami ishlab chiqarish
xarajatlari 541131 71.95 686079 69.39 +144948 126.78
2. Tijorat xarajatlari, ming so‘m 125640 16.72 186540 18.87 +60900 148.47
3. Boshqaruv xarajatlari, ming
so‘m 85245 11.33 116050 11.74 +30805 136.13
2. Sotilgan mahsulot hajmi, ming
so‘m 572661 - 717416 - +141755 125.27
4. Bir so‘mlik sotilgan mahsulotga
to‘g‘ri keladigan ishlab chiqarish
xarajatlari 0.9449 - 0.9563 - +0.0114 101.2
5. Bir so‘mlik sotilgan mahsulotga
to‘g‘ri keladigan tijorat
xarajatlari 0.2193 - 0.2600 - +0.0407 118.5
6. Bir so‘mlik sotilgan mahsulotga
to‘g‘ri keladigan boshqaruv
xarajatlari 0.1488 - 0.1617 - +0.0129 108.6

• Korporativ boshqaruv nazariyasi va
amaliyotiga ko‘ra korxonalar tarkibiy
birliklari, bo‘limlar, do‘konlar, xizmatlar
yoki guruhlar moliyaviy javobgarlik
markazlari hisoblanadi. Ularning rahbarlari
muayyan yo‘nalish va menejment
vazifalarini bajarish uchun mas’uldirlar.
• Xarajatlar bo‘yicha javobgarlik
markazlari – xarajatlarni byudjetlash
bo‘yicha vazifalarni bajarish uchun mas’ul
bo‘lgan bo‘linma (birliklar to‘plami)dir.

Korxonada xarajatlar bo‘yicha javobgarlik
markazlari quyidagi bo‘limlarda tashkil topadi:
•
- boshqaruv faoliyati;
•
- marketing faoliyati;
•
- informatsion texnologiyalar;
•
- logistika;
•
- ombor faoliyati;
•
- ta’minot;
•
- ishlab chiqarish.

Daromad markazlari javobgarlik
markazlari:
•
- sotish (tovarlar turlari bo‘yicha);
•
- filiallar, bo‘limlardan iborat.
Xarajatlar bo‘yicha javobgarlik
markazlari – sex, uchastka, brigada
va bo‘limlardan iborat.

Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementlari va kalkulyatsiya moddalari
bo‘yicha turkumlanishi
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari Mahsulot tannarxini k alkulyatsion moddalari
1 2
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va
bilvosita moddiy xarajatlar Xom ashyo
Yoqilg‘i
Elektr quvvati
E htiyot qismlar
Idishlar va h o k a zo
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va
bilvosita mehnat haqi xarajatlari Asosiy ish haqlari
Qo‘shimcha ish haqlari
Ish haqiga ustamalar
Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat
haqidan ajratmalar Ijtimoiy ta’minot bo‘limiga
Me hnat birjasiga
Kasaba uyushmasiga
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi, eskirish xarajatlari Asosiy vositalarning eskirishi
Nomoddiy aktivlarning eskirishi
Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni ijara haqlari
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa
xarajatlar Turli ishlar va xizmatlar
Soli qlar, yig‘imlar va h o k a zo.

6. MODDIY, MEHNAT HAQI, ASOSIY
VOSITALARNI SAQLASH VA
ISHLATISH XARAJATLARI TAHLILI

MODDIY XARAJATLAR TAHLILIDAGI ASOSIY VAZIFALAR
• - moddiy xarajatlarning rejaga va o‘tgan yillarga
nisbatan o‘zgarishlarni va ularning o‘zgarishiga
ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish;
• - moddiy xarajatlarni iqtisod qilish yuzasidan
imkoniyatlarni aniqlash;
• - mahsulotning moddiy xarajatlar sig‘imiga baho
berish va ulardan samarali foydalanishning ichki
imkoniyatlarini aniqlash;
• - moddiy resurslardan tejamli va natijali
foydalanish yo‘llarini aniqlash.

Moddiy xarajatlar va ularning o‘zgarishi va unga ta’sir etuvchi
omillar tahlili
Moddiy xarajatlar va ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi
omillar Summasi
1. Reja bo‘yicha moddiy xarajatlar
35 250
2. Haqiqatdagi mahsulot hajmi va tarkibi bo‘yicha qayta
hisoblangan rejadagi moddiy xarajatlar
35 600
3. Haqiqatdagi moddiy xarajatlar
35 700
4. Jami o‘zgarish
+450
Shu jumladan:
4.1. Ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi hisobiga
( *Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘sish darajasi – 10 % ) +3 525 (35 250*10/100)
4.2. Ishlab chiqarilgan mahsulot strukturasining
o‘zgarishi hisobiga -3 175 (35 600-35 250-3 525)
4.3. Materiallar tarkibining o‘zgarishi hisobiga
+100 ( 35 700-35 600)

ISH HAQI XARAJATLARI TAHLILI
Ish haqi xarajatlari ishlab chiqarish
korxonalarida salmog‘i bo‘yicha moddiy
xarajatlardan keyin ikkinchi o‘rinda
turuvchi xarajat elementi hisoblanadi. O‘z
navbatida ish haqi xarajatlari uchinchi
muhim xarajat elementi ish haqidan
ajratmalar uchun ham asos bo‘ladi.

Ishchilarning o‘rtacha ish haqi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili
Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil Hisobot
yili Farqi
(+, -) O‘sish darajasi,
%
1. Ishchilar mehnat haqi fondi, ming so‘m 17 116,5 19 767,0 -2 650,5 115,5
2. Ishchilarning o‘rtacha ro‘yxat soni, kishi 844 769 -75 91,1
3 . Bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha ish haqi,
so‘m 20 280,2 25 704,8 +5 424,6 126,7
4. Ishchilar tomonidan ishlangan kishi kunlari, ming
kishi-kun 176,34 167,8 -8,5 95,2
5. Ishchilar tomonidan ishlangan jami ish soatlari,
ming kishi soat 1 467,2 1 412,8 -54.4 96,3
6. Bitta ishchi tomonidan ishlangan kishi kuni (4/2) 208,9 218,2 +9,3 104,4
7. Ish kuni davomiyligi, soat (5/4) 8,32 8,42 +0,1 101,2
8. Bitta ishchiga to‘g‘ri keladigan bir soatlik ish h aqi,
ming so‘m (1/5) 11,67 13,99 +2,32 238,9
Ish h aqining o‘zgarishi, ming so‘m x x +5 424,6 x
Ish kuni o‘zgarishi (+9,3)x8,32x11,67 = +903,0 x
Ish kuni davomiyligi o‘zgarishi 218,2x(+0,1)x11,67 = +254,6 x
1 soatlik mehnatga h aq to‘lash qiymatining o‘zgarishi 218,2x8,42x(+2,32) = +4 264,4 x

AMORTIZATSIYA VA ESKIRISH XARAJATLARI TAHLILI
• Aktivning balans qiymati;
• Aktivning tannarxi;
• Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati;
• Aktivning eskirishi;
• Asosiy vositalar;
• Aktivning qoplanadigan qiymati;
• Aktivning tugatish qiymati .

• Aktivning balans qiymati – har qanday jamg‘arilgan
eskirish va yig‘ilgan qadrsizlanish bo‘yicha zararlar
chegirib tashlanganidan so‘ng, aktivning tan
olinadigan summasi bu uning balans qiymatidir.
• Aktivning tannarxi – bu aktivni uning haridi yoki
qurilishi paytida sotib olish uchun to‘langan pul
mablag‘i yoki pul mablag‘i ekvivalentidagi qiymat
yoki boshqa turdagi uning evaziga berilgan tovonning
haqqoniy qiymati yoki ushbu aktivning dastlabki tan
olinishidagi qiymatdir.
• Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymati – bu
aktivning tugatish qiymati chegirilgandagi tannarxi
yoki tannarx o‘rniga aks ettiriladigan boshqa
qiymatdir.

• Aktivning eskirishi – bu aktivning eskirishi
hisoblanadigan aktiv qiymatini uning foydali xizmat
muddati davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib
borishdir.
• Asosiy vositalar – quyidagilar uchun mo‘ljallangan
moddiy aktivlardir:
• (a) mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yetkazib berish,
yoki xizmatlarni ko‘rsatish, yoki boshqa tomonlarga
ijaraga berish, yoki ma’muriy maqsadlarda foydalanish
uchun mo‘ljallangan; va
• (b) bir davrdan uzoqroq muddat davomida foydalanilishi
kutilgan moddiy aktivlardir.
• Aktivning qoplanadigan qiymati – bu aktivning
quyidagi qiymatlaridan yuqorirog‘i: sotish xarajatlari
chegirilgandagi haqqoniy qiymati va uning
foydalanishdagi qiymati.

Aktivning tugatish qiymati – bu aktivning chiqib
ketishi bo‘yicha baholangan xarajatlar chegirilgan
holda, tadbirkorlik subyekti ayni paytda xuddi
aktiv foydali xizmat muddati oxirida kutilgan
muddati va holatida bo‘lganidek aktivning chiqib
ketishidan oladigan baholangan qiymatidir.
Aktivning foydali xizmat muddati bu:
• (a) aktivning tadbirkorlik subyekti tomonidan
foydalanishi uchun yaroqli bo‘lishi kutilgan davr;
yoki
• (b) tadbirkorlik subyekti tomonidan aktivdan
olinishi kutilgan ishlab chiqarish hajmi (miqdori)
yoki shunga o‘xshash birliklar soni.

Mahsulotning ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy
vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi sig‘imi
quyidagi model asosida hisoblanadi:
M
a =A
x /M
x
• Bunda: M
a – mahsulotning
amortizatsiya sig‘imi;
• A
x – amortizatsiya (eskirish) xarajatlari;
• M
x – mahsulot ishlab chiqarish tannarxi.

Mahsulotning amortizatsiya (eskirish) xarajatlari
quyidagi model bo‘yicha hisob-kitob qilinadi:
A=N
a *S
b /100
•
Bunda: A - asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarning amortizatsiyasi;
• N
a – asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarning amaortizatsiyalanadigan
qiymati;
• S
b – asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarning amortizatsiya normalari.

Asosiy vositalarni amortizatsiyasi, ularni saqlash va ishlatish
xarajatlarining omilli tahlili modellari
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar bo‘yicha
Asosiy vositalar va
nomoddiy aktivlar Ta’sir etuvchi omillar Omillar ta’sirining hisob-
kitobi
Amortizatsiya (eskirish) Asosiy vosita (nomoddiy
aktiv)larning balans qiymati
(OS) va amortizatsiya
normalarining (NA) o‘zgarishi A = OS·NA
ΔAos = ΔOS·NA0
ΔAna = ΔOS1·ΔNA
Yoritish, isitish, suv
ta’minoti va boshqa
xarajatlar Iste’mol qilingan xizmatlar
miqdori (K) va qiymatining(S)
o‘zgarishi M = K ·S
ΔMk = ΔK·Ts
0
ΔMts = K
1 ·ΔTs
Asosiy vositalarning joriy
ta’mirlash xarajatlari Ishlar hajmi (V) va qiymatining
(Ts) o‘zgarishi ZR = V·Ts
ΔZRv = ΔV·Ts
0
ΔZRts = V
1 ·ΔTs
Ye ngil avtomobillarni
saqlash xarajatlari Yengil avtomobillar soni (KM)
va bitta mashinani saqlash
xarajatlari (ZS) o‘zgarishi Z = KM·ZS
ΔZkm = ΔKM·ZS
0
ΔZzs = KM
1 ·ΔZS

7. ISHLAB CHIQARILGAN VA
SOTILGAN MAHSULOTLAR
TANNARXINI TAHLILI

• Mahsulot (ish, xizmat)larning tannarxi –
ishlab chiqarishning eng muhim
samaradorlik ko‘rsatkichi hisoblanadi.
• Ishlab chiqarishning muhim samaradorlik
ko‘rsatkichi bu ishlab chiqarish
tannarxidir. Korxonaning moliyaviy
natijasi va moliyaviy ahvoli avvalo ushbu
samaradorlik ko‘rsatkichiga bog‘liqdir.

Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi tahlili
obyekti sifatida quyidagilar tarkiblanadi:
• - ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotning
to‘liq tannarxi va xarajat elementlari bo‘yicha
tahlili;
• - bir so‘mlik ishlab chiqarilgan va sotilgan
mahsulotga to‘g‘ri keladigan xarajat tahlili;
• - alohida tur mahsulotlarning ishlab chiqarish
tannarxi;
• - xarajatlarning alohida moddalari bo‘yicha
tahlili;
• - javobgarlik markazlari bo‘yicha tahlili.

Xarajatlar boshqarish tizimining samaradorligi avvalo ularni
tahlil etishni tashkil etilganligiga bog‘liq. O’z navbatida bu
quyidagilarga bog‘liq:
•
korxonada qo‘llanilayotgan hisob shakli va usullariga;
•
hisob ishlarining avtomatlashtirish darajasiga;
•
operatsion xarajatlarni rejalashtirish va normalash
holatiga;
•
soatlik, kunlik, dekadalik, oylik xarajatlar yuzasidan
hisobotlarning shakllantirilganlik holatiga;
•
real holat va natijani chuqur tahlil qilishda malakali
mutaxassislarning mavjudligiga va h.k. omillarga
bog‘liq.

1 so‘mlik tovar mahsuloti uchun qilingan
xarajatlar tahlili
Bir so‘mlik
mahsulot uchun
qilingan xarajat
(tiyin)
= Ishlab chiqarish tannarxi
______________________
Tovar mahsulotining bahosi

Alohida tur mahsulotlar tannarxi va
uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarni
quyidagi bog‘lanishlarini berib o‘tish
mumkin:
T
i = D
i / MX
i + O‘
i
• Bunda: T
i – i mahsulot birligini tannarxi;
• D
i – i mahsulot birligiga doimiy xarajatlar;
• B
i –i mahsulot birligiga o‘zgaruvchan
xarajatlar;
• M
xi – i birlik mahsulot hajmi.

“ A” tur mahsulotning tannarxi va uning o‘zgarishiga ta’sir
etuvchi omillar tahlili
Ko‘rsatkichlar Reja Haqi q atda Rejadan
farqi, (+,-)
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi (MX),
dona 10 000 13 300 +3 300
Doimiy xarajatlar(D) , ming so‘m 12 000 20 482 +8 482
Mahsulot birli gi ga o‘zgaruvchan
xarajatlar (O‘), so‘m 2 800 3 260 +460
Mahsulot tannarxi ( T ), so‘m 4 000 4 800 +800

• T
reja = D
reja / MX
reja + O‘
reja = 12 000 000 / 10 000 + 2800 = 4000 so‘m;
• T
shartli1 = D
reja / MX
xaq. + O‘
reja = 12 000 000 / 13 300 + 2800 = 3702 so‘m;
• T
shartli2 = D
xaq. / MX
xaq. + O‘
reja = 20 482 000 / 13 300 + 2800 = 4340 so‘m;
• T
xaq. = D
xaq. / MX
xaq. + O‘
xaq = 20 482 000 / 13 300 + 3260 = 4800 so‘m.

Mahsulot birligi tannarxining umumiy o‘zgarishi:
• ΔT
jami = T
xaq. – T
reja = 4800 – 4000 = +800 so‘m.
Shu jumladan:
a) ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishi hisobiga:
• ΔT
mx = T
shartli1 – T
reja = 3702 – 4000 = –298 so‘m;
b) doimiy xarajatlar o‘zgarishi hisobiga:
• ΔT
d = T
shartli2 – T
shartli1 = 4340 – 3702 = +638 so‘m;
v) o‘zgaruvchan xarajatlarning o‘zgarishi hisobiga:
• ΔT
o‘ = T
haq. – T
shartli2 = 4800 – 4340 = +460 so‘m.

Mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatlar tarkibini
aniqlashdan maqsad:
• Buxgalteriya hisobi schyotida jami xarajatlar to‘g‘risida
to‘liq va aniq ma’lumotlarga ega bo‘lish, korxona
faoliyatining rentabelligi va bozor iqtisodiyoti sharoitida
raqobatbardoshliligini aniqlash;
• Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxini aniq hisob-kitob qilish;
• Mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatlarni alohida
tarkiblash va ularni moliyaviy natijaviylikka bog‘lash;
• Ishlab chiqarish xarajatlarining yuzaga chiqishi va javobgar-
lik markazlari bo‘yicha hisobga olish va nazorat qilish;
• Soliq to‘lanadigan bazaning aniq hisob-kitobini yuritish va
bu orqali ishlab chiqarish xarajatlari hamda korxona
sarflarini boshqarishni tashkil etishdan iboratdir.

8. MAHSULOT (ISH,
XIZMAT)LARNING XARAJAT
SIG‘IMINI TAHLILI

• Материаллар миқдорининг
ўзгариши (сарф меъёри).
• Материаллар баҳосининг ўзгариши
(баҳонинг ўзгариши).

Материаллар харажати 3 хил кўринишга эга бўлиши лозим.
• Режадаги материаллар харажати (режадаги
сарф меъёри режадаги баҳода).
• Ҳақиқий материаллар харажати (ҳақиқий
сарф меъёри ҳақиқий баҳода).
• Шартли материал харажати (ҳақиқий сарф
меъёри режадаги материал баҳоси бўйича).

«А» маҳсулотини ишлаб чиқариш учун материаллар сарфи ва уларнинг
таҳлили
Материаллар
тури Бизнес режа бўйича Ҳақиқатда
Сарф
миқдори,
(тонна) Мате
риал
баҳоси,
(сўм) Сумма,
минг
сўмда Сарф
миқ

дори,
(тонна) Материал
баҳоси,
(сўм) Сумма
минг
сўмда
1 2 3 4 5 6 7
Навли пўлат 0,384 120,70 46,34 0,394 133,90 52,76
Пўлат трубалар 0,017 269,40 4,58 0,016 278,10 4,45
Жами X X 50,92 X X 57,21

Сарф «меъёри» ва материал «баҳо»сииинг ўзгаришини материаллар
харажатига таъсирининг (занжирли боғланиш усулида) таҳлили
Кўрсаткичлар Материал харажатлари Фарқи (+,-)
Режа,
режадаги сарф меъёри
режа баҳода Ҳцқиқий, ҳақиқий
Сарф меъёри
ҳақиқий баҳода Шартли,
ҳақиқий
сарф
меъёри
режа
баҳо-
сида Шу жумладан:
Жами
(3-2) Сарф
меъёри-
иинг
ўзга-
риши
ҳисобига
(4-2) Мате
риал
баҳоси-
нинг
ўзга

риши
ҳисобига
(3-4)
1 2 3 4 5 6 7
Навли пўлат 46,34 52,76 47,56 +6,42 + 1,22 +5,20
Пўлат трубалар 4,58 4,45 4,31 -0,13 -0,27 -0,14
Жами 50,92 57,21 51,87 +6,29 +0,95 +5,34

Сарф меъёрининг ўзгаришига асосан қуйидагилар таъсир кўрсатиши
мумкин:
• Дастгоҳларнинг техник жиҳатдан носозлиги;
• Хом-ашё сифати;
• Ишчининг малакаси.

Материал баҳоси ўзгаришига қуйидаги сабаблар таъсир кўрсат ган
бўлиши мумкин:
• Хом-ашё етказувчи базаларни узоқ ёки
яқин жойлашганлиги;
• Транспорт турларининг ўзгариши;
• Давлат томонидан материал нархининг
ўзгартирилиши.

Маҳсулотнинг умумий харажат сиғими қуйидаги формула асосида
аниқланади:
• Q
хс = Х / V , СТ
• Бунда: Х – жами ишлаб чиқариш
харажатлари (сотилган маҳсулот ишлаб
чиқариш таннархи);
• V – ишлаб чиқарилган маҳсулот қиймати;
• СТ – сотишдан тушум.

• Харажатларнинг иқтисодий
элементлари бўйича ҳисоб-
китобларида ҳар битта харажат
элементи алоҳида ҳисоб-китоб
қилинади.

Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш
харажатларига сиғимлилиги
Маҳсулотнинг жами харажатларга сиғими
Q
хс = X/ V, СМ
Маҳсулотнинг
моддий харажат
сиғими Маҳсулотнинг меҳнат
ҳақи харажат сиғими Маҳсулотнинг меҳнат
ҳақидан ажратмаларга
сиғими Маҳсулотнинг
амортизация
харажатларига сиғими Маҳсулотнинг бошқа
ишлаб чиқариш
харажатларига сиғими
Q
мр = МР / V, СМ Q
мх = М
х / V, СМ Q
мха = М
ха / V, СМ Q
ан = А
ан / V, СМ Q
бх = Б
х / V, СМ
Белгилар изохи:
V, СМ – ишлаб чиқарилган (V), сотилган маҳсулот ҳажми (СМ)
Q
мр – маҳсулотнинг
меҳнат сиғими Q
мх – маҳсулотнинг
меҳнат ҳақи сиғими Q
мха – маҳсулотнинг
меҳнат ҳақидан
ажратмаларга сиғими Q
ан – маҳсулотнинг
амортизация, эскириш
харажатларига сиғими Q
бх – маҳсулотнинг
бошқа харажатларга
сиғими
МР – моддий
харажатлар
М
х – меҳнат ҳақи
харажатлари
М
ха – меҳнат ҳақидан
ажратмалар
А
ан – асосий воситалар ва
номоддий активлар
амортизацияси
(эскириши) Б
х – бошқа харажатлар

9. Давр харажатлари
таҳлили.

Давр харажатлар 3 га бўлинади:
1. Сотиш харажатлари;
2. Маъмурий харажатлар;
3. Бошқа операцион
харажатлари.

Сотиш харажатлари таркиби
т/р
Харажатлар таркиби
1.
Товарларни темир йўл, ҳаво, автомобиль, денгиз, дарё транспортида ва от-уловда ташиш харажатлари. Ушбу
моддага ташиш харажатлари ҳамда транспорт воситалари бекор туриб қолганлиги учун тўланган жарималар
киритилади
2.
Савдо ва умумий овқатланиш корхоналари сотиш бўйича харажатлари, шу жумладан:
2.1.
маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни сотиш билан боғлиқ меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари
2.2.
ижтимоий суғуртага харажатлар.
2.3.
савдо эҳтиёжлари учун фойдаланиладиган бинолар, иншоотлар ва хоналарни ижарага олиш, сақлаш ва тузатиш
харажатлари
2.4.
инвентарлар ва хўжалик буюмлари қийматини ҳисобдан чиқариш харажатлари ҳамда уларни белгиланган
мақсадда фойдаланиш учун яроқли ҳолатда сақлаш (таъмирлаш, ювиш, тузатиш, дезинфекция қилиш ва ҳ. к.) билан
боғлиқ бошқа харажатлар
2.5.
г аз, ёқилғи, электр энергияси харажатлари
2.6.
т оварларни сақлаш, уларга ишлов бериш ва уларни сортларга ажратиш харажатлари
2.7.
с авдо рекламаси харажатлари
2.8.
т ашиш, сақлаш ва сотиш чоғида товарларнинг йўқотилиши
2.9.
ў раш-жойлаш материаллари харажатлари
2.10.
м ол-мулкни мажбурий ва ихтиёрий суғурта қилиш харажатлари
2.11.
м еҳнатни муҳофаза қилиш ва техника хавфсизлиги харажатлари
2.12.
вентиляторлар, машиналар ва уларнинг ҳаракатланувчи қисмларини ўрнатиш ва сақлаш, туйнуклар, ўйиқлар ва
бошқаларнинг атрофини ўраш бўйича жорий (номукаммал тусдаги) харажатлар
2.13.
умумий овқатланиш ва савдо ходимлари тиббий кўрикдан ўтказилганлиги учун тиббиёт муассасаларига ҳақ тўлаш
2.14.
к асса хўжалигини ва тушум инкассациясини юритиш чиқимлари
3.
Умумий овқатланиш корхоналарида қоғоз салфеткалар, қоғоз дастурхонлар, қоғоз стаканлар ва тарелкалар, бир
марта фойдаланиладиган анжомлар қиймати
4.
Юқорида санаб ўтилмаган сотиш бўйича бошқа харажатлар

Маъмурий харажатлар таркиби
т/р
Харажатлар таркиби
Бошқарув ходимларига тегишли бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари
Бошқарув ходимларига тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар
Хизмат енгил автотранспортига ва хизмат микроавтобусини сақлаш, ёллаш ва ижарага олиш харажатлари
Хўжалик юритувчи субъект ва унинг таркибий бўлинмаларини ташкил этиш ва уларни бошқариш харажатлари
Бошқарувнинг техник воситалари, алоқа узеллари, сигнализация воситалари, ҳисоблаш марказларини ва ишлаб чиқаришга тегишли
бўлмаган бошқарувнинг бошқа техник воситаларини сақлаш ва уларга хизмат кўрсатиш харажатлари
Телекоммуникациялар хизматлари, шу жумладан: маҳаллий тармоқлар абонент рақамидан фойдаланганлик учун тўлов; каналларни
ижарага бериш; кўчма йўлдош ва пейжинг алоқа; радиочастота спектридан фойдаланиш; маълумотларни узатиш тармоқлари, шу
жумладан интернет учун ҳақ тўлаш
Шаҳарлараро ва халқаро телефон сўзлашувлари учун ҳақ тўлаш
Маъмурий-бошқарув эҳтиёжлари учун бинолар ва хоналар ижараси учун ҳақ тўлаш
Маъмурий аҳамиятга эга бўлган асосий воситаларни сақлаш ва уларни тузатиш, шунингдек эскириш (амортизация) харажатлари
Юқори ташкилотлар ва юридик шахслар бирлашмалари: вазирликлар, идоралар, уюшмалар, концернлар ва бошқалар
харажатларига ажратмалар
Ходимларни ва ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган мол-мулкни мажбурий ва ихтиёрий суғурта қилиш харажатлари
Бошқарув ходимларини хизмат сафарларига юбориш бўйича харажатлар
Вакиллик харажатлари
Умумий овқатланиш корхоналари ва бошқаларга биноларни текин бериш ва коммунал хизматлар қийматига ҳақ тўлаш харажатлари
Бевосита ишлаб чиқариш жараёнига тегишли бўлмаган, табиатни муҳофаза қилиш аҳамиятига эга бўлган жамғармаларни сақлаш ва
улардан фойдаланиш билан боғлиқ жорий харажатлар, табиий атроф муҳитни ифлослантирганлик ва чиқиндиларни
жойлаштирганлик учун компенсация тўловлари
Хизматлар қийматини тўлаш ҳамда инвестиция активларининг ишончли бошқарувчилари, давлатнинг ишончли вакиллари ва
ишончли бошқарувчиларнинг мукофотлари бўйича харажатлар
Маъмурий мақсадлар учун фойдаланиладиган инвентарлар ва хўжалик анжомлари қийматини ҳисобдан чиқариш бўйича
харажатлар ҳамда уларни белгиланган мақсадда фойдаланиш учун яроқли ҳолатда сақлаш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатлар

Бошқа операци он харажатлар таркиби
т/р Харажатлар таркиби
Кадрлар тайёрлаш ва уларни қайта тайёрлаш харажатлари, янги ташкил этилаётган хўжалик юритувчи субъектда ишлаш учун
кадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш бундан мустасно
Лойиҳа ва қурилиш-монтаж ишларида чала ишларни бартараф этиш харажатларини қоплаш, шунингдек объект қошидаги
омборгача транспортда ташиш чоғидаги шикастланишлар ва бузилишлар, коррозияга қарши ҳимоя нуқсонлари туфайли келиб
чиққан тафтиш харажатлари (асбоб-ускуналарни қисмларга ажратиш) ва шунга ўхшаш бошқа харажатлар етказиб бериш ва
ишларни бажариш шартларини бузган юридик шахслар ҳисобига мазкур харажатлар чала ишлар, шикастланиш ёки зарар
кўриш учун жавобгар бўлган етказиб берувчи ёки бошқа хўжалик юритувчи субъектлар ҳисобига ундирилиши мумкин
бўлмаган даражада амалга оширилади
Маслаҳат ва ахборот хизматларига ҳақ тўлаш
Аудиторлик хизматларига ҳақ тўлаш, ўтказиладиган аудиторлик хизматларига ҳақ тўлаш
Ўзининг хизмат кўрсатувчи ишлаб чиқаришлари ва хўжаликларни сақлашдан кўрилган зарарлар
Саломатликни муҳофаза қилиш ва ходимларнинг ишлаб чиқариш жараёнида бевосита қатнашуви билан боғлиқ бўлмаган дам
олишларни ташкил этиш тадбирлари
Хўжалик юритувчи субъектлар томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган ишлар (хизматлар)ни (шаҳар ва
шаҳарчаларни ободонлаштириш ишлари, қишлоқ хўжалигига ёрдам бериш ва бошқа хил ишларни) бажариш харажатлари
Компенсация ва рағбатлантириш тусидаги тўловлар
Иш ҳақини ҳисоблашда ҳисобга олинмайдиган тўловлар ва харажатлар
Соғлиқни сақлаш объектлари, қариялар ва ногиронлар уйлари, болалар мактабгача тарбия муассасалари, соғломлаштириш
лагерлари, маданият ва спорт объектлари, халқ таълими муассасалари, шунингдек уй-жой фонди объектлари таъминотига (шу
жумладан барча турдаги таъмирлаш ишларини ўтказишга амортизация ажратмалари ва харажатларни ҳам қўшган ҳолда)
харажатлар
Вақтинча тўхтатиб қўйилган ишлаб чиқариш қувватлари ва объектларини сақлаш харажатлари (бошқа манбалар ҳисобига
қопланадиган харажатлардан ташқари)
Банкнинг, Қимматли қоғозлар марказий депозитарийсининг ва қимматли қоғозлар бозори профессионал иштирокчиларининг
хизматларига ҳақ тўлаш
Экология, соғломлаштириш ва бошқа хайрия жамғармаларига, маданият, халқ таълими, соғлиқни сақлаш, ижтимоий
таъминот, жисмоний тарбия ва спорт корхоналари, муассасалари ва ташкилотларига бадаллар
Амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга ошириладиган ва хўжалик юритувчи субъект харажатларига киритиладиган
бюджетга мажбурий тўловлар, солиқлар, йиғимлар, давлат мақсадли жамғармаларига ажратмалар, шунингдек ҳукумат
қарорларига биноан халқаро ташкилотларга аъзолик бадалларини тўлаш
a)
Зарарлар, жарималар, пенялар
a) Ходимларга бериладиган ёки ёрдамчи хўжаликлар томонидан хўжалик юритувчи субъектнинг умумий овқатланиш корхонаси
учун ишлаб чиқариладиган маҳсулот (ишлар, хизматлар) бўйича нарх тафовутлари

Бошқа операци он харажатлар таркиби
Гудвилл (фирма нархи)нинг номоддий активи суммасини ҳисобдан чиқариш билан боғлиқ харажатлар, ишлаб
чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган мол-мулк бўйича, белгиланган тартибда
Янги технологиялар яратиш ва қўлланилаётган технологияларни такомиллаштириш, шунингдек илмий-тадқиқот,
тажриба-конструкторлик ишлари олиб бориш, хом ашё ва материалларнинг янги турларини яратиш, ишлаб
чиқаришни қайта жиҳозлаш билан боғлиқ маҳсулотлар сифатини ошириш харажатлари
Ишлаб чиқариш тусидаги ихтирочилик, рационализаторлик, тажриба-эксперимент ишлари олиб бориш, ихтирочилик
ва рационализаторлик таклифлари бўйича моделлар ва намуналарни тайёрлаш ва синаш, кўргазмалар ва кўриклар,
танловларни, сертификатлашни ҳамда ихтирочилик ва рационализаторлик бўйича бошқа тадбирларни ташкил этиш,
муаллифлар ҳақини тўлаш харажатлари ва бошқа харажатлар
Ижарага берилган асосий воситаларни таъминлаш харажатлари
Бошқарув ходимларига ва ишлаб чиқариш жараёнида қатнашмайдиган бошқа ходимларга вақтинча меҳнатга
лаёқатсизлик, ҳомиладорлик ва туғиш нафақалари тўлаш билан боғлиқ харажатлар қонун ҳужжатларида белгиланган
тартибга мувофиқ
Янги ишлаб чиқаришларни, цехлар, агрегатларни, шунингдек серияли ва оммавий маҳсулотларнинг янги турларини
ишлаб чиқаришни ва технологик жараёнларни ўзлаштириш харажатлари
Айрим машиналар ва механизмларни якка тартибда синаб кўриш ҳамда фойдаланилаётган ускуналар ва техник
қурилмаларнинг барча турларини уларни монтаж қилиш сифатини текшириб кўриш мақсадида комплекс (маҳсулот
чиқармасдан) ишлатиб кўриш
Янгидан ишга туширилган корхонада ишлаш учун ишчи кучларини жалб қилиш ва кадрлар тайёрлаш билан боғлиқ
харажатлар
Фойдаланишдаги тўлиқ эскирган ускуна учун тўлов
Ишлаб чиқариш жараёнини тўхтатиб туриш даврида ишлаб чиқариш қувватлари ва объектларни сақлаш ҳамда уларга
хизмат кўрсатиш харажатлари
Бошқа харажатлар

10. Харажатларни мақбуллаштириш
ва самарадорли к ни ошириш
йўллари .

Корхона ишлаб чиқариш харажатларини қисқартириш юзасидан
қуйидаги йўналишларини белгилаб ўтиш лозим:
• меҳнат предметлари ва улардан
фойдаланиш билан боғлиқ имкониятлар;
• меҳнатнинг ўзи билан боғлиқ имкониятлар;
• мехнат воситалари билан боғлиқ
имкониятлар;
• ишлаб чиқаришни, меҳнатни ва
бошқарувни ташкил этиш боғлиқ
имкониятлар.

Ишлаб чиқариш харажатларини иқтисод қилишнинг умумий ҳажмини
қуйидаги боғланиш орқали топиш мумкин.
• I
i = ( Zi
b – Zi
o ) * Vi
o
• Бу ерда: I
i – ишлаб чиқариш харажатлари иқтисоди;
• Zi
b – харажатларни иқтисод қилишга чоралар кўрилгунга
қадар махсулот бирлигига харажатлар суммаси
• Zi
o – харажатларни иқтисод қилиш юзасидан кўрилган
чоралардан кейинги маҳсулот бирлигига харажатлар
суммаси
• Vi
o – харажатларни иқтисод қилишга кўрилган чоралар
бошланган даврдан ҳисобот даври охирига қадар ишлаб
чиқарилган маҳсулотлар ҳажми

Ishlab chiqarish va davr xarajatlari tahlili

Sotib olish