Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	1.4MB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	13 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA'LIM
VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
“SIRTQI” FAKULTETI
“_______________________________________” kafedrasi
“__________________________________” TA'LIM YO’NALISHI
BO’YICHA
______________________________________________________
KURS ISHI
Tayyorladi:
Akbarova Madinabonu
Guruh ____________________
Kurs ishi rahbari:
O’ qituvchi _________________ Kafedra tomonidan ro’yxatga
olingan tartib raqami № ________
“___” ______ 202 3 yil ________
imzo
Kurs ishi ximoyaga tavsiya qilindi
(qilinmadi)
Sana “____” ________ 202 3 yil
Raxbar imzosi:
__________________ Kurs ishi baxosi ________ ball
Komissiya a'zolari:
_____________________________
_____________________________
_____________________________
T OSHKENT – 202 3

Reja:
Kirish. ............................................................................................................. 3
1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi ................. ..........5
2. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish harajatlarining o’zgarish
tamoyillari. ............................................................................................. .. . 18
3. Korxona foydasi va uning taqsimlanishi............................................. ......21
4. Korxonaning foydasini moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi… ……. ..... 23
5. Mamlakatimiz korxonalarida tannarxni pasaytirish orqal foyda
normasini oshirishning asosiy yo’nalishlari......................................... ......... . 26
Xulosa ................................................................................................. ... . . .. . .... 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ....................................... ..... ........... . ... .. .... 35
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Mahsulot tannarxi korxona yoki ishlab chiqarish
birlashmasi moliya-xo’jalik faoliyatining hamma tomonlarini aks ettiruvchi
ko’rsatkichdir.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish tizimida birlashma va korxonalar faoliyatini
baholashda foyda asosiy iqtisodiy ko’rsatkich qilib olingan. Ammo bu mahsulot
tannarxi ko’rsatkichining ahamiyatini kamaytiradi, degan gap emas.
Korxonalarning ishlab chiqarish-moliya rejasini tuzishda mahsulot tannarxi
iqtisodiy ko’rsatkichiga alohida ahamiyat beriladi.
Korxonalarda mahsulot tannarxini pasaytirishga qaratilgan e’tibor, muhim
ustivor vazifani hal qilishda ishlab chiqarish resurslarini to’g’ri sarflash,
belgilangan sarflash normativlariga rioya qilish, iqtisod qilish tartibini amalda keng
qo’llash lozim. Shuning uchun hozirgi sharoitda ishlab chiqarish xarajatlarini
hisobga olish va mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishni to’g’ri tashkil qilishga
katta ahamiyat berilmokda.
Bugungi kunda korxonalar foydasini shakllanish jarayoni va uning
taqsimlanishi har bir birlashmada ishlab chiqarish hisobi va tannarxni to’g’ri
tashkil qilishning imkoniyatlarini shakllantirgan holda quyidagilarni o’z ichiga
oladi: avvaldan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan texnologiya rejasining mavjudligi,
zamonaviy ishlab chiqarish talablariga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlari
me’yorining mavjud bo’lishi, ombor xo’jaligining to’g’ri tashkil qilinishi va ishlab
chiqarish zarur o’lchov asboblari va moslamalar bilan ta’minlangan bo’lishi, ishlab
chiqarish xarajatlarining analitik schoti, kalkulyatsiya ob’ektlari hamda
kalkulyatsiya birligini aniqlash, kalkulyatsiya moddalari, kompleks xarajatlar
moddalari nomenklaturasini ishlab chiqish, kompleks xarajat moddalarini
kalkulyatsiya ob’ektlari o’rtasida taqsimlash usulini tanlash muhim
hisoblanadi.Ushbu holat mamlakatimiz hududida mahalliylashtirish dasturini
jadallashtirishda eng muhim ustuvor vazifalarni belgilaydi. Bu haqida
mamlakatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoyev mamlakatimizni 2021 yilda ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2022 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning
3

eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining
majlisidagi ma’ruzasida quyidagicha to’xtalib o’tdilar: « Mahalliylashtirish
dasturlarini amalga oshirish borasida to’plagan tajribamiz bizning tashqi omillarga
bog’liqligimizni kamaytirish, ichki talabni shakllantirish va bozorlarimizni zarur
iste’mol tovarlari hamda butlovchi mahsulotlar bilan to’ldirish, tashkil etilgan
ishlab chiqarish quvvatlarining to’liq faoliyat ko’rsatishini ta’minlash, valyuta
resurslarini tejash va ulardan oqilona foydalanish, aholi bandligini ta’minlash
bo’yicha muhim rol o’ynashini amalda tasdiqlamoqda» 1
.
Kurs ishining maqsadi korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlari va
foydasi bilan bog’liq tushuncha va ko’rsatkichlarni aniqlash, ularning ijtimoiy-
iqtisodiy mazmunini ochib berish, chuqurroq tahlil qilish orqali korxonalar ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqishdan iboratdir.
Kurs ishining predmeti. Korxonalarning foydasi va uning taqsimlanishiga
oid masalalar bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy jarayonlar hisoblanadi.
Kurs ishining obyekti. Bozor munosabatlari sharoitida faoliyat
ko’rsatayotgan turli mulkchilik shaklidagi korxonalarning foydasi va uning
taqsimlanishiga oid masalalar bilan bog’liq bo’lgan masalalar Kurs ishining
obyekti sanaladi.
Kurs ishining nazariy va uslubiy asoslari . O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’ziga xos strategiyasi, tamoyil va
ustivorlari, xorijiy va vatanimiz olimlarining olib borgan ilmiy ishlari ilmiy
izlanishning nazariy-uslubiy asosi bo’lib xizmat kiladi.
Kurs ishini tayyorlashda O’zbekiston Respublikasi Qonunlaridan,
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlaridan, O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Maxkamasining karorlaridan, O`zbekiston Respublikasi Makroiktisodiyot
va Statistika Vazirligi, O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi me’yoriy
xujjatlari, kursatmalari, buyruklari va xisobotlaridan manba sifatida foydalanildi.
1
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
4

1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi
5

Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona, firma) o’z
faoliyati natijalaridan ko’proq daromad olishga harakat qiladi. Har qanday korxona
nafaqat o’zining tovarini ancha yuqori baholarda sotishga, balki mahsulot ishlab
chiqarish va uni sotishga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.
Tovarlarni sotish baholari asosan korxona faoliyatiga bog’liq bo’lmagan
tashqi sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish sarf-xarajatlari korxonaning
ishlab chiqarish va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish
samaradorligi darajasiga bog’liq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va
sotish uchun ma’lum sarf xarajatlar talab etiladi.
Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini
sarflaydilar. Korxonalarning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari
eng katta salmoqga ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot
ishlab chiqarish qanchaga tushushini ko’rsatadi, ya’ni mahsulotning ishlab
chiqarish tannarxini tashkil qiladi.
Korxonalar, shuningdek, mahsulotning sotish bo’yicha hhxarajatlarni, ya’ni
ishlab chiqarish щ dan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama
qilish va hokazo) xarajatlarning ham amalga oshiriladilar.
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxni tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy
mazmunga ko’ra, quydagi elementlarga asosan guruxlarga taqsimlanadi:
- moddiy xarajatlar;
- asosiy fondlar amortizasiyasi;
- mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar;
- ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar;
- boshqa xarajatlar;
Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarning eng katta qismi
bo’lib, umumiy xarajatlarning 60-80 foizini tashkil qilish mumkin. Moddiy
xarajatlar o’z ichiga quydagilarni qamrab oladi:
- xomashyo va materiallar xarajatlari;
- texnalogik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i va
energiya;
6

- xarid qiluvchi butlovchi qisimlar va yarim tayyor mahsulotlar;
- sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari;
- mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qisimlar;
- boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab chiqarish
xizmatlari;
- xizmat davri bir yilgacha bo’lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi
predmetning eskirishi yoki har bir instrument, investar, labaratoriya uskunalari va
maxsus kiyim – bosh uchun eng kam oylik ish haqining 50 baravar miqdorigacha
qiymati;
- tabiy xomashyodan foydalanish bilan bog’liq soliq, yig’im va boshqa
to’lovlar;
- ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga
keladigan yo’qotishlar;
- tabiy yo’qotishlar bilan bog’liq bo’lgan yoki aybdor shaxslar mavjud
bo’lmagan holda yuzaga keladigan yo’qotishlar.
Amortizasiya ajratmalari miqdoriga teng bo’lgan asosiy ishlab chiqarish
fondlarining eskirishi xarajatlarining yirik elementlaridan biri hisoblanadi. Bular
qatoriga asosiy fondlarning tezlashgan amortizasiyasi va uning indeksasiyasini
kiritish mumkin.
Mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar – korxonalarning
asosiy ishlab chiqarish personali mehnatga haq to’lashga sarflanadigan xarajatlar
bo’lib, ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun mukofatlar, rag’batlantiruvchi
va kompensasiya to’lovlari, jumladan, konunchilikda belgilangan me’yoriylar
chegarasida narxlarning o’sishi va indeksasiya uchun to’lovlar, shuningdek,
korxona xodimlari shtatida bo’lmagan, lekin asosiy ishlab chiqarishda bind bo’lgan
ishchilar uchun to’lanuvchi haqini o’z ichiga oladi.
Mazkur xarajatlar elementlari qatoriga quydagilar kiritilagan:
- amalda bajarilgan ish uchun tarif stavkalari, lavozim maoshlari va shu
kabilar asosida to’lanuvchi ish haqi;
- xodimlarga natural to’lov shaklida beriluvchi mahsulotlar qiymati;
7

- ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun beruvchi mukofot va boshqa
to’lovlar;
- qonunchilikka asosan ba’zi tarmoqlardagi xodimlarga bepul beriluvchi
kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-joy, kommunal xizmat va xokozalar qiymati;
- Har yillik mehnat va o’quv ta’tili uchun amalga oshiriluvchi to’lovlar;
- korxonalarni tashkil qilish, shtatlar qisqarishi tufayli ishdan bo’shatilgan
xodimlarga to’lanuvchi mablag’lar.
Ijtimoiy ehtiyojlar uchun xarajatlar nobyudjet ijtimoiy fondlarga
(nafaqa fondi, ijtimoiy sug’urta fonda, bandlik fonda va xokozo) ajratiluvchi
mablag’larni anglatadi.
Mahsulot (ish, xizmat) tannarxidagi boshqa xarajatlar – qonunchilikda
belgilangan tartibda maxsus nobyudjet fondlarga o’tkazuvchi to’lovlar va soliqlar,
yo’l qo’yish mumkin bo’lgan miqdordagi chiqindilar uchun to’lovlar, korxona
mulkini majburiy sug’urtalash; rasionalizatorlik takliflari uchun mukofatlar,
qonunchilikda belgilangan stavkalarda kreditlar bo’yicha to’lovlar, mahsulotni
sertifikatlash uchun bajarilgan ishlarga haq to’lash; qonunchilikda belgilangan
me’yorlar bo’yicha xizmat sarflariga haq to’lash, yog’inga qarshi kurash va
qo’riqlash muassasalariga haq to’lash, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish,
xodimlar tanlashni tashkil qilish, aloqa xizmati, hisoblash markazlari, binklar
xizmatiga haq to’lash; asosiy ishlab chiqarish fondlarini ijaraga olganlik uchun haq
to’lash; nomoddiy aktivlarning eskirish va hokozalar. Quydagi 1.-jadvalda
korxonalarning hisobiga olmaydigan xarajatlari haqida ma’lumot.
8

1.-jadval. 1
Korxonalarning hisobga olinmaydigan xarajatlari to’g’risida ma’lumot
2021 yil (ming so’m)
Nomlanishi O’tgan yilning olti oyida Shu yilning 6 oyida
Maosh va ajratmalar 82601 9196,2
Saqlash xarajatlari 496,0 600,0
Transport xarajatlari 4297,0 5000,0
Komunal xarajatlar 2350,0 2500,0
Qo’shimcha xom ashyo
sotib olish 4879,0 5165,0
O`skuna va dastgohlarni
ta’mirlash xarajati 8000,0 10000,0
Yo’l fondi solig’i 1638,0 1875,0
Maktabni rivojlantirish
solig’i 1086,0 1250,0
Sotilgan mahsulotdan
to’lanadigan soliq 7118,0 875,0
Jami xarajatlar 31747,1 35461,2
Korxona 6 oy mobaynida 9196,2 ming so’m maosh uchun, qo’shimcha xom
– ashyo uchun esa 5105,0 ming so’m xarajat qilish ko’zda tutilgan.
Bundan tashqari mahsulot va sport ishlarini rivojlantirishda 1250 ming so’m,
yo’l fond iva boshqa to’lovlar uchun xarajatlar sarflagan.
Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati moddiy va mehnat xarakatlari bilan
bog’liq. Xarajatlarning asosiy hissasi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq
bo’ladi. Ishlab chiqarish jami xarakatlari mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini
tashkil etadi va ishlab chiqarilgan mahsulot korxonaga qanchaga olganini aniqlash
mumkin.
1
Manba: “Sino OAJ”ning yillik hisobotidan
9

Ishlab chiqarish korxonalari mahsulotlarni sotish bilan bog’liq
xarajatlarni ham amalga oshirishdi. Bunday xarajatlar ishlab chiqarishdan tashqari
yoki tijorat xarajatlari ham deyiladi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 5
fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish)larini ishlab chiqish va
va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to’g’risidagi izom» ga muvofiq korxonalarning xarajatlari quydagi guruxlarga
bo’linadi:
- mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar;
- ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy imkoniyatidan
olinadigan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan
xarajatlar;
- korxona umumxo’jalik faoliyatidan olinadigan foyda yoki zararni hisoblab
chiqishda hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar:
- favqulotda zararlar;
Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilagan xarajatlar.
Mahsulot (ish, xizmat) larning ishlab chiqarish tannarxini hosil
qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmunga ko’ra quydagi elementlar bilan
guruxga ajratiladi:
- ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladiga chiqitlar qiymati chiqarib
tashlangan holda);
- ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lmagan mehnatga haq to’lash
xarajatlari;
- ishlab chiqishga tegishli bo’lmagan ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
- asosiy fondlar va ishlab chiqish ahamiyatiga ega bo’lmagan nomoddiy
aktivlar amortizasiyasi;
- ishlab chiqish ahamiyatiga ega bo’lmagan boshqa xarajatlar;
Mahsulot, (ish, xizmat) ishlab chiqarish xarajatlarining eng yirik elementi –
moddiy xarajatlardir. Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish tannarxi tarkibida
ularning hissasi 60-90 foizni tashkil etish mumkin.
10

Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlarga quydagilar tegishli
bo’ladi:
- mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko’rsatishda) zarur
tarkibiy qisim hisoblangan chetdan sotib olinadigan xom ashyo va materiallar;
- normal texnalogiya jarayonini ta’minlash va mahsulotni o’rash, mahsulot
(ish, xizmat)Lar yoki ishlab chiqarish ehtiyojlariga asrflanadigan (asbob-uskunalar,
binolar, inshoatlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish, nazorat qilish,
saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish uchun) materiallar, shuningdek asbob –
uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qisimlar, instrumentlar, moslamalar, inventar,
priborlar, labaratoriya asbob – uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa
mehnat vositalarining eskirishi, mahsus kiyim—bosh va boshqa arzon
ashyolarning eskirishi;
- sotib olinadigan, kelgusida O`shbu korxonada montaj qilinadigan yoki
qo’shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar;
- tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki tarkibiy
bulinmalari tomonidan bajariladigan faoiyatning asosiy turiga tegishli bo’lmagan
ishlab chiqarish xususiyatlariga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar;
- tabiy xom ashyo (yer rekultivasiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan
yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan yerni regultivasiya qilish
ishlariga haq to’lash), ildizi blan beriladigan daraxtga haq to’lash, sanoat
korxonalari tomonidan suv xo’jaligi tiziida belgilangan limintlar doirasida va
undan ortiq olinadigan suv uchun haq to’lash. Sanoatning xom ashyo tarmoqlari
uchun yog’och taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (ruldan
foydalanishga huquqlarning amortizasiya qilinadigan qiymati yoki atrof – muhitni
tiklash xarajatlari;
- texnalogik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga,
binolarni isitishga sarflanadigan yoqilg’ining chetdan sotib olinadigan barcha
turlari, korxonaning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat
ko’rsatish bo’yicha transport ishlari;
11

- korxonaning texnalogik, transporti va boshqa ishlab chiqarish va xo’jalik
ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya;
- ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiy yo’qotish normalari
doirasida va ulardan ortiqcha yo’qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi;
- korxonaning transport iva xodimlar tomonidan moddiy resurslarni
yetkazish Bilan bog’li xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga
kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga Kirishi kerak
(mehnatga haq to’lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizasiyasi, moddiy xarajatlar
va boshqalar).
Korxonalar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan
olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi.
Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan
qaytariladigan chiqitlar qiymati hamda idish va o’rash joylari materiallari qiymati,
ularning amalda satilishi, foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narx bo’yicha
chiqarilib tashlanadi.
«Moddiy xarajatlar» elementlari bo’yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar
qiymati sotib olish narxidan, shu jumladan barter bitishuvlarida, qo’shimcha narx
(ustama0dan, ta’minot, tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to’lanadigan
vositachilik taqdirlashlarida tovar birjalari qiymatlaridan, shu jumladan brokerli
xizmatlardan, bojlar va yig’imlardan, transportda tashishga haq to’lashdan, tashqi
yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan saqlash va yetkazib berishga haq
to’lashdan kelib chiqib shakllanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining yirik elementlariga asosan ishlab chiqarish
fondlarining eskirishidiri. Qaysikim, u amortizmsiya ajratmalari so’mmasiga
tengdir. O`nga asosiy fondalarni tezlashtirilgan maortizasiyasi va uning
indeksisiyasi ham kiradi.
Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lmagan mehnatga haq to’lash
xarajatlari – bu korxonalarning asosiy ishlab chiqarish xodimlarini mehnat haqi
to’lash Bilan bog’liq xarajatlardir. Ulrga quydagilar kiradi.
12

- korxonada mehnatga haq to’lash shakllari tizmiga muvofiq ishbay
rassenkalar, tarif stavkalari va lavozimi mashlaridan kelib chiqib, amalda
bajarilgan ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan ish uchun hisoblanadigan ish
haqi, shu jumladan bajarilgan ishni hisobga olish bo’yicha dastlabki xo’jjatlardan
nazarda tutilgan rag’batlantiruvchi tusdagi to’lovlar;
- kasb mahorati va murabbiylik uchun tarif stavkalariga ukladlariga
ustamalar;
- ish rejim iva mehnat sharoitlari Bilan bog’liq bulgan komrensasiya
to’sidagi to’lovlar (texnalogik jarayon jadvalida nazarda tutilgan vaqtda, ishdan
tashqari vaqtda, dam olish va bayram kunlari ishlaganlik uchun tarif stavkalari va
ukladlarga ustama va qo’shimcha haq, ko’p smenali rejimda ishlaganlik, kasbini
bilan qo’shib olib borganlik va xizmat ko’rsatish zonalarini kengaytirilgan uchun
ustamalar, hukumat tomonidan tasdiqlangan kasblar va ish ro’yhati bo’yicha og’ir,
zararli, alohida zararli mehnat va tabiy iqtisodiy sharoitlarda ishlaganlik uchun
ustamalar, shu jumladan uy sharoitlaridagi uzluksiz ish staji uchun ustamalar va
h.k.);
- ishlanmagan vaqtda uchun to’lov (foydalanilmagan va qo’shimcha tatillar
uchun kompensasiyalar, o’smirinlarning imtiyozli soatlik bolani ovqatlantirish
uchun onalar ishidagi tanaffuslar, shuningdek tibbiy ko’rikdan o’tish Bilan bog’liq
vaqt uchun haq to’lash, har xil yig’imlar, favqulodda vaziyatlar bo’yicha yig’imlar
va boshqalar uchun mehnatga haq to’lash va h.k.).
13

2. – jadval. 2
Korxonada mohsulot ishlab chiqarish uchun sarflanadigan material
xizmatlari
(2021 yil)
№ Nomlanishi O`lchov
birligi Soni Narxi Summa
1 Karam kg 858 60 51480
2 Shakar kg 25,4 600 15240
3 Shish a idish 3
litir Dona 360 240 86400
4 Qopqoqchalar Dona 360 60 21600
5 U ksus kislotasi kg 7,7 100 770
6 Tuz kg 18,2 70 1274
7 Ziravorlar kg 1,3 6000 7800
8 Gaz m/kt 190 41 7790
9 Elektr energiya kv.soat 270 36,5 9855
10 Suv m/kub 110 29 3190
11 Oqova suv () m/kub 110 29 3190
Jami - - - 208589
Hammasi X X X 298789
Mahsulot ishlab chiqarish to’g’risida sarf xarajatlarni taxlil qildigan bo’lsak
tovar uchun 51480 so’m sarflagan bo’lsak, kalkulasiya to’lash sarf xarajatlar jami
208589 so’mni tashkil etadi bundan tashqari
- korxonalarda shtatida turmaydigan xodimlar mahsulotiga, ular tomonidan
fuqarolik huquqiy tusdagi tuzilgan shartnomalar bo’yicha ishlar bajarilganliga
uchun haq to’lash, agar bajarilgan ish uchun xodimlar bilan hisob – kitob
korxonaning o’zi tomonidan amalga oshirilsa, pudrat shartnomasi ham ushu
jumlaga kiradi;
2
Manba: “Sino OAJ”ning yillik hisobotidan .
14

- belgilangan tartibga muvofiq ishlab chchiqarish jarayoniga qatnashuvchi
xodimlar mehnatiga haq to’lash fondiga kiritilmagan to’lovlarning boshqa turlari.
Korxonalarning ishlab chiqarishga tegishli bo’lmagan ijtimoiy sug’urta
ajratmalari – bu ijtimoiy fondlarga (Pensiya fondiga, Aholini ish bilan
ta’minlashga ko’maklashish fondiga, kasaba uyuushmalari Federasiyasi
kengashiga) majburiy ajratmalardir.
Korxonalarning ishlab chiqarish quydagi boshqa xarajatlarga quydagilar
tegishli.
- ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatish xarajatlari (ishlab chiqarish
xom ashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, instrument, vositalari va boshqa mehnat
vositalari va buyumlari Bilan ta’minlash xarajatlari;
- asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish holatida saqlash xarajatlari;
- yoqilg’idan saqlash va qo’riqlashni hamda korxonalarning texnikaviy
foydalanish Bilan nazarda tutilgan boshqa maxsus talablarni ta’minlash, ular
faoliyatini nazorat qilishxarajatlari, ishlab chiqarish faoliyatiga tegishli bo’lmagan
asosiy vositalar joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar;
-tekin ko’rsatiladigan kommunal xizmalar; ayrim tarmoqlar xodimlariga
oziq – ovqatlar qiymati, korxonalar xodimlariga yeriladigan tekin uy – joy haqini
to’lash xarajatlari; amaldagi qonun xo’jjatlariga muvafiq tekin beriladigan va
shaxsiy foydalanishda qoplagan buyuumlar qiymati va boshqalar).
- ishlab chiqarish xodimlarini belgilangan ishlab chiqarish jarayoniga
tegishli bo’lgan xizmat sarflariga yuborish bo’yicha normalar doirasida va ulardan
ortiqcha xarajatlar;
- ishlab chiqarish va ishchilarning ishlab chiqarish aktivlarini majburiy
sug’urta qilish xarajatlari;
- brak tufayli kelib chiqadigan yo’qatishlar;
- ishlab chiqarishning ichki sabablariga ko’ra bekor turishlar tufayli
yo’qotishlar;
- kafolatli xizmat muddati belgilangan buyumlarni kafolatli o’zgartirish va
ularga kafolatli xizmat ko’rsatish xarajatlari;
15

- mahsulot (xizmat)larning majburiy sertifikatsiya qilish xarajatlari; - ishlab
chiqarish jarahotlari tufayli mehnat qobiliyati yo’qotishi munosabati bilan tegishli
vakolatli organlarning qarorlari asosida va qarorlarsiz to’lanadigan nafaqalar;
- umumiy foydalaniladigan yo’lovchilar transporti xizmat ko’rsatmaydigan
yo’ngalishlarda xodimlarni ish joyiga olib bori shva olib kelish bilan bog’liq
xarajatlar.
Bizga ma’lumki korxonada mahsulot xarajatlari va sarf xarajatlar
to’g’risida ma’lumot 2. jadvalda o’z aksini topgan.
Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni Bilan bog’liq
bo’lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi: boshqaruv xarajatlari, mahsulotni
sotish xarajatlari va umumxo’jalik ahamiyatiga ega bo’lmagan boshqa xarajatlar.
Korxonalarning sotish xarajatlariga quydagilar kiradi:
- tovarlarni temir yo’l, havo, avtomobil, dengiz, daryo tarnsportida va ot-
ulovda tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor turib qolganliga uchun
to’lanadigan jarimalar;
- savdo va umumiy ovqatlarnish korxonalari ishlari xarajatlari (mehnatga
haq to’lash xarajatlari, ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar: savdo reklamasi xxarajatlari;
tovarlarni saqlash, ularga ishlov beri shva ularni navlarga ajratish xarajatlari,
tashish, saqlash va sotish chog’ida tovarlarning norma doirasida va undan ortiqcha
yo’qotilishi; o’rash-joylash materiallari xarajatlari; mol-mulkni majburiy sug’urta
qilish xarajatlari va boshqalar);
- sotish bozorlarini o’rganish bo’yicha belgilangan normativlar doirasida va
undan ortiqcha xarajatlar (marketinga, reklamaga sarflangan xarajatlar);
- yuqorida sanab o’tilmagan sotish bo’yicha boshqa xarajatlar.
Korxonalar boshqaruv xarajatlariga quydagilar kiradi:
- boshqaruv xodimlariga tegishli bo’lmagan mehnatga haq to’lash
xarajatlari;
- boshqaruv xodimlariga tegishli bo’lmagan ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar;
16

- xizmat avtotarnsport va xizmat mikoravtobusini saqlash, yollash va ijaraga
olish xarajatlari; - korxona va uning tarkibiy bo’linmalarini tashkil etish va ularni
boshqarish xarajatlari;
- boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, singnalizasiya vositalari,
hisoblash markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo’lmagan boshqaruvning
boshqa texnik vositalarni saqlash va ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari;
- ijara, xizmatlar ko’rsatilganligi uchun aloqa uzellariga haq to’lash (ATS,
uyali, yo’ldosh, peyjing aloqa):
- shaxarlararo va xalqaro telifon so’zlashuvlari uchun belgilangan
normativlar doirasida va ulardan ortiqroq to’lash;
- ma’muriy – boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun
haq to’lash;
- ma’muriy faoliyatga ega bo’lmagan asosiy fondlarni saqlash va ularni
tuzatish, shuninngdek eskirish (amortizasiya) xarajatlari;
- yuqori tashkilotlar va yuridik shaxs maqomiga ega birlashmalar,
vazirliklar, idoralar, konsernlar va bashqa xarajatlarga ajratiladi;
- xodimlarni va ishlab chio’arish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan mol-mulkni
majburiy sug’urta qilish;
- boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo’yicha belgilangan
normalar doirasida va undan ortiqcha xarajatlar;
- belgilangan normalar doirasida va undan ortiqcha miqdordagi xarajatlar;
- umumiy ovqatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin beri shva
kommunal xizmatlar qiymatiga haq to’lash xarajatlari;
- bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lmagan, tabiatni muhofaza
qilish ahamiyatiga ega o’lmagan jamg’armalarni saqlash va ulardan foydalanish
Bilan bog’liq joriy xarajatlar, shu jumladan yo’l qo’yiladigan normalar doirasida
va undan ortiqcha ifloslantiruvchi moddalarning atrof-muhitga chiqarilganligi
(tashlanganligi) uchun to’lovlar.
Korxonalarning boshqa operasiya xarajatlariga quydagilardan iborat: -
kadlar tayyorlash a ulardan qayta tayyorlash xarajatlari (Yangi tashkil etilgan
17

korxonalarda ishlash uchun normalar doirasida va ulardan ortiqcha kadrlar
tayyorlash va qayta tayyorlash bundan mustasno);
- loyha va qurili-montaj ishlarda chala ishlarni bataraf etish xarajatlarni
qoplash, shuningdek obyekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog’idagi
shkastlanishlar va buzilishlar, korroziyaga qarshi himoya nuqsonlari tufayli kelib
chiqgan taftish xarajatlari (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) va shunga
o’xshash boshqa xarajatlar yetkazib beruvchi va ishlarni bajarish shartlarini buzga
yuridik shaxslar hisobiga mazkur xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar
ko’rish uchun javobgar bo’lmagan yetkazib beruvchi yoki boshqa korxonalar
hisobiga undirilishi mumkin bo’lmagan darajada amalga oshiriladi:
- maslaxat va axborot xizmatlariga haq to’lash, shu jumladan korxona
mulkdorlaridan birining tashabbusi bo’yicha o’tkazilgan auditorlik xizmatlarga haq
to’lash;
- o’zining xizmat ko’rsatuvchi ishlab chiqarishlari va xo’jaliklarni
saqlashdan ko’riladigan zarar;
- salomatlikni muxofaza qilish va xodimlarning ishlab chiqarish jarayonida
bevosita qatnashuvi Bilan bog’liq bo’lmagan dam olishlarni tashkil etuvchi
tadbirlar;
- korxona tomonida mohsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan ishlar
va xizmatlarni (shahar va shaharchalarni obodonlashtirish ishlari, qishloq
xo’jaligiga yordam beri shva boshqa xil ishlar) bajarilish xarajatlari;
- kompensiasiya va rag’batlantirish to’g’risida to’lovlar (vaqtincha mehnat
dehqonini yo’qotgan taqdirda qonun xo’o’jjatlari bilan belgilangan, haqiqiy ish
haqi miqdoricha qo’shimcha haq va boshqalar).
- ish haqini hisoblashda hisobga olinmaydigan to’lovlar va xarajatlar
(qanunchilikka muvofiq bolani ikki yoshga to’lgungacha parvarish qilish bo’yicha
har oylik nafaqani to’lash bo’yicha xarajatlar; pensiyaga ustamalar; pensiyaga
chiqayotgan mehnat faxriylariga bir yo’a to’lanadigan nafaqalar; xodimlarga
to’lanadigan moddiy yordam); - sog’liqni saqlash obyektlari, qariyalar va
nogironlar uylari, bolalarni maktabgacha tarbiya muassasalari, sog’lomlashtirsh
18

lagerlari, madaniyat va sport obyektlari, xalq ta’limi muassaslari, shuningdek frnda
obyektlari ta’minotiga (shu jumladan barcha turdagi fondalr ishlarini o’tkazishga
19

2. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish harajatlarining
o’zgarish tamoyillari.
Korxona foydalanadigan ko’plab resurslar miqdori, ya’ni jonli mehnat, xom-
ashyo, yonilg’i va energiya sarflari tovar hajmining o’zgarishiga tez va oson ta’sir
qiladi. Boshqa resurslar sarfi ta’sirida tovar hajmi o’zgarishi uchun uzoq vaqt talab
qilinadi. Masalan, og’ir sanoat tarmoqlarining ishlab chiqarish quvvatlari ancha
uzoq vaqt oralig’ida mahsulot miqdori o’zgarishiga ta’sir qilishi mumkin. Demak,
ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga vaqt omili, ya’ni xarajat qilingandan
pirovard natija olinguncha o’tgan davr sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli vaqt
omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda
alohida tahlil qilinadi.
Korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish uchun qisqa davrda faqat o’zining
o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli
xarajatlardir. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish inshootlari maydoni,
mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo’lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan
foydalanish darajasini o’zgartirish uchun yetarli bo’lishi mumkin.
Boshqacha aytganda qisqa davr oralig’ida korxonaning ishlab chiqarish
quvvatlari o’zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish hajmi jonli mehnat, xom ashyo va
boshqa resurslar miqdorini ko’paytirish orqali o’zgarishi mumkin. Bunda mavjud
ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish intensivligini oshirish mumkin.
Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va butun
band bo’lgan resurslari miqdorini o’zgartirish uchun yetarli bo’lgan davrdir.
Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining o’zgarishini
taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona xususiyatidan kelib
chiqib farqlanish mumkin. Masalan, yengil sanoat tarmog’ida kiyim-kechak ishlab
chiqaradigan kichkina firma, bir nechta qo’shimcha tikuv mashinasi o’rnatish bilan
o’zining ishlab chiqarish quvvatlarini qisqa vaqtda (bir necha kunda) oshirish
mumkin. Og’ir sanoat tarmoqlarida yangi quvvatlarni ishga tushirish uchun bir necha
yil talab qilinadi.
20

Biz bilamizki, qisqa muddatli vaqt davomida korxona o’zining doimiy (qayd
qilingan) quvvatlariga o’zgaruvchi resurslar miqdorini qo’shib borish yo’li bilan
ishlab chiqarish xajmini o’zgartirishi mumkin. Bu yerda shunday savol tug’iladi:
korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (doimiy resurslarga) ko’proq va yanada
ko’proq miqdorda o’zgaruvchi resurslarni qo’shib borish yo’li bilan ishlab
chiqarish hajmi qanday o’zgarib boradi?
Bu savolga javobni eng umumiy holda samaraning kamayib borishi qonuni
beradi. Bu qonunga binoan, ma’lum davrdan boshlab; korxonaning ishlab
chiqarish quvvatlariga (masalan kapital yoki yerga) o’zgaruvchi resurslar birligini
(masalan, jonli mexnat) ketma-ket qo’shib borish, xar bir keyingi o’zgaruvchi
resurs birligi qiymatiga kamayib boruvchi qo’shimcha mahsulot beradi. Boshqacha
aytganda, agar asosiy kapitalga xizmat ko’rsatuvchi ishchilar soni ko’payib borsa,
ishlab chiqarishga ko’proq ishchini jalb qilib borish bilan ishlab chiqarish hajmini
o’sishi tobora sekinlik bilan ro’y beradi. Bu qonunni tasvirlash uchun quyidagi
misolni keltiramiz. Faraz qilaylik, fermer foydalanadigan yerning doimiy
miqdorigi (masalan 20 ga) ega bo’lib, unda don yetishtiradi. Agar fermer ekinga
qayta ishlov bermasa, bir gektar yerdan 40 sentner hosil oladi deb hisoblaymiz.
Agar ekinga qo’shimcha bir marta ishlov berilsa, hosil 50 s.ga ko’tarilishi mumkin.
Ikkinchi ishlov berish hosilni 57 s. ga, uchinchisi - 61 s.ga, to’rtinchisi, aytaylik 63
s. gacha ko’tarishi mumkin. Ekinga keyingi ishlov berishlar faqat juda kam yoki
nolga teng bo’lgan qo’shimcha hosil beradi.
Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish lozimki, samaraning kamayib borish qonuni,
o’zgaruvchi resurslarning barcha birligi (masalan barcha ishchilar) sifat jixatdan
bir xil degan farazga asoslanadi. Ya’ni har bir qo’shimcha jalb qilingan ishchi bir
xil aqliy layoqatga, bilimga, malakaga, harakat tezligi va shu kabilarga ega deb
hisoblanadi.
Demak qo’shimcha mahsulot, keyingi jalb qilingan ishchi kam malakaga ega
bo’lgani uchun emas, balki kapital (fondlar) ning mavjud miqdoriga nisbatan ko’p
miqdorda ishchilarni band qilish sababli kamayib boradi.
21

Qulay iqtisodiy muhit tufayli, ishlab chiqarish quvvatlarining to’xtovsiz
kengayib borishi natijasida korxona o’rtacha umumiy (yalpi) xarajatlarida qanday
o’zgarish ro’y beradi? Dastlab qandaydir vaqt oralig’ida ishlab chiqarish
quvvatlarining kengayishi o’rtacha umumiy xarajatlarning pasayishi bilan birga
boradi. Ammo oxirgi oqibatda ko’proq va yanada ko’proq quvvatlarni ishga
tushirish o’rtacha umumiy xarajatlarning o’sishiga olib keladi. Bunday hollarni
samaraning kamayib borish qonuni tushuntirib berolmaydi, chunki uning amal
qilish shart-sharoiti ishlab chiqarishda foydalanadigan resurslardan bittasi
miqdorining o’zgarmasligi hisoblanadi. Uzoq muddatli davrda barcha resurslar
miqdori o’zgaradi. Bundan tashqari biz tahlilda barcha resurslar bahosi doimiy deb
faraz qilamiz. Shu sababli uzoq muddatli davrda o’rtacha xarajatlarning o’zgarishi
tamoyilini ishlab chiqarish miqyosi o’sishining ijobiy va salbiy samarasi
yordamida tushuntirish mumkin.
Ishlab chiqarish miqyosining ijobiy samarasi shunda namoyon bo’ladiki,
korxonada ishlab chiqarish hajmi o’sib borishi bilan, bir qator omillar ishlab
chiqarish o’rtacha xarajatlarining pasayishiga ta’sir ko’rsata boshlaydi. Bu omillar
quyidagilar: 1) mehnatning ixtisoslashuvi; 2) boshqaruv xodimlarining
ixtisoslashuvi; 3) kapitaldan samarali foydalanish; 4) ikkilamchi mahsulotlar ishlab
chiqarish.
Korxonada ishlab chiqarish xajmi o’sib borishi bilan qo’llaniladigan
mehnatning ixtisoslashuv darajasini oshirish imkoniyati ortib boradi. Ishlab
chiqarish jarayonida besh yoki oltita operatsiyani bajarish o’rniga, endi har bir
ishchi bitta yagona vazifani oladi. Bitta vazifani bajarish imkoniyatini oshirish esa,
ishchining mehnat unumdoligini o’stiradi. Bu ishlab-chiqarish xarajatlarining
kamayishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining kengayib borishi chuqur ixtisoslashuv tufayli
boshqarish bo’yicha mutaxassislar mehnatidan ancha yaxshi foydalanish
imkoniyatini beradi. Bu oxir oqibatda samaradorlikning oshishi va mahsulot
birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishiga olib keladi.
22

3. Korxona foydasi va uning taqsimlanishi
Korxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotlarning hajmi,
ularga qilingan sarf-harajatlar va foyda tushunchalaridan keng foydalaniladi.
Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag’lar, ularning pul
tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Korxona, pul daromadlaridan sarflangan
barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi.
Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga,
undagi qo’shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko’rinib turibdiki
foydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimcha qiymatdir. Lekin
shu narsani aytish lozimki butun jamiyatda ba’zan alohida olingan bir mamlakatda
foyda massasi bilan qo’shimcha qiymat massasi miqdor jihatdan bir-biriga teng
bo’lishi mumkin. Lekin alohida olingan korxonalarda va tarmoqlarda yaratilgan
qo’shimcha mahsulot olingan foyda miqdoran teng bo’lmasligi mumkin. Chunki
talab va taklif nisbatlarining va baho mexanizmining o’zgarishi ta’sirida bir
tarmoqda yoki bir guruh korxonalarda yaratilgan qo’shimcha mahsulotlar boshqa
korxona va tarmoqlarga foyda shaklida o’tib ketadi.
Korxonaning umumiy foydasidan budjetga (asosan soliq to’lovlari) banklarga
(olingan ssuda uchun foiz) to’lovlar va boshqa majburiyatlar chiqarib tashlansa
korxona sof foydasi qoladi.
Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul
summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlanishi natijasida
hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar
miqdoriga ko’proqdir. Bunda ichki xarajatlar har doim o’z ichiga normal foydani
ham oladi.
Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini tashkil qiladi.
Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda
ifodalanishi foyda normasi deyiladi.
23

Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi.
Bular foydaning joriy sarflarga-korxona xarajatlariga yoki avanslangan mablag’larga
(asosiy va aylanma kapital) nisbatidir.
Bular quyidagicha aniqlanadi:
1. R'=(P/W)*100
bu yerda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; W – iqtisodiy yoki ishlab
chiqarish xarajatlari;
2. R'=(P/Kavans)*100
bu yerda: R' –foyda normasi; P –foyda massasi; Kavans (Asosiy
kapital+Aylanma kapital) –korxona avanslangan mablag’lari yoki asosiy va aylanma
kapitalning o’rtacha yillik qiymati.
Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to’g’ri mutanosib
hamda foydalanilgan avanslangan mablag’lar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu
tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral ko’rsatkichi
hisoblanadi.
Foydaning o’sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o’zgarmagan
holda ikki yo’l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki
bahoni oshirish hisobiga erishish mumkin. Bahoning o’sishi ba’zi iqtisodchilarning
foyda normasi ko’rsatgichini bartaraf etib bo’lmaydigan qusurga ega bo’lgan va shu
sababli samaradorlikni o’lchash uchun mutlaqo yaroqsiz ko’rsatgich sifatida tanqid
qilishlariga sabab bo’ldi.
2019 yilda Respublikamizda faoliyat ko’rsatib kelgan 169 ming korxonalar
yil yakuni bo’yicha 307,6 mlrd. so’m foyda olgan bo’lsa, ulardan 139 korxona 24,7
mlrd. so’mlik zarar ko’rgan.
Butun olingan foydaning 35 foizi sanoat, 20,3 foizi transport, 11,1 foizi savdo
va umumiy ovqatlanish va 5,2 foizi qurilish korxonalari ulushiga to’g’ri kelgan 1
.
1 1
Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги статистика департаменти маълумотларидан олинган.
24

4. Korxonaning foydasini moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi.
Xar Qanday korxonaning, xissadorlik jamiyatining moliyaviy axvoli
barcha uchun befarq emas. Chunki, ularning moliyaviy axvoli davlat,
xissadorliklar va ta’sischilarning manfatlariga bevosita ta’sir etadi. Shuning uchun
korxonalarning moliyaviy axvolini baxolash katta axamiyatga ega.
Korxonalarda mulkiy va moliyaviy munosabatlarni rasmiy
xujjatlashtirish uchun buxgalteriya xisobi olib boriladi. Davr oxirida u moliyaviy
xisobot tuzish bilan yakunlanadi. Xujjatning moliyaviy xisobotlari esa xar 1
xo’jalik yili oxirida xissadorliklarning yoki ularning vakillarining umumiy
yigilishida muxokama etiladi xamda tasdiklanadi.
Xujjatning ta’sis xujjatlari va ta’sis shartnomasida kuzda tutilgan
takdirda unga kredit ajratuvchi bank muassasasiga, jamiyat ixtiyoriy a’zo bo’lgan
assotsiatsiyalarga, birjalarga va boshka tashkilotlarga buxgalterlik xisobining
nusxasi topshiriladi.
Uz mablagi yoki mulkini xujjat faoliyatiga safarbar etgan investor
yoki kreditor mulkdan jamiyatning nechogli samarali foydalanganini baxolay
olishi, foydaning va dividentning tugri xisoblanganiga ishonch xosil kilishi kerak.
Moliyaviy xisobotning asosiy shakli buxgalterlik balansidir.
Yangicha xisobot balansida aktivlar va passivlarning tavsifi bozor
iqtisodiyoti munosabatlariga muvofik keladigan darajada uz ifodasini topgan.
Xujjatning aktivlari balansda jamiyat tomonidan xisobot davrida tasarrufida
bo’lgan va uning nazoratiga olingan vositalar xamda bergan karzlarning Qiymati
sifatida ifodalangan.
Passiv uzilishi vositalar Qiymati va tushadigan daromadlarning
kamayishiga olib keladigan karz xamda kreditorlik karzi buyicha jamiyat
zimmasidagi majburiyatlardir. Aktivlar Qiymatining passivlar Qiymatidan oshishi
jamiyatning uziga karashli vositalarini tovarlar etadi va uning Qiymati xisobot
balansining passivida, uziga karashli vositalar manbai bulimida ifodalanadi. Shu
yerda jamiyat foydasi xam uz foydasini topadi. Xujjatning yangicha balansi
aktivlarning 3 ta bulimi va passivlarning 3 ta bulimidan iborat. Balans aktivlarining
25

1-bulimida asosiy vositalar nomaterial aktivlar, sarmoya sarflari va pudratchilarga
berilgan avanslar, uzok muddatli moliyaviy kuyilmalar Qiymati ifodalanadi. Shu
yerda foydaning ishlatilishi, ziyonlar, xissador kuygan vositalar amalga oshirilgan
xisob kitoblar xam ifodalanadi.
Balansning aktiv kismi 2-bo’limida jamiyat ixtiyoridagi
moddiylashgan aylanma vositalar: ishlab chikarish zaxiralari Qiymati,
tugallanmagan ishlab chikarish, tayyor maxsulotlar va boshkalar to’g’risidagi
ma’lumotlar beriladi. Ishlab chikarishdagi arzon vositalar, maxsus jixozlar va
moslamalar, maxsus kiyimlar va poyafzal dastlabki Qiymatida ifodalanadi.
Jamgarilgan yemirilishi, eskirish Qiymatiga esa aloxida modda shaklida balans
passivida ifodalanadi.
Balans aktivlarining 3- bo’limida g’aznadagi va bank schotidagi
mavjud pu l mablaglari, kiska muddatli Qiymatli kogozlar sotib olishga Qilingan
sarflar va boshka sarmoya sarflari, tovarlar va xizmatlar buyicha debitorlik qarzlari
to’g’risida ma’lumotlar jamlangan.
Balans passivining 1-bo’limida xujjatning uziga karashli aktivlari
manbai tugri ma’lumotlar uz ifodasini topgan. Bu yerda ustav fondi, maxsus
fondlar, ta’minlash fondi, kelgusi davr daromadlari va balans foydasi, xisob-
kitoblar va moliyaviy kapital kuyilmalari buyicha kreditorlik karzlarining xajmi
kayd etiladi. Ushbu bulimda asosiy fondlar va nomaterial aktivlarining eskirishiga
Qilingan ajratmalar, kam Qiymatli vositalar, kutilayotgan xarajatlar va to’lovlarni
koplashiga ajratilgan rezerv mablaglari, xam sotilmagan tovarlar savdo
ustamasining jamlangan Qiymati foydalaniladi.
Balans passivlarining 2- bo’limida banklardan va boshka
mablaglardan olingan kredit to’g’risidagi ma’lumotlar ifodalanadi. Shu bulimda
barcha turdagi uzaytirilgan ssudalar buyicha jamiyatning bankdan karzi
to’g’risidagi ma’lumotni xam ifoda etiladi. Balansda bank kreditlari 3 modda
buyicha turlarga ajratiladi:
 q is q a muddatli kreditlar (1yilga);
 o’ rta muddatli kreditlar (1yildan 3yilgacha);
26

 uzo q muddatli kreditlar (3 yildan ortik muddatga olingan kreditlar)
Balans passivlarining 3 - bulimida tulash muddati yuzaga kelgan
kunidan boshlab, 1 yil mobaynida tugaydigan kiska muddatli kreditorlik karzlari
ifodalanadi. Ushbu bulimda tulash muddati 1 yildan oshmaydigan veksel evaziga
olingan karzlar xam ko’rsatiladi. Uzok muddatli veksellar bilan rasmiylashtirilgan
karzlar esa balans passivining 2- bulimida “uzok muddatli karzlar” tarkibida
ifodalanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xujjatning barQarorligi sarmoyadorlarning
dikkatini tortishi, boshka korxonalar bilan raqobatlashga olishi uning rentabellik
darajasiga boglik. Xo’jalikning rentabelligi uning foydaliligi bo’lib, foyda
summasining vositalar Qiymati va sarmoyaga nisbatan foiz xisobidagi darajasini
bildiradi. Tahlil amaliyotida 3 turdan iborat rentabellik ko’rsatkichlari:
 maxsulot rentabelligi;
 ishlab chikarish fondlari rentabelligi;
 korxonalarga kuyilgan kuyilmalar rentabelligi -hisoblanadi.
Ishlab chikarish fondlarining rentabelligi sotilgan maxsulot
rentabelligi, fondlarning xajmi va tarkibi, aylanma vositalar aylanishi tezligi
uzgarishi, foyda uzgarishi va boshka kuplab omillar ta’sir etadi.
Rentabellik ko’rsatkichlari sof foyda b o’ yicha hisoblanadi.
27

5. Mamlakatimiz korxonalarida tannarxni pasaytirish orqali foyda
normasini oshirishning asosiy yo’nalishlari
«Mamlakatimizning uzoq va davomli manfaatlari taqozo etgan holatlarda va
keskin vaziyatlardan chiqish, ular tug’diradigan muammolarni hal etish zarur
bo’lganda iqtisodiyotda davlat tomonidan boshqaruv usullari qo’llandi va bunday
yondashuv oxir-oqibatda o’zini to’la oqladi. Shu o’rinda O’zbekistonda moliyaviy-
iqtisodiy, budjet, bank-kredit tizimi, shuningdek, iqtisodiyotning real sektori
korxonalari va tarmoqlarining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun
yetarli darajada mustahkam zaxiralar yaratilganini va zarur resurslar bazasi mavjud
ekanini ta’kidlash joiz»1.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning samarali
tarkibiy tuzilmasiga ega bo’lish va shu orqali barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlariga
erishishni ta’minlash muhim shartlaridan hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish
uchun esa, eng avvalo, iqtisodiyotning real sektorini jadal rivojlantirish zarur.
Shunga ko’ra, mamlakatimiz korxonalarini qo’llab-quvvatlash dolzarb ahamiyat
kasb etib, respublikamizda ushbu jarayon bir qator asosiy yo’nalishlar bo’yicha
amalga oshirishni taыozo etadi (1-rasm).
1-rasm. Iqtisodiyot real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlashning
asosiy yo’nalishlari. 3
Ayniqsa, real sektor korxonalarini qo’llab-quvvatlashda ishlab chiqarishni
modernizatsiya qilish, kooperatsiya aloqalarini kengaytirish, mustahkam
3
www . uzland . uz
28

hamkorlikni yo’lga qo’yish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga
ichki talabni rag’batlantirish masalalari alohida o’rin tutdi.
Iqtisodiyotning real sektori – iqtisodiyotning bevosita moddiy ne’matlar
ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish bilan bog’liq soha bo’lib, u o’z ichiga
sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, aloqa tarmoqlarini oladi.
Ishlab chiqarishni modernizatsiyalash – ishlab chiqarishni zamonaviy
texnologiyalar bilan jihozlash, uni ma’naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan
texnik va texnologik qayta tuzish kabi chora-tadbirlarni o’z ichiga oluvchi jarayon.
Ishlab chiqarishni modernizatsiyalashning asosiy yo’nalish va vositalari bo’lib
quyidagilar hisoblanadi: korxonalardan eskirgan asbob-uskunalarni chiqarish;
ishlab chiqarishni zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan jihozlash; mahalliy
resurslar asosida ishlab chiqarishga innovatsion texnologiyalarni joriy etish; ishlab
chiqarilayotgan mahsulot assortimentini kengaytirish; ishlab chiqarish xarajatlarini
pasaytirish va resurslarni tejash; sifatni boshqarish va sertifikatlash tizimini joriy
etish; chiqitsiz va ekologik toza texnologiyalarni joriy etish va boshqalar.
Bugungi kunda respublikamiz iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoq va
sohalarida ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan
qayta jihozlash tadbirlarining keng ko’lamda amalga oshirilishi raqobatdosh
mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Biroq, bu boradagi
jiddiy muammo – mahsulotlarimiz tannarxining yuqori darajada qolayotganligi
ularning raqobatdoshligiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shunga ko’ra, O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining «Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-
quvvatlash, ularni barqaror ishlashini ta’minlash va eksport salohiyatini oshirish
chora-tadbirlari dasturi to’g’risida»gi (2018 yil 28 noyabr) 4058-sonli Farmonida
muhim chora-tadbirlar qatorida mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalarning barcha
resurslardan samarali foydalanishi hisobiga mahsulot tannarxini 20 foizdan kam
bo’lmagan miqdorda pasaytirish orqali ularning raqobatdoshligini ta’minlash
vazifasi ham belgilab berilgan edi.
29

Ushbu vazifani amalga oshirish doirasida mamlakatimiz korxonalarida
tannarxni pasaytirishning asosiy yo’nalishlari sifatida quyidagilarga alohida e’tibor
qaratildi (2-rasm):
2-rasm. Tannarxni pasaytirishning asosiy yo’nalishlari. 4
Natijada 2021 yil mobaynida sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilayotgan
mahsulot tannarxi 18 foizga, Olmaliq kon-metallurgiya kombinati,
«O’zmetkombinat» aksiyadorlik ishlab chiqarish birlashmasi, «O’zeltexsanoat»
uyushmasi, «O’zqurilishmateriallari» kompaniyasi singari va boshqa korxona va
tarmoqlarda 20-25 foizga kamaydi. Jumladan, respublikamizda iqtisodiyot
komplekslari bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxini pasaytirish
bo’yicha erishilgan natijalarni quyidagi jadval orqali ko’rishimiz mumkin (1-
jadval).
Jadvaldan ko’rinadiki, 2021 yilda respublikamiz bo’yicha mahsulot-lar
tannarxini 2079,5 mlrd. so’mga yoki 20,38 foizga qisqartirishga erishilgan.
Iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlashdagi muhim
tadbirlardan yana biri – turli sabablarga ko’ra vujudga kelgan hamda korxonaning
sog’lom moliya-xo’jalik faoliyati yuritishiga jiddiy ta’sir ko’rsatib kelayotgan
qarzlarini qayta ko’rib chiqish (restrukturizatsiya qilish) hisoblanadi. Mazkur
4
www . uzland . uz
30

tadbir orqali korxonalarning mavjud qarzlarining vujudga kelish sabablari va ularni
to’lash imkoniyatlari o’rganiladi.
Xususan, 2021 yil davomida ham davlat tomonidan real sektor korxonalarini
qo’llab-quvvatlash maqsadida 50 ta korxonaning budjet va budjetdan tashqari
jamg’armalarga to’lovlar bo’yicha muddati o’tgan hamda joriy kreditor qarzdorligi
qayta ko’rib chiqildi. Bu mazkur korxonalar tasarrufida 350 milliard so’mdan ortiq
mablag’ni qoldirish, ularning ishlab chiqarish faoliyatini rivojlantirish imkonini
berdi.
3-jadval 5
2021 yilda O’zbekistonda iqtisodiyot komplekslari bo’yicha ishlab
chiqarilgan mahsulotlar tannarxini pasaytirish bo’yicha erishilgan natijalar.
Korxonalarni bankrot deb e’lon qilish hamda moliyaviy-xo’jalik faoliyatini
tarkibiy o’zgartirish orqali qayta tuzish bu boradagi eng to’g’ri va samarali yechim
hisoblanadi. Shunga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 18
noyabrdagi 4053-sonli «Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy
5
www . uzland . uz
31

barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g’risida» gi Farmonida
ko’zda tutilgan iqtisodiy nochor korxonalarni moliyaviy sog’lomlashtirish,
modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan yangilash jarayoniga tijorat
banklarining mablag’larini kengroq jalb qilishni yo’lga qo’yish tadbirlari muhim
hisoblanadi.Qarorda Respublika Komissiyasining qarori asosida bankrot
korxonalarni tijorat banklariga sotish yoki to’g’ridan-to’g’ri balansiga berishning 3
ta mexanizmi ko’zda tutilgan:
1) bankrot korxona kreditorlik qarzi tarkibining 70%i va undan ortiq qismini
bank kreditlari tashkil etsa, u holda korxonani tijorat banklari balansiga berish;
2) bankrot korxonani auksion savdolari orqali eng yuqori narxni taklif qilgan
va tegishli majburiyatni o’z zimmasiga olgan tijorat banklariga sotish;
3) bankrot korxonanitanlov savdolari orqali tijorat banklariga «nol»
qiymatda investitsion majburiyat sharti bilan sotish.
Ushbu tadbirlar mamlakatimizdagi bankrot korxonalarni tarkibiy qayta
tuzish hamda yangi xo’jalik faoliyatini yo’lga qo’yish jarayonlarini sezilarli
darajada tezlashtirdi. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
2018 yil 19 noyabrdagi 4010-sonli «Iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat
banklariga sotish tartibini tasdiqlash to’g’risida» gi Farmoyishi bilan iqtisodiy
nochor korxonalarning moliyaviy qobiliyatini tiklash bo’yicha bir qator imtiyozlar
(ko’maklar) berilgan. UshbuFarmoyishga ko’ra bankrot korxonalar negizida yangi
tashkil etilgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar:
 qo’shimcha qiymat solig’idanozod qilindi;
 uch yil davomida foyda solig’i, yagona soliq to’lovi, mulk solig’i va
yer
soliqlarinito’lashdan ozod qilindi;
 boshqaruv kompaniyalarga berilganda foyda solig’i va yagona soliq
to’lovidan ikki yil davomida ozod qilindi. Buning natijasida sobiq bankrot
hisoblangan, endilikda tarkibiy qayta tuzish orqali faoliyatini yangilagan
korxonalarning faoliyat ko’rsatkichlarida sezilarli o’zgarishlar ro’y berdi.
Shuningdek, yuqorida qayd etilgan me’yoriy hujjatlar orqali tijorat
32

banklariga ham muayyan imkoniyatlar berilgan, jumladan:
 bankrot korxona negizida ustav jamg’armasi 100%gacha bo’lgan
yangi korxona tashkil etish;
 bankrot korxonaning tugatilishi munosabati bilan unga avval berilgan,
qoplanmagan kreditini, shu jumladan Hukumat kafolati bilan berilgan kredit
summasini bank kengashining qarori bilan hisobdan chiqarish;
 bankrot korxonauchun malakali boshqaruv kompaniyasini tuzish va
jalb qilish;
 bankrot korxonani tugatish bahosida sotib olib, uning faoliyatini
tiklab, qaytadan bozor bahosida sotish va h.k.
Ayni paytda mazkur jarayonning samaradorligi va ta’sirchanligini
ta’minlash maqsadida tijorat banklariga bir qator majburiyatlar
yuklangan,jumladan:
 tijorat banklari balansiga o’tkazilgan bankrot korxonalarni tiklash,
texnik va texnologik modernizatsiya qilish va ishlab chiqarishni qayta
qurollantirish, zarur bo’lganda korxonani to’liq restrukturizatsiya qilish orqali
faoliyat yo’nalishini o’zgartirish, strategik hamkorlar va investorlarni jalb qilishni
nazarda tutuvchi biznes-rejalarni ishlab chiqish;
 yollangan har bir korxona boshqaruvchisi ishlab chiqarishda kutilgan
natijalarga erishishi orqali ishlab chiqarishlarga zamonaviy va yuqori malakali
boshqaruvchilarni jalb qilish ishlarini olib borishi;
 banklar tasarrufiga berilgan bankrot korxonalari kelgusi faoliyati
ustidan Iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish bo’yicha Respublika
komissiyasida hisobot berishlari yo’lga qo’yilgan. Past rentabelli va iqtisodiy
nochor korxonalarni tugatish va bu jarayonga tijorat banklarini jalb qilish borasida
belgilangan tadbirlar korxonalarning moliyaviy barqarorligini oshirishda muhim
rol o’ynadi. Prezidentimiz ma’ruzasida ta’kidlanishicha, 2020 yilda mamlakatimiz
147 tasi tijorat banklari balansiga o’tkazildi.
33

Bugungi kunda tijorat banklari balansiga o’tkazilgan 140ta iqtisodiy nochor
korxonada ishlab chiqarish to’liq qayta tiklanib, istiqbolli sarmoyadorlarga sotildi,
qolganlarida moliyaviy sog’lomlashtirish ishlari olib borilmoqda.
Bu borada ko’rilgan chora-tadbirlar mamlakatimiz iqtisodiyotini ortiqcha
yukdan xalos qilish, budjet va ish haqi bo’yicha umumiy miqdori 1 trillion so’m
kreditorlik qarzini uzish, bankrot korxonalar negizida 100 dan ortiq yangi turdagi
ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish, qo’shimcha ravishda 17 mingdan ortiq
ish o’rni yaratish imkonini berdi. Bundan ko’rinadiki, mamlakatimizda
iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo’llab-quvvatlash choralarining izchil
amalga oshirilishi barqaror va mutanosib o’sish sur’atlarini ta’minlash uchun
yetarli shart-sharoit yaratilmoqda.
34

Xulosa
Mamlakatimiz taraqqiyotining ijtimoiy yo’naltirilgan bozori iqtisodiyoti
yo’lining tanlanishi xo’jalik yuritish shakllarining xilma-xilligi hamda tadbirkorlik
faoliyatini kuchayishini taqozo etadi. Bu xol respublikamizda ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish, sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari faoliyatining
shakllanishi, xo’jalik yuritishi va ishlab chikarishni tashkil etishning turli – tuman
yangi shakllarini tashkil topishiga va o’z faoliyatini yuksaltirib borishiga olib
kelmokda. Bugungi ishlab chiqarish va noishlabchiqarish korxonalarining kundagi
eng asosiy muammolardan biri ishlab chiqarish va rejalashtirish bilan bog’liq
muammolarni bartaraf etishni orqali ishlab chiqrish samaradorligini oshirishdan
iborat.
O’zbekiston iqtisodiy tizimi transformatsiyasi raqobatchilik muhitida
bozorning mutanosib talablariga ko’ra tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va
xo’jalik yuritishning yangi ishtirokchilarining (sub’ektlarining) shakllanishiga
sabab bo’ldi. Ular faoliyatini samarali tashkil etish bugungi kuning eng dolzarb
iqtisodiy masalalaridan biri milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonini
jadallashuviga xizmat qiladi. Bu boradagi vazifalarni hal etishda, mavjud ishlab
chiqarish sub’ektlarini xususiylashtirish va qayta tashkil etish, shuningdek,
nodavlat va yuridik tashkilotlar ulushlari ishtirok etgan kichik va o’rta firmalarni
kiritish lozim.
O’zbekistonda korxonalar faoliyatini shakllanishi va rivojlanishi ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining milliy modeli xususiyatlari, xalqimizning
o’ziga xos an’analari, iqtisodiy ko’nikmalari bilan ham ifodalanadiki, qator ilmiy
tadqiqotlarda bu narsa ahamiyatdan chetda qolgani holda, muammo boshqa
davlatlar tajribasiga asoslangan ravishda hal etiladi. Bu esa kelajakda korxonalar
foydasini shakllanishi va uning taqsimlanishi bilan bog’liq mummolarni bartaraf
etishni taqozo etadi. Shunday ekan, ushbu ishda yuqoridagi masalarga xususiy va
umumiy yondashgan tarzda, fikr va mulohazalar keltirilgan va ilgari surilgan.
Ma’lumki, deyarli hamma holllarda natijaning nechog’lik samara berishi ko’p
35

jihatdan ushbu korxonada rejalashtirish hamda uning tashkil etilish shakliga
chambarchas bog’liq bo’ladi.
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida Respublikada amalga
oshirilayotgan iqtisodiy siyosat erkin bozor, pul munosabatlariga asoslangan,
iqtisodiy tizim va huquqiy demokratik davlat barpo etishga qaratilgan. Bunday
maqsadni amalga oshirishda albatta, korxonalar foydasini taqsimlash bilan bog’liq
munosabatlarni rejalashtirish va boshqaruv tizimida tig’izliklar yuzaga kelishi,
bunday tig’izlikni bartaraf etishda mavjud usullar bilan birga yangi va zamonaviy
rejalashtirish tizimini shakllantirish maqsadga muvofiq.
36

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent-"O'zbekiston"-2021.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2020.
3. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Oliy Majlisga murojatnomasi 2021.
4. 2020-2021-yillarda iqtisodiy o'sishni tiklash va iqtisodiyot tarmoqlari da
hamda sohalarida tizimli islohotlarni davom ettirish chora-tarbirlari to'gri sidagi
Vazirlarlar Mahkamasining 2020-yil 29-avgustdagi 526-son qaroriga ilova.
5. O'zbekiston Respublikasi Prezedenti Sh. Mirziyoyevning " "Urgut", "G'ij
divon", "Qo'qon", "Xazoraps" erkin iqtisodiy zonalarini tashkel etish to'grisida" gi
2017-yil 12-yanvardagi farmoni.
6. Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O’zbekiston strategiyasi”
Internetdan olingan veb saytlar:
1. www.thebanker.com
2. www.bankinfo.uz
3. www . uzland . uz
4. www . peugeotufa . ru
5. www . travel - library . com www.thebanker.com
6. http :// www . bankofengland . co . uk / markets / money / index . htm
7. http :// www . bankofengland . co . uk / coreuproses . htm
8. www.cer.uz
37

Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi

Sotib olish