Ishlab chiqarish xarajatlari va foyda tashkil topishining xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	359.0KB
Xaridlar	30
Yuklab olingan sana	25 Avgust 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Ishlab chiqarish xarajatlari va foyda tashkil topishining xususiyatlari

Sotib olish

1Ishlab chiqarish xarajatlari va foyda tashkil
topishining xususiyatlari
Reja:
Kirish
1. Ishlab chiqarish harajatlari va uning turlari
2. Foyda mazmuni va uning taqsimlanishi
3. Foyda normasi va massasi
4. Foydani oshirish va unga ta`sir etuvchi omillar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

2Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Buxgalteriya hisobida xarajatlarni o’lchash butunlay
hisob-kitobga asoslanadi. Bu narxlarning asosidir. Har qanday iqtisodiy
jarayonning natijasini aniqlash bitta pul hisoblagichida ushbu jarayon davomida
yuzaga kelgan xarajatlarni umumlashtirish va yangi olingan buxgalteriya
ob'ektlarining tannarxini kamaytirish orqali mumkin.
Kalkulyatsiya tushunchasi xarajatlarning belgilangan nomenklaturasi, ularning
kelib chiqish joyi bo’yicha ayrim turdagi mahsulotlar (ishlar, xizmatlar) ning butun
mahsuloti va birliklarining tannarxini hisoblash uchun qo'llaniladigan usullar
majmuini o'z ichiga oladi. Mahsulotning haqiqiy tannarxini hisoblash ishlab
chiqarish va mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari bo'yicha tegishli rejali
ko’rsatkichlar bilan solishtirganda buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida amalga
oshiriladi. Tannarxni hisoblash jarayonida ishlab chiqarish xarajatlari ishlab
chiqarilgan mahsulot soni bilan taqqoslanadi va mahsulot birligining tannarxi
aniqlanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi.
Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (kor-xona) o`z faoliyati
natijalaridan ko`proq daromad olishga harakat qiladi. Har qanday korxona nafaqat
o`zining tovarini ancha yuqori baholarda sotishga, balki mahsulot ishlab chiqarish
va uni sotish-ga qilinadigan sarf-xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.
Ishlab chiqarish sarf- xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va
iste'molchilarga yetkazib berish uchun qilinadigan barcha sarflar tushuniladi.
Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi
materiallar, yonilg`i va energiya uchun qilingan xarajatlar, asosiy kapital
amortizatsiyasi, ish haqi va ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar, foiz to’lovlari va boshqa
xarajatlar kiradi. Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi
ifodasi mahsulot tannarxini tashkil etadi.

3Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo’lib o’rganish mumkin.
1. bevosita ishlab chiqarish xarajatlari:
2. muomala xarajatlari:
-Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotni bevosita ishlab chiqarish uchun
qilinadigan barcha sarflar: ish haqi, xom ashyo, material sarflari, amortizatsiya va
hokazolar. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir
qismini tashkil qiladi.

41. Ishlab chiqarish x arajatlari va uning turlari
Milliy iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish birliklari (korxona, firma) o`z faoliyati
natijalaridan ko`proq foyda olishga harakat qiladilar. Har qanday korxona oladigan
foyda nafaqat o`zining tovarini ancha yuqori narxlarda sotishga, balki tovar ishlab
chiqarish va uni sotishga qilinadigan xarajatlarni kamaytirishga ham intiladi.
Tovarlarni sotish narxlari asosan korxona faoliyatiga bog’liq bo`lmagan tashqi
sharoitlar bilan belgilansa, ishlab chiqarish xarajatlari korxonaning ishlab chiqarish
va tayyor tovarlarni sotish jarayonlarini tashkil qilish samaradorligi darajasiga
bog’liq. Lekin har qanday tovarni ishlab chiqarish va sotish uchun ma`lum sarf
xarajatlar talab etiladi. Hozirda ishlab chiqarish xarajatlarini tadqiq etishda ikki xil
yondashuv – klassik va neoklassik yoki zamonaviy kontseptsiyalardan
foydalaniladi. Klassik nazariya yondashuviga ko`ra, ishlab chiqarish xarajatlari –
bu mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga oshirilgan barcha jonli mehnat, pul va
moddiy sarflardir.
Umumiy nazariy jihatdan quyidagilarni farqlash lozim:
1) ishlab chiqarishning ijtimoiy xarajatlari yoki mahsulot qiymati;
2) korxona (firma)ning individual ishlab chiqarish xarajatlari.
Ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari – bu mahsulot ishlab chiqarish uchun
ijtimoiy zaruriy mehnatning umumiy (jonli va moddiylashgan) sarflaridir.
Ular mazkur mahsulotni ishlab chiqarish jamiyat uchun qanchaga tushganligini
ko`rsatadi. Tovar ishlab chiqarish sharoitida ijtimoiy xarajatlar pul shaklida
namoyon bo`ladi va tovar qiymatiga muvofiq tushadi, ya`ni:
w = c + v + m
bu erda: w – ijtimoiy ishlab chiqarish xarajatlari yoki mahsulot qiymati; s –
iste` mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati ; v – ishchi kuchi qiymati (ish
haqi) ; m – qo`shimcha qiymat.
Korxona ishlab chiqarish xarajatlari deganda tovar va xizmatlarni ishlab
chiqarish va iste`molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar
tushuniladi:

5k = s + v
Korxona ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga xom-ashyo, asosiy va yordamchi
materiallar, yonilg’i va energiya xarajatlari, asosiy kapital amortizatsiyasi, ish haqi
va ijtimoiy sug’urta ajratmalari, foiz to`lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Korxona
tomonidan ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi
ifodasi mahsulot tannarxini tashkil qiladi.
Korxona ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo`lib o`rganish mumkin: bevosita
ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari (8.1-chizma).
1-chizma
Xarajatlarning namoyon bo`lish sohasiga ko`ra turkumlanishi
Bevosita ishlab chiqarish xarajatlari faqat tovarni ishlab chiqarish bilan
bog’liq xarajatlarni o`z ichiga olib, tovar birligi qiymatining faqat bir qismini
tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam
bo`ladi.
Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog’liq
bo`lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan iste`molchiga yetkazilguncha
ketadigan sarflarga aytiladi. Ular ikki guruhga bo`linadi: qo`shimcha muomala
xarajatlari va sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o`rash, qadoqlash, saralash,
transportga ortish, tashish va saqlash xarajatlari qo`shimcha muomala
xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish
xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini UMUMIY XARAJATLAR
Ishlab chiqarish xarajatlari Muomala xarajatlari
Ish haqiXom-ashyo
xarajatlari Yonilg’I va moylash
materiallari xarajatlari
Amortizatsiya va h.k. Qo’shimcha
muomala xarajatlari Sof muomala
xarajatlari

6oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan
qoplanadi. 1
Cof muomala xarajatlari tovarni sotish bilan bog’liq bo`lib, sotuvchilarning
maoshi, marketing (iste`molchilar talabini o`rganish), reklama va shu kabi
xarajatlardan iborat bo`ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va
ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda
hisobidan qoplanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo`nalishdagi kontseptsiyalari marjinalistlar
va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo`lib, ular bu boradagi klassik
nazariyalarni ham ma`lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu kontseptsiyalarning
o`ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini tushuntirishda
resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish imkoniyatlaridan kelib
chiqadilar.
Marjinalistik sarf-xarajatlar nazariyasi bo`yicha korxona ishlab chiqarish
jarayonida foydalaniladigan resurslar o`z resurslari yoki jalb qilingan resurslar
bo`lishi mumkin. Shunga ko`ra xarajatlar ichki yoki tashqi xarajatlarga bo`linadi
(2-chizma).
2-chizma
Xarajatlarning jalb etilish manbaiga ko`ra turkumlanishi
1
O`zbekiston Respublikasi qonuni.O`zbekiston Respublikasida bankrotlik to`g`risida. T. «O`zbekiston»
O`zbekistonning yangi qonunlari. 2019 y.

7Tashqi xarajatlar korxona tomonidan zarur resurs va xizmatlarni
tashqaridan to`lov asosida jalb etishi uchun sarf qilingan xarajatlardir.
Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom - ashyo va materiallar uchun
to`lovlar, kredit uchun foiz to`lovlari, ijaraga olingan er uchun renta, transport
xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to`lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to`lov
hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham
ataladi.
Korxonaning o`ziga tegishli bo`lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq
xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul to`lovlari shaklida
chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o`z resurslari qiymatini
shunga o`xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga
oshiriladi.
Tashqi va ichki xarajatlarning mohiyatini ochib berish, ularning bir-biridan farqini
tushuntirishda bugungi kunda xo`jalik amaliyotimizda faoliyat yuritayotgan
ko`plab yakka tartibdagi tadbirkorlarni yaqqol misol tariqasida keltirish mumkin.
Aytaylik, biron-bir tadbirkor o`ziga qarashli bo`lgan xonadonda kichik ishlab
chiqarish tsexi tashkil qildi. Bu erda uning tashqi xarajatlari aniq: ishlab chiqarish
uchun zarur bo`lgan xom-ashyo uchun to`lov, elektr energiyasi, suv va boshqa UMUMIY
XARAJATLAR
Tashqi xarajatlar Ichki xarajatlar
Ishchi kuchiga sarflar
Xom-ashyo xarajatlari
Yonilg’I–energiya xarajatlari
Transport-aloqa xizmati
xarajatlari Asosiy kapital amortizatsiyasi
Ijara haqi
Qarz pul mablag’lari va foizlari
Bank xizmati xarajatlari Me’yordagi foyda

8kommunal xizmatlar uchun to`lovlar, transport xizmatlari uchun to`lov va
boshqalar. Bu o`rinda ichki xarajatlar nimadan iborat bo`ladi, degan savol tug’ilishi
tabiiy. Misolimizdan ko`rinadiki, tadbirkor tsex binosi sifatida o`z xonadonidan
foydalanyapti. Shubhasiz, u o`z xonadonidan foydalanganligi uchun o`ziga haq
to`lamaydi, biroq agar u ushbu xonadonni biron-bir kishiga ijaraga berganida
ma`lum miqdorda (aytaylik, bir oyga 2000000 so`m) pul daromadi olgan bo`lar
edi. Uning xonadonidan tsex sifatida foydalanish muqobil holatda kelishi mumkin
bo`lgan ijara to`lovidan, ya`ni 2000000 so`mdan mahrum etmoqda. Demak, bu
o`rinda tadbirkor «ko`zga ko`rinmagan» holda 2000000 so`m sarflamoqda, ya`ni
ichki xarajat qilmoqda. Bu turdagi ichki xarajatlarga yana tadbirkorning o`zining
ish haqini, agar oila a`zolari mehnatidan foydalansa, ularning ish haqini va shunga
o`xshash boshqa xarajatlarni kiritish mumkin. Shu bilan birga tadbirkorlik
faoliyatini ushlab turish uchun zarur bo`lgan to`lov – me`yordagi foyda ham renta
va ish haqi bilan birga xarajatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Me`yordagi foyda
iqtisodiy foydadan farq qiladi. Me`yordagi foyda – bu iqtisodiy resurs sifatidagi
tadbirkorlik qobiliyatini rag’batlantirib turish uchun to`lanadigan haq
hisoblanadi. Agar biron-bir faoliyat turi me`yordagi foyda keltirmasa, tadbirkor bu
faoliyat turi bilan shug’ullanishdan to`xtaydi va o`zining kuch-quvvatini boshqa
faoliyatga sarflaydi. Sarf-xarajatlarni ichki va tashqi xarajatlarga ajratish korxona
iqtisodiy faoliyati samaradorligini oshirish yo`llarini qiyosiy tahlil qilish imkonini
beradi. 2
Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga ta`sir qilish yoki qilmasligiga qarab xarajatlar
doimiy va o`zgaruvchi xarajatlarga bo`linadi ( 8 .3-chizma).
Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) ta`sir
qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Doimiy xarajatlar ( DX )
ishlab chiqarish hajmining o`sishiga bevosita ta`sir etmaydi va ishlab chiqarishning
har qanday, hatto nolinchi hajmida ham mavjud bo`ladi. Bunga korxonaning to`lov
majburiyatlari (qarzlar bo`yicha foiz va boshqalar), soliqlarning ishlab chiqarish
hajmiga bog’liq bo`lmagan turlari, amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qo`riqlash
2
O`zbekiston Respublikasi qonuni.O`zbekiston Respublikasida mehnatni muhofaza qilish
to`g`risida.O`zbekistonning yangi qonunlari.T. «Adolat» 8-tom. 2020 y.

9xizmatiga to`lov, uskunalarga xizmat ko`rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari
maoshi va shu kabilar kiradi. 3
3
A.I.Dobro`nin. L.S.Tarasevich Ekonomicheskaya teoriya. ( Uchebnik dlya VUZov). Sankt-Peterburg 2000 g. Str.
153-198.

103-chizma
Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga ta`siriga ko`ra xarajatlarning
turkumlanishi
O`zgaruvchi xarajatlar ( O`X ) deb ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga
ta`sir qiladigan xarajatlarga aytiladi. Unga xom-ashyo, material, yonilg’i,
transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilarga qilinadigan sarflar kiradi.
Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o`zgaruvchi xarajatlar
yig’indisi umumiy xarajatlar (UX)ni tashkil qiladi.
Doimiy (DX), o`zgaruvchi (O`X) va umumiy (UX) xarajatlarning grafikdagi
ifodasini 8.4-chizma orqali ko`rishimiz mumkin.
Mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hisoblash uchun
o`rtacha umumiy, o`rtacha doimiy va o`rtacha o`zgaruvchi xarajatlar
tushunchalaridan foydalaniladi. O`rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy)
xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori nisbatiga teng:
; UMUMIY XARAJATLAR
Doimiy xarajatlar O’zgaruvchan xarajatlar
Korxona to’lov majburiyatlari Xom-ashyo
Soliqlar Materiallar
Amortizatsiya ajratmalari Yonilg’i
Ijara haqi Transport xizmati
Qo’riqlash xizmati xarajatlari Ishchilar ish haqi va shu kabilar uchun
xarajatlar
Boshqaruv xodimlari maoshi va h.к.

11bu erda: O`UX – o`rtacha umumiy xarajatlar;
UX – umumiy xarajatlar;
M – ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.

8 .4-chizma
Doimiy, o`zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi tasviri

S
UX
O`X
DX
0 Q
O`rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan
mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:
;
bu erda: O`DX – o`rtacha doimiy xarajatlar;
DX S – doimiy xarajatlar summasi.
O`rtacha o`zgaruvchi xarajatlar o`zgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan
mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:
;
bu erda: O`O`X – o`rtacha o`zgaruvchi xarajatlar;
O`X S – o`zgaruvchi xarajatlar summasi.

12Shartli raqamlar yordamida korxonaning doimiy, o`zgaruvchi, umumiy va o`rtacha
xarajatlari to`g’risidagi misolni ko`rib chiqamiz (8.1-jadval).
1-jadval
Korxonaning doimiy, o`zgaruvchi, umumiy va o`rtacha xarajatlari
Ishlab
chiqarilga
n
mahsulot
miqdori,
dona Korxona xarajatlari, ming so`m O`rtacha xarajatlar, so`m
Doimiy
xarajatla
r O`zgaruvch
i xarajatlar Umumiy
xarajatla
r Doimiy
xarajatla
r O`zgaruvch
i xarajatlar Umumiy
xarajatla
r
0 100 0 100 100000 0 100000
100 100 120 220 1000 1200 2200
200 100 240 340 500 1200 1700
300 100 360 460 333 1200 1533
400 100 490 590 250 1225 1475
500 100 640 740 200 1280 1480
600 100 810 910 167 1350 1517
Jadvaldan ko`rinadiki, o`rtacha doimiy xarajatlar mahsulot ishlab chiqarish
hajmining o`sishi bilan kamayib bormoqda. Bu ishlab chiqarish hajmining
kengayishi bilan korxonaning doimiy xarajatlari mahsulotlarning tobora ko`payib
boruvchi miqdoriga taqsimlanib borishi natijasida ro`y beradi. O`rtacha
o`zgaruvchi va o`rtacha umumiy xarajatlar esa ishlab chiqarish hajmining o`sishi
bilan turlicha o`zgaraishi mumkin. Bizning misolimizda o`rtacha o`zgaruvchi
xarajatlar 100 dan 300 donagacha bir xilda bo`lib, ishlab chiqarishning yanada
kengayishi bilan ortib bormoqda. O`rtacha umumiy xarajatlar esa 400 donagacha
miqdorda pasayib borib, undan yuqori miqdorlarda o`smoqda. Jadvaldan
ko`rinadiki, o`rtacha umumiy xarajatlarni o`rtacha doimiy va o`rtacha o`zgaruvchi
xarajatlarning yig’indisi sifatida ham ifodalash mumkin:
O`UX = O`DX + O`O`X .

13Bu o`rtacha umumiy, doimiy va o`zgaruvchi xarajatlarning egri chiziqlari quyidagi
ko`rinishda bo`ladi (8.5 - chizma):
8.5-chizma
O`rtacha xarajatlarning egri chiziqlari
S
O`UX
O` U X
M
O`DX
0 Q
Eng yuqori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning zarur
miqdorini aniqlash lozim . Bunda iqtisodiy tahlil vositasi bo`lib so`nggi qo`shilgan
xarajat tushunchasi xizmat qiladi. So`nggi qo`shilgan xarajat deb mahsulotning
navbatdagi birligini ishlab chiqarish bilan bog’liq qo`shimcha xarajatlarga
aytiladi:
;
bu erda: SQX – so`nggi qo`shilgan xarajat;
∆ UX – umumiy xarajatlarning o`zgarishi;
∆ M – mahsulot miqdorining o`zgarishi.
Qo`shilgan xarajatlarni har bir navbatdagi qo`shilgan mahsulot birligi uchun
aniqlash mumkin. Tovar yoki xizmatlarning keyingi qo`shilgan birligini ishlab
chiqarishga to`g’ri keladigan xarajatlar o`rtacha qo`shilgan xarajatlar
deyiladi.

14Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishda vaqt omili, ya`ni xarajat qilingandan
pirovard natija olinguncha o`tgan davr sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli vaqt
omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda
alohida tahlil qilinadi.
Qisqa muddatli davr – bu korxonaning faqat o`zgaruvchi xarajatlari miqdorini
o`zgartirish uchun taqozo etiladigan davrdir. Misol uchun, korxona mahsulotiga
talab keskin oshdi, deb faraz qilaylik. Taklifning muayyan hajmida talabning oshishi
narxning ham ko`tarilishiga va binobarin, korxona foydasining ko`payishiga olib
keladi. O`z o`rnida, ishlab chiqarish hajmini oshirish orqali korxona foyda massasini
yanada oshirish imkoniga ega. Buning uchun u eng avvalo qisqa muddatli davrdagi
ishlab chiqarish xarajatlarini amalga oshiradi. Bunday xarajatlar qatoriga
quyidagilarni kiritish mumkin:
1) jonli mehnat xarajatlarini oshirish, ya`ni qo`shimcha ishchi kuchini yollash va
ulardan foydalanish;
2) xom-ashyo, material, elektr energiyasi va boshqa xarajatlar miqdorini ko`paytirish; 4
3) nisbatan arzon va ishlab chiqarishga osonlik bilan joriy etish mumkin bo`lgan
mehnat vositalari miqdorini ko`paytirish va h.k.
Bundan ko`rinadiki, korxona ishlab chiqarish hajmini o`stirish uchun qisqa davrda
faqat o`zining o`zgaruvchi xarajatlari miqdorini o`zgartirishi mumkin bo`lib, ular
qisqa muddatli xarajatlar hisoblanadi. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab
chiqarish bino va inshootlari maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy
bo`lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini o`zgartirish
uchun yetarli bo`lishi mumkin.
Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va
barcha band bo`lgan resurslari miqdorini o`zgartirish uchun yetarli bo`lgan
davrdir. Bu erda shuni ta`kidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining
o`zgarishini taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona
xususiyatidan kelib chiqib farqlanishi mumkin. Misol uchun, tikuvchilik korxonasida
ishlab chiqarish quvvatlarini nisbatan qisqa muddatda, masalan bir necha kunda
4
E.F.Borisov. Ekonomicheskaya teoriya. M. «Yurist» 1999. Gl.9, 10, 11, 12 Str. 234-354.

15o`zgartirish mumkin. Buning uchun bir necha ish stoli va tikuvchilik mashinalari sotib
olish va o`rnatish kifoya qiladi. Mashinasozlik yoki neftni qayta ishlash zavodidagi
qo`shimcha quvvatlarni ishga tushirish esa bir necha yilni taqozo etishi mumkin.
Uzoq muddatli davrda barcha xarajatlar, shu jumladan, doimiy xarajatlar ham
o`zgaruvchi hisoblanadi.
Qisqa muddatli vaqt davomida korxona o`zining doimiy (qayd qilingan)
quvvatlariga o`zgaruvchi resurslar miqdorini qo`shib borish yo`li bilan ishlab
chiqarish hajmini o`zgartirishi mumkin. Biroq, ishlab chiqarish quvvatlariga
(doimiy resurslarga) qo`shilgan o`zgaruvchi resurslar ma`lum vaqtdan so`ng
kamayib boruvchi natija (mahsulot) beradi. 5
Bu holat marjinalistlar tomonidan ishlab chiqilgan unumdorlikning pasa yib
borishi qonuni orqali izohlab beriladi. Unga ko`ra, ma`lum davrdan boshlab
korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (masalan kapital yoki yerga)
o`zgaruvchi resurslar birligi (masalan, jonli mehnat) ni ketma-ket qo`shib borish,
har bir keyingi o`zgaruvchi resurs birligi qiymatiga kamayib boruvchi qo`shi lgan
mahsulot beradi. Boshqacha aytganda, agar asosiy kapitalga xizmat ko`rsatuvchi
ishchilar soni ko`payib borsa, ishlab chiqarishga ko`proq ishchini jalb qilib borish
bilan ishlab chiqarish hajmining o`sishi tobora sekinlik bilan ro`y beradi. Bu
qonunni tasvirlash uchun quyidagi misolni keltiramiz. Faraz qilaylik, fermer
foydalanadigan yerning doimiy miqdoriga (masalan 20 ga) ega bo`lib, unda don
yetishtiradi. Agar fermer ekinga qayta ishlov bermasa, har bir gektar yerdan 40
tsentnerdan hosil oladi deb hisoblaymiz. Agar ekinga qo`shimcha bir marta ishlov
berilsa, hosildorlik 50 ts/ga ga qadar ko`tarilishi mumkin. Ikkinchi ishlov berish
hosildorlikni 57 ts/ga, uchinchisi - 61 ts/ga, to`rtinchisi, aytaylik 63 ts/ga ga qadar
ko`tarishi mumkin. ekinga keyingi ishlov berishlar juda kam yoki nolga teng
bo`lgan qo`shimcha hosil beradi. Bu yerda shuni ta`kidlab o`tish lozimki,
unumdorlikning pasayib borish qonuni, o`zgaruvchi resurslarning barcha birligi
(masalan barcha ishchilar) sifat jihatidan bir xil degan farazga asoslanadi. Ya`ni,
har bir qo`shimcha ravishda jalb qilingan ishchi bir xil aqliy layoqatga, bilimga,
5
A.O`lmasov. Iqtisodiyot asoslari. T. «Mehnat» 1997 y. V-VII- boblar. N.Beknozov.Yu.Yo`ldoshev va boshqalar.
Bozor iqtisodiyoti nazariyasi. T. «Universitet» 1993 y. 5-6 Mavzu.

16malakaga, harakat tezligi va shu kabilarga ega deb hisoblanadi. Demak, qo`shilgan
mahsulot keyingi jalb qilingan ishchi kam malakaga ega bo`lgani uchun emas,
balki kapital (fondlar)ning mavjud miqdoriga nisbatan ko`p miqdorda ishchilarni
band qilish sababli kamayib boradi. Bu erda ishlab chiqarish omillari o`rtasidagi
nisbat, mutanosiblik buzilishi sodir bo`ladi. Bundan ko`rinib turibdiki,
unumdorlikning pasayib borishi degan qonun tabiiy ravishda o`zidan o`zi emas,
balki omillarning boshqasi o`zgarmagani holda ayrimlarini ko`r-ko`rona
ko`paytirib, ular o`rtasidagi mutanosiblik buzilganda sodir bo`ladi.
Qulay iqtisodiy muhit tufayli ishlab chiqarish quvvatlarining to`xtovsiz kengayib
borishi natijasida korxona o`rtacha umumiy (yalpi) xarajatlarida qanday o`zgarish
ro`y beradi? Dastlab, qandaydir vaqt oralig’ida ishlab chiqarish quvvatlarining
kengayishi o`rtacha umumiy xarajatlarning pasayishi bilan birga boradi. Ammo
oxir-oqibatda ko`proq va yanada ko`proq quvvatlarni ishga tushirish o`rtacha
umumiy xarajatlarning o`sishiga olib keladi. Bunday hollarni samaraning kamayib
borish qonuni tushuntirib berolmaydi, chunki uning amal qilish shart-sharoiti
ishlab chiqarishda foydalanadigan resurslardan bittasi miqdorining o`zgarmasligi
hisoblanadi. Uzoq muddatli davrda barcha resurslar miqdori o`zgaradi. Bundan
tashqari biz tahlilda barcha resurslar narxini doimiy deb faraz qilamiz. Shu sababli
uzoq muddatli davrda o`rtacha xarajatlarning o`zgarishi tamoyilini ishlab chiqarish
miqyosi o`sishining ijobiy va salbiy samarasi yordamida tushuntirish mumkin.

172. Foyda mazmuni va uning taqsimlanishi
Korxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotlarning hajmi, ularga
qilingan sarf-xarajatlar va foyda tushunchalaridan keng foydalaniladi.
Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag’lar ularning pul
tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Aytaylik, korxonada bir oy davomida
100 ming dona «A» mahsuloti ishlab chiqarildi. Har bir mahsulotning narxi 1000
so`m. Agar barcha mahsulotlar sotilgan taqdirda, korxonaning bir oylik pul tushumi
100 mln. so`m (100000 × 1000) ga teng bo`ladi.
Biroq, korxonaning pul tushumlari uning faoliyatining samaradorligiga baho bera
olmaydi. Chunki, bu pul tushumlari qanday xarajatlar evaziga olinganligi aks
ettirmaydi. Shunga ko`ra, pul tushumlarining xarajatlardan ajratib olingan qismi –
foyda muhim o`rin tutadi.
Korxona pul daromadlaridan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin
qolgan qismi foyda deb yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb
ham yuritiladi.
Bizning misolimizdagi korxonada «A» mahsulotni ishlab chiqarishning bir oylik
xarajatlari 60 mln. so`mni tashkil etgan bo`lsin. U holda, korxonaning bir oylik
foydasi 40 mln. so`m (100 mln. – 60 mln.) ga teng bo`ladi.
Foydaning tarkib topishi ikki bosqichdan o`tadi:
birinchi bosqichda foyda ishlab chiqarish jarayonida yangi qiymatning yaratilish
chog’ida vujudga keladi. Yangidan yaratilgan qiymat tarkibidagi qo`shimcha
qiymat foydaning asosiy manbai hisoblanadi, biroq u hali aniq foyda shaklida
namoyon bo`lmaydi;
ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni
sotilgandan so`ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko`rinishida
to`liq namoyon bo`ladi. Demak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy
qiymati pul daromadlariga, undagi qo`shimcha mahsulot esa foydaga aylanadi.
Bundan ko`rinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qo`shimcha mahsulot yoki
qo`shimcha qiymatdir. Odatda ishlab chiqarish sohasidagi yirik korxonalar
tovarlarni katta hajmda ishlab chiqarib, ularni savdo vositachilariga ulgurji

18narxlarda sotadilar. Shunga ko`ra, ular tovarning ulgurji narxi uning tannarxidan
yuqori bo`lgan taqdirda foyda oladilar. Demak, ishlab chiqaruvchi foydasi (F
ich ) –
bu mahsulot tannarxi (T) va ulgurji narxi (N
u ) o`rtasidagi farqdan iborat:
.
Bundan ko`rinadi - ki, mahsulot birligidan olinadigan foyda ikkita asosiy omilga
bog’liq bo`ladi: 1) mahsulot tannarxi darajasi; 2) ulgurji narxlar darajasi.
Tannarx – bu mahsulotni ng har bir birligini ishlab chiqarish uchun
sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir.
Mahsulot tannarxini xarajatlarning asosiy turkumlari bo`yicha hisoblash mumkin.
Misolimizdagi «A» mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxini hisoblab
chiqamiz (2-jadval).
2-jadval 6
«A» mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxini hisoblash
Xarajatlar Jami ishlab chiqarish
xarajatlari, mln. so`m 1 birlik mahsulot ishlab
chiqarish xarajatlari,
so`m
Xom - ashyo va materiallar 24,0 240
Y o qilg’i va energiya 9,0 90
Ish haqi va ijtimoiy
sug’urtaga ajratmalar 15,0 150
Transport xarajatlari 6,0 60
Boshqaruv xarajatlari 6,0 60
Jami 60,0 600
Jadvaldan ko`rinadiki, korxonada «A» mahsulotning bir oylik ishlab chiqarish
xarajatlari 60 mln. so`mdan iborat bo`lib, jami 1000 dona mahsulot ishlab
chiqarilgan. Demak, 1 dona mahsulotning tannarxi 600 so`mga teng.
Bu o`rinda mahsulot tannarxini uning qiymatidan farqlash lozim. Ma`lumki,
mahsulot qiymati (Q) o`z ichiga sarflangan ishlab chiqarish vositalari qiymati (Q
IV )
6
«A» mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va tannarxini hisoblash

19hamda yangidan yaratilgan qiymat (Q
YA )ni to`liq oladi. O`z navbatida yangidan
yaratilgan qiymat ish haqi (IH) va yalpi foydaga (F
ya ) ajraladi (8.6-chizma).
Foyda miqdoriga ta`sir ko`rsatuvchi ikkinchi omil – korxona o`z mahsulotlarini
sotuvchi narx darajasi bo`lib, bu o`rinda mahsulot narxi, qiymati va tannarxi
o`rtasidagi nisbatning beshta asosiy holatini ajratib ko`rsatish mumkin
(7-chizma).
Tovar qiymati va narxining nisbati 7
N
5
N
4
Qiymat N
3
N
2
N
1
Chizmadan ko`rinadiki, birinchi holatda narx mahsulotlar tannarxidan past
darajada o`rnatilib (N
1 daraja), buning natijasida ular zarariga sotilishi mumkin.
Ikkinchi holatda narxning N
2 darajada o`rnatilishi mahsulotni sotishdan olingan pul
tushumining korxona xarajatlariga teng kelishi, ya`ni ishlab chiqarishning faqat
o`zini-o`zi qoplashi ta`minlanishi mumkin. Uchinchi holatdagi N
3 narx darajasi
tannarxdan yuqori, biroq qiymatdan past bo`lib, bunda korxona foydasi tovarda
mujassamlashgan foyda miqdoridan kam bo`ladi. To`rtinchi holatdagi N
4 narx
darajasi qiymat miqdoriga teng bo`lib, korxona tovarda mujassamlashgan barcha
foydani oladi. Va nihoyat, beshinchi holatdagi N
5 narx darajasini o`rnatish
korxonaga tovar qiymatidan ko`proq pul daromadi olish imkonini beradi. Buni
yuqorida keltirilgan misoldagi «A» mahsulot qiymati va narxi orqali aniqroq
ifodalash mumkin: N
1 = 500 so`m; N
2 = 600 so`m; N
3 = 800 so`m; N
4 = 1000
so`m; N
5 = 1200 so`m.
Korxona yalpi foydasining taqsimlanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi (8.8-
chizma).
7
Tovar qiymati va narxining nisbati Foyda
Tannarx

20C h izmadan ko`rinadiki, eng avvalo yalpi foydadan boshqa iqtisodiy sub`ektlarga
turli to`lovlar amalga oshiriladi. Bu to`lovlarga boshqalarning y er va binolaridan
foydalanganlik uchun ijara haqi, qarzga olingan pul mablag’lari uchun
to`lanadigan foizni kiritish mumkin. Bundan tashqari, korxonalar davlat va
mahalliy hokimiyat organlari byudjetiga soliqlar to`laydilar, turli xayriya va
boshqa fondlarga mablag’lar kiritadilar. Mablag’larning qolgan qismi korxona sof
foydasini tashkil etadi. U korxonaning ishlab chiqarish va ijtimoiy ehtiyojlariga,
shuningdek, jamg’arish (ishlab chiqarishni kengaytirish)ga, atrof-muhit
muhofazasi, xodimlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va boshqa maqsadlarga
sarflanadi.
8-chizma 8
Yalpi foydaning taqsimlanishi
Iqtisodiy foyda va buxgalteriya foydasini o`zaro farqlash lozim.
Iqtisodiy foyda umumiy pul tushumidan barcha ichki va tashqi xarajatlar,
shuningdek, me`yordagi foydani chegirib tashlash orqali aniqlanadi.
Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul
summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlash yo`li
bilan aniqlanadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki
xarajatlar miqdoriga ko`proqdir. Bunda ichki xarajatlar har doim o`z ichiga
me`yordagi foydani ham oladi. Korxona umumiy pul tushumi tarkibidagi umumiy
8
Yalpi foydaning taqsimlanishi Yalpi foyda
SoliqlarXayriya va
boshqa fondlarSof foydaKredit uchun
foizIjara haqi
Tadbirkorlik
daromadiIjtimoiy fondlarKadrlar
tayyorlashAtrof - muhit
muhofazasiJamg’arish

21va buxgalteriya xarajatlari hamda foydasining farqlanishini quyidagi tasvir orqali
yaqqolroq tasavvur etish mumkin (9-chizma).
3. Foyda normasi va massasi
Korxona foydasining mutl o q miqdori uning massasini tashkil qiladi. Foyda
massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi
foyda normasi deyiladi.
Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi. Bular
foydaning joriy sarflarga – korxona xarajatlariga yoki avanslangan mablag’larga
(asosiy va aylanma kapital) nisbatidir.
Bular quyidagicha aniqlanadi:
1. ,
bu erda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; W – ishlab chiqarish xarajatlari;
2. ,
bu erda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; K
avans – korxona avanslangan
mablag’lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o`rtacha yillik qiymati.
Bizning misolimizdagi korxonaning «A» mahsulot ishlab chiqarishdan olgan foyda
massasi 40 mln. so`mni, foyda normasi esa 66,7 % ((40 mln. so`m / 60 mln. so`m) ×
100%) ni tashkil etadi.
Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to`g’ri mutanosib hamda
ishlab chiqarish xarajatlari yoki avanslangan mablag’lar qiymatiga teskari
mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligining integral
ko`rsatkichi hisoblanadi.
Foydaning o`sishiga chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o`zgarmagan holda
ikki yo`l bilan: 1) ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga; 2) narxni
oshirish hisobiga erishish mumkin.

224. Foydani oshirish va unga ta`sir etuvchi omillar
Ishlab chiqarish miqyosining ijobiy samarasi shunda namoyon bo`ladiki,
korxonada ishlab chiqarish hajmi o`sib borishi bilan, bir qator omillar ishlab
chiqarish o`rtacha xarajatlarining pasayishiga ta`sir ko`rsata boshlaydi. Bu
omillar quyidagilar: 1) mehnatning ixtisoslashuvi; 2) boshqaruv xodimlarining
ixtisoslashuvi; 3) kapitaldan samarali foydalanish; 4) qo`shimcha turdagi
mahsulotlarning ishlab chiqarilishi. Quyida bu omillarning har biriga batafsil
to`xtalib o`tamiz.
1. Mehnatning ixtisoslashuvi. Korxona ko`lamining o`sib borishi bilan
foydalanilayotgan mehnatning ixtisoslashuv darajasini oshirish imkoni kengayib
boradi. Qo`shimcha ravishda ishchilarning yollanishi topshiriqning ular o`rtasida
borgan sari aniqroq taqsimlanib borishini anglatadi. Ishlab chiqarish jarayonida 5-6
tadan turli operatsiyalarni bajarish o`rniga endilikda har bir ishchi bitta – yagona
topshiriqni bajarishi mumkin bo`ladi. Butun ish kuni davomida u o`zining
malakasiga ko`proq mos keladigan vazifani bajarish bilan band bo`ladi. Kichik
korxonalarda malakali ishchilar ko`pincha o`z ish vaqtlarining deyarli yarmini
hech qanday malaka talab etmaydigan ishlarni bajarishga sarflaydilar. Bu esa
ishlab chiqarish xarajatlarining oshib ketishiga olib keladi. Shuningdek, ishlab
chiqarish miqyosining o`sishi bilan ta`minlanuvchi mehnat operatsiyalarining
taqsimlanishi imkoniyati ishchilar uchun o`z vazifalarini bajarishlarida katta tajriba
orttirishga zamin yaratadi. 5-6 ta topshiriq bilan band qilingan eng mahoratli ishchi
ham bu vazifalarning har birini bajarishda u qadar malakali bo`la olmaydi. Yagona
vazifani bajarish imkoniga ega bo`lgach, xuddi shu ishchi yanada unumliroq ishlay
oladi. Va nihoyat, mehnat ixtisoslashuvining yuqori darajasi ishchi tomonidan bir
topshiriqni bajarishdan boshqa biriga o`tishdagi vaqt yo`qotilishi holatining oldini
oladi.
2. Boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi. Ishlab chiqarishning yirik
miqyoslari, shuningdek, boshqaruv bo`yicha mutaxassislar mehnatidan yaxshiroq
foydalanish imkonini beradi. Birdaniga 20 nafar ishchini nazorat qilishga qodir
bo`lgan rahbarning mehnati bir necha ishchiga ega bo`lgan kichik korxonada

23yetarli darajada foydalanilmaydi. Bu holatda ma`muriy apparatni ta`minlash
xarajatlarini oshirmagan holda korxona ishlab chiqarish xodimlarining sonini ikki
baravar ko`paytirish mumkin bo`ladi. S h u bilan birga, kichik firmalar
boshqaruvchi mutaxassis mehnatidan bevosita maqsadga muvofiq foydalana
olmaydilar. Kichik korxonada sotish muammolari bo`yicha mutaxassis o`z vaqtini
boshqaruvning turli sohalari – masalan, marketing, ishchi kuchi resurslarini
boshqarish, moliyaviy boshqarish bo`yicha taqsimlashga majbur bo`lishi mumkin.
Operatsiyalar miqyosining kengayishi marketing bo`yicha mutaxassis o`zini
mahsulotlarni taqsimlash va sotish ustidan nazorat o`rnatishga to`liq bag’ishlashi
mumkinligidan darak berib, boshqaruvning boshqa funktsiyalarini bajarish uchun
qo`shimcha ravishda tegishli mutaxassislar jalb etiladi. Pirovardida bu holat
samaradorlikning oshishi hamda mahsulot birligiga bo`lgan ishlab chiqarish
xarajatlarining pasayishiga olib keladi.
3. Kapitaldan samarali foydalanish. Ko`p hollarda kichik firmalar ishlab
chiqarish jihozlaridan texnologik nuqtai nazardan nisbatan samarali foydalanishga
qodir bo`lmaydilar. Mahsulotlarning ko`plab turlarini ishlab chiqarish uchun
mashinalarni faqat juda yirik va qimmat turuvchi komplektlarda sotib olish
mumkin. Buning ustiga, mazkur mashina jihozlaridan samarali foydalanish ishlab
chiqarishning katta hajmlarini taqozo etadi. Demak, yaxshi jihozlarni sotib olish va
samarali foydalanishga faqat yirik ishlab chiqaruvchilargina erishishlari mumkin.
Misol uchun, avtomobilsozlikda ishlab chiqarishning nisbatan samarali usullari
yig’ish liniyasi uchun robot texnikasi hamda murakkab jihozlarning qo`llanishini
taqozo etadi. Mazkur jihozlarning samarali ishlatilishi uchun, ba`zi bir hisob-
kitoblarga ko`ra, yiliga 200 mingdan to 400 mingga qadar avtomobil ishlab
chiqarish hajmiga erishish lozim bo`ladi. Faqat yirik ishlab chiqaruvchilargina
bunday jihozlarni sotib olishlari va samarali foydalanishlari mumkin. Bu holat
mayda ishlab chiqaruvchilar uchun muammolarni keltirib chiqaradi.
Avtomobillarni boshqa jihozlar yordamida ishlab chiqarish samarasiz va mahsulot
birligiga nisbatan ko`proq xarajatlar qilinishiga olib keladi. Biroq, nisbatan

24samarali jihozni sotib olib, undan ishlab chiqarishning kichik hajmi tufayli to`liq
foydalanmaslik ham samarasiz va qimmatga tushuvchi yo`l hisoblanadi.
4. Qo`shimcha turdagi mahsulotlarning ishlab chiqarilishi. Yirik miqyosdagi
ishlab chiqarishning tashkilotchisi qo`shimcha mahsulotlarni ishlab chiqarish
uchun kichik firmaga qaraganda kengroq imkoniyatga ega bo`ladi. Go`sht
qadoqlash bo`yicha yirik fabrika ishlab chiqarish chiqindisidan yelim, o`g’itlar,
dorivor mahsulotlar va boshqa shu kabi qo`shimcha mahsulotlarni tayyorlaydi-ki,
kichik firma bu chiqindilarni zarur bo`lmaganligi uchun shunchaki tashlab
yuborishi mumkin edi.
Ishchi va boshqaruvchilar mehnatini ixtisoslashtirish darajasini oshirish, nisbatan
samarali asbob-uskunalardan foydalanish imkoniyati, chiqindilardan samarali
foydalanish kabi barcha texnologik omillar o`z ishlab chiqarish miqyosini
kengaytirishga layoqatli bo`lgan tadbirkor tomonidan mahsulot birligini ishlab
chiqarish xarajatlarining pasaytirilishiga ta`sir ko`rsatadi. Boshqacha aytganda,
ishlab chiqarishga jalb etilgan barcha resurslar miqdorining 10 % ga oshirilishi
ishlab chiqarish hajmining nisbatan ko`proq, masalan 20 % ga oshishiga olib
keladi, natijada o`rtacha umumiy xarajatlar pasayadi. Vaqt o`tishi bilan firmaning
kengaytirilishi salbiy iqtisodiy oqibatlarga va shundan kelib chiqqan holda,
mahsulot birligi ishlab chiqarish xarajatlarining o`sishiga olib kelishi mumkin.
Salbiy miqyos samarasi ro`y berishining asosiy sababi yirik miqyosdagi ishlab
chiqaruvchiga aylangan firmaning faoliyatini samarali nazorat qilish va
muvofiqlashtirishga harakat qilish chog’ida vujudga keluvchi ma`lum boshqaruv
qiyinchiliklari bilan bog’liq. Uncha katta bo`lmagan korxonada bitta – yagona
boshqaruvchi uning faoliyatiga doir barcha muhim qarorlarni shaxsan o`zi qabul
qilishi mumkin. Firma hajmining uncha katta bo`lmaganligi tufayli mazkur
boshqaruvchi barcha ishlab chiqarish jarayonini yaxshi tasavvur qila oladi hamda
firma faoliyatining barcha yo`nalishlarini tezlik bilan o`zlashtira olishi, o`z qo`l
ostidagilaridan olayotgan axborotlarni osonlik bilan tahlil qilishi, ular asosida aniq
va samarali qaror chiqara olishi mumkin bo`ladi. Biroq bunday qulay holat firma
miqyosining kengayishi bilan o`zgaradi. Ma`muriy xodimlar va ishlab chiqarish

25jarayonini alohidalashtiruvchi boshqaruv qatlamlari ko`payib boradi; yuqori
rahbariyat korxonadagi haqiqiy ishlab chiqarish jarayonidan alohidalashib qoladi.
Yirik korxona miqyosida oqilona qaror qabul qilish uchun zarur bo`lgan barcha
ma`lumotlarni yig’ish, tushunish va qayta ishlash bir kishi uchun imkon
darajasidan tashqarida bo`ladi. Boshqaruv apparatining chuqurlashuvi va
kengayishi esa axborot almashinuvi, qarorlarni muvofiqlashtirishdagi
muammolarni hamda byurokratik holatni keltirib chiqaradi, boshqaruvning turli
bo`g’inlari tomonidan qabul qilingan qarorlar bir-biriga zid kelish ehtimoli
kuchayadi. Natijada samaradorlikka putur y etib, ishlab chiqarishning o`rtacha
xarajatlari oshadi. Boshqacha aytganda, barcha resurslar miqdorining 10 % ga
o`sishi ishlab chiqarish hajmining nomuvofiq ravishda, aytaylik 5 % ga o`sishiga
olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining o`sishidan doimiy ravishda olinuvchi samara.
Ba`zi hollarda ijobiy miqyos samarasi ta`siri barham topuvchi ishlab chiqarish
hajmi bilan salbiy miqyos samarasi kuchga kiruvchi ishlab chiqarish hajmi
o`rtasidagi tafovut juda ahamiyatli bo`lishi mumkin. Bu ikkala chegara orasidagi
maydonda barcha resurslarning 10 % ga o`sishi ishlab chiqarish hajmining ham
mutanosib ravishda 10 % ga ko`payishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining kengayib borishi chuqur ixtisoslashuv tufayli
boshqarish bo`yicha mutaxassislar mehnatidan ancha yaxshi foydalanish
imkoniyatini beradi. Bu oxir-oqibatda samaradorlikning oshishi va mahsulot
birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishiga olib keladi.
FOYDANING TAQSIMLANISHI
Sizning korxonangizning dastlabki moliyaviy natijasi yalpi foyda ko’rinishida
bo’ladi. Yalpi foyda – bu yalpi daromad yoki tushumdan ishlab chiqarish
xarajatlarining farqidir. Biroq siz hali yalpi foydani to’liq o’z ixtiyoringizga ko’ra
ishlata olmaysiz. Buning uchun, avvalo, korxona yalpi foydasini taqsimlash zarur
bo’ladi. Birinchi navbatda yalpi foydadan boshqa iqtisodiy subyektlarga turli
to’lovlar amalga oshiriladi. Bu to’lovlarga boshqalarning yer va binolaridan
foydalanganlik uchun ijara haqi, qarzga olingan pul mablag’lari uchun

26to’lanadigan foizni kiritish mumkin. Bundan tashqari, korxonalar davlat va
mahalliy hokimiyat organlari budjetiga soliqlar to’laydilar, turli xayriya va boshqa
fondlarga mablag’lar kiritadilar. Mablag’larning qolgan qismi korxona sof
foydasini tashkil etadi.
O’z navbatida sof foyda ham taqsimlanadi. Sof foydadan korxonaning ishlab
chiqarish va ijtimoiy ehtiyojlariga, shuningdek, jamg’arish (ishlab chiqarishni
kengaytirish)ga, atrof-muhit muhofazasi, xodimlarni tayyorlash va qayta
tayyorlash va boshqa maqsadlarga sarflanadi.
IQTISODIY FOYDA VA BUXGALTERIYA FOYDASI
Oldingi mavzularda ichki va tashqi xarajatlarning o’zaro farqini ko’rib chiqqan
edik. Shundan kelib chiqqan holda, iqtisodiy foyda va buxgalteriya foydasini
o’zaro farqlash lozim.
Iqtisodiy foyda – yalpi pul tushumi bilan barcha ichki va tashqi xarajatlarning
farqi.
Buxgalteriya foydasi – yalpi pul tushumi bilan tashqi xarajatlarning farqi. Shu
sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar miqdoriga
ko’proqdir.
RENTABELLIK
Sizning korxonangiz faoliyati moliyaviy natijalarini baholash uchun foyda
olishning o’zi yetarli emas. Chunki olingan foyda hajmi korxona faoliyati ko’lami
to’g’risida to’liq ma’lumot bera olmaydi. Shunga ko’ra, foyda hajmini uni olish
maqsadida amalga oshirilgan ishlab chiqarish xarajatlariga taqqoslanishi moliyaviy
natijani to’g’ri baholash imkonini beradi. Mazkur ko’rsatkich rentabellik deb
ataladi.
Rentabellik – foyda hajmining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbatining foizdagi
ifodasi.
Siz o’z korxonangiz faoliyati rentabelligini hisoblamoqchi bo’lsangiz, u holda
quyidagi formuladan foydalanishingiz mumkin:
R
TC = ×100%

27Bu yerda: R – rentabellik; Pr – foyda hajmi; TC – ishlab chiqarish
xarajatlari.
Aytaylik, sizning korxonangizda daftar ishlab chiqarishdan olingan foyda hajmi 24
mln. so’mni, ishlab chiqarish xarajatlari esa 60 mln. so’mni tashkil etsa, rentabellik
darajasi 40% (24 mln. so’m / 60 mln. so’m) × 100%) ni
tashkil etadi. Rentabellik ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to’g’ri
mutanosib
hamda ishlab chiqarish xarajatlariga teskari mutanosibdir. Shu tufayli rentabellik
korxona ish samaradorligining integral ko’rsatkichi hisoblanadi. Foydaning
o’sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o’zgarmagan holda ikki yo’l
bilan:
1) ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga;
2) narxni oshirish hisobiga erishish mumkin

28Xulosalar
1. Ishlab chiqarish xarajatlari – iqtisodiyot nazariyasining eng muhim tadqiqot
kategoriyalaridan biridir. Uning vazifasi korxonaning barqaror rivojlanishini
ta`minlaydigan mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadigan xarajatlarning miqdori va
tarkibini aniqlashdan iborat.
2. Xarajatlarni tadqiq qilish shuni ko`rsatadiki, ishlab chiqarilgan va sotilgan
mahsulotdan olingan pul tushumi nafaqat ishlab chiqarish xarajatlarini qoplashi,
balki foyda olishni ham ta`minlashi kerak. Foyda – tadbirkorlik faoliyatining
mazmunini anglatadigan, uni harakatga keltiruvchi omildir. Ammo bu maqsadga
erishish ishlab chiqarish xarajatlariga bevosita bog’liq. Shuning uchun ishlab
chiqarish xarajatlarini tadqiq etish iqtisodiy tahlilning muhim bo`g’ini hisoblanadi.
3. Tadbirkor korxona xarajatlari va foydasiga turlicha yondashadi. Muayyan
xarajatlar doirasida foyda ishlab chiqarishning eng yaxshi imkoniyatlarini
ta`minlashi kerak. Muayyan foyda doirasida esa xarajatlarni shunday optimal
darajaga keltirish kerakki, bunda ishlab chiqarishni moliyalashtirish ko`p sarf talab
etmasin.
4. Korxona umumiy xarajatlari ikkiga bo`linadi: ishlab chiqarish xarajatlari va
muomala xarajatlari. Ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotni yaratish uchun
sarflanadigan xarajatlardir. Ushbu xarajatlar xom-ashyo, yoqilg’i, energiya, ishchi
kuchi, amortizatsiya va boshqalarga sarflanadi. Muomala xarajatlari tovarlarni
realizatsiya jarayoni bilan bog’liq bo`lgan sarflardir. Ular sof muomala va
qo`shimcha muomala xarajatlariga bo`linadi. Sof muomala xarajatlari foyda
hisobidan qoplansa, qo`shimcha muomala xarajatlari esa tovar narxiga kiritiladi.
5. Korxona ishlab chiqarish jarayonida foydalanadigan resurslar o`z resurslari
yoki jalb qilingan resurslar bo`lishi mumkin. Shunga ko`ra xarajatlar ichki yoki
tashqi xarajatlarga bo`linadi. Tashqi xarajatlar korxona o`zi uchun zarur resurs va
xizmatlarga to`lovlarni amalga oshirishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir.
Tashqi xarajatlar to`lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya
xarajatlari deb ham ataladi. Korxonaning o`ziga tegishli bo`lgan resurslardan
foydalanishi bilan bog’liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi. Bunday xarajatlar pul

29to`lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o`z
resurslari qiymatini shunga o`xshash resurslarning bozor narxlariga taqqoslash
orqali amalga oshiriladi.
6. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga ta`sir etish darajasiga qarab doimiy va
o`zgaruvchi xarajatlar ham farqlanadi. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishiga
(qisqarishi yoki ortishi) ta`sir etmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi.
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo`lmaydi, uning o`sishiga ham
bevosita ta`sir etmaydi va ishlab chiqarishning har qanday, hatto nolinchi hajmida
ham mavjud bo`ladi. O`zgaruvchi xarajatlar deb ishlab chiqariladigan tovar
miqdorining oshishiga yoki kamayishiga bevosita ta`sir qiladigan xarajatlarga
aytiladi. Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o`zgaruvchan xarajatlar
yig’indisi umumiy yoki yalpi xarajatlarni tashkil qiladi.
7. Korxona ishlab chiqarish hajmini o`stirish uchun qisqa muddatli davrda faqat
o`zining o`zgaruvchi xarajatlari miqdorini o`zgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli
xarajatlardir. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish bino va inshootlari
maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo`lib qoladi, hamda bu davrda
faqat ulardan foydalanish darajasini o`zgartirish uchun etarli bo`lishi mumkin.
Boshqacha aytganda, qisqa muddatli davr oralig’ida korxonaning ishlab chiqarish
quvvatlari o`zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish hajmi jonli mehnat, xom-ashyo va
boshqa resurslar miqdorini ko`paytirish orqali o`zgarishi mumkin. Bunda mavjud
ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish intensivligini oshirish mumkin.
8. Qisqa muddatli davr – bu korxonaning faqat o`zgaruvchi xarajatlari
miqdorini o`zgartirish uchun taqozo etiladigan davrdir. Uzoq muddatli davr – bu
korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va butun band bo`lgan resurslari
miqdorini o`zgartirish uchun yetarli bo`lgan davrdir. Bu erda shuni ta`kidlash
lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining o`zgarishini taqozo qiladigan davr
davomiyligi ayrim tarmoq va korxona xususiyatidan kelib chiqib farqlanish mumkin.
9. Korxona pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib
tashlangandan keyin qolgan qismi foyda yoki iqtisodiy foyda deb yuritiladi. Tovar
va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi

30qo`shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko`rinib turibdiki foydaning
haqiqiy manbai qo`shimcha mahsulot yoki qo`shimcha qiymatdir.
10. Korxonaning umumiy foydasidan byudjetga (asosan soliq to`lovlari),
banklarga (olingan ssuda uchun foiz) to`lovlar va boshqa majburiyatlar chiqarib
tashlansa korxona sof foydasi qoladi. Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun
tushgan umumiy pul summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib
tashlanishi natijasida hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy
foydadan ichki xarajatlar miqdoriga nisbatan ko`proqdir. Bunda ichki xarajatlar har
doim o`z ichiga normal foydani ham oladi.
11. Foydaning o`sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o`zgarmagan
holda ikki yo`l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki
narxni oshirish hisobiga erishish mumkin.

31Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T: O’zbekiston, 2017- 46 b.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi
to’g’risida” gi Farmoni.
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021
yillardaO’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi
bo’yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g’oyalar va
texnologiyalarni ko’llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi
to’g’risida"gi Farmoni.
4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
quramiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoevning
Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari
vakillari bilan o’tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so’zlagan nutqlari /
Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. - 488 b.
5. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2018 yil.
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so’zi gazetasi, 2020 yil.
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy
sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz

Ishlab chiqarish xarajatlari va foyda tashkil topishining xususiyatlari

Sotib olish