Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 354.9KB
Xaridlar 2
Yuklab olingan sana 06 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

9 Sotish

Ishlab chiqarish xarajatlari va ularning tarkibi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS UNIVERSITETI IQTISODIYOT VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FAKULTETI MAGISTRATURA YUNALISHI TALABASI TURAYEV BAHROM ERGASHEVICHNING MIKROIQTISODIYOT 2 FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Ishlab chiqarish xarajatlari va ularning tarkibi Bajardi: Kurs ishi rahbari: TERMIZ – 2024 Mavzu: Ishlab chiqarish xarajatlari va ularning tarkibi Reja: I BOB. Kirish. 1.1. Kurs ishining dolzarbligi 1.2. Kun ishining obyekti va predmeti 1.3. Kurs ishing maqsadi va vazifasi 1.4. Kurs ishi tuzilmasining tavsifi II BOB. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va ularning tarkibi 2.1. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi 2.2. Mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar 2.3. Mahsulot tannarhidagi boshqa xarajatlar 2.4. Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar III BOB. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish xarajatlarning o’zgarish tamoyillari 3.1 Ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davr tahlili 3.2 Qisqa davr xarajatlari 3.3 Uzoq muddatli davr xarajatlari IV BOB. Korxona foydasi va uning taqsimlanishi 4.1 Korxona foydasi tushinchasi yoki iqtisodiy foyda 4.2 Foyda normasi tushunchasi 4.3 Iqtisodiy tahlil, oldin rejalashtirish va prognozlash 4.4 Sof foyda 4.5 Moliyaviy rejalashtirishning dastlabki nuqtasi V BOB. Korxonaning foydasini moliyaviy hisobotlarda aks ettirish 5.1 Korxonalarning moliyaviy ahvolini baholash 5.2 Foydaning moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar I BOB - Kirish Kurs ishining dolzarbligi. Bugungi kunda korxonalar foydasini shakllanish jarayoni va uning taqsimlanishi har bir birlashmada ishlab chiqarish hisobi va tannarxni to’g’ri tashkil qilishning imkoniyatlarini shakllantirgan holda quyidagilarni o’z ichiga oladi: avvaldan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan texnologiya rejasining mavjudligi, zamonaviy ishlab chiqarish talablariga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlari me’yorining mavjud bo’lishi, ombor xo’jaligining to’g’ri tashkil qilinishi va ishlab chiqarish zarur o’lchov asboblari va moslamalar bilan ta’minlangan bo’lishi, ishlab chiqarish xarajatlarining analitik schoti, kalkulyatsiya ob’ektlari hamda kalkulyatsiya birligini aniqlash, kalkulyatsiya moddalari, kompleks xarajatlar moddalari nomenklaturasini ishlab chiqish, kompleks xarajat moddalarini kalkulyatsiya ob’ektlari o’rtasida taqsimlash usulini tanlash muhim hisoblanadi.Ushbu holat mamlakatimiz hududida mahalliylashtirish dasturini jadallashtirishda eng muhim ustuvor vazifalarni belgilaydi.Bu borda amalga oshirilayotgan islohotlar samaradorligini oshirishda korxonalarda xarajatlarni hisobga, xarajatlarni to’liq va ishonchli aks ettirish korxona foydasi, uning taqsimlanishi va ishlatilishini aniq maqsadga yo’naltirish dolzarb vazifalardan biri ekanligidan dalolat. Kurs ishining obyekti va predmeti. Korxona foydasi, uning taqsimlanishi va ishlatilishi obyekti- bu korxonalar faoliyatlaridan olingan foydalar yoki pul mablag'laridir. Korxonalar o'z faoliyatlarida o'zlarining asosiy maqsadlari bo'yicha foyda olishni tashkil qilishadi. Bu maqsadlarga erishish uchun korxonalar sotiladigan mahsulotlardan olingan daromad, xizmatlardan olingan daromad, investitsiya qilishdan olingan daromad va boshqa mablag'larini foydalanishadi. Kurs ishining predmeti- bu korxonalar faoliyatlaridan olingan foydalar yoki pul mablaglarining tashkil etilishi va ulardan foydalanishdir. Korxonalar o'z faoliyatlarida xizmat ko'rsatish, mahsulot ishlab chiqarish yoki savdo qilish orqali daromad olishadi. Kurs ishining maqsadi va vazifasi . Kurs ishining maqsadi korxonalarning ishlab chiqarish xarajatlari va foydasi bilan bog’liq ko’nikma va ko’rsatkichlarni aniqlash, ularning ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini ochib berish, chuqurroq tahlil qilish orqali korxonalar ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqishdan iboratdir . Kurs ishi tuzilmasining tavsifi. Kirish, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. II BOB. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va uning tarkibi Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi – tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste molchilarga etkazib berishga qilinadigan barchaʼ sarflar tushuniladi. Ishlab chiqarish sarf-xarajatlari tarkibiga xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg i va energiya uchun qilingan ʻ xarajatlar, asosiy kapital amortizastiyasi , ish haqi va ijtimoiy sug urtaga ʻ ajratmalari, foiz to lovlari va boshqa xarajatlar kiradi. Ishlab ʻ chiqarishga qilingan barcha sarf-xarajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tan narxini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini ikkiga bo lib o rganish mumkin: ʻ ʻ - bevosita ishlab chiqarish xarajatlari - muomala xarajatlari. Tovar birligining qiymatida ishlab chiqarish xarajatlari faqat uning bir qismini tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari tovar qiymatidan foyda miqdoriga kam bo ladi. ʻ Muomala xarajatlari tushunchasi tovarlarni sotish jarayoni bilan bog liq bo lib, shu tovarlarni ishlab chiqaruvchidan olib, ʻ ʻ iste molchiga etkazilguncha ketadigan sarflarga aytiladi. ʼ Ular ikki guruhga bo linadi: ʻ 1. qo shimcha muomala xarajatlari ʻ 2. sof muomala xarajatlari. Tovarlarni o rash, qadoqlash, saralash, transportga ortish, tashish va ʻ saqlash xarajatlari qo shimcha muomalaʻ xarajatlari hisoblanadi. Muomala xarajatlarining bu turlari ishlab chiqarish xarajatlarining davomi hisoblanib, tovar qiymatiga kiradi va uning qiymatini oshiradi. Xarajatlar tovarlar sotilgandan keyin olingan pul tushumi summasidan qoplanadi. Ma lumki, muayyan bir resursni ishlab chiqarishning biron-bir ʼ yo nalishi bo yicha sarflanishi endilikda bu resursdan boshqa yo nalishlarda ʻ ʻ ʻ foydalanish imkoniyatini cheklab qo yadi. Shunga ko ra, tadbirkor (yoki ʻ ʻ resurs egasi) mazkur resursni eng yuqori darajada naf keltiruvchi yo nalishga ʻ sarflashga harakat qiladi. Iqtisodiy resurslarni eng yuqori naf olish maqsadida boshqa muqobil yo nalishlarda ishlatilishiga yo l qo ymay o ziga ʻ ʻ ʻ ʻ jalb etish uchun to lov ʻ iqtisodiy yoki zimmasiga tushuvchi xarajat deb ataladi. Korxonalar faoliyat yuritish jarayonida moddiy va pul xarajatlarini sarflaydilar. Korxonalarning umumiy xarajatlari ichida ishlab chiqarish xarajatlari eng katta salmoqga ega. Ishlab chiqarish xarajatlari majmuasi korxonaga mahsulot ishlab chiqarish qanchaga tushushini ko’rsatadi, ya’ni mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil qiladi.Korxonalar, shuningdek, mahsulotning sotish bo’yicha xarajatlarni, ya’ni ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat (tashish, qadoqlash, saqlash, reklama qilish va hokazo) xarajatlarning ham amalga oshiriladilar. 1 Mahsulot (ish, xizmat) tannarxni tashkil qiluvchi xarajatlar iqtisodiy mazmunga ko’ra, quydagi elementlarga asosan guruxlarga taqsimlanadi: - moddiy xarajatlar; - asosiy fondlar amortizasiyasi; - mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar; - ijtimoiy ehtiyojlarga mo’ljallangan xarajatlar; - boshqa xarajatlar; Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarning eng katta qismi bo’lib, umumiy xarajatlarning 60-80 foizini tashkil qilish mumkin. Moddiy 1 N. Pardabekova D.Saidova M.Isamuhammedova R.Kamalova TDAU “Iqtisodiyot nazariyasi” O‘quv qo‘llanmna 2018-(106-bet) xarajatlar o’z ichiga quydagilarni qamrab oladi: - xomashyo va materiallar xarajatlari; - texnalogik maqsadlar va xo’jalik ehtiyojlari uchun sarflanuvchi yoqilg’i va energiya; - xarid qiluvchi butlovchi qisimlar va yarim tayyor mahsulotlar; - sotib olingan qadoqlash va o’rov materiallari xarajatlari; - mashina va asbob-uskunalarni ta’mirlash uchun ehtiyot qisimlar; - boshqa korxona va tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ishlab chiqarish xizmatlari; - xizmat davri bir yilgacha bo’lgan kichik qiymatli va tez eskiruvchi predmetning; eskirishi yoki har bir instrument, investar, labaratoriya uskunalari va maxsus kiyim; – bosh uchun eng kam oylik ish haqining 50 baravar miqdorigacha qiymati; - tabiy xomashyodan foydalanish bilan bog’liq soliq, yig’im va boshqa to’lovlar; - ishlab chiqarishda bekor turib qolish va sifatsizlik (brak) tufayli yuzaga keladigan yo’qotishlar; - tabiy yo’qotishlar bilan bog’liq bo’lgan yoki aybdor shaxslar mavjud bo’lmagan holda yuzaga keladigan yo’qotishlar. Amortizasiya ajratmalari miqdoriga teng bo’lgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirishi xarajatlarining yirik elementlaridan biri hisoblanadi. Bular qatoriga asosiy fondlarning tezlashgan amortizasiyasi va uning indeksasiyasini kiritish mumkin. Mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar – korxonalarning asosiy ishlab chiqarish personali mehnatga haq to’lashga sarflanadigan xarajatlar bo’lib, ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun mukofatlar, rag’batlantiruvchi va kompensasiya to’lovlari, jumladan, konunchilikda belgilangan me’yoriylar chegarasida narxlarning o’sishi va indeksasiya uchun to’lovlar, shuningdek, korxona xodimlari shtatida bo’lmagan, lekin asosiy ishlab chiqarishda bind bo’lgan ishchilar uchun to’lanuvchi haqini o’z ichiga oladi. Mazkur xarajatlar elementlari qatoriga quydagilar kiritilagan: - amalda bajarilgan ish uchun tarif stavkalari, lavozim maoshlari va shu kabilar asosida to’lanuvchi ish haqi; - xodimlarga natural to’lov shaklida beriluvchi mahsulotlar qiymati; - ishlab chiqarishdagi yuqori natijalar uchun beruvchi mukofot va boshqa to’lovlar; - qonunchilikka asosan ba’zi tarmoqlardagi xodimlarga bepul beriluvchi - kiyim-kechak, oziq-ovqat, uy-joy, kommunal xizmat va xokozalar qiymati; - Har yillik mehnat va o’quv ta’tili uchun amalga oshiriluvchi to’lovlar; - korxonalarni tashkil qilish, shtatlar qisqarishi tufayli ishdan bo’shatilgan xodimlarga to’lanuvchi mablag’lar. Ijtimoiy ehtiyojlar uchun xarajatlar nobyudjet ijtimoiy fondlarga (nafaqa fondi, ijtimoiy sug’urta fonda, bandlik fonda va xokozo) ajratiluvchi mablag’larni anglatadi. Mahsulot (ish, xizmat) tannarxidagi boshqa xarajatlar – qonunchilikda belgilangan tartibda maxsus nobyudjet fondlarga o’tkazuvchi to’lovlar va soliqlar, yo’l qo’yish mumkin bo’lgan miqdordagi chiqindilar uchun to’lovlar, korxona mulkini majburiy sug’urtalash; rasionalizatorlik takliflari uchun mukofatlar, qonunchilikda belgilangan stavkalarda kreditlar bo’yicha to’lovlar, mahsulotni sertifikatlash uchun bajarilgan ishlarga haq to’lash; qonunchilikda belgilangan me’yorlar bo’yicha xizmat sarflariga haq to’lash, yog’inga qarshi kurash va qo’riqlash muassasalariga haq to’lash, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish, xodimlar tanlashni tashkil qilish, aloqa xizmati, hisoblash markazlari, binklar xizmatiga haq to’lash; asosiy ishlab chiqarish fondlarini ijaraga olganlik uchun haq to’lash; nomoddiy aktivlarning eskirish va hokozalar. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati moddiy va mehnat xarakatlari bilan bog’liq. Xarajatlarning asosiy hissasi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Ishlab chiqarish jami xarakatlari mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etadi va ishlab chiqarilgan mahsulot korxonaga qanchaga olganini aniqlash mumkin. Ishlab chiqarish korxonalari mahsulotlarni sotish bilan bog’liq xarajatlarni ham amalga oshirishdi. Bunday xarajatlar ishlab chiqarishdan tashqari yoki tijorat xarajatlari ham deyiladi. «Mahsulot (ish)larini ishlab chiqish va va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi » ga muvofiq korxonalarning xarajatlari quydagi guruhlarga bo’linadi: - mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar; - ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy imkoniyatidan olinadigan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan xarajatlar; - korxona umumxo’jalik faoliyatidan olinadigan foyda yoki zararni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan korxonaning moliyaviy faoliyati bo’yicha xarajatlar: - favqulotda zararlar; Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritilagan xarajatlar. Mahsulot (ish, xizmat) larning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi xarajatlar ularning iqtisodiy mazmunga ko’ra quydagi elementlar bilan guruxga ajratiladi: - ishlab chiqarish moddiy xarajatlari (qaytariladiga chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); - ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lmagan mehnatga haq to’lash xarajatlari; - ishlab chiqishga tegishli bo’lmagan ijtimoiy sug’urta ajratmalari; - asosiy fondlar va ishlab chiqish ahamiyatiga ega bo’lmagan nomoddiy aktivlar amortizasiyasi; - ishlab chiqish ahamiyatiga ega bo’lmagan boshqa xarajatlar; 2 2 NamDU, “Iqtisodiyot” kafedrasi katta o’qituvchisi K.Tajibayev O‘quv uslubiy qo‘llanma-2022 (301-bet) Mahsulot, (ish, xizmat) ishlab chiqarish xarajatlarining eng yirik elementi – moddiy xarajatlardir. Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish tannarxi tarkibida ularning hissasi 60-90 foizni tashkil etish mumkin. Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlarga quydagilar tegishli bo’ladi: - mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko’rsatishda) zarur - normal texnalogiya jarayonini ta’minlash va mahsulotni o’rash, mahsulot (ish, xizmat) Lar yoki ishlab chiqarish ehtiyojlariga asrflanadigan (asbob-uskunalar,binolar,inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o’tkazish nazorat qilish, saqlash, tuzatish va ulardan foydalanish uchun) materiallar, shuningdek asbob – uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qisimlar, instrumentlar, moslamalar, inventar, priborlar, labaratoriya asbob – uskunalari va asosiy fondlarga kirmaydigan boshqa mehnat vositalarining eskirishi, mahsus kiyim—bosh va boshqa arzon ashyolarning eskirishi; - tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek korxonaning ichki tarkibiy bo’linmalari tomonidan bajariladigan faoiyatning asosiy turiga tegishli bo’lmagan ishlab chiqarish xususiyatlariga ega bo’lgan ishlar va xizmatlar; - texnalogik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni isitishga sarflanadigan yoqilg’ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, korxonaning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish bo’yicha transport ishlari; - korxonaning texnalogik, transporti va boshqa ishlab chiqarish va xo’jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya; - ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning tabiy yo’qotish normalari doirasida va ulardan ortiqcha yo’qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi; - korxonaning transport iva xodimlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog’li xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi) ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga Kirishi kerak (mehnatga haq to’lash xarajatlari, asosiy fondlar amortizasiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar). III BOB - Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish xarajatlarining o’zgarish tamoyillari Ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davr tahlili bu muxim jarayon hisoblanib, ular alohida tahlil qilinadi. Korxona foydalanadigan ko’plab resurslar miqdori, ya’ni jonli mehnat, xom-ashyo, yonilg’i va energiya sarflari tovar hajmining o’zgarishiga tez va oson ta’sir qiladi. Boshqa resurslar sarfi ta’sirida tovar hajmi o’zgarishi uchun uzoq vaqt talab qilinadi. Masalan, og’ir sanoat tarmoqlarining ishlab chiqarish quvvatlari ancha uzoq vaqt oralig’ida mahsulot miqdori o’zgarishiga ta’sir qilishi mumkin. Demak, ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga vaqt omili, ya’ni xarajat qilingandan pirovard natija olinguncha o’tgan davr sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli vaqt omilidan kelib chiqib, ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davrda alohida tahlil qilinadi. Qisqa davr xarajatlari - korxona ishlab chiqarish hajmini o’stirish uchun qisqa davrda faqat o’zining o’zgaruvchi xarajatlari miqdorini o’zgartirishi mumkin. Bu qisqa muddatli xarajatlardir. Ishlab chiqarish quvvatlari esa (ishlab chiqarish inshootlari maydoni, mashina va uskunalar miqdori) doimiy bo’lib qoladi, hamda bu davr faqat ulardan foydalanish darajasini o’zgartirish uchun yetarli bo’lishi mumkin. Boshqacha aytganda qisqa davr oralig’ida korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari o’zgarishsiz qoladi, ishlab chiqarish hajmi jonli mehnat, xom ashyo va boshqa resurslar miqdorini ko’paytirish orqali o’zgarishi mumkin. Bunda mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish intensivligini oshirish mumkin. Uzoq muddatli davr – bu korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarini va butun band bo’lgan resurslari miqdorini o’zgartirish uchun yetarli bo’lgan davrdir. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish quvvatlarining o’zgarishini taqozo qiladigan davr davomiyligi ayrim tarmoq va korxona xususiyatidan kelib chiqib farqlanish mumkin. Masalan, yengil sanoat tarmog’ida kiyim-kechak ishlab chiqaradigan kichkina firma, bir nechta qo’shimcha tikuv mashinasi o’rnatish bilan o’zining ishlab chiqarish quvvatlarini qisqa vaqtda (bir necha kunda) oshirish mumkin. Og’ir sanoat tarmoqlarida yangi quvvatlarni ishga tushirish uchun bir necha yil talab qilinadi. Biz bilamizki, qisqa muddatli vaqt davomida korxona o’zining doimiy (qayd qilingan) quvvatlariga o’zgaruvchi resurslar miqdorini qo’shib borish yo’li bilan ishlab chiqarish xajmini o’zgartirishi mumkin. Bu yerda shunday savol tug’iladi: korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (doimiy resurslarga) ko’proq va yanada ko’proq miqdorda o’zgaruvchi resurslarni qo’shib borish yo’li bilan ishlab chiqarish hajmi qanday o’zgarib boradi? Bu savolga javobni eng umumiy holda samaraning kamayib borishi qonuni beradi. Bu qonunga binoan, ma’lum davrdan boshlab; korxonaning ishlab chiqarish quvvatlariga (masalan kapital yoki yerga) o’zgaruvchi resurslar birligini (masalan, jonli mexnat) ketma-ket qo’shib borish, xar bir keyingi o’zgaruvchi resurs birligi qiymatiga kamayib boruvchi qo’shimcha mahsulot beradi. Boshqacha aytganda, agar asosiy kapitalga xizmat ko’rsatuvchi ishchilar soni ko’payib borsa, ishlab chiqarishga ko’proq ishchini jalb qilib borish bilan ishlab chiqarish hajmini o’sishi tobora sekinlik bilan ro’y beradi. Bu qonunni tasvirlash uchun quyidagi misolni keltiramiz. Faraz qilaylik, fermer foydalanadigan yerning doimiy miqdorigi (masalan 20 ga) ega bo’lib, unda don yetishtiradi. Agar fermer ekinga qayta ishlov bermasa, bir gektar yerdan 40 sentner hosil oladi deb hisoblaymiz. Agar ekinga qo’shimcha bir marta ishlov berilsa, hosil 50 s.ga ko’tarilishi mumkin. Ikkinchi ishlov berish hosilni 57 s. ga, uchinchisi - 61 s.ga, to’rtinchisi, aytaylik 63 s.gacha ko’tarishi mumkin. Ekinga keyingi ishlov berishlar faqat juda kam yoki nolga teng bo’lgan qo’shimcha hosil beradi. Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish lozimki, samaraning kamayib borish qonuni, o’zgaruvchi resurslarning barcha birligi (masalan barcha ishchilar) sifat jixatdan bir xil degan farazga asoslanadi. Ya’ni har bir qo’shimcha jalb qilingan ishchi bir xil aqliy layoqatga, bilimga, malakaga, harakat tezligi va shu kabilarga ega deb hisoblanadi. Demak qo’shimcha mahsulot, keyingi jalb qilingan ishchi kam malakaga ega bo’lgani uchun emas, balki kapital (fondlar) ning mavjud miqdoriga nisbatan ko’p miqdorda ishchilarni band qilish sababli kamayib boradi. Qulay iqtisodiy muhit tufayli, ishlab chiqarish quvvatlarining to’xtovsiz kengayib borishi natijasida korxona o’rtacha umumiy (yalpi) xarajatlarida qanday o’zgarish ro’y beradi? Dastlab qandaydir vaqt oralig’ida ishlab chiqarish quvvatlarining kengayishi o’rtacha umumiy xarajatlarning pasayishi bilan birga boradi. Ammo oxirgi oqibatda ko’proq va yanada ko’proq quvvatlarni ishga tushirish o’rtacha umumiy xarajatlarning o’sishiga olib keladi. Bunday hollarni samaraning kamayib borish qonuni tushuntirib berolmaydi, chunki uning amal qilish shart-sharoiti ishlab chiqarishda foydalanadigan resurslardan bittasi miqdorining o’zgarmasligi hisoblanadi. Ishlab chiqarish miqyosining ijobiy samarasi shunda namoyon bo’ladiki, korxonada ishlab chiqarish hajmi o’sib borishi bilan, bir qator omillar ishlab chiqarish o’rtacha xarajatlarining pasayishiga ta’sir ko’rsata boshlaydi. Bu omillar quyidagilar: 1) mehnatning ixtisoslashuvi; 2) boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi; 3) kapitaldan samarali foydalanish; 4) ikkilamchi mahsulotlar ishlab chiqarish. IV. BOB - Korxona foydasi va uning taqsimlanishi Korxona foydasi tushinchasi yoki iqtisodiy foyda - pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismiga aytiladi. Korxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotlarning hajmi, ularga qilingan sarf-harajatlar va foyda tushunchalaridan keng foydalaniladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag’lar, ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Korxona, pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi. Tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo’shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko’rinib turibdiki foydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimcha qiymatdir. Lekin shu narsani aytish lozimki butun jamiyatda ba’zan alohida olingan bir mamlakatda foyda massasi bilan qo’shimcha qiymat massasi miqdor jihatdan bir-biriga teng bo’lishi mumkin. Lekin alohida olingan korxonalarda va tarmoqlarda yaratilgan qo’shimcha mahsulot olingan foyda miqdoran teng bo’lmasligi mumkin. Chunki talab va taklif nisbatlarining va baho mexanizmining o’zgarishi ta’sirida bir tarmoqda yoki bir guruh korxonalarda yaratilgan qo’shimcha mahsulotlar boshqa korxona va tarmoqlarga foyda shaklida o’tib ketadi. Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlanishi natijasida hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar miqdoriga ko’proqdir. Bunda ichki xarajatlar har doim o’z ichiga normal foydani ham oladi. Foyda normasi tushunchasi . Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini tashkil qiladi. Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi . Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi. Bular foydaning joriy sarflarga-korxona xarajatlariga yoki avanslangan mablag’larga (asosiy va aylanma kapital) nisbatidir. Bular quyidagicha aniqlanadi: 1. R'=(P/W)*100 bu yerda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; W – iqtisodiy yoki ishlab chiqarish xarajatlari; 2. R'=(P/Kavans)*100 bu yerda: R' –foyda normasi; P –foyda massasi; Kavans (Asosiy kapital+Aylanma kapital) –korxona avanslangan mablag’lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o’rtacha yillik qiymati. Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to’g’ri mutanosib hamda foydalanilgan avanslangan mablag’lar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral ko’rsatkichi hisoblanadi. Foydaning o’sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o’zgarmagan holda ikki yo’l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki bahoni oshirish hisobiga erishish mumkin. Bahoning o’sishi ba’zi iqtisodchilarning foyda normasi ko’rsatgichini bartaraf etib bo’lmaydigan qusurga ega bo’lgan va shu sababli samaradorlikni o’lchash uchun mutlaqo yaroqsiz ko’rsatgich sifatida tanqid qilishlariga sabab bo’ldi. 2000 yilda Respublikamizda faoliyat ko’rsatib kelgan 169 ming korxonalar yil yakuni bo’yicha 307,6 mlrd. so’m foyda olgan bo’lsa, ulardan 139 korxona 24,7 mlrd. so’mlik zarar ko’rgan. Butun olingan foydaning 35 foizi sanoat, 20,3 foizi transport, 11,1 foizi savdo va umumiy ovqatlanish va 5,2 foizi qurilish korxonalari ulushiga to’g’ri kelgan .Korxonaning faoliyatiga iqtisodiy maqsadga muvofiqligi va uning ishlab chiqarish va iqtisodiy va moliyaviy faoliyatining samaradorligi mutlaq va nisbiy ko'rsatkichlar yordamida baholanishi mumkin. Birinchisi - bu balans varaqasi uning shakllanishi va korxonaning sof foydasi elementlari, ikkinchisining rentabellik ko'rsatkichlari. Iqtisodiy tahlil, oldin rejalashtirish va prognozlash ishlarining eng muhim bosqichi hisoblanadi. Tahlil natijalari korxonaning menejment darajasida boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo'lib, moliyaviy menejerlar ishi uchun manba hisoblanadi. Moliyaviy natijalar tahlil qilish vazifalari quyidagilardan iborat: - muvozanat dinamikasini va sof foyda ko'rsatkichlarini baholash; - yuk tashish foydasini shakllantirish elementlarini komponentlarni o'rganish; - foyda keltiradigan omillarning ta'sirini aniqlash va o'lchash; - rentabellik ko'rsatkichlarini tahlil qilish; - daromad o'sish zaxiralarining aniqlanishi va ularni aniqlash, ularni safarbar qilish usullari. Keyingi bosqich - foydani rejalashtirish va boshqa moliyaviy natijalar, xulosalarni hisobga olgan holda iqtisodiy tahlil. Rejalashtirishda asosiy maqsad - daromadni maksimal darajada oshiradigan daromadni maksimal darajada oshirishga imkon beradi. Sof foyda miqdoridan o'tish muhimdir. Korxonaning sof foydasini oshirish vazifasi amaldagi qonunchilik va noinobiy to'lovlarning oldini olish bo'yicha soliq miqdorini optimallashtirish bilan chambarchas bog'liqdir. Tarqatish ob’ekti korxonaning balansining balanasidir. Uning taqsimlanishi davrida byudjetda va korxonada foydalanishdan foydalanish bo'yicha foyda yo'nalishi deb tushuniladi. Foydalarni qonuniy taqsimlash uning qismida soliq va boshqa majburiy to'lovlar shaklida turli darajadagi byudjetlarga kiradigan qismida tartibga solinadi. Korxona ixtiyorida qolgan daromad daromadlaridan foydalangan daromaddan foydalanganlikni aniqlash korxona tarkibiga kiradi. Sof foyda - bu tegishli soliqlar va xarajatlar to’lagandan keyin korxona ixtiyorida bo’lgan mablag’ xisoblanadi. Ushbu qoldiq bizga korxonaning vazifalarini hal qilishga imkon beradi va uni hech qanday tartibga solishsiz ishlatadi. Maqsadlar, korxonalar ishlab chiqarishning qo'shimcha manbalariga kiritilmagan qo'shimcha xarajatlarning qo'shimcha manbalari sifatida ishlatiladigan mablag'lar va zaxiralar yaratishi mumkin. Agar kompaniya mablag’ yaratmasa, unda ushbu xarajatlar daromadlardan foydalangani kabi aks ettiriladi. Garchi foyda olingan foydani qat’iy boshqarish bo’lmasa ham, undan foydalanishning uchta asosiy yo'nalishini ajratadi: 1. Maxsus fondlar va zaxiralarni yaratish: * Umumiy jamg’arma; * Iste’mol fondi; * Qisqartirish yoki sug’urta fondi. Umumiy fond - uning shakllanishining asosiy manbai foyda, ammo boshqa manbalardan foydalanish mumkin: - bepul mablag’ qabul qilindi; - byudjet mablag’lari (har qanday daraja); -Oliy tashkilotlar va ko’ngilli birlashmalarning markazlashtirilgan jamg’armalari (birinchi bo’lib davlat korxonalarining xarakterlidir; korxonalar uyushmalarining o'ziga xos doirasi - bu o’z bozor segmentini himoya qilishdir). Fondlash fondidan foydalanishning asosiy yo'nalishlari: - asosiy vositalarni sotib olish va qurish (ishlab chiqarish va unumli bo'lmagan maqsadlarda); - ilmiy va rivojlanish ishlarini moliyalashtirish; - kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash; - kreditlar bo’yicha qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda kreditlar bo'yicha foizlarni to'lash. Iste'mol jamg’armasi ijtimoiy rivojlanish, ishlash uchun moddiy rag'batlantirish korxonaining manbasidir. To’lovlar pul-moddiy shakli, dividendlar, dividendlar, kattalashtirilgan mehnat jamoasi aktsiyalari, turli ijtimoiy nafaqalar, har xil ijtimoiy nafaqalar, korxonada to’lanadigan foizlar hisobga olinadi. Kooperativ to’lovlar – iste’molchilar jamiyatining iqtisodiy faoliyatida ishtirok etish yoki ularning ulushi, agar iste’mol jamiyati ustavida boshqacha qoida nazarda tutilgan bo’lsa, aktsiyadorlar o’rtasida taqsimlanadi. Qoida tariqasida zaxira fondi kompaniya tomonidan 10-50% tashkil etadi (mulkchilikning tegishli shakllariga ega bo'lgan holda zaxirani yaratishning tegishli shakllari bilan bir qatorda aktsiyadorlik jamiyatlari mavjud). Zaxirani yaratish zarurati shundaki bozor iqtisodiyoti Korxonalar subyektlardir xavf faoliyatiShuning uchun korxonaning tugatish to’g’risidagi hisobvaraqlarni qoplash uchun korxonani tugatish ishi uchun zaxira yaratilmoqda. Kompaniya foyda bilan bir qatorda, kompaniya emissiya daromadlari fondiga - nominal va sotish narxlari o’rtasidagi farq. Zaxira fondi - shoshilinch holatlar va undan foydalanish va foydalanish tartibini tuzish va foydalanish tartibini tuzish va undan foydalanish tartibini tuzish uchun mo'ljallangan jamg'arma va uni iste'mol qilish jamiyati yoki ittifoqi tomonidan belgilanishi rejalashtirilgan fond; Foyda taqsimlanishi korxona mablag'larini ishlab chiqarish va ijtimoiy sohani rivojlantirish ehtiyojlarini moliyalashtirish uchun mablag’larni shakllantirish jarayonini aks ettiradi. Foyda taqsimlanishi tamoyillari, soliq to’lagandan so’ng, kompaniyaning ixtiyorida bo’lish mumkin: bu ishlab chiqarish va iqtisodiy va moliyaviy faoliyat natijalarini ishlab chiqish va takomillashtirishni ta'minlashi kerak; u birinchi navbatda, uning kelgusida rivojlanishini ta'minlaydi va faqat iste'mol qilishda; daromad solig’i bilan bog’liq bo'lgan daromadlarning taqsimlash uchun xarajatlar bilan bog’liq imtiyozlarni qo’llash orqali kamayish mumkin. Tarqatish barcha soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni to'laganidan keyin korxona ixtiyorida qolgan qismlarga foyda keltiradi. Korxonaning ixtiyorida qolgan foyda bu ehtiyojni moliyalashtirishning ko’p maqsadli manbai hisoblanadi. Korxona ixtiyorida qolgan barcha daromadlar ikki baravar farq qiladi: "Umumlashishda" va "iste'mol uchun". Birinchi bo’lib, korxona mulkining ko’payishi va jamg’arish jarayoni oshganidan foydalanish. Ikkinchidan foydalanish - yangi mulkni shakllantirishga olib kelmaydi va iste’mol uchun ishlatiladigan foyda ulushini tavsiflaydi. Shu bilan birga, butunlay foydalanish uchun to’planish uchun barcha daromadlar uchun kerak emas. Mulkni ko’paytirish uchun foydalanilmaydigan foyda qoldiqlari muhim rezerv qiymatiga ega va keyingi yillarda turli xil xarajatlarni moliyalashtiradigan yo’qotishlarni qoplash uchun ishlatilishi mumkin. To'plash va iste'mol qilish bo'yicha daromadlarni taqsimlash nisbati korxonani rivojlantirish istiqbollarini belgilaydi. Rasmiy ravishda, davlat daromadlarni taqsimlash qoidalarini aniqlamaydi, ammo soliq imtiyozlari, ishlab chiqarish maqsadlari, ekologik faoliyatni moliyalashtirish, xarajatlar, xarajatlarni moliyalashtirish uchun kapital va unumsiz xarakterga ega bo'lgan daromad yo'nalishini rag'batlantiradi Ijtimoiy sohaning ob'ektlari va muassasalarini va boshqalarga texnik xizmat ko’rsatish va boshqalar. Qonuniy ravishda xarajatlarga kiritilgan xarajatlar narxi. Foyda taqsimoti intra-rentin moliyaviy rejalashtirishning asosiy yo’nalishi hisoblanadi. Korxonada daromadni tarqatish va ulardan foydalanish tartibi kompaniyaning ustavida belgilanadi va korxona tomonidan iqtisodiy xizmat tomonidan ishlab chiqilgan va kompaniyaning menejerlari tomonidan tasdiqlangan taqdimot bilan belgilanadi va kompaniya rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi. Korxonaning ustaviga binoan daromadlardan moliyalashtirilgan xarajatlar smetasi bo'lishi mumkin yoki jamg’arma mablag’lari (ishlab chiqarish va texnologik rivojlanish, ijtimoiy rivojlanish jamg'armasi) va iste’molchilarga mablag’sifatida shakllantirilishi mumkin mablag’lar (moddiy reklama jamg'armasi). Shunday qilib, foyda keltirib chiqaradigan xarajatlarni hisoblab chiqishni ishlab chiqishni, mehnat jamoasining ishlab chiqarishni rivojlantirish, ishchilarni va xayriya maqsadlarini moddiy rag'batlantirish xarajatlarini o'z ichiga oladi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bog'liq xarajatlar, tadqiqot, dizayn, dizayn va texnologik ishlarni, mahsulotlar va texnologik jarayonlarni rivojlantirish va ishlab chiqish, ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish va ishlab chiqarish, uskunalarni modernizatsiya qilish xarajatlarini o'z ichiga oladi. Texnik qayta jihozlash va mavjud mahsulotni rekonstruktsiya qilish, korxonalarni kengaytirish bilan bog'liq xarajatlar. Xuddi shu xarajatlar guruhi banklarning uzoq muddatli kreditlarini qaytarish va ularga qiziqish bildirish xarajatlarini o'z ichiga oladi. Shuningdek, boshqa korxonalarning ustav kapitalini yaratishda muassislarning omonatlari sifatida ekologik xarajatlar va boshqa korxonalarning boshqa hissasini ko'rsatishni rejalashtirishi rejalashtirilmoqda, korxonani o'z ichiga oladi rivojlanmoqda. Ijtimoiy ehtiyojlar uchun daromadlarni taqsimlash korxonaning balansida joylashgan ijtimoiy va maishiy ob’ektlardan foydalanish, nodavlat notijorat tashkilotlari, sog’liqni saqlash, madaniy tadbirlarni o’tkazishni moliyalashtirishni moliyalashtiradi. Iste'mol kooperativlarida foyda va foydani taqsimlash va undan foydalanish o'ziga xos xususiyatlariga ega. Iste'mol jamiyatining episliklari qonun hujjatlariga muvofiq majburiy to'lovlarni amalga oshirgandan so'ng, iste'molchilar jamiyatining epissi Rossiya Federatsiyasi Ular iste'molchilar jamoat fondlariga, kreditor va (yoki) kooperativ to'lovlar bilan hisob- kitoblarni amalga oshirish uchun yuboriladi. Iste'mol jamiyatining umumiy yig'ilishi tomonidan belgilanadigan hamkorlik to'lovlari hajmi iste'mol jamiyatining 20 foizidan oshmasligi kerak. Soliqlarni hisoblash va to'lashdan so'ng, korxonalarning ixtiyorida o'z ehtiyojlari uchun foydalaniladigan foyda mavjud, uning miqdori moliyaviy rejada aks ettirilgan. Korxona ixtiyorida qolgan daromadlardan foydalanishning asosiy yo'nalishlari:  Nimoar  Ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bog'liq kapital xarajatlar  Texnik qayta jihozlash va rekonstruktsiya qilish  Yangi uskunalarni joriy va sotib olishni yangilash  Mablag' kapitaliga bo'lgan ehtiyojning o'sishini moliyalashtirish  To'lov% kreditlar bo'yicha  Elementni ozod qilish xarajatlari qimmat materiallar  Qimmatli qog'ozlar masalasi taxmin qilinmasa, boshqa korxonalarning ustav kapitalini shakllantirishda investitsiya faoliyati  To'lovning manbai, bu korxonaning ixtiyorida qolgan foydasi qonuniy tartibda belgilangan soliqlarni to'lash  Ijtimoiy-madaniy soha ob'ektlarining tarkibi  Uy-joy qurilishi va boshqa turar-joy bo'lmagan ob'ektlarni qurish.  O'z faoliyatini amalga oshirishda iste'molchilar jamiyatining quyidagi mablag'lar shakllantirish huquqiga ega:  bo'linma;  iste'molchilararo hamkorlikni rivojlantirish;  zaxira;  iste'molchilar jamiyati ustaviga muvofiq boshqa mablag'lar. 3 Moliyaviy rejalashtirishning dastlabki nuqtasi daromadlilikdir. Joriy davrda ishlatilmagan g'ayriinsoniy zaxirani aniqlashi kerak. Keyingi bosqich - foydani rejalashtirish va boshqa moliyaviy natijalar iqtisodiy tahlilning xulosalarini hisobga olgan holda. Foyda har qanday korxona uchun eng orzu qilingan narsadir. Ammo gullab-yashnash uchun u nafaqat uni olish, balki oqilona sarflash ham kerak. Kompaniya ichidagi daromadlarni taqsimlash va foydalanishni oladigan asosiy mol-mulkni to'plash va iste'mol qilish uchun yuborilgan vositalarning eng maqbul munosabatini o'rnatishi tufayli ko'payish uchun moliyaviy resurslarni taqdim etishi kerak. Bunday holda, raqobat muhiti holatiga alohida e'tibor beriladi. Bu har doim ko'rib chiqilishi kerak. Axir, raqobat muhitining holati ishlab chiqarish potentsiali jihatidan sezilarli darajada ta'sir qilishi, uni kengaytirish va yangilanishlar. Bir qator omillarga asoslanib, foydani shakllantirish, tarqatish va ulardan foydalanish to'g'risida qaror qabul qilinadi. Kapital qo'yilmalarni moliyalashtirishni moliyalashtirish, aylanma mablag'larning ko'payishi, ilmiy-tadqiqot faoliyatini, yangi texnologiyalarni joriy etish, yangi texnologiyalarni joriy etish, yangi texnologiyalar yoki boshqa narsa - bu jarayon davomida hal 3 NamDU, “Iqtisodiyot” kafedrasi katta o’qituvchisi K.Tajibayev O‘quv uslubiy qo‘llanma-2022 (301-bet) qilinadi. Shunday qilib, korxonalar tomonidan mulkchilik shaklidan qat'i nazar, korxonalar tomonidan yaratilgan tejashning pul ifodasini chaqiring. Foyda tufayli kompaniyaning moliyaviy natijalari tavsiflanadi. Bu ishlab chiqarish samaradorligi, ishlab chiqarish sifati va ko'lami, xarajatlar darajasi va mehnat samaradorligi to'liq aks ettirilganligini ko'rsatuvchi ko'rsatkichdir. Ushbu foyda tufayli barcha foyda - asosiy iqtisodiy va moliyaviy ko'rsatkichlar Mavzuni iqtisodiy faoliyatini baholaydigan reja asoslanadi. Korxonada ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy rivojlantirish bo'yicha tadbirlar moliyalashtirilishi va xodimlarining o'sishi. Shu bilan birga, bu nafaqat kompaniyaning mavjud onkasvirdagi ehtiyojlarini qondirish uchun manba, balki tashqi / byudjet resurslari va xayriya fondlarini shakllantirishga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Korxonaning foydasi - bu jarayonlar va soliqlarning narxini ushlab qolinganingizdan keyin qoladigan pul. Mavjudda bozor munosabatlari Har bir korxona maksimal foyda olish uchun harakat qilmoqda. Shu bilan birga, bu nafaqat o'z mahsulotlarini bozorda qat'iy ravishda hal qila olish, balki raqobatda dinamik rivojlanishni ta'minlashi kerak. Shuning uchun, nima qilishingiz yoki topshirish uchun biror narsa boshlashdan oldin, dastlab sotishdan qanday foyda olish mumkinligi bilan o'rganiladi. Savdo bozorining potentsial bozorining tahlili amalga oshiriladi va vazifani qanday hal qilish mumkinligi aniqlandi. Axir, foyda tadbirkorlikning asosiy maqsadi, ushbu faoliyat turining yakuniy natijasidir. Bu holatda hal qilingan muhim vazifa eng kam xarajatlarni eng kam daromad olishdir. Bunga mablag 'sarflash va ularning sarf-xarajatlarini optimallashtirish istagida omonatlarning qat'iy rejimi tufayli erishiladi. Shu bilan birga, naqd pul tejashning asosiy manbai tovarlar yoki xizmatlarni sotishdan olingan daromaddir (va bundan ham anchadan ham, uning bir qismi, bu ishlab chiqarish va sotishda sarflangan miqdordan keyin qoladi). Xarajatlar faoliyatdan foydalanganda, u iste'mol qilingan va kapitallashtirilgan qismlarga bo'linadi. Ushbu lahzada ta'sis hujjatlariga, muassislarning qiziqishi yoki tanlangan strategiyasining tanlangan strategiyasiga bog'liq bo'lishi mumkin. Korxonaning har bir tashkiliy- huquqiy shakli mavzuni ixtiyorida qolgan mablag'larni taqsimlashning qonuniy tashkil etilgan mexanizmiga ega. Uning xususiyatlari ichki qurilmaga, shuningdek kompaniyani boshqarishning o'ziga xos xususiyatlariga bog'liq. Shuni ta'kidlash kerakki, davlat korxona foyda qanday sarflanishiga bevosita ta'sir ko'rsatmaydi. Foydalarni taqsimlash va undan foydalanish ma'lum soliq tanaffuslari tufayli faqat rag'batlantirilishi mumkin. Shunday qilib, ko'pincha bunday ruhda innovatsiyalar, xayriya, atrof-muhitni muhofaza qilish choralari va shunga o'xshash ruh haqida gapiradi. V BOB - Korxonalarning foydasini moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi Korxonalarning moliyaviy ahvolini baholash . Har qanday korxonaning, xissadorlik jamiyatining moliyaviy axvoli barcha uchun befarq emas. Chunki, ularning moliyaviy axvoli davlat, xissadorliklar va ta’sischilarning manfatlariga bevosita ta’sir etadi. Shuning uchun korxonalarning moliyaviy axvolini baxolash katta axamiyatga ega. Korxonalarda mulkiy va moliyaviy munosabatlarni rasmiy xujjatlashtirish uchun buxgalteriya xisobi olib boriladi. Davr oxirida u moliyaviy xisobot tuzish bilan yakunlanadi. Xujjatning moliyaviy xisobotlari esa har 1 xo’jalik yili oxirida xissadorliklarning yoki ularning vakillarining umumiy yigilishida muxokama etiladi xamda tasdiklanadi. Xujjatning ta’sis xujjatlari va ta’sis shartnomasida ko’zda tutilgan taqdirda unga kredit ajratuvchi bank muassasasiga, jamiyat ixtiyoriy a’zo bo’lgan assotsiatsiyalarga, birjalarga va boshqa tashkilotlarga buxgalterlik xisobining nusxasi topshiriladi. 1-rasm. O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo’mitasi rasmiy saytidan. 4 O’z mablag’i yoki mulkini xujjat faoliyatiga safarbar etgan investor yoki kreditor mulkdan jamiyatning nechog’li samarali foydalanganini baxolay olishi, foydaning va dividentning tugri xisoblanganiga ishonch xosil kilishi kerak. Moliyaviy xisobotning asosiy shakli buxgalterlik balansidir. Yangicha xisobot balansida aktivlar va passivlarning tavsifi bozor iqtisodiyoti munosabatlariga muvofik keladigan darajada o’z ifodasini topgan. Xujjatning aktivlari balansda jamiyat tomonidan xisobot davrida tasarrufida bo’lgan va uning nazoratiga olingan vositalar xamda bergan qarzlarning qiymati sifatida ifodalangan. Foydaning moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi . Passiv uzilishi vositalar qiymati va tushadigan daromadlarning kamayishiga olib keladigan qarz xamda kreditorlik qarzi bo’yicha jamiyat zimmasidagi majburiyatlardir. Aktivlar qiymatining passivlar qiymatidan oshishi jamiyatning o’ziga 4 www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi rasmiy sayti. qarashli vositalarini tovarlar etadi va uning qiymati xisobot balansining passivida, o’ziga qarashli vositalar manbai bo’limida ifodalanadi. Shu yerda jamiyat foydasi xam o’z foydasini topadi. Xujjatning yangicha balansi aktivlarning 3 ta ta bo’limidan iborat. Balans aktivlarining 1-bo’limida asosiy vositalar nomaterial aktivlar, sarmoya sarflari va pudratchilarga berilgan avanslar, uzoq muddatli moliyaviy quyilmalar qiymati ifodalanadi. Shu yerda foydaning ishlatilishi, ziyonlar, xissador kuygan vositalar amalga oshirilgan xisob kitoblar xam ifodalanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xujjatning barqarorligi sarmoyadorlarning diqqatini tortishi, boshqa korxonalar bilan raqobatlashga olishi uning rentabellik darajasiga boglik. Xo’jalikning rentabelligi uning foydaliligi bo’lib, foyda summasining vositalar qiymati va sarmoyaga nisbatan foiz xisobidagi darajasini bildiradi. Tahlil amaliyotida 3 turdan iborat rentabellik ko’rsatkichlari: -maxsulot rentabelligi; -ishlab chikarish fondlari rentabelligi; -korxonalarga quyilgan quyilmalar rentabelligi hisoblanadi. Xulosa Xulosa o’rnida shuni aytamizki mamlakatimiz taraqqiyotining ijtimoiy yo’naltirilgan bozori iqtisodiyoti yo’lining tanlanishi xo’jalik yuritish shakllarining xilma-xilligi hamda tadbirkorlik faoliyatini kuchayishini taqozo etadi. Bu xol respublikamizda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish, sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalari faoliyatining shakllanishi, xo’jalik yuritishi va ishlab chiqarishni tashkil etishning turli-tuman yangi shakllarini tashkil topishiga va o’z faoliyatini yuksaltirib borishiga olib kelmoqda. Bugungi ishlab chiqarish va noishlab chiqarish korxonalarining kundagi eng asosiy muammolardan biri ishlab chiqarish va rejalashtirish bilan bog’liq muammolarni bartaraf etishni orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirishdan iborat. O’zbekiston iqtisodiy tizimi transformatsiyasi raqobatchilik muhitida bozorning mutanosib talablariga ko’ra tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va xo’jalik yuritishning yangi ishtirokchilarining (sub’ektlarining) shakllanishiga sabab bo’ldi. Ular faoliyatini samarali tashkil etish bugungi kuning eng dolzarb iqtisodiy masalalaridan biri milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonini jadallashuviga xizmat qiladi. Bu boradagi vazifalarni hal etishda, mavjud ishlab chiqarish sub’ektlarini xususiylashtirish va qayta tashkil etish, shuningdek, nodavlat va yuridik tashkilotlar ulushlari ishtirok etgan kichik va o’rta firmalarni kiritish lozim. O’zbekistonda korxonalar faoliyatini shakllanishi va rivojlanishi ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining milliy modeli xususiyatlari, xalqimizning o’ziga xos an’analari, iqtisodiy ko’nikmalari bilan ham ifodalanadiki, qator ilmiy tadqiqotlarda bu narsa ahamiyatdan chetda qolgani holda, muammo boshqa davlatlar tajribasiga asoslangan ravishda hal etiladi. Shundan xulosa qilamizki, bunday maqsadni amalga oshirishda albatta, korxonalar foydasini taqsimlash bilan bog’liq munosabatlarni rejalashtirish va boshqaruv tizimida tig’izliklar yuzaga kelishi, bunday tig’izlikni bartaraf etishda mavjud usullar bilan birga yangi va zamonaviy rejalashtirish tizimini shakllantirish maqsadga muvofiq. Asosiy va qo’shimcha foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Asosiy adabiyotlar 1. Karimov I.A. Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish – mamlakatimiz taraqqiyotining aossiy mezonidir. –T.: O’zbekiston, 2019. 2. Abdullaev Yo., Karimov F. Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari.-T.: Mehnat, 2020. 3. T.T. Jo’rayev Iqtisodiyot nazariyasi (Darslik) T-2018 4. “Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan reyting tizimi asosida o’quvchilar bilimini baholash bo’yicha uslubiy ko’rsatma NamDU-2022 Qo’shimcha adabiyotlar 5. 2016-2020 yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 15.12.2018 yildagi PQ-1442 sonli Qarori. 6. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Toshkent, “O’zbekiston” NMIU, 2020-y Internet saytlari 7. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 8. www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo’mitasi rasmiy sayti. 9. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasining hukumat portalining rasmiy sayti.

Ishlab chiqarish xarajatlari va ularning tarkibi
Mavzu: Ishlab chiqarish xarajatlari va ularning tarkibi

Reja:

I BOB. Kirish.

  1. Kurs ishining dolzarbligi
  2. Kun ishining obyekti va predmeti
  3. Kurs ishing maqsadi va vazifasi
  4. Kurs ishi tuzilmasining tavsifi

II BOB. Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi va ularning tarkibi

2.1.      Ishlab chiqarish xarajatlari tushunchasi

2.2.      Mehnatga haq to’lash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar

2.3.      Mahsulot tannarhidagi boshqa xarajatlar 

2.4.      Ishlab chiqarish bilan bog’liq moddiy xarajatlar

III BOB. Qisqa va uzoq davrda ishlab chiqarish xarajatlarning o’zgarish tamoyillari

3.1       Ishlab chiqarish xarajatlarini qisqa va uzoq muddatli davr tahlili

3.2       Qisqa davr xarajatlari

3.3       Uzoq muddatli davr xarajatlari

IV BOB. Korxona foydasi va uning taqsimlanishi

4.1       Korxona foydasi tushinchasi yoki iqtisodiy foyda

4.2       Foyda normasi tushunchasi

4.3       Iqtisodiy tahlil, oldin rejalashtirish va prognozlash

4.4       Sof foyda

4.5       Moliyaviy rejalashtirishning dastlabki nuqtasi

V BOB. Korxonaning foydasini moliyaviy hisobotlarda aks ettirish 

5.1       Korxonalarning moliyaviy ahvolini baholash

5.2       Foydaning moliyaviy hisobotlarda aks ettirilishi

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

Sotib olish