Ishsizlikning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari - Texnika va texnologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	64.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

5 Sotish

Ishsizlikning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari

Sotib olish

Ishsizlikning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari
MUNDАRIJА:
Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
I. BOB. Bandlikning turlari va shakllari
4
1.1. Bandlik va ishsizlik …………
4
1.2 Ishsizlik va uning kelib chiqish sabablari . . . . . . . . . . . . . .
17
1.3 O‘zbekistonda ishsizlik ko‘rsatkichlari . . . . . . . . . . . . . .
21
I I . BOB. Ishsizlikning ijtimoiy- psixologik oqibatlari.
24
2.1 Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari . . . . . . . . . . . . . . .
24
2.2 Ishsizlikning psixologik oqibatlari . . . . . . . . . . .
28
XULOSА VА TАVSIY A LАR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
FOYDАLАNILGАN АDАBIY O TLАR RO ‘ YXАTI . . . . . . . . . . . . . . . 34
Kirish
Kurs ishining maqsadi:
1. Mehnat bozorining xususiyatlari
2. Ishsizlik tushunchasini tushuntirish va uning yuzaga kelish sabablarini
aniqlash
3. Ishsizlikning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarini aniqlash
1

Keling, ishsizlik tushunchasidan boshlaylik.
Iqtisodiy faol aholining bir qismi ish topolmay, “ortiqcha” holga kelib
qoladigan ijtimoiy-iqtisodiy hodisa ishsizlikdir . Xalqaro Mehnat Tashkiloti
(XMT) - Xalqaro Mehnat Tashkiloti (XMT) ta'rifiga ko'ra, ishsiz deb hozirda
ishsiz, ish qidirayotgan va ishga kirishishga tayyor bo'lgan har qanday shaxs
tushuniladi, ya'ni. faqat mehnat birjasida rasmiy ro'yxatdan o'tgan shaxs.
Har bir aniq davrdagi ishsizlar soni iqtisodiy o'sish sikli va sur'atlariga,
mehnat unumdorligiga, ishchi kuchining kasbiy va malakaviy tuzilmasining unga
bo'lgan mavjud talabga muvofiqligi darajasiga va o'ziga xos demografik vaziyatga
bog'liq.
Bozor iqtisodiyoti uchun mehnat bozorida ishsizlik tabiiy holdir. Ko'pgina
iqtisodchilar ishsizlikni o'z tadqiqot ob'ekti deb hisoblab, bu jarayonning tabiiyligi
va muqarrarligini ta'kidlaydilar. Shu bilan birga, oddiy odam uchun ishsizlik
ko'pincha jamiyatga beqarorlik olib keladigan sof salbiy hodisadir.
Zamonaviy bandlik xizmati uchta asosiy vazifani hal qilishi kerak:
1. ish joyi va xodimni tanlash;
2. ishsizlik nafaqasini to'lash;
3. ishsizlarni faol dasturlarda ishtirok etish uchun yuborish.
BANDLIK XIZMATI, aholini ish bilan ta’minlash davlat xizmati —
mamlakat miqyosida aholini ish bilan ta’minlash siyosatini amalga oshirish va
fuqarolarga tegishli kafolatlarni ta’minlab berish uchun tashkil etilgan davlat
xizmati. O‘zbekistonda 1992 yildan O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish
bilan ta’minlash to’g’risida»gi qonuni (13.1.1992) asosida tashkil etilgan. Bandlik
xizmati ishsizlikning oldini olish va ishsizlik oqibatlaridan ijtimoiy muhofaza
qilish maqsadlarida respublika miqyosida va mahalliy darajada ish bilan ta’minlash
dasturlarini amalga oshiradi, jumladan, mehnat bozoridagi holatni tahlil hamda
taxmin qiladi, tegishli axborot tarqatilishini ta’minlaydi; bo’sh ish joylarini va
ishga joylashtirish masalasida murojaat qilgan fuqarolarning hisobini yuritadi,
ularni ishga joylashtiradi, ishlamayotgan fuqarolarni kasbga o’rgatish, qayta
o’qitish va malakasini oshirishni tashkil etadi, ishsizlarni ro’yxatga olishni
2

ta’minlaydi, ularga yordam ko’rsatadi va boshqalar. Bandlik xizmati faoliyatini pul
bilan ta’minlash uchun ish bilan ta’minlashga ko’maklashish Davlat fondi tashkil
etilgan. Bu fond mulkchilik va xo’jalik yuritish shakllaridan qat’i nazar korxonalar,
muassasalar, tashkilotlar, kooperativlar va boshqa ish beruvchilar mehnatga haq
to’lash fondining 3% dan kam bo’lmagan miqdorda majburiy ajratmalari, hukumat
va mahalliy boshqaruv organlari dotatsiyalari, ixtiyoriy xayriyalar va boshqalardan
tashkil topali. Mamlakat miqyosida Bandlik xizmati tizimi O’zbekiston
Respublikasi Mehnat vazirligi va uning hududiy organlarini hamda mahalliy
bandlik markazlari — mehnat birjalarini qamraydi.Jamiyat o'zining potentsial
imkoniyatlarini berishi mumkin bo'lgan hajmga nisbatan YaIM hajmida kechikish
mavjud. Aholining turli ijtimoiy guruhlari o'rtasida ishsizlik xarajatlarining notekis
taqsimlanishi mavjud.
3

I BOB . Bandlikning turlari va shakllari
1.1 Bandlik va ishsizlik
O zbekiston Respublikasi va boshqa mamlakatlarning qonunlariga muvofiqʻ
ish bilan bandlik deganda fuqorolarning qonunda taqiqlanmagan va ularga
daromad keltiradigan faoliyat bilan shug ullanishlarini tushunamiz.
ʻ
Respublikamizdagi mashhur iqtisodchi olimlar prof. A.O lmasov va prof.
ʻ
A.Vahobovlar o z darsliklarida bandlikka quyidagicha ta'rif beradilar: “Bandlik
ʻ
mehnat qobiliyatiga ega bo lgan va mehnat qilishga ishtiyoqi bor kishilarning
ʻ
ishga joylashib foydali mehnat bilan mashg ul bo lishlaridir”. Ish bilan band
ʻ ʻ
aholiga yollanib ishlovchilar va o zlarini mustaqil ravishda ish bilan ta'minlagan
ʻ
shaxslar (tadbirkorlar, fermerlar, kooperativ a'zolari va boshqalar) kiradilar. Ishchi
kuchini tor ma'noda takror xosil qilish insonning jismoniy va aqliy qobiliyatlarini
uzluksiz kengaytirilgan tarzda tiklab turish, ularning mehnat malakasini, umumiy
bilimi, kasbiy tayyorgarlik darajasini yangilab va o stirib borish hamda ishchi
ʻ
avlodini tayyorlash kabilarni o z ichiga oladigan jarayondir. Keng ma'noda ishchi
ʻ
kuchini takror xosil qilish esa quyidagilarni anglatadi: - axolining tabiiy harakati,
tabiiy o sishning umumiy shartsharoitlari yaratish; - xodimlarni ishlab chiqarishga
ʻ
jalb qilish va bo shatish; - mehnat resurslarini tarmoqlar, sohalar va hududlar
ʻ
o rtasida taqsimlash hamda qayta taqsimlash; - aholining ijtimoiy, ma'naviy va
ʻ
madaniy ehtiyojlarini qondirib borish; - ishchi kuchini to liq va samarali bandligini
ʻ
ta'minlash. Ishchi kuchining miqdor o lchami – bu mehnatga layoqatli kishilarining
ʻ
(iehnat resurslarining) umumiy sonidir. Ishchi kuchining sifat o lchami esa uning
ʻ
bilimi, malakasi, mahorati, ko nikmasi va ish tajribasi kabi ko rsatgichlarda
ʻ ʻ
mujassamlashadi. Bu maqsadga sobiq SSSR va boshqa sobiq sosialistik
mamlakatlar erishishga harakat qilganlar, lekin bu - bir tomondan real xayotda
amalga oshirish mumkin bo lmaydigan jarayon bo lsa, ikkinchi tomondan
ʻ ʻ
iqtisodiyot uchun samarasiz va maqsadga nomuvofiq bo lib chiqdi. Shu sababli
ʻ
amaliy hayotga “to liq bandlik” va “samarali yoki oqilona bandlik” tushunchalari
ʻ
kiritiladi. Band bo lish tovar va hizmatlar yaratish orqali daromad topish
ʻ
vositasidir. Ish bilan to la bandlik mehnatga layoqatli bo lgan va ishlashni
ʻ ʻ
4

hohlagan barcha kishilarning ish bilan ta'minlanganini anglatadi. Shuningdek, ish
bilan to la bandlik bir tomondan iqtisodiyotda ishsizlikning tabiiy darajasi mavjudʻ
bo lishini inkor etmaydi, boshqa tomondan, bu mehnatga layoqatli barcha
ʻ
kishilarning umumlashgan ishlab chiqarishga jalb etilish zarurligini bildirmaydi.
Sifat jihatdan samarali yoki oqilona va samarasiz yoki nooqilona bandlik mavjud
bo ladi. Oqilona bandlik bu yuksak mehnat unumdorligi va shunga binoan yuqori
ʻ
daromad keltiradigan va ishlovchining mehnatdan qoniqishini ta'minlovchi bandlik
bo ladi. Oqilona bandlik yuksak texnologiyaga tayangan ish joyida bo ladi.
ʻ ʻ
Nooqilona bandlik mehnat unumdorligi past, ish haqi kam va ishlovchi o z
ʻ
mehnatidan qoniqmaydigan ish joyidagi bandlikdir. Nooqilona bandlik bor erda
texnologiya yuqori bo lmaydi, malakasi va ish tajribasi kam kishilarning mehnati
ʻ
talab qilinadi. Oqilona bandlikka misol qilib kampyuter programmistining
bandligini olish mumkin. U zamonaviy kompyuterlarda ishlaydi, uning mehnati
maxsus iste'dod va tayyorgarlik talab qiladi, uning ish haqisi boshqalarnikidan
ancha yuqori bo ladi. Nooqilona bandlikka misol qilib qishloq xo jaligidagi
ʻ ʻ
terimchi bandligini olish mumkin. Terimchi qo l mehnati bilan band, undan aql-
ʻ
zakovat va maxsus tayyorgarlik talab qilinmaydi, bu ish hammaning qo lidan
ʻ
keladi, uning oladigan ish haqi programmistnikidan 6-8 marta kam bo ladi. Xulosa
ʻ
qilib aytadigan bo lsak, ish bilan samarali bandlik, xodimlarning o z mexnati
ʻ ʻ
natijalaridan to liq iqtisodiy manfaatdorligining ta'minlanishi zarurligini anglatadi.
ʻ
Bu o z navbatida mehnat resurslarining oqilona band qilinishini va ulardan
ʻ
foydalanishning intensiv turiga tayanishini taqazo qiladi. Bandlik uning mexnat
qiluvchi uchun axamiyatiga qarab birlamchi va ikkilamchi bandlikka bo linadi.
ʻ
Birlamchi bandlik bu asosiy ish bilan, ya'ni daromadning asosiy qismini beruvchi
ish bilan band bo lishidir. Ikkilamchi bandlik qo shimcha ish bilan, ya'ni
ʻ ʻ
qo shimcha daromad beruvchi ish bilan band bo lishidir. Ko pchilik ishlovchilar
ʻ ʻ ʻ
birlamchi bandlikka moyil bo ladilar. Birlamchi bandlik keltirgan daromad
ʻ
ishlovchini qoniqtirmaganda, u ikkilamchi bandlikka qo l uradi. Ikkilamchi
ʻ
bandlik o rindoshlik asosida ishlash shaklida bo ladi. Bandlik darajasi ishlashga
ʻ ʻ
qobiliyati va ishtiyoqi bo lganlarning qanchasi amalda ishlab turishlarini bildiradi.
ʻ
5

Bandlik darajasi mehnat resursi - mehnat qobilyati bor kishilarga nisbatan
qisoblanadi. Bunda mehnat qobilyati borlarning hammasi ishlashni xohlaydi deb
taxmin qilinadi. Bandlik darajasi ish kuchini qanday qismini bozor talab
qilganligini bildiradi. Bu mamlakatning iqtisodiy salohiyatiga va iqtisodiyotning
imkoniyati hamda ahvoliga bog liq bo ladi. Iqtisodiyoti baqquvat mamlakatlarda uʻ ʻ
yuksalib borayotgan kezlarda bandlik yuqori bo ladi, ya'ni taklif etilgan ish
ʻ
kuchining katta qismi talab qilinadi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar uchun
mehnatga layoqatli aholining 94%ining band bo lishi bandlikning tabiiy darajasi
ʻ
deb qabul qilingan. Iqtisodiy zaif mamlakatlarning bandlik darajasi past bo ladi,
ʻ
chunki ish o rinlari kam bo ladi, ularni ko paytirish uchun mablag etishmaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
1. Bandlik to g risidagi asosiy nazariyalar “Bandlik” va “Ishsizlik” kategoriyalari
ʻ ʻ
bir-biriga qaramaqarshi tushunchalardir. Shu sababli ishsizlikning sababi nimada
ekanligini aniqlashga qarakat qilgan nazariyachi - olimlar shu asosda bandlikni
qanday yo llar bilan tainlashi mumkin degan savolga javob berishga harakat
ʻ
qilganlar. Ishsizlikning sababini klassiklar juda sodda qilib izohlashadi. Bu
nazariyaga ko ra ishsizlik mehnatning narxi bilan mehnatga talabdan kelib chiqadi.
ʻ
Ish haqining pasayishi mehnatga bo lgan talabni rag batlantiradi, ya'ni bunda
ʻ ʻ
bandlik ortadi. Ish haqini o sishi esa mehnatning taklifini ko paytiradi, lekin
ʻ ʻ
mehnatga bo lgan talabni ma'lum darajada cheklaydi. Anglyalik mashhur
ʻ
iqtisodchi Artur Pigu o zining 1903yilda yozgan “Ishsizlik nazariyasi” kitobida
ʻ
“Pigu samarasi” deb nomlangan g oyasida ishsizlikni asoslab shu tariqa tarzda
ʻ
bandlikni tartibi solinishini ko rsatib bergan. Turg unlik davrida bandlik, ish haqi
ʻ ʻ
va narxlar pasayadi. Lekin tovarlar ko rinishida ifodalangan real ish haqi nisbatan
ʻ
sekinroq pasayadi. U xattoki oldingi darajada saqlanib qolishi mumkin. Hozirgi
zamondagi oilaviy ishlab chiqarilayotgan tovarlar narxlarining o sishi sharoitida
ʻ
bunday izohlash xaqiqatga to g ri kelmaydigandek tuyuladi. Lekin bizga ma'lumki,
ʻ ʻ
ish haqi noteks o sadi, ba'zida nominal ish haqi tovarlar narxiga nisbatan yuqoriroq
ʻ
darajada ham o sishi mumkin. Agar real daromadlar pasaymasa yoki ozgina o ssa,
ʻ ʻ
bu turg unlik davri bo lishiga qaramay iste'mol talabini saqlanib qolishini bildiradi.
ʻ ʻ
Iste'mol tovarlariga talabning mavjudligi esa ishlab chiqarish vositalariga ham
6

talabning borligini bildiradi. Turg unlik davrida nisbatan ssuda foizi ham pastʻ
bo ladi. Bu esa jonlanish davriga o tishi asosida bandlikni o sishiga olib keladi.
ʻ ʻ ʻ
Boshqacha qilib aytganda, Piguning fikricha, investisiya bilan taqqoslaganda real
ish haqining nisbiy o sishi boshlang ich nuqta hisoblanadi. Buni butun tarkibni
ʻ ʻ
tortgan paravozga qiyos qilish mumkin. Agar ish haqi “mehnatga to g ri keladigan
ʻ ʻ
sof mahsulot” chegaradan chiqib kapital uchun ajratilgan mablag ning ham bir
ʻ
qismini o z ichiga olsa, bunday ishlab chiqarishning qisqarishi o z navbatida ishchi
ʻ ʻ
kuchiga bo lgan talabning ham qisqarishiga olib keladi. Ya'ni bundan shunday
ʻ
xulosa kelib chiqadi: ishsizlikni kamaytirish uchun ish haqini pasaytirish kerak.
A.Piguning fikriga muxolif ravishda ingliz iqtisodchisi J. M.Keyns chiqadi.
Keynsning fikriga ko ra, to la bandlikka erishish, ya'ni ishlashni xohlaganlarni ish
ʻ ʻ
bilan ta'minlanishi ish darajasiga bog liq emas, shunga ko ra u ishsizlikni
ʻ ʻ
pasaytirish uchun ish haqini kamaytirish kerakligini rad etadi. Mehnatga layoqatli
aholining bandlik darajasiga qarab bandlikning bir necha talqini mavjud: to‘liq,
oqilona, samarali va potentsial bandlik. To'liq bandlik unga muhtoj bo'lgan va
ishlashni xohlaydigan har bir kishi ish bilan ta'minlangan holatni tavsiflaydi, bu esa
ishchi kuchiga talab va taklif o'rtasidagi muvozanat mavjudligiga mos keladi. Oqil
bandlik - bu mehnat resurslarini shakllantirish, taqsimlash (qayta taqsimlash) va
ulardan foydalanish jarayonlari nuqtai nazaridan, ularning jinsi va yosh tarkibi,
mehnatga layoqatli aholining takror ishlab chiqarish usullari va butun mamlakat
bo'ylab taqsimlanishini hisobga olgan holda oqlangan bandlik. Samarali bandlik
iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlikni baholash mezonlari to'plami bo'yicha
tanlangan ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning tashkiliy jarayonlarining turli
xil variantlari orasidan eng yaxshisini tanlashni o'z ichiga oladi. Potensial bandlik
ma'lum sharoitlarda ma'lum bir mintaqada erishish mumkin bo'lgan bandlikning
yuqori chegarasini tavsiflaydi. Bandlik turlari va shakllarini
farqlash kerak.
Bandlik turlari - mehnat resurslarining faol qismini xalq xo'jaligi sohalari va
tarmoqlari bo'yicha taqsimlash. Mehnat shakllari - tashkiliy-huquqiy usullar,
mehnat sharoitlari. Bandlik shakliga ko'ra,
7

bandlik, birinchi navbatda, to'liq yoki yarim kunlik ish kuni deb tasniflanadi.
Ishning maxsus shakllariga quyidagilar kiradi: 1. Uy vazifasi asosida
ishga joylashish;
2. Smenali-ekspeditsiyali ishga joylashtirish usuli;
3. To'liq bo'lmagan ish vaqti;
4. Ish semestrlari davomida kunduzgi bo'lim talabalarini ish bilan ta'minlash;
5. Moslashuvchan jadval bilan bandlik va boshqalar.
Ishsizlik turlarining yagona tasnifi mavjud emas. Aksariyat olimlar
ishsizlikning uchta asosiy turini (ishqalanish, tizimli, tsiklik), shuningdek, bir qator
kichik va turlararo turlarini nomlashadi. Keling, har bir turni alohida ko'rib
chiqaylik. Shuningdek, biz ishsizlik sabablarini bartaraf etish va uning oqibatlarini
bartaraf etish bo'yicha mumkin bo'lgan qadamlarga e'tibor qaratamiz.
Yashirin ishsizlik asosan bozor mexanizmlari chuqur deformatsiyalangan
mamlakatlar uchun xosdir. Misol uchun, mehnatni rag'batlantirishning yo'qligi past
hosildorlikka olib keladi qachon! ikki kishi bir kishining ishini qiladi. Bu bitta
qo'shimcha ish mavjudligini va yashirin ishsizlik darajasi 50% ga yetganini
ko'rsatadi. Yashirin ishsizlar qatoriga yarim kunlik yoki bir hafta ishlayotganlar,
shuningdek, ish topishdan umidini uzgan va nafaqa olish huquqidan mahrum
bo'lib, mehnat birjalarida ro'yxatdan o'tishdan bosh tortganlar kiradi. Yashirin
ishsizlik ishlab chiqarish samaradorligi uchun salbiy oqibatlarga olib keladi, kasbiy
yo'qotish, past intizom va tekislashning sodiq hamkori bo'ladi. Bu real ish haqini
pasaytiradi va pirovardida ishchilarning o'z manfaatlariga zid keladi.
Tarkibiy ishsizlik iqtisodiyot tarkibidagi sezilarli o'zgarishlar natijasida
yuzaga keladi, bu davrda eskirgan texnologiyalarga ega bo'lgan korxonalar yoki
kichik tarmoqlarning mavjudligi amaliy bo'lmaydi. Bunday holda, bo'shatilgan
ishchilarning massasi boshqa turdagi faoliyat uchun qayta tayyorlashga majbur
bo'ladi. Ushbu turdagi ishsizlikni bartaraf etishda vaziyatdan oldinga chiqishga
qaratilgan vakolatli davlat siyosati birinchi o'ringa chiqadi. Chunonchi, dunyoda
ro'y berayotgan tarkibiy o'zgarishlarni kuzatib borish orqali davlat: 1) yaqin
kelajakda talab qilinadigan tarmoqlar uchun kadrlar tayyorlashni o'tkazishi; 2)
8

mavjud xodimlarga harakatchanlik va ish joyini ko'chirishning afzalliklari haqida
tushuncha berish; 3) korxonalar va tarmoqlarning to'satdan yo'q bo'lib ketishining
oldini olish.
Tsiklik ishsizlik - bu iqtisodiyotning barcha tarmoqlari duchor bo'ladigan va
eng muhimi ob'ektiv sabablarga bog'liq bo'lgan ishsizlik turi. Bunda gap iqtisodiy
tizimning tsiklik xususiyati haqida ketmoqda. Iqtisodiy pasayish va yuksalish
davrida ishsizlik darajasining o'zgarishi 10% dan ortiq bo'lishi mumkin.
Jamiyatdagi iqtisodiy tanazzul tufayli yuzaga kelgan vaziyatni yumshatish uchun
davlat bandlikni subsidiyalash uchun o'z zaxiralaridan foydalanishi kerak.
Mutaxassislar, shuningdek, kamroq tarqalgan ishsizlikning quyidagi turlarini
aniqlaydilar.
Mavsumiy ishsizlik xalq xo‘jaligining ayrim tarmoqlaridagi ishlarning
xususiyatidan kelib chiqadi. Misol uchun, qishloq xo'jaligida va qisman qurilishda
yozda haddan tashqari faollik kuzatiladi, qishda esa ish to'xtaydi. Bu erda, ko'proq
darajada, ishsizlik oqibatlarini bartaraf etish uchun javobgarlik xodimning o'ziga
tushadi. U faoliyat va turg'unlik davrida o'z byudjeti va kuchlarini to'g'ri
taqsimlashi talab qilinadi.
Texnologik ishsizlik ilmiy-texnikaviy taraqqiyotga asoslanadi, bunda ishlab
chiqarishni avtomatlashtirish sodir bo'ladi va shu bilan birga ish o'rinlari
bo'shatiladi.
Qisman ishsizlik kompaniya mahsulotlari yoki xizmatlariga talabning
kamayishi natijasida yuzaga keladi. Bu ish soatlarining qisqarishida yoki
ishchilarni bo'shatishda o'zini namoyon qiladi.
Marjinal ishsizlik - bu ishsizlikning bir turi bo'lib, unda aholining zaif
himoyalangan qatlamlari, masalan, yoshlar, ayollar va nogironlar azoblanadi.
Ushbu turdagi ishsizlik darajasini pasaytirish ish beruvchilarning stereotipik
tafakkurini va faol davlat siyosatini o'zgartirishni talab qiladi.
Ishsizlikning o'ziga xos turlari - paydo bo'lish sabablaridan qat'i nazar,
ishsizlik bo'lingan toifalar. Shunday qilib, ro'yxatga olingan va yashirin ishsizlik,
shuningdek, ixtiyoriy va majburiy ishsizlik farqlanadi.
9

Ro'yxatga olingan ishsizlik davlat ro'yxatidan o'tgan ish izlayotgan ishsiz
fuqarolar sonini aks ettiradi. Yashirin ishsizlik barcha mehnatga layoqatli fuqarolar
orasida ishsizlar sonini ko'rsatadi. Ishsizlarning ushbu qismining muammolarini
hal qilish ko'pincha davlat e'tiboridan chetda qoladi.
Majburiy ishsizlik , mehnat qilish istagi bo'lgan ishchi ish topa olmaganida
yuzaga keladi.
Ixtiyoriy ishsizlik mehnatga layoqatli aholi orasida har doim qandaydir
sabablarga ko'ra ishlashni istamaydigan odamlarning mavjudligi bilan bog'liq.
Shubhasiz, bunday ishsizlik tabiiy ishsizlik belgilariga ham ega. Majburiy ishsizlik
texnologik, tarkibiy, hududiy va yashirin ishsizlik shakllarini o'z ichiga oladi.
Texnologik ishsizlik, ayniqsa, ilmiy-texnika taraqqiyoti yuqori daromad darajasi
bilan uyg'unlashgan mamlakatlarda seziladi. Bu kombinatsiya ish joylarini
qisqartirishni tejamkor qiladi va ularni doimiy hodisaga aylantiradi.
Strukturaviy ishsizlik fan-texnika taraqqiyoti mantiqi nuqtai nazaridan
normal hodisadir. Eski sanoat tarmoqlari qisqartirilmoqda, yangilari
o'zlashtirilmoqda. Ishga qabul qilish va kasbiy tayyorgarlik ma'lum vaqtni talab
qiladi. Ishdan bo‘shatilgan ishchilar darhol ishga joylashmaydi, ular yangi ish
o‘rinlari talablarini hisobga olgan holda kasbiy tayyorlash va qayta tayyorlashni
tashkil etish, shuningdek, tegishli moddiy yordam ko‘rsatish uchun davlat
organlaridan ham, korxonalardan ham yordam talab qiladi. Tarkibiy ishsizlik
iqtisodiyotda ro'y berayotgan tarkibiy o'zgarishlar tufayli ishchi kuchi taklifi va
unga bo'lgan talab doimiy ravishda bir-biriga mos kelmasligi bilan tavsiflanadi.
Mintaqaviy ishsizlik geografik yoki tabiiy omillar tufayli iqtisodiy faoliyat
uchun nisbatan noqulay bo'lgan hududlarda ishchi kuchi ortiqcha bo'lganda yuzaga
keladi.
Ishsizlikning barcha turlarini tahlil qilib, xulosa chiqarishimiz mumkin.
Ishsizlik muammolarini hal qilish uchun ishsizlikning har bir turiga individual
yondashish zarur. Shu bilan birga, ular nafaqat ob'ektiv sabablari bilan iqtisodiyot
tomonidan, balki oddiy ishchining sub'ektiv nuqtai nazaridan ham ko'rib chiqilishi
kerak.
10

1.2 Ishsizlik va uning kelib chiqish sabablari
Ishsizlik sabablarining klassik nazariyalari
Ishsizlik - ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bo'lib, unda mehnatga layoqatli
aholining bir qismi ish topa olmay qoladi va nisbatan ortiqcha bo'ladi.
Ishsizlik sabablarini tushuntiruvchi eng mashhur nazariya J. M. Keyns
nazariyasidir. Bu nazariya o‘tgan asrning 30-yillarning o rtalarida ishsizlikʻ
sababini yuqori ish haqi bilan izohlagan klassik iqtisodchilar (A.Smit, A.Marshall)
nazariyasini almashtirdi.
Keynsning fikricha, ishsizlik yalpi talabning teskari funktsiyasidir. “Ish bilan
bandlik hajmi, albatta, samarali talab hajmi bilan bog'liq”[4]. Samarali talab
hajmining etarli emasligi investitsiya jarayonining sustligini va natijada aholi
bandligini ta'minlay olmaslikni keltirib chiqaradi, bu esa ishsizlikning oshishiga
olib keladi. Keyns bu vaziyatdan chiqish yo'lini davlatning, birinchi navbatda,
investitsiya tovarlariga xarajatlarini oshirish orqali yalpi talabni shakllantirishda
davlatning rolini oshirishda ko'rdi.
J.M.Keyns tanqidchilari – neoklassik maktab vakillari – ishsizlik sabablarini aynan
rivojlangan mamlakatlar “Keyns retseptlari bo‘yicha” olib borgan hukumat
siyosatida ko‘rdilar. Shunday qilib, F. Xayek ishsizlik «so‘nggi yigirma besh yil
davomida olib borgan to‘liq bandlik siyosatining bevosita natijasidir», deb
hisoblagan.
F.Xayekning fikricha, davlat xarajatlarining oshishi muqarrar ravishda
inflyatsiyaga olib keladi, bu esa kritik darajaga yetib, ishsizlikning kuchayishiga
sabab bo'ladi. U bu ayovsiz doiradan chiqish yo‘lini to‘liq bandlik inflyatsiya
siyosatiga barham berishda ko‘rdi. Albatta, birinchi bosqichda bu ishsizlikning
keskin sakrashiga olib keladi, ammo bu, Xayek g'oyasiga ko'ra, mehnatni
joylashtirishdagi barcha nuqsonlarni aniqlash, inflyatsion bo'lmagan usullardan
11

foydalangan holda ishlab chiqish va amalga oshirish imkonini beradi. , bandlikning
yuqori va barqaror darajasini ta'minlash dasturi.
M. Fridman “tabiiy” ishsizlik kontseptsiyasini ilgari surdi, ular unga friktsion
ishsizlikni ham kiritdilar. Friktsion ishsizlik u yoki bu sabablarga ko'ra ish joyini
o'zgartiradigan, masalan, yuqori maosh yoki ko'proq obro'li ish qidirish, qulayroq
mehnat sharoitlari yoki yashash joyini o'zgartirish zarurati tufayli ko'chib yurgan
ishchilarni qamrab oladi. Tabiiy ishsizlik, shuningdek, ilmiy-texnika taraqqiyoti va
ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etishning takomillashuvi ta'sirida ijtimoiy
ishlab chiqarish tarkibining o'zgarishi natijasida yuzaga keladigan tarkibiy
ishsizlikni ham o'z ichiga oladi. Ushbu turdagi ishsizlik ham vaqtinchalik (friktsion
ishsizlikdan uzoqroq bo'lsa ham), chunki ba'zi tarmoqlarning (tarmoqlarning)
yo'qolishi boshqalarining tez o'sishi bilan birga keladi. Bitta muammo -
ishsizlarning mehnat bozoridagi o'zgaruvchan sharoitlarga qanchalik tez moslasha
olishi.
"Tabiiy ishsizlik" tushunchasini deyarli barcha iqtisodchilar, shu jumladan
neokeynschilar ham qo'llab-quvvatlaydi. Bahs faqat ishsizlikning tabiiy darajadan
yuqori o'sishiga nima sabab bo'layotgani - yalpi talabning etarli emasligi yoki
mehnat bozorida bandlik va ish haqini shakllantirishning "tabiiy" mexanizmini
buzadigan tartibga soluvchi hukumat siyosati haqida.
Shunday qilib, G'arb iqtisodchilari ishsizlik bozor iqtisodiy tizimining ajralmas
atributi ekanligini tan olishadi, bu muqarrar va uning "tabiiy" variantida u hatto
mehnat bozorining zarur moslashuvchanligini ta'minlash uchun foydalidir.
Biroq, ishsizlik va bandlik sabablarini tushuntirish nuqtai nazaridan hech qanday
iqtisodiy doktrina shubhasizdir.

2.2. Ishsizlik sabablari haqidagi zamonaviy qarashlar
12

Ishsizlik sabablariga oid barcha mavjud qarashlarni quyidagicha guruhlash
mumkin, deb hisoblayman.
Birinchidan, ishsizlikning sababi milliy ishlab chiqarishning erishilgan darajasiga
nisbatan nisbatan ortiqcha aholi, “ortiqchalik” bo'lishi mumkin. Bu ishsizlik omili
ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda kuchli ta'sir ko'rsatadi.
Ikkinchidan, ishsizlik odamlarning "o'zlariga yoqadigan" ish topishga bo'lgan
tabiiy istaklari va mehnat sharoitlari va to'lovlari yaxshiroq (friktsion ishsizlik)
tufayli vaqtincha oshishi mumkin.
Uchinchidan, ishsizlik iqtisod tarkibidagi, shu jumladan texnologiyadagi
o'zgarishlar (tarkibiy ishsizlik) natijasi bo'lishi mumkin. Bu ishsizlik
vaqtinchalikdir, chunki eski sanoat va tarmoqlar (texnologiyalar) yangilari bilan
almashtiriladi.
To'rtinchidan, ishsizlik darajasining ayniqsa kuchli o'sishi iqtisodiyotdagi tsiklik
pasayish (tsiklik ishsizlik) natijasida yuzaga keladi. Ishsizlikning bu turi eng xavfli
hisoblanadi, chunki ayovsiz doira paydo bo'ladi: ishlab chiqarishning pasayishi -
ishsizlik - daromadlarning umumiy darajasining pasayishi - yalpi talabning
pasayishi - ishlab chiqarishning pasayishi - ishsizlik va boshqalar.
Beshinchidan, ayrim hollarda ishsizlik generatori davlat va kasaba
uyushmalarining xodim va ish beruvchi o‘rtasidagi munosabatlarga faol aralashuvi
bo‘lishi mumkin, bu esa ish haqining bozordagi o‘zgarmasligiga olib keladi va
tadbirkorlarni maksimal foyda olish muammosini hal qilishga majbur qiladi.
bandlikni qisqartirish.
Ishsizlikning barcha bu sabablari, aksincha, ishsizlikning hajmi va dinamikasiga
ta'sir qiluvchi omillardir. Ishsizlikning asosiy manbalari bozor nisbati va mehnat
bozorida hukm surayotgan sharoit emas, chunki... Mehnat bozori faqat ishchi
kuchiga talab va taklif o'rtasidagi hozirgi nisbatni aks ettiradi, lekin ularning
13

shakllanishida bevosita ishtirok etmaydi. Bu nisbatlar mehnat bozoridan
tashqaridagi jarayonlarga bog'liq. Bozor faqat ularni ochib beradi, ishsizlikni ochib
beradi, jamiyatga ko'rinadigan qiladi.
Rossiyada mehnatga layoqatli aholi bandligining pasayishining o'ziga xos sabablari
orasida quyidagilarni ta'kidlash kerak.
Sovet iqtisodiyotining o'ziga xos xususiyati korxonalarning ishlab chiqarish
xodimlarining (shu jumladan qo'llab-quvvatlash va boshqaruv) haddan tashqari
ko'pligi edi. Adabiyotda uzoq vaqtdan beri Sovet korxonalari G'arb
mamlakatlaridagi profil va ishlab chiqarish hajmi bo'yicha o'xshash korxonalarga
nisbatan ikki-uch baravar ko'p ishchilar ishlaganligi faktini ta'kidlagan. Ortiqcha
xodimlarning mavjudligi yangi texnika va mehnatni tejaydigan texnologiyalarni
joriy etishga to'sqinlik qildi va mehnat unumdorligining o'sishiga to'sqinlik qildi.
Boshqa tomondan, ortiqcha ishchilarga ish haqi to'lash zarurati ishlab chiqarish
xarajatlarini asossiz ravishda oshirdi, natijada ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
raqobatbardoshligi zaiflashdi. Ish o'rinlarining haddan tashqari ko'pligi ishchi
kuchining sun'iy tanqisligini anglatardi va bu mehnat intizomini buzdi, ishchilarga
haq to'lashda "ekstraktsiya" ning keng tarqalishiga yordam berdi va ularning
yaxshiroq ishlashga bo'lgan rag'batini bostirdi.
Shuningdek, ishsizlikning sabablari orasida quyidagilar mavjud:
· potentsial ishsizlik (nogironlik tufayli);
· vaqtinchalik ishsizlik (tug'ruq ta'tillari, bola parvarishi, nogiron bolalar, og'ir
bemorlar va qariyalarga g'amxo'rlik qilish, ish haqi saqlanmagan ta'til);
· ishsizlikka barham berish (erkaklar 58 yoshda, ayollar 53 yoshda erta pensiyaga
chiqish);
· qisman majburiy ishsizlik (qisqa ish soatlari, qisqartirilgan ish haftalari,
uzaytirilgan ta'tillar);
14

· zararli va xavfli mehnat sharoitlari bo'lgan ishlab chiqarishdan ayollarning
bo'shatilganligi sababli ishsizlik;
· tarkibiy ishsizlik (qayta yo'naltirish, yopish, bankrotlik);
· ta’lim muassasalaridan haydalgan yoki o‘z xohishiga ko‘ra o‘qishni to‘xtatgan
yoshlarning ishsizligi;
· majburiy ishsizlik (xomashyo, energiya, butlovchi qismlarning etishmasligi
tufayli korxona faoliyati to'xtatilishiga olib kelgan);
· armiyadagi demobilizatsiya, rezervga o'tish va tarkibiy o'zgartirishlar tufayli
ishsizlik;
· yopiq shaharlarda konvertatsiya tufayli va zavod shaharlarida korxonalarning
yopilishi tufayli ishsizlik;
· boshqa kasbni qayta tayyorlash va egallashni istamaslik yoki qobiliyatsizligi
sababli sub'ektiv ishsizlik;
· kasbiy malakaning etarli emasligi sababli ishsizlik;
· majburiy migratsiya (qochoqlar) tufayli ishsizlik;
· qamoqdan qaytganlarning ishsizligi;
· tabiiy ofatlar va ekstremal vaziyatlar (avariyalar, zilzilalar, suv toshqinlari,
portlashlar yoki harbiy harakatlar natijasida korxona va muassasalarning
vayronagarchiliklari) oqibatidagi ishsizlik.
Iqtidorli, istiqbolli mutaxassislar orasida ishsizlikning eng muhim sababi shundaki,
ular o'zlarini qanday qilib "sotish" ni bilmaydilar. Ish paytida, shuningdek ishda
kamtarlik muvaffaqiyatga jiddiy to'siq bo'ladi. O'z-o'zini taqdim etish san'ati har
doim ham tajriba bilan birga kelmaydi. Ammo buni o'rganish mumkin. Asosiysi,
15

hech qanday holatda o'z fazilatlaringizni, qobiliyatlaringizni,
muvaffaqiyatlaringizni e'lon qilish va hatto ularni biroz bo'rttirish uyat emasligini
tushunishdir. Ish beruvchi "baribir hamma narsani ko'ra oladi" deb ishonish sodda.
Agar xodim Nobel mukofoti laureati yoki ismli shaxs bo'lmasa, ish beruvchi
"xuddi shunday" hech narsani ko'rmaydi. Ish bilan ta'minlash bo'yicha
mutaxassislarning maxsus tavsiyasi ham bor: "Tuxum qo'yganingizda, uring".
Qoidaga ko'ra, birinchi uchrashuvning natijasi o'zini-o'zi taqdim etishga bog'liq.
16

2.3 O‘zbekistonda ishsizlik ko‘rsatkichlari
O‘zbekistonda ishsiz aholi soni 1,3 mlnni tashkil etmoqda
Mamlakatdagi ishsizlik darajasi 8,9%ga, qashshoqlik darajasi esa 14,1%ga
kamaygan.
O‘zbekistonda mehnatga layoqatli aholining 1,3 mln.ni ishsiz. Bu haqda
kambag‘allikni qisqartirish va bandlik vaziri Behzod Musayev ta’kidlagan .
Uning so‘zlariga ko‘ra, hokim yordamchilari faoliyati yo‘lga qo‘yilishi natijasida
2,2 mln ishsiz fuqaroning bandligi ta’minlangan.
“Hozirda respublikadagi mavjud mahallalarda 10 ming nafarga yaqin
hokim yordamchilari faoliyat yuritib, ular tadbirkorlikni rivojlantirish
bo‘yicha xizmat ko‘rsatmoqda”, — dedi Behzod Musayev.
Xususan, subsidiyalar ajratish, ish bilan ta’minlash, kasbiy tayyorgarlikka
jalb qilish va biznes yuritish ko‘nikmalari orqali aholi bandligi ta’minlanmoqda.
Shuningdek, ayni paytda mamlakatda faoliyat yuritayotgan 26 ta “Ishga
marhamat” monomarkazi, 53 ta kasb-hunarga o‘qitish markazi, 539 ta kasb-hunar
markazi, mahallalardagi o‘quv markazlari orqali mehnat bozorida talab katta
bo‘lgan 70 dan ortiq kasb bo‘yicha ishsiz fuqarolarga ta’lim berilmoqda.
Mamlakatdagi ishsizlik darajasi 8,9%ga tushirilgan. Qashshoqlik darajasi
ko‘rsatkichi esa 17%dan 14,1%ga kamaygan.
Joriy yilda O‘zbekistondagi qashshoqlik darajasini 12%gacha
kamaytirish rejalashtirilgan.
PMTI tahliliga ko‘ra , ishsizlik darajasi past bo‘lgan hududlarga Toshkent
shahri, Navoiy va Toshkent viloyatlari kiradi. Jizzax, Samarqand, Surxondaryo
viloyatlari va Qoraqalpog‘iston esa ishsizlik darajasi yuqori bo‘lgan hududlarga
kirdi.
17

2022-yilgi hududiy mehnat bozori indeksi tahlil qilindi
Indeks ko‘rsatkichlari yuqori va ishsizlik darajasi past bo‘lgan hududlarga
Toshkent shahri, Navoiy va Toshkent viloyatlari kirdi.
Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti (PMTI) ekspertlari
tomonidan 2022-yil natijalari bo‘yicha hududiy mehnat bozori indeksi (MBI)
hisoblab chiqildi.
Mehnat bozori indeksi mehnat bozoridagi holatni baholash va monitoring
qilishda yordam beruvchi indeks bo‘lib, mehnat bozorining joriy holatini bevosita
aks ettiruvchi 5 ta ko‘rsatkichni o‘z ichiga oladi.
Indeksni hisoblash uchun ishsizlik darajasi, mavjud bo‘sh ish o‘rinlari
va rezyumelar soni, mehnat bozoridagi konsentratsiya koeffitsiyenti va o‘rtacha
oylik maosh miqdori kabi ko‘rsatkichlardan foydalanildi.
Mehnat bozori indeksini hisoblash natijalariga ko‘ra, hududlar indeks
ko‘rsatkichlari yuqori, o‘rta, past va o‘rta past bo‘lgan to‘rtta guruhga bo‘lindi.
2022-yil yakunlariga ko‘ra, indeks ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lgan
guruhga Toshkent shahri, Navoiy va Toshkent viloyatlari kirdi.
Bu hududlarda ishsizlik darajasi respublika bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkich
(8,9%) dan past — Toshkent shahrida 6,5%, Navoiy viloyatida 8%, Toshkent
viloyatida 8,8%.O‘rta guruhga Buxoro, Andijon, Farg’ona, Sirdaryo, Xorazm,
Namangan viloyatlari kirdi. Bu hududlardagi o‘rtacha oylik maosh respublika
miqyosidagi o‘rtacha ko‘rsatkichning 80%idan kam emas.
Mehnat taklifi esa nisbatan o‘rtamiyona, ya’ni bitta bo‘sh ish o‘rniga o‘rta
hisobda 5,6 ta rezyume to‘g‘ri keladi. Ishsizlik darajasi 9,1%dan oshmaydi.
Jizzax, Samarqand, Surxondaryo viloyatlari va Qoraqalpog‘iston
indeks ko‘rsatkichlari past bo‘lgan hududlar qatoriga kiradi.
18

Ushbu hududlarda eng yuqori konsentratsiya koeffitsiyenti kuzatildi, ya’ni
bitta bo‘sh ish o‘rniga Qoraqalpog‘istonda 17,4 ta, Surxondaryoda 14,1 ta, Jizzax
viloyatida 12 ta rezyume to‘g‘ri keladi.
Qashqadaryo viloyatida mehnat bozori indeksi juda past, aniqrog‘i 2,2ni
tashkil etdi. Buning asosiy sababi har bir bo‘sh ish o‘rniga 16,8 nafar talabgor
to‘g‘ri kelishi, ya’ni bo‘sh ish o‘rinlari soni ish qidirayotganlar sonidan ancha kam
va o‘rtacha oylik maosh respublikadagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan ancha past
ekanligidir.
Shuningdek 2022-yilning iyul oyida mamlakatdagi ishsizlar soni 1,4 mln.ni tashkil
etgan .
Yil boshida davlat rahbari kambag‘allikni qisqartirish bo‘yicha topshiriqlar berdi .
Xususan, sharoiti og‘ir mahallalardan kamida 50 ming aholining bandligi
ta’minlanadi.
Shuningdek, 2023-yilda 5 mln nafar aholi bandligi ta’minlanib, 2 mln doimiy ish
o‘rinlari yaratiladi. 1 mln aholini kambag‘allikdan chiqarish vazifasi qo‘yilgan.
O‘zbekistonda 2021 yilning yanvar-sentabr oylarida ishsizlik darajasi 9,4 foizni
tashkil etib, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 1,7 foizga, yanvar-iyun oylariga
nisbatan 0,4 foizga kamaygan. Bu haqda Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligi xabarida aytilgan.
2021 yilning yanvar-sentabr oylarida mehnat resurslari soni 19,3 mln kishini
tashkil etib, 2020 yilning shu davriga nisbatan 1,1 foizga yoki 201,4 ming kishiga
oshgan. Iqtisodiyot tarmoqlarida band bo‘lganlar soni 13,6 mln kishini tashkil etib,
mos davriga nisbatan 3,1 foizga (403,9 ming kishiga) oshgan.
9 oyda rasmiy sektorda band aholi soni 6,1 mln kishini tashkil qilib, 2020 yilning
shu davriga nisbatan yuridik shaxslarda band bo‘lganlar soni 7,9 foizga yoki 450,5
ming kishiga oshgani kuzatilgani aytiladi.
Norasmiy sektorda band bo‘lganlar soni 5,9 mln kishini tashkil etib, joriy
yilning yanvar-iyun oylariga nisbatan 4,1 foiz yoki 254,0 ming kishiga kamaygan.
19

Ishga muhtoj bo‘lganlarning umumiy soni 1,4 mln kishini, ishsizlik darajasi
iqtisodiy faol aholi orasida 9,4 foizni tashkil etdi. 16-30 yoshgacha bo‘lganlar
orasida ishsizlik darajasi - 14,9 foiz, ayollar orasida ishsizlik darajasi 12,8 foiz
bo‘ldi. Joriy yil yanvar-sentabr oylarida respublikada iqtisodiy nofaol aholi 4,3 mln
kishini tashkil etib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 0,6 foizga yoki 26,3 ming
kishiga ortishi kuzatildi.
2020 yilda O‘zbekistonda ishsizlik darajasi 13,2 foizni tashkil qildi
Yanvar-iyun oylarida ishsizlik darajasi 13,2% ni tashkil etdi. Ish bilan
ta’minlanishga muhtojlar soni 1,94 mln kishigacha ortdi. Karantin choralari
mehnat bozoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi, deya ta’kidladi Mehnat vazirligi.
Yanvar-iyun oylarida O‘zbekistonning iqtisodiy faol aholisi orasida ishsizlik
darajasi 13,2% ni tashkil etdi, deya xabar berdi Bandlik va mehnat munosabatlari
vazirligi. 2019 yilning birinchi yarmida bu ko‘rsatkich 9,1% ni tashkil etgan edi.
Ushbu ma’lumotlar Mehnat vazirligining Bandlik va mehnatni muhofaza qilish
respublika ilmiy markazi tomonidan mamlakatning 101 ta shahar va tumanlarida
o‘tkazilgan sotsiologik so‘rov natijalari asosida e’lon qilindi. Unda 490
fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, 4900 ta uy xo‘jaliklari va 25,9 ming
fuqaro qamrab olingan.
20

II I . BOB. Ishsizlikning ijtimoiy- psixologik oqibatlari.
3.1 Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari
Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari qashshoqlik va ijtimoiy beqarorlik
muammolari bilan bir qatorda eng dolzarb global va milliy muammolardan biri
sifatida qaraladi.
Bundan tashqari, inqiroz sharoitida bandlik tuzilmasini yanada oqilona
shakllantirish uchun aholining katta massasini harakatga rag'batlantirishning
yagona yo'li ularni samarasiz tarmoqlardan siqib chiqarishdir. Shu bilan birga, o'ta
qattiq choralarning amalga oshirilishi korxonalarning ommaviy bankrotligiga va
muqarrar ravishda ijtimoiy portlashga olib keladigan ishsizlik to'lqinining paydo
bo'lishiga olib kelishi mumkinligi aniq. Jiddiylikning "oqilona o'lchovi" kuzatilishi
kerak.
Ko'pincha, faqat ishsizlikning iqtisodiy samarasi ishdan bo'shatilgan ishchilar soni
va to'lanadigan nafaqa miqdori ko'rinishida baholanadi va ajratish qiyin bo'lgan va
kumulyativ xarakterga ega bo'lgan ijtimoiy oqibatlar amalda baholanmaydi. Biroq,
ishsizlikning mamlakatdagi vaziyatga salbiy ta'siri darajasi ijtimoiy vaziyatning
o'ziga xos parametrlariga bog'liq.
Shunday qilib, rossiyaliklar va ayniqsa ishsizlarning moddiy ta'minoti pastligi,
shuningdek, jamiyatdagi beqiyos yuqori ijtimoiy keskinlik tufayli ijtimoiy
qo'zg'alishlarni keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan ishsizlik darajasi G'arbga
qaraganda ancha past. Shu munosabat bilan ishsizlikning iqtisodiy va ijtimoiy
oqibatlarini batafsil ko'rib chiqish, shuningdek, ishsizlik oqibatlarini o'rganish va
baholash uchun xorijda qo'llaniladigan usullarning o'ziga xos shartlarini tanqidiy
tahlil qilish va yanada moslashtirish zarurati tug'iladi[.
Iqtisodiy va ijtimoiy sohalardagi holatlar xorijda qo'llanilayotgan usullarni
mexanik ravishda o'tkazish va nusxalashning iloji yo'qligini ko'rsatmoqda. Shuning
21

uchun taklif etilayotgan tadqiqot usullarini ma'lum bir mantiqiy qayta ko'rib
chiqish, shuningdek, ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini o'rganish uchun
moslashtirilgan usullardan foydalanish talab etiladi. Ishsizlar, asosan, aholining
mehnatkash qismi uchun umumiy bo'lgan turmush tarzidan mahrum. Ishsizlarning
ijtimoiy holatining quyidagi xususiyatlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
Ishsizlar o'rta va quyi ijtimoiy qatlamlarni ifodalaydi. Ishchilar orasida
lavozimlarning tarqalishi yuqori qatlamdan boshlab ancha katta. Boshqacha qilib
aytganda, qatlamni aniqlash orqali ishsizlar ancha integratsiyalashgan.
Ishsizlarning o'z-o'zini baholashlari o'zlarining pastligi hissini ko'rsatadi. Biz band
bo'lgan va ishsiz aholi guruhlariga ta'sir qiluvchi marginallashuv
(stratifikatsiyalangan o'zini-o'zi identifikatsiyaning yo'qligi) haqida gapirishimiz
mumkin.
Ishsizlik, ayniqsa, nisbatan past malakali va shunga mos ravishda kam maosh
oluvchi ishchilar qatlamiga ta'sir qiladi.
Bularga birinchi marta yoki biroz tanaffusdan keyin ish qidirayotganlar (maktabni
bitirgan yoshlar, turmushga chiqqan ayollar, onalar va h.k.), umidsiz deb ataluvchi,
ish qidirishni to xtatgan, hamma narsasini yo qotganlar kiradi. uni topish umidiʻ ʻ
(taxminan 1 million odam bor); u yoki bu sabablarga ko'ra (mehnat sharoitidan
norozilik, ma'muriyat bilan ziddiyat va boshqalar) "ixtiyoriy" ishni tark etgan
shaxslar (taxminan 863 ming kishi); doimiy ish topmagan holda to'liq bo'lmagan
ish kunida ishlashga majbur bo'lgan ishchilar (5 milliondan ortiq kishi); va nihoyat,
uzoq vaqt davomida normal ishlash imkoniyatidan mahrum bo'lgan ishsizlar. Bu
cheklovlarning barchasi u yoki bu darajada Rossiyaga ham, boshqa mamlakatlarga
ham xosdir.
Ishdan bo'shatilgan ishchilarning ko'pchiligi ishsizlik nafaqalari orqali yordam
ololmasligining eng muhim sabablaridan biri bu nafaqa to'lashning nisbatan qisqa
22

muddatidir. Qoidaga ko'ra, nafaqa muddati 12 oy, ba'zi hollarda uzoqroq, uning
hajmi ish haqi va ish stajiga bog'liq.
Bundan tashqari, ishsizlik nafaqalari ishni yo'qotgandan so'ng darhol emas, balki
bir muncha vaqt o'tgach beriladi. Shu bilan birga, nafaqalarni to‘lash ko‘pincha
ularni ro‘yxatga olishda byurokratik qog‘ozbozliklarga yo‘l qo‘yilishi,
ishsizlarning o‘z huquqlarini yetarli darajada bilmasligi, ijtimoiy sug‘urta
qonunchiligining o‘ta murakkabligi tufayli kechiktiriladi.
Mavjud ishsizlikni sug'urta qilish tizimi zahiradagi mehnat armiyasining miqdori
ma'lum darajada iqtisodiy vaziyatning holatiga bog'liq bo'lgan sharoitda qabul
qilingan. Ishsizlar safida uzoq vaqt qolish, asosan, past malakali odamlarning
kichik guruhiga tegishli.
Ishsizlar armiyasi o'zining elastikligini sezilarli darajada yo'qotdi. Uzoq muddatli,
turg'un ishsizlikning o'sishi tendentsiyasi keskin kuchaydi. Nisbatan qisqa vaqtga
mo'ljallangan yordam tizimi ommaviy va uzoq muddatli ishsizlikning doimiy
mavjudligi bilan ziddiyatga keldi. Nafaqa olish imkoniyatini tugatgan ishsizlar soni
“uzoq muddatli” ishsizlar soni kabi tez o'sib bormoqda[14].
Ishsizlik nafaqasi olish huquqiga ega bo'lgan shaxslarning moddiy ahvoli uchun
to'lov muddati bilan bir qatorda uning miqdori hal qiluvchi ahamiyatga ega;
birinchi uch oyda ishsizlar oxirgi ish joyidagi ish haqining 75 foizini oladi, keyingi
uch oyda - 60%, keyin esa - 45% nafaqa to'lash muddati tugagunga qadar.
Ishsizlar ishlashga ishtiyoq yo'qligi uchun emas, balki bo'sh ish o'rinlari yo'qligi
sababli ishga qayta olmaydilar. Imtiyozlarni qisqartirish ish o'rinlari yaratishni
ko'paytirmaydi. Bu ishsizlarning moliyaviy ahvolini yanada yomonlashtirishi
mumkin.
Ishsizlik nafaqalarining ishsizlarning moliyaviy ahvoliga ta'sirini baholashda ushbu
tizim ish joyini yo'qotish bilan bog'liq moliyaviy zararni qay darajada qoplashini
23

aniqlash kerak. Bu maqsadga, birinchi navbatda, nafaqalarni ish haqi bilan
to'g'ridan-to'g'ri taqqoslash orqali erishish mumkin. Ishsizlik nafaqasi birinchi uch
oy - oxirgi ish joyidagi ish haqining 75%, ikkinchi uch oy - 60%, keyin esa nafaqa
to'lash muddati tugagunga qadar 45%, ya'ni. nafaqaga yashovchi ishsizlar
daromadlarining kamayishi mos ravishda 25, 40, 55% ni tashkil etadi. Ishni
yo'qotish oila daromadining 37-40% ga qisqarishiga olib keladi.
3.2 Ishsizlikning ijtimoiy (psixologik) oqibatlari
Yo'qotish ish va ishdan bo'shatish deyarli har doim xodimning o'zi va uning
oila a'zolari uchun stress manbai hisoblanadi. Bir kishi bor Ishsizlik davrida
nafaqat hayot tarzi, balki umidlar, maqsadlar, qadriyatlar va boshqalar bilan
munosabatlar ham o'zgaradi. Qoida tariqasida , butun hayot parchalanadi shaxsiyat
tuzilishi. Bu hodisalarning butun majmuasi chaqirdi ishsizlikning psixologik
oqibatlari .
Ishdan bo'shatishning eng o'tkir oqibatlari - pushaymonlik, g'azab,
xafagarchilik, tushkunlik, kelajak qo'rquvi, yomon jismoniy holat haqida
shikoyatlar, alkogolizm, giyohvandlik, ajralish, bolalar va turmush o'rtoqlarning
psixologik va / yoki jismoniy zo'ravonligi, o'z joniga qasd qilish fikrlari.
Psixologlar ishni yo'qotish paytida o'ziga xos stress sharoitlarini
rivojlantirishning bir necha bosqichlarini aniqlaydilar. Shunday qilib, L.Peltsman
to'rt bosqich haqida gapiradi:
1-bosqich - noaniqlik va zarba holati. Bu juda qiyin tajriba, ayniqsa ishni
yo'qotish to'satdan sodir bo'lganda (kutilmagan ishdan bo'shatish, xo'jayin bilan
janjal va hk). Chalkashlik va qo'rquv odamning boshqa muammolarga:
kasalliklarga, baxtsiz hodisalarga moyil bo'lishi uchun xavf omillari bo'lishi
muhimdir. Shuni ham ta'kidlash kerakki, eng kuchli patogen omil ishning o'zi
yo'qolishi emas, balki bu sodir bo'ladigan doimiy tahdiddir. Uzoq davom etgan
noaniqlik va o'z taqdirini hal qilishni kutish ishdan qoniqishning sezilarli darajada
pasayishiga va stress manbai bo'lib qoladi. Bu muqarrar ravishda mehnat
24

unumdorligiga ta'sir qiladi. Shu sababli, ushbu hodisani kutish va qandaydir
tayyorgarlik vaziyatni biroz osonlashtiradi.
2-bosqich - sub'ektiv yengillik va vaziyatga psixologik moslashishning
boshlanishi. Ushbu bosqich odatda ishdan bo'shatilgandan keyin 3-4 oy davom
etadi. Birinchi haftalarda, psixologik zarba o'tib ketganda, ko'p odamlar yengillik
va hatto quvonchni boshdan kechira boshlaydilar. Har kuni ertalab ishga
shoshilishning hojati yo'q, kasbiy mas'uliyatning og'ir yuki yo'qoladi va juda ko'p
bo'sh vaqt paydo bo'ladi. Biror kishi psixologik qulaylik va hayotdan qoniqish
holatini boshdan kechira boshlaydi (ayniqsa, bir muddat yashash uchun jamg'arma
mavjud bo'lsa). Majburiy dam olish odatda foydalidir. Ko'pchilik sog'lig'i va
kayfiyatining yaxshilanishini qayd etadi. To'liq tuzalib, yangi kuchga ega bo'lgan
odam yangi ish joyini faol qidirishni boshlaydi.
3-bosqich - ahvolning yomonlashishi. Bu 6-7 oylik ishdan bo'shatilgandan
keyin sodir bo'ladi. Bu davrda ishsizlikning ta'siri yanada yaqqol namoyon bo'la
boshlaydi. Vaziyat tirikchilikning etishmasligi tufayli sezilarli darajada
og'irlashadi. Bu vaqtga kelib, insonning moliyaviy va ijtimoiy ahvoli odatda
yomonlashadi va oilaviy hayotda muammolar boshlanadi. Faol xulq-atvorning
etishmasligi, ijtimoiy doiraning cheklanishi, hayotiy odatlar, qiziqishlar va
maqsadlarning yo'q qilinishi mavjud. Qiyinchiliklarga qarshi turish kuchi tobora
kamayib bormoqda.
4-bosqich - nochorlik va mavjud vaziyat bilan murosa. Bunday og'ir
psixologik holat hatto moddiy qiyinchiliklar bo'lmaganda ham kuzatilishi mumkin,
masalan, odam ishsizlik nafaqasini olganida. Ishning qizg'in ritmiga o'rganmagan
odam ba'zida ish topishni xohlamaydi. Apatiya holati har oy ortib bormoqda. Ish
topishda hatto minimal muvaffaqiyatning yo'qligi umidni yo'qotishga olib keladi.
Inson vaziyatni o'zgartirishga harakat qilishni to'xtatadi va harakatsizlik holatiga
o'rganadi.
U o'ziga g'amxo'rlik qilishni to'xtatadi, ichishni boshlaydi va ijtimoiy tubiga
cho'kib ketadi. Biror kishi egallagan lavozim darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, u
ishdan bo'shatish va ish etishmasligini shunchalik keskin his qiladi. Va
25

ishsizlikning salbiy oqibatlari shunchalik aniq bo'ladi. Past lavozimlarni egallagan
odamlar ko'proq moslashish va psixologik moslashuvchanlikka ega.
Doimiy ish haqi va belgilangan ish vaqtiga ega bo'lgan xodimlar "erkin"
kasb egalariga (jurnalistlar, rassomlar, maslahatchilar, dizaynerlar va boshqalar)
qaraganda ko'proq ish yo'qotishdan aziyat chekishadi. Xodimlar uchun boshqa ish
topish qiyinroq.
Ishsizlar ishtirokida o'tkazilgan tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, ishdan
bo'shatilgandan so'ng darhol boshlangan yangi ish qidirish hech qanday tarzda ish
topish imkoniyatini oshirmaydi.
Avvaliga ishdan bo‘shatishning salbiy oqibatlarini, masalan, ruhiy
tushkunlik va o‘zini past baholagan holda yengishga urinib, shundan keyingina
yangi ish qidirishni boshlaganlar suhbat davomida kamroq asabiylashadi,
ishonchliroq harakat qiladi va ish beruvchilarda yaxshi taassurot qoldiradi.
Qoidaga ko'ra, bu odamlar ishdan ketgandan so'ng darhol qidira
boshlaganlarga qaraganda o'zlarining yangi ishlaridan ko'proq qoniqishadi.
Yangi ish topib, odam odatda ishsizlikning salbiy oqibatlaridan xalos bo'ladi.
Biroq, bunday qutqarish o'z-o'zidan sodir bo'lmaydi, lekin yangi ishning tabiatiga
va eskisi bilan taqqoslash mumkinmi yoki yo'qligiga bog'liq. 100 ta sub'ekt
ishtirokida o'tkazilgan tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, yangi ishdan norozi
odamlar eski ishini tark etish natijasida paydo bo'lgan salbiy his-tuyg'ularning
ko'pchiligidan voz kecholmaydilar.
300 nafar katta yoshli ishsizlar ishtirok etgan yana bir tadqiqot natijalari
yangi ish qidirish intensivligi bilan ma'lum shaxsiy fazilatlar va kundalik sharoitlar
o'rtasida bog'liqlik mavjudligini ko'rsatadi: oliy ma'lumotli, qat'iyatli va
odatlanganlar. o'zlari uchun ma'lum maqsadlarni qo'yish, shuningdek, pulga
ko'proq muhtoj bo'lganlar yangi ish topish uchun ko'proq harakat qilishadi.
Tashkilot rahbariyati, agar u xodimlardan ishdan bo'shatishning haqiqiy
sabablarini yashirmasa, ishsizlikning salbiy psixologik oqibatlarini
minimallashtirishga qodir.
26

Ishdan bo'shatilgan ishchilar o'rtasida o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki,
nima uchun ishdan bo'shatilganligi va nomzodlar qanday tanlangani haqida to'liq
tushuntirish berilganlar, batafsil tushuntirishsiz ishdan bo'shatilganlarga qaraganda
ancha yaxshi natijalarga erishgan.
Har tomonlama xabardor bo'lgan xodimlar o'zlarining ishdan bo'shatilishini
rahbariyatning nopokligi sifatida emas, balki halol va majburiy harakat sifatida
ko'rishadi. Ular ko'pincha kompaniya haqida yuqori gapirishda davom etadilar va
kompaniyani noto'g'ri tugatish uchun sudga berish yoki sobiq ish beruvchilardan
boshqa yo'l bilan qasos olishni xohlamaydilar.
Sof iqtisodiy xarajatlardan tashqari, ishsizlikning muhim ijtimoiy va ma'naviy
oqibatlarini, uning ijtimoiy qadriyatlarga va fuqarolarning hayotiy manfaatlariga
salbiy ta'sirini hisobga olib bo'lmaydi. Mehnatga layoqatli aholining katta qismi va
har bir shaxsning alohida-alohida majburiy harakatsizligi hayotdagi tushkunlikka,
malaka va amaliy ko'nikmalarni yo'qotishga olib keladi; Axloqiy me'yorlar
pasayadi va jinoyatlar kuchayadi, o'zini o'zi qadrlash yo'qoladi va oilalar buziladi,
jamiyatda ijtimoiy keskinlik kuchayadi, bu ham o'z joniga qasd qilish, ruhiy va
yurak-qon tomir kasalliklari sonining ko'payishi bilan tavsiflanadi. Oxir oqibat,
jamiyatning ma'naviy va jismoniy salomatligi buziladi.
Millionlab mehnatga layoqatli odamlarni normal mehnat qilish imkoniyatidan
mahrum qilish nafaqat ishsizlar va ularning oila a'zolarining turmush darajasining
keskin pasayishiga olib keladi. Bir frantsuz jurnali ta'kidlaganidek, "moliyaviy
qiyinchiliklar - bu ishsizlikdan kelib chiqadigan muammolarning uchi." Qoida
tariqasida, ishsizlik ham ijtimoiy-psixologik travma bilan bog'liq.
So'rovlar shuni ko'rsatdiki, rossiyalik ishsizlarning aksariyati (72%) moddiy
turmush sharoitlarining sezilarli darajada yomonlashishini o'z ahvolining asosiy
kamchiligi deb bilishadi. Shu bilan birga, respondentlarning 58 foizi ham
norozilikning muhim manbai sifatida “zerikish va harakatsizlik”, “depressiya va
27

loqaydlik”, “mavjudlikning ma’nosizligini his qilish”, “ijtimoiy izolyatsiya” va
hokazolarni ko‘rsatmoqda. . [21].
Ishsizlarning qariyb 40 foizi moliyaviy qiyinchiliklarni ishsizlikning eng og'ir
oqibatlari sifatida ko'rsatsa, 48 foizi ijtimoiy-psixologik muammolarni
ko'rsatmoqda.
Shubhasiz, ishsizlar ijtimoiy tarkibining kengayishi, ishsizlikning malakali
ishchilar va muhandislik xodimlariga tarqalishi bilan uning ijtimoiy-psixologik
xarajatlarining nisbiy ahamiyati ortadi.
Ishsizlikning ijtimoiy-psixologik oqibatlari, birinchi navbatda, ish joyini yo'qotish
va uzoq vaqt davomida uni topa olmaslik bilan bog'liq. Bu aholining katta qismi
hayotida mehnat o'ynaydigan ulkan rol bilan izohlanadi.
Birinchidan, mehnat daromad, moddiy yashash manbalari, ma'lum daraja va
turmush tarzini ta'minlaydi. Ikkinchidan, ishning o'ziga xos qiymati bor. Bu
ijtimoiy hayotda ishtirok etish imkoniyatini beradi va o'zini o'zi qadrlashni
oshiradi.
Ish ishchilar mavjud bo'lgan axloqiy muhitni shakllantirish, ularning o'zini ifoda
etishi va boshqalarni baholash uchun juda muhimdir. Bundan tashqari, ta'lim
darajasining oshishi, ilmiy-texnikaviy inqilob sharoitida mehnatning mazmuni va
murakkabligi oshishi bilan mehnat ko'plab toifadagi ishchilar va xizmatchilarga
o'zlarining ijodiy ehtiyojlarini u yoki bu darajada qondirishga imkon beradi.
Ishlash istagi ko'pincha ishlab chiqarishdagi mehnat sharoitlaridan norozilikdan
ko'ra kuchliroq bo'lib chiqadi. Mehnat sharoitlari og'ir bo'lsa ham, mehnat
psixologik jihatdan maqbuldir; ishsizlik ruhiy jihatdan zararli, garchi u og'ir
mehnatdan xalos bo'lishni va'da qilsa ham.
Albatta, ishchi va xizmatchilarning salmoqli qismi hayotdagi o‘rnidan, qilayotgan
ishlaridan, ishlab chiqarishdagi kuchsiz vaziyatdan, korxonada qanday
28

ekspluatatsiya qilinayotganidan norozi. Ammo bu holatda ham ishchilar o'zlarining
mavjudligini ishsiz tasavvur qila olmaydilar va bu hech qachon yolg'iz pul topish
istagidan kelib chiqmaydi.
Ishni yo'qotish va uzoq vaqt ish topa olmaslik haqiqiy fojiaga aylanadi. Ishsizlik
og'ir ma'naviy zarbaga o'xshaydi. Bu ko'p jihatdan mehnatning inson
mavjudligining hayotiy ehtiyoji ekanligi bilan bog'liq. Ishdan bo'shatish va uzoq
vaqt davomida ish topa olmaslik, asosan, insonning fiziologik ehtiyojlari bilan
belgilanadigan normal hayot ritmining buzilishiga olib keladi. Ular, xususan, ish,
dam olish va uyquning davriy almashinishida ifodalanadi. Ushbu elementlardan
birini majburan chiqarib tashlash butun hayot tarzini o'zgartirishni anglatadi. Bu
hech qachon turmush darajasining pasayishi, shaxsiy iste'mol hajmining qisqarishi
va uning tarkibidagi siljishlar bilan cheklanmaydi. Ishsizlarning "bekorligi"
majburiydir. Ishsizlarning bo'sh vaqti ish bilan bandning bo'sh vaqtidan o'zining
ijtimoiy mohiyati, hajmi va mazmuni bilan tubdan farq qiladi.
Ishsizning o'ziga xos tanqidiy vaziyati nafaqat moliyaviy muammolarni, balki bir
qator amaliy muammolarni keltirib chiqaradi. Ulardan biri kundalik hayotingizni
qanday tashkil qilishdir. Ish bilan band bo'lgan ishchi uchun ish aslida uning butun
hayotining o'zagi, uni tashkil etish tamoyili bo'lib xizmat qiladi. Oldindan; barcha
parametrlari bilan berilgan ish nafaqat ishlamaydigan va bo'sh vaqt miqdorini,
balki ko'p jihatdan uning mazmunini ham ta'minlaydi.
Xulosa
Iqtisodiy inqiroz o‘tgan o‘n yilda hech qachon bo‘lmaganidek, butun
jamiyat e’tiborini ishsizlik muammolari va uning oqibatlariga qaratdi. Shu bois
ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarining oldini olishga qaratilgan davlat
siyosati sivilizatsiyalashgan bozorni shakllantirish va ijtimoiy portlashlarning
oldini olishda katta ahamiyatga ega. U boshqa dasturlar, tarkibiy qayta qurish,
29

iqtisodiyotni rivojlantirishning umumiy strategiyasi, kichik biznesni rivojlantirish
chora-tadbirlari bilan chambarchas bog‘langan bo‘lishi kerak.
Bandlik siyosati mehnat salohiyatidan maksimal darajada samarali
foydalanishni ta’minlashi, aholining turli toifalari uchun bandlik imkoniyatlarini
kengaytirishi kerak. Joylarda aholi bandligini ta minlash, innovatsiya vaʼ
tadbirkorlikni rag batlantirishga katta ahamiyat berilmoqda. Buning uchun barcha
ʻ
mavjud vositalardan, jumladan o'qitish, subsidiyalar va o'z biznesingizni
boshlashda qo'llab-quvvatlashdan foydalanish kerak.
Mehnat bozori – bozor iqtisodiyoti tizimining tarkibiy qismi bo lib, unda
ʼ
boshqa bozorlar: xomashyo, materiallar, qimmatli qog ozlar va boshqalar bilan
ʼ
birga faoliyat ko rsatadi.
ʼ
Mehnat bozorining tarkibiy qismlari quyidagilardir:
1. Mehnatga talab
2. 2. Mehnat taklifi
3. 3. Ishchi kuchi narxi
4. 4. Ishchi kuchi qiymati
5. 5. Raqobat.
Mehnatga talab – mehnat bozorida bor bo lgan ishchi kuchiga ijtimoiy
ʼ
ehtiyojlarning umumiy hajmini aks ettiradi. Mehnatning taklifi – ishchi kuchining
soni va tarkibi (jins, yosh, ma lumot, kasb, malaka va boshqalar) bilan
ʼ
ifodalanadigan umumiy miqdori. Аholining ish bilan bandligi deganda
fuqarolarning qonunchilikka zid bo lmagan va ularga qoidaga ko ra mehnat
ʼ ʼ
daromadi keltiradigan shaxsiy hamda ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish bilan bog liq
ʼ
faoliyatlari tushuniladi. Ijtimoiy-foydali ish bilan bandlik – faqat ijtimoiy ishlab
chiqarishda band bo lganlar emas, balki harbiy xizmatchilar, o quvchilar
ʼ ʼ
(mehnatga layoqatli yoshdagi), uy xo jaligini yuritish, bolalar va kasal
ʼ
qarindoshlarga qarash bilan band bo lgan kishilar soni bilan aniqlanadi. Ish bilan
ʼ
to la bandlik – bu jamiyatning shunday holatidirki, unda ishlashni
ʼ
hohlovchilarning hammasi haq to lanadigan ishga ega bo ladi, siklli ishsizlik
ʼ ʼ
bo lmaydi, ammo uning friktsion va tuzilmaviy (strukturali) ishsizlik bilan
ʼ
30

belgilanadigan tabiiy darajasi saqlanadi. Ishsizlik – bu xo jalik yuritishning bozorʼ
tizimi sharoitlarida ishchi kuchi taklifi va unga talabning uzluksiz o zgarib turishi
ʼ
natijasidir. Ishsizlik umumiy ishchi kuchi ommasiga kiradigan ishga layoqatlilar
soni bilan mehnat faoliyatida band bo lganlar o rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.
ʼ ʼ
Ishsizlar, ishlab chiqarishdan bo‘shatilganlar, boshqaruv tizimi va Qurolli
Kuchlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, malakasini oshirish va qayta tayyorlash
dasturlarini amalga oshirish uchun katta kuch va mablag‘ talab etiladi.
Yangi talablarni hisobga olgan holda ta'lim va kasb-hunar ta'limi tizimini
mos ravishda qayta qurish zarur. Ta'lim tizimi kasblarga bo'lgan o'zgaruvchan
talabga tezda javob berishi kerak. O‘rta va oliy o‘quv yurtlari o‘quv dasturlari va
o‘qitish uslublarini o‘zgartirishlari kerak. Yoshlar talab qilinadigan kasblarni
egallashi zarur, shuningdek, kattalarni qayta tayyorlashning yangi tizimi ham
zarur, bu esa ishchilarning tez moslashishi va malakasini oshirishni ta minlaydi.
ʼ
Ishsizlik darajasini oshirishning muhim omili harbiy-sanoat kompleksi va Qurolli
Kuchlarning qisqarishi bo'lganligi sababli, harbiy korxonalar yuqori
konsentratsiyalangan hududlarni rivojlantirish va diversifikatsiya qilish bo'yicha
maxsus dasturlarni ishlab chiqish, investitsiyalarni moliyalashtirishni ta'minlash
zarur. harbiy xarajatlarni qisqartirish hisobiga davlat byudjetidan foydalanish va
ushbu sohalarga xususiy investitsiyalar uchun imtiyozli soliq rejimini yaratish.
Jamoat ishlarini tashkil etish bandlik holatini yaxshilashda ma'lum rol
o'ynashi mumkin. Garchi, xalqaro tajriba shuni ko'rsatadiki, bu chora vaqtinchalik
bo'lib, asosan qisqa muddatli bandlikni ta'minlaydi va asosan past malakali ishchi
kuchi sohasida.
Aholining mehnat faolligini oshirish, mehnatga rag'batlantirishni
kuchaytirish katta ahamiyatga ega bo'lib, bu ish haqi va uning natijalari o'rtasidagi
yaqinroq bog'liqlikni, ishchilar va xizmatchilarning mulkchilik va boshqaruvda
ishtirok etish tizimlarini ishlab chiqishni talab qiladi. Bu nafaqat aholi bandligini
31

kengaytirish, balki mehnat unumdorligini oshirish va iqtisodiy o‘sishning umumiy
zaxiralarini ro‘yobga chiqarishda ham muhim ahamiyatga ega.
Ishsizlik muammolarini bandlikning nostandart turlaridan – to‘liq
bo‘lmagan kunlik, vaqtinchalik, kasanachilikdan kengroq foydalanish, ishdan
ayrilgan shaxslar tomonidan o‘z korxonalarini yaratish orqali ham yumshatish
mumkin. Buning uchun zarur iqtisodiy va qonunchilik shartlarini, shuningdek,
amaldagi qonun hujjatlarini amalga oshirishni ta'minlash zarur.
Samarali va istiqbolli bandlik siyosatini amalga oshirish bandlik va mehnat
resurslarini rivojlantirishning asosiy ko‘rsatkichlarini prognozlashni, bu borada
fundamental tadqiqotlarni yo‘lga qo‘yishni taqozo etadi.
Sifat jihatidan o‘zgarayotgan real ishsizlikni doimiy monitoring qilish va
tahlil qilish zarur. Ushbu ijtimoiy hodisaga odamlarni psixologik tayyorlash talab
etiladi. Aksariyat aholining huquqiy savodsizligi uni ommaviy ishdan bo'shatish
holatlarida himoyasiz qiladi. Huquqiy ta'lim, shu jumladan. Inson huquqlari
masalasida ishsiz qolganlarga yordam va maslahatlar davlat siyosatining bir
qismiga aylanishi kerak.
32

FOYDАLАNILGАN АDАBIY O TLАR RO ‘ YXАTI
1. O ‘ zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi.
2. Ekоnоmichеskаya tеоriya: Uchеbnik. - Izd., ispr. i dоp. / Pоd оbsh. rеd. аkаd.
V.I.Vidyapinа, А.I.Dоbrininа, G.P.Jurаvlеvоy, L.S.Tаrаsеvichа
3. Markovich Danilo. «Sotsiologiya truda». Moskva: «Progress»-1988 yil
4. O ‘ zbekiston Respublikasi “Aholini ish bilan ta’minlash to’grisida”gi qonuni
5. O ‘ zbekiston Davlat Statistika Qo’mitasi
6. O‘zbekiston Respublikasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi veb
sahifasidagi ochiq ma’lumotlar
33

Ishsizlikning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari

Sotib olish