Ispan merosi uchun urush - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	170.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

105 Sotish

Ispan merosi uchun urush

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ................................................................................................................... 2
I BOB. ISPANIYANING XVII ASR IKKINCHI YARMIDAGI IJTIMOIY-
IQTISODIY AHVOLI ........................................................................................... 4
I.1. Ispaniyaning xalqaro munosabatlarda obro‘sini pasayishi .............................. 4
I.2. Napoleonning Ispaniya ustidan nazorat o‘rnatishi ......................................... 12
II BOB. YEVROPADA ISPAN MEROSI UCHUN KURASHNING
BOSHLANISHI ................................................................................................... 17
II.1. London shartnomasi imzolanishi .................................................................. 17
II.2. Ispan merosi uchun kurash yakunlari va oqibatlari ...................................... 25
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................... 36
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Xalqimizning asrlar sinovida yanada kuchayib,
toblanib borgan mustahkam irodasi, iymon-e’tiqodi nafaqat qadimiy
ma’naviyatimiz, balki milliy o‘zligimizni saqlab qolishga asos bo‘ldi. “Agar biz
dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, boshqa xalqlar ham ozodlik va
mustaqillikni qo‘lga kiritish, milliy tiklanish, o‘z davlatchiligini, havas qilsa
arziydigan fuqarolik jamiyatini mustahkamlash jarayonida ana shunday fazilatlarga
tayanib va suyanib, barcha sohalarda – bu iqtisodiyot yoki ijtimoiy hayot
bo‘ladimi, madaniyat, ta’lim-tarbiya va ilm-fan bo‘ladimi — o‘zining beqiyos
ichki qobiliyat va salohiyatini ishga solish, uni ro‘yobga chiqarish hisobidan
taraqqiyotga erishganini ko‘ramiz” 1
.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich
Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomliasarida shunday
yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutganmillatning kelajagi yo‘q.
Bu haqiqat tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan”. O‘zbekistan Respublikasi
istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar
amalga oshirilmoqda. Xususan, Vatanimiz tarixiga milliy vatanparvarlik nuqtai-
nazaridan qiziqish ortmoqda. Sovet mustamlakachiligi yillarida eng qadimgi
davrlardan to O‘zbekiston mustaqillika erishguniga qadar bo‘lgan tariximiz
soxtalashtirildi. Endilikda, ya’ni mustaqillik yillarida tarixshunosligimizda bir
qator amaliy ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda.Hozirgi kunda
mamlakatimiz olimlari tomonidan qadimgi dunyo tarixidan boshlab, to hozirgi
kungacha bo‘lgan davr tarixi qaytadan o‘rganib chiqilib, unga xolisan yondashish
natijasida ko‘plab yangi tarixiy faktlar yaratilmoqda.Buning zamirida albatta
hukumatimiz tomonidan tarixga qaratilayotgan e’tibor ayniqsa yetakchi omil bo‘lib
xizmat qiladi. Nafaqat tarixchi olimlar balki ilm-fan sohasida ilmiy tadqiqot olib
borayotgan barcha soha hodimlariga hukumatimiz tomonidan kata e’tibor va
amaliy hamda iqtisodiy tomonlama yordam ko‘rsatilmoqda.
1
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998. – B.28.
2

Kurs ishida Yevropada Ispan merosi uchun kurash to‘grisida batafsil
to‘xtalib o‘tishga harakat qilindi. Buning natijasida o‘zim bilmagan ko‘plab yangi
ma’lumotlarga ega bo‘ldim. Davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, har bir tarixiy
hodisalarga tarixchi sifatida baho berishga harakat qildim va bunga qisman
erishdim. Zamonaviy yangi adabiyotlarda ushbu davr bo‘yicha kerakli ma’lumotlar
to‘liq shakllantirilmaganligi bois ishni o‘rganish jarayonida biroz qiyinchiliklarga
duch keldim. Asosiy foydalanilgan adabiyotlar rus va ingliz tilida yozilgan, ularni
hozirgi kunda o‘zbek tiliga hali tarjima qilinmagan.
Mavzuning maqsad va vazufalari. Yangi davr tarixini yoritib berish, va
tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning
asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta
olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon
tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni
o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun
mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi.
Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar
olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy
yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida
keltirib o‘tdik.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini
rivojlangan o‘rta asrlar va o‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi
davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik
davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar
shu kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

I BOB. ISPANIYANING XVII ASR IKKINCHI YARMIDAGI IJTIMOIY-
IQTISODIY AHVOLI
I.1. Ispaniya ning xalqaro munosabatlarda obro‘si ni pasayi shi
XVII asr Ispaniya tarixida o‘zining “oltin asri” (Siglo de Oro) deb atalgan
davrning eng muhim va murakkab bosqichlaridan biri sifatida ko‘riladi. Bu davrda
Ispaniya nafaqat Yevropadagi eng qudratli davlatlardan biri bo‘lgan, balki global
miqyosda o‘z imperiyasi orqali ulkan ta’sirga ega edi. Biroq, XVII asrning
ikkinchi yarmida Ispaniya ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutdi va xalqaro
munosabatlardagi obro‘si sezilarli darajada pasaydi. Ushbu maqola Ispaniyaning
ushbu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini, shuningdek, uning xalqaro maydondagi
mavqeining zaiflashish sabablarini tahlil qiladi. Maqolada tarixiy dalillar, misollar
va zamonaviy tarixshunoslik nuqtai nazaridan yondashuvlardan foydalaniladi.
XVII asrning birinchi yarmida Ispaniya o‘zining global imperiyasi orqali
ulkan boyliklarga ega edi. Yangi Dunyodan (Amerika qit’asidan) keltirilgan oltin
va kumush Ispaniya iqtisodiyotining asosiy manbai sifatida xizmat qildi. Biroq,
XVII asrning ikkinchi yarmida bu boyliklarning ta’siri pasaya boshladi. Amerika
koloniyalaridan keltirilgan kumush miqdori 1620-yillardan boshlab sezilarli
darajada kamaydi, chunki Meksika va Peru konlari resurslari tugay boshlagan edi.
Masalan, Potosi kumush konlari, bir vaqtlar Ispaniya iqtisodiyotining yuragi
hisoblangan bo‘lsa, XVII asrning o‘rtalariga kelib samaradorligini yo‘qotdi. Bu esa
Ispaniya iqtisodiyotining asosiy daromad manbaiga putur yetkazdi.
Bundan tashqari, Ispaniya iqtisodiyoti haddan tashqari markazlashgan
tuzilishga ega edi. Davlat xazinasi Amerika boyliklariga qaram bo‘lib qoldi, bu esa
ichki ishlab chiqarish va savdo tarmoqlarining rivojlanishiga to‘sqinlik qildi.
Tarixchi J.H. Elliottning ta’kidlashicha, Ispaniya iqtisodiyoti “kuchli tashqi
boyliklarga tayangan, ammo ichki ishlab chiqarishda zaif” tuzilishga ega edi. Bu
holat XVII asrning ikkinchi yarmida iqtisodiy inqirozni yanada chuqurlashtirdi.
Ispaniyaning iqtimoiy-iqtisodiy ahvolining yomonlashuvida qishloq xo‘jaligi
sohasidagi muammolar muhim rol o‘ynadi. XVII asrda Ispaniya qishloq xo‘jaligi
samarasiz tashkil etilgan edi. Katta yer egalari (latifundistlar) va diniy muassasalar
4

yerning katta qismini nazorat qilar, kichik dehqonlar esa og‘ir soliqlar va ijaraga
qaram bo‘lib qolardi. Natijada, qishloq xo‘jaligi mahsuldorligi pasaydi, bu esa
oziq-ovqat ta’minotidagi muammolarni keltirib chiqardi.
Demografik inqiroz ham iqtisodiy muammolarni yanada kuchaytirdi. XVII
asrning birinchi yarmida Ispaniya vabo epidemiyalari, urushlar va ocharchilik
tufayli aholisining sezilarli qismini yo‘qotdi. Masalan, 1647-1652-yillardagi vabo
epidemiyasi Kataloniya va Valensiyada aholining 30-40% ga yaqinini yo‘q qildi.
Bu esa ishchi kuchi yetishmasligiga olib keldi, qishloq xo‘jaligi va sanoat ishlab
chiqarishi yanada pasaydi.
Ispaniya davlati moliyaviy inqirozga duch keldi, chunki davlat xarajatlari
daromadlarni sezilarli darajada oshib ketdi. Doimiy urushlar, xususan, O‘ttiz yil
urushi (1618-1648) va Gollandiya isyoni, davlat xazinasini katta xarajatlarga olib
keldi. Soliqlarning og‘irligi aholining turli qatlamlariga, ayniqsa, kambag‘al
dehqonlar va savdogarlarga yuklandi. Tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra, XVII asrning
1660-yillarida Kastiliya aholisi soliqlar tufayli iqtisodiy faoliyatni deyarli to‘xtatib
qo‘ygan edi.
Bundan tashqari, Ispaniya hukumati qarzlarni to‘lash uchun “vellon” deb
atalgan mis pullarni katta miqdorda chiqardi, bu esa inflyatsiyaga olib keldi. 1680-
yillarga kelib, Ispaniya pul birligi devalvatsiyaga uchradi va bu iqtisodiy ishonchni
yanada pasaytirdi. Tarixchi Antonio Dominguez Ortizning yozishicha, “Ispaniya
iqtisodiyoti XVII asrning ikkinchi yarmida moliyaviy tartibsizlik va inflyatsiya
girdobida qoldi”.
O‘ttiz yil urushi (1618-1648) Ispaniya uchun xalqaro maydondagi
obro‘sining pasayishiga olib kelgan muhim omillardan biri bo‘ldi. Ushbu urushda
Ispaniya Gabsburg monarxiyasi sifatida Yevropadagi diniy va siyosiy nizolarni hal
qilishga harakat qildi. Biroq, urushning uzoq davom etishi va katta moliyaviy
xarajatlari Ispaniya iqtisodiyotini zaiflashtirdi. Vestfaliya sulhi (1648) natijasida
Ispaniya o‘zining Yevropadagi ba’zi hududlarini, xususan, Gollandiyaning
shimoliy qismini yo‘qotdi. Bu sulh Ispaniyaning Yevropadagi siyosiy va harbiy
ustunligining ramziy yakuni sifatida ko‘riladi.
5

Urushdan keyin Ispaniya o‘z koloniyalarini saqlab qolishga urinayotgan
bo‘lsa-da, uning xalqaro ta’siri pasaya boshladi. Masalan, Gollandiya bilan 1648-
yilda tuzilgan sulh shartnomasi Ispaniyaning Shimoliy Yevropadagi savdo va
harbiy ta’sirini chekladi. Bu esa Ispaniyaning global iqtisodiy tizimdagi mavqeini
zaiflashtirdi.
XVII asrning ikkinchi yarmida Angliya va Fransiya Ispaniyaning xalqaro
maydondagi asosiy raqiblariga aylandi. Angliya, xususan, o‘zining dengiz floti va
savdo tarmoqlarini rivojlantirib, Ispaniyaning Amerika koloniyalaridagi savdo
yo‘llarini xavf ostiga qo‘ydi. 1655-yilda inglizlar Yamaykani egallab olishdi, bu
esa Ispaniyaning Karib dengizidagi nazoratini zaiflashtirdi.
Fransiya esa Lyudovik XIV davrida (1643-1715) Yevropadagi eng qudratli
davlatga aylandi. Fransuzlar Ispaniya Gabsburglari bilan bir qator urushlarda,
xususan, 1667-1668-yillardagi Devlyutsion urushda va 1672-1678-yillardagi
Gollandiya urushida g‘alaba qozondi. Bu urushlar Ispaniyaning Yevropa
hududlarini, masalan, Ispaniya Niderlandining bir qismini yo‘qotishiga olib keldi.
Fransiyaning ushbu davrdagi yuksalishi Ispaniyaning Yevropadagi siyosiy va
harbiy ta’sirini sezilarli darajada pasaytirdi.
Ispaniya monarxiyasining ichki zaifliklari ham uning xalqaro obro‘sining
pasayishida katta rol o‘ynadi. XVII asrning ikkinchi yarmida Ispaniyani
boshqargan Gabsburg monarxlari, xususan, Filipp IV (1605-1665) va Karl II
(1661-1700), samarasiz boshqaruv va ichki nizolar bilan mashhur edi. Karl IIning
sog‘lig‘i zaifligi va vorissiz vafot etishi Ispaniya taxti vorisligi urushiga (1701-
1714) olib keldi, bu esa Ispaniyaning Yevropadagi so‘nggi muhim hududlarini
yo‘qotishiga sabab bo‘ldi.
Bundan tashqari, monarxiyaning markazlashgan boshqaruvi mintaqaviy
nizolarni keltirib chiqardi. Masalan, 1640-yilda Kataloniya va Portugaliyada
isyonlar boshlandi. Portugaliya o‘z mustaqilligini tikladi va 1668-yilda
Ispaniyadan butunlay ajralib chiqdi. Bu isyonlar Ispaniya monarxiyasining birligini
zaiflashtirdi va uning xalqaro maydondagi mavqeini yanada pasaytirdi.
6

Iqtisodiy inqiroz Ispaniya jamiyatida ijtimoiy tabaqalanishni yanada
chuqurlashtirdi. Aristokratiya va diniy elita katta yerlarga va boyliklarga ega
bo‘lib, davlat siyosatida muhim rol o‘ynardi. Shu bilan birga, kambag‘al dehqonlar
va shahar aholisi og‘ir soliqlar va iqtisodiy qiyinchiliklar ostida qoldi. Tarixiy
manbalarga ko‘ra, XVII asrning oxirlariga kelib Kastiliyadagi kambag‘al aholining
ulushi 60% dan oshdi.
Bundan tashqari, ijtimoiy adolatsizlik hissi keng tarqaldi. Soliqlarning asosiy
og‘irligi kambag‘al qatlamlarga tushar, aristokratiya va cherkov esa soliq
imtiyozlaridan foydalanardi. Bu holat ijtimoiy norozilikni keltirib chiqardi va ba’zi
hollarda kichik miqyosli isyonlarga sabab bo‘ldi.
Shaharlar iqtisodiy inqirozdan jiddiy zarar ko‘rdi. Sevilya va Toledo kabi
yirik savdo markazlari o‘z ahamiyatini yo‘qotdi, chunki xalqaro savdo yo‘llari
Gollandiya va Angliya foydasiga o‘zgardi. Shahar aholisi ish joylarini yo‘qotdi, bu
esa kambag‘allik va ocharchilikni yanada kuchaytirdi.
Qishloq joylarda esa dehqonlar og‘ir sharoitlarda yashar edi. Qishloq
xo‘jaligi mahsuldorligining pasayishi va soliqlarning og‘irligi tufayli ko‘plab
dehqonlar o‘z yerlarini tashlab, shaharlarga ko‘chib ketdi. Bu esa shaharlarning
ijtimoiy muammolarini yanada kuchaytirdi.
Ispaniyaning harbiy qudrati XVII asrning ikkinchi yarmida sezilarli darajada
pasaydi. Ispan armiyasi, bir vaqtlar Yevropaning eng kuchli qurolli kuchlaridan
biri sifatida tanilgan bo‘lsa, endi moliyaviy qiyinchiliklar va samarasiz boshqaruv
tufayli zaiflashdi. Masalan, Ispaniya flotining 1588-yildagi “Yengilmas
Armadasi”ning mag‘lubiyati uning dengizdagi ustunligini yo‘qotishiga olib keldi.
XVII asrning oxirlariga kelib, Ispaniya floti Angliya va Gollandiya flotlari bilan
raqobatlasha olmadi.
Bundan tashqari, Ispaniya armiyasi doimiy urushlar tufayli katta
yo‘qotishlarga uchradi. O‘ttiz yil urushi va keyingi nizolar Ispaniya armiyasining
eng yaxshi askarlarini yo‘q qildi, bu esa uning harbiy qobiliyatini pasaytirdi.
Ispaniyaning diplomatik faoliyati ham XVII asrning ikkinchi yarmida
samarasiz bo‘ldi. Gabsburg monarxiyasi o‘z ittifoqchilarini yo‘qotdi va
7

Yevropadagi muvozanatni saqlab qolishda qiyinchiliklarga duch keldi. Fransiya,
Angliya va Gollandiya kabi davlatlar o‘z manfaatlarini himoya qilishda ancha
muvaffaqiyatli bo‘ldi. Masalan, 1668-yilgi Aaxen sulhi va 1678-yilgi Nimegen
sulhi Ispaniyaning Yevropadagi hududiy yo‘qotishlarini tasdiqladi.
Ispaniyaning Amerika koloniyalari uning xalqaro obro‘sining asosiy manbai
edi. Biroq, XVII asrning ikkinchi yarmida koloniyalardagi boshqaruv
samarasizligi, mahalliy isyonlar va raqib davlatlarning bosqinchiligi tufayli
Ispaniya o‘z koloniyalaridagi nazoratni yo‘qota boshladi. Masalan, inglizlar va
fransuzlar Karib dengizida o‘z koloniyalarini barpo etdi, bu esa Ispaniyaning savdo
yo‘llarini xavf ostiga qo‘ydi.
XVII asrning ikkinchi yarmida Ispaniya ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga duch
keldi, bu esa uning xalqaro munosabatlardagi obro‘sining pasayishiga olib keldi.
Iqtisodiyotning Amerika boyliklariga qaramligi, qishloq xo‘jaligi va demografik
inqiroz, soliq tizimidagi muammolar va moliyaviy tartibsizliklar Ispaniyaning
ichki zaifliklarini kuchaytirdi. Shu bilan birga, O‘ttiz yil urushi, Angliya va
Fransiya bilan raqobat, monarxiyaning ichki muammolari va harbiy zaifliklar
Ispaniyaning Yevropadagi va global miqyosdagi ta’sirini pasaytirdi.
Ispaniyaning ushbu davrdagi tajribasi boshqa davlatlar uchun muhim saboq
bo‘lib xizmat qiladi. Iqtisodiyotning diversifikatsiyasi, samarali boshqaruv va
diplomatik moslashuvchanlik davlatning uzoq muddatli barqarorligi uchun muhim
ahamiyatga ega. Ispaniya XVII asrning ikkinchi yarmida ushbu omillarning
yo‘qligi tufayli o‘zining “oltin asri”ni yakunladi va Yevropadagi yetakchi davlat
sifatidagi mavqeini yo‘qotdi.
Ispaniyada XVII- XVIII asrlarda xam inqiroz davom etdi. Qirol
hokimiyatining obro‘si pasayib ketdi. Pomeshchiklar va faqat o‘z manfaatlarini
o‘ylovchi turli xil “hukumat odamlari”ning xalq ustidan zulmi kuchayib bordi.
Aholining yuqori tabaqalarini dvoryanlar va ruhoniylar tashkil qilardi.
Dvoryanlarning yuqori qatlamini grandlar, yuqori unvonli aslzodalar, quyi
qatlamini kabalero va idalgolar tashkil qilardi. Ruhoniylar ham o‘z navbatida juda
katta boyliklarga ega bo‘lgan kardinallar va episkoplardan, shuningdek o‘z
8

turmush darajasi bo‘yicha dehqonlardan unga farq qilmaydigan qishloq
ruhoniylaridan (svyashennik) iborat edi. Uchinchi tabaqani aholining eng katta
qismini tashkil qilgan dehqonlar, shuningdek hunarmandlar, savdogarlar va kichik
tadbirkorlar, amaldorlar tashkil qilardi. Yollanma ishchilar va xizmatkorlar
to‘rtinchi tabaqaga kirardi. Uchinchi va to‘rtinchi tabaqa zimmasiga qirol saroyi,
pomeshchiklar va cherkov uchun soliqlar to‘lash majburiyati yuklatilgan edi 2
.
Ispaniyaning Braziliyadan tashqari butun Janubiy Amerika, Meksika, Kuba,
San-Domingo, shuningdek Italiya va Niderlandiyaning ancha hududlaridan iborat
bo‘lgan ulkan mustamlakalarida ispan hokimlari mahalliy aholini talab, moddiy
boyliklarni tashib ketishar, Amerikadagi mustamlakalarda qayta ishlovchi sanoatni
va Ispaniyadan boshqa davlatlar bilan savdo-sotiq qilishni taqiqlab qo‘ygandi. Bu
esa kontrabandani kuchayishiga olib keldi, sanoati ancha taraqqiy qilgan davlatlar
mustamlakalardan ispan tovarlarini siqib chiqara boshladilar. Angiliyaning dengiz
qaroqchilari Janubiy Amerikadan Ispaniyaga oltin va boshqa qimmatbaho
tovarlarni olib borayotgan kemalarni bosib olardilar. Ispaniya budjeti doimo
kamomaddan ibort bo‘lib, davlat xazinasi bo‘shab qolgandi. Tez-tez bo‘lib turgan
urushlar, ko‘plab ispanlarning Amerikadagi mustamlakalarga ko‘chib ketishlari,
mavrlar va yahudiylarning quvg‘in qilinishi Ispaniyada ishga yaroqli aholi
sonining kamayib ketishiga olib keldi.
Qishloq xo‘jaligi tushkunlikni boshdan kechirayotgan edi. Yerlarning bir
qismi ekilmasdan qolib ketardi, dehqonlar och-yalang‘och yashashardi. Boy
charvadorlar o‘z qo‘ylari suruvlarini butun mamlakat bo‘ylab haydab o‘tib,
dehqonlarning ekinlarini vayron qilardilar. Dehqonlar shaxsan ozod bo‘lib, erni
pomeshchikdan ijaraga olardilar va hosilning yarmidan uchdan ikki qismigacha
bo‘lgan hissasini pomeshchiklarga, davlatga va cherkovga berardilar.
Hunarmandlar va ustalar fuqarolik huquqlariga ega emas edilar. Foydali mehnat
bilan shug‘ullanmoqchi bo‘lgan dvoryanlar o‘z tabaqasidan quvg‘in qilinardi.
Mamlakatdagi ichki bojxonalar umummilliy bozorning yaratilishiga
to‘sqinlik qilardi. Har oldi-sotdi akti tovar qiymatining 10 foizidan iborat bo‘lgan
2
Исаенко А.В. Пуританская реформация в Англии в XVI – начале XVII века.Орджоникидзе, 1980. – C .266.
9

alkabala solig‘iga tortilardi. Mamlakatning tabiiy boyliklari deyarli ishlatilmasdi,
rudali konlar chet elliklarga sotilib, metallar chet elliklardan sotib olinardi.
Armiya va flotning jangovarlik qobiliyati juda past bo‘lib, dezertirlik avj olgan edi.
Harbiy istehkomlar va kemalar, barcha qurol-yarog‘lar uzoq vaqtlardan beri
Yangilanmasdan yaroqsiz holga kelgan edi.
Zaiflashib qolgan Ispaniya xalqaro munosabatlarda faol rol o‘ynamay qoldi
va ancha kuchli davlatlar o‘rtasidagi kurash obektiga aylandi. Fransiya, Angliya,
Germaniya hukmdorlari hali ham ancha katta boylikka ega bo‘lgan ispan merosi
uchun kurashga tayyorlanmoqda edilar.
Gabsburlar sulolasidan bo‘lgan so‘ngi ispan qiroli Karl II ning to‘g‘ridan-
to‘g‘ri vorisi yo‘q edi va Fransiya elchisining taziyqi ostida Ispaniya taxtini
Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning nabirasi Filipp Anjuyskiyga o‘tishi to‘g‘risida
vasiyat qoldirdi. 1700-yilda Karl vafot etgach gertsog Anjuyskiy Filipp V nomi
bilan Madridda Ispaniya taxtiga o‘tirdi, Gabsburglar o‘rniga Burbonlar sulolasi
taxtga chiqdi. O‘sha davrda Lyudovik XIV quyidagi tarixiy so‘zlarni aytgan edi:
”Qanday baxt! Pireneylar endilikda yo‘q, ular yer qariga ketdilar, endilikda biz
(Fransiya va Ispaniya) bir mamlakat bo‘ldik”. Lekin Ispaniyaning Fransiya bilan
bunday birlashishini boshqa Yevropa davlatlari, eng avvalo dunyoda hukmron
bo‘lish uchun Fransiyaga qarshi kurash olib borayotgan Angiliya istamasdi.
Sruning uchun ham Angiliya diplomatiyasi Fransiya va Ispaniyaga qarshi
urush olib borish uchun davlatlar koalitsiyasini tuzishga erishdi vabu urush ispan
merosi uchun urush deb nom oldi.
Urush goh u tomonning goh bu tamonning ustunligi bilan uzoqqa
cho‘ziladigan urushga aylandi. Dengizda kuchli ingliz floti hukmronlik qilardi.
Ingliz floti 1704-yilda Ispaniyaning strategik jihatdan muhim bo‘lgan Gibraltar
qalasiga hujum qildi. Qalaning uncha katta bo‘lmagan garnizoni taslim bo‘ldi va
shu vaqtdan boshlab Gibraltar inglizlar qo‘liga o‘tdi. Ispaniyaga qarshi koalitsiya
ishtirokchilari Ispaniya taxtiga F.Anjuyskiy o‘rniga German imperatorining o‘g‘li
ertsgertsog Karlning nomzodini qo‘llab-quvvatladilar. Karlning o‘zi 1711-yilda
German imperatori bo‘lgach Germaniyaning kuchayib ketishidan xavfsiragan
10

inglizlar uning nomzodini olib tashladilar. Shu bilan birga ular Fransiya uzoq
davom etgan urush natijasida kuchsizlanib qoldi va endilikda jiddiy xavf
tug‘dirmaydi deb hisobladilar.
Koalitsiyaning Fransiya va Ispaniya bilan 1713-yilda Utrextda (Utrext sulhi)
va 1714-yilda Rashtatda tuzgan sulhlari bo‘yicha Filipp V Ispaniya qiroli deb tan
olindi, lekin buning evaziga u Fransiya taxtiga bo‘lgan davosidan va xududiy yon
berishlardan voz kechishi kerak edi. Yuqoridagi sulh shartlariga ko‘ra Ispaniya
Gibraltarni va Menorka orolini (O‘rtaer dengizidagi Balear arxipelagi) Angiliyaga,
Savoyyani Sitsiliyaga berdi. Bundan tashqari Ispaniya Lotin Amerikasida negr-
qullarni sotish huquqini Angliyaga berishga majbur bo‘ldi, Rashtat sulhi bo‘yicha
esa o‘zining Italiya va Niderlandiyadagi barcha mulklaridan mahrum bo‘ldi 3
.
Burbonlarning Ispaniya taxtiga bo‘lgan huquqining tan olinishi mamlakatga
va xalqqa qimmatga tushdi. Filipp V va uning katta o‘g‘li Ferdinand VI davrida
ham deyarli hech narsa o‘zgarmadi, Ispaniyada inqiroz, tushkunlik davom etdi.
1759 yilda taxtga Filippning ikkinchi o‘g‘li Karl III o‘tirdi. Dastlab u
avvalgi siyosatni davom ettirdi. Madridda hukumatdagi chet elliklar zo‘rovonligiga
qarshi 1766 yilda ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni vaziyatni o‘zgartirib yubordi.
Hukumat boshlig‘i-italiyalik Skilachchining aholiga milliy kiyim-uzun plashch va
keng shlayapalarni kiyishni taqiqlash to‘g‘risidagi farmoni qo‘zg‘olon
boshlanishiga turtki bo‘ldi. Karl III Skilachchini mamlakatdan chiqarib
yuborishga, chet ellik ministrlardan voz kechib, ular o‘rniga ispanlarni tayinlashga
majbur bo‘ldi.
Ispaniya taxtiga 1788 yilda Karl III ning o‘g‘li Karl IV o‘tirdi. U uzoqni
ko‘ra olmaydigan va irodasiz odam bo‘lib, xotini - hokimiyatparast Mariya
Luizaning tasiri ostida edi.
Fransiyadagi burjua inqilobi Ispaniyada ham kuchli aks sado berdi. Bu
erdagi taraqqiyparvar odamlar fransuz marifatparvarlari va inqilobchilarining
qarashlarini qo‘llab-quvatladilar, mustabid tuzumni tugatatishga intildilar,
Fransiyadagi voqealarni yorituvchi adabiyotlarni tarqatdilar, Yangi fransuz
3
Виппер Р.Ю. История средних веков. М .: 2001. – C. 190.
11

hukumatining feodal tartiblarga qarshi qaratilgan dastlabki qadamlarini
olqishladilar. Bu esa yuqoridan turib mo‘tadil o‘zgarishlarni amalga oshirishni
ko‘zlagan va quyidan bo‘ladigan inqilobga qarshi bo‘lgan Ispaniya hukmdorlarini
tashvishga solardi.
Hukumatga rahbarlik qilayotgan Floridablanka siyosiy yo‘nalishni keskin
o‘zgartirdi. U islohotlardan voz kechib,Fransiya bilan bo‘lgan chegarani yopib
qo‘ydi, Fransiyadagi inqilobni “fransuzcha quturish” deb nomlab, inqilob
tarafdorlarini taqib ostiga oldi. Ispaniya Fransiya bilan diplomatik aloqalarni uzib,
inqilobni bo‘g‘ishga intilayotgan davlatlar koalitsiyasiga kirishga tayyorlana
boshladi 4
.
1792 yilda qirolichaning 25 yoshli erkatoyi Manuel Godoy Ispaniyaning
birinchi vaziri bo‘ldi. Qirolichaga bo‘lgan sadoqatidan tashqari hech qanday
xizmat ko‘rsatmagan, oddiy gvardiyachidan hukumat boshlig‘igacha ko‘tarilgan bu
shaxsning siyosatga kirib kelishining o‘zi Ispaniyada absolyutizmning inqirozi
kuchayib borayotganini ko‘rsatardi. Godoy mamlakatni Fransiyaga qarshi urushga
tortdi va bu urush 2 yil (1793-1795) davom etdi. Fransuz qo‘shinlarining
mamlakatga bostirib kirishi va shimoliy Ispaniyani bosib olishi Ispan hukumatini
sulh tuzishga majbur qildi. Ispaniya San-Domingoorolining bir qismini (Gaiti)
Fransiyaga berishga va u bilan harbiy ittifoq tuzishga majbur bo‘ldi. Ispaniya qiroli
Godoyga “tinchlik elchisi” unvonini berdi.
I.2. Napoleonning Ispaniya ustidan nazorat o‘rnatishi
XIX asrning boshlari Yevropa tarixida Napoleon Bonapartning agressiv
ekspansionistik siyosati tufayli katta o‘zgarishlar davri sifatida esda qoldi. Uning
Ispaniya ustidan nazorat o‘rnatishga urinishlari nafaqat Ispaniya tarixida, balki
butun Yevropa va global siyosatda chuqur iz qoldirdi. Napoleonning Ispaniya bilan
munosabatlari 1808-yildan boshlab, Ispaniya taxti vorisligi inqirozi va keyingi
istilo davrida eng muhim bosqichga kirdi. Ushbu maqola Napoleonning Ispaniya
ustidan nazorat o‘rnatish jarayonini, uning sabablarini, oqibatlarini va ushbu
jarayonning ijtimoiy-siyosiy ta’sirini tahlil qiladi. Tarixiy dalillar, misollar va
4
Salimov T.O‘. “Yevropa mamlakatlari V-XVasrlarda’’T.:Universitet. 2014. – B.234.
12

zamonaviy tarixshunoslik nuqtai nazaridan yondashuvlar orqali ushbu davrning
murakkab dinamikasi yoritiladi.
Napoleon Bonapartning Ispaniya ustidan nazorat o‘rnatishga urinishi uning
Yevropadagi hegemonlikka intilishining bir qismi edi. 1808-yilda boshlangan
ushbu jarayon Ispaniya va uning mustamlakalarida katta siyosiy, ijtimoiy va
iqtisodiy o‘zgarishlarga olib keldi. Napoleonning Ispaniyaga aralashuvi nafaqat
uning shaxsiy ambitsiyalaridan, balki Yevropadagi geosiyosiy vaziyat, Ispaniya
monarxiyasining ichki zaifliklari va Fransiyaning strategik manfaatlaridan kelib
chiqdi. Bu jarayonning asosiy sabablari orasida Ispaniya monarxiyasining inqirozi,
Napoleonning kontinental tizimni mustahkamlash istagi va Portugaliya orqali
Britaniyaga qarshi kurash muhim o‘rin tutadi.
Ispaniya XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida siyosiy va iqtisodiy
inqirozga duch kelgan edi. Gabsburg monarxiyasining o‘rnini egallagan Burbonlar
sulolasi, xususan, IV Karl (1788-1808) davrida samarasiz boshqaruv va ichki
nizolar tufayli zaiflashdi. IV Karlning o‘g‘li, bo‘lajak VII Ferdinand, otasi bilan
ziddiyatli munosabatlarga ega edi va bu monarxiyada ichki tarqoqlikka olib keldi.
Ispaniya iqtisodiyoti ham og‘ir ahvolda edi: Amerika koloniyalaridan keladigan
daromadlar kamayib, soliq tizimi samarasiz bo‘lib qoldi. Bundan tashqari, Ispaniya
Fransiya bilan ittifoqda bo‘lib, 1805-yildagi Trafalgar jangida inglizlar qarshisida
yutqazishi natijasida dengiz floti deyarli yo‘q qilindi. Bu holat Ispaniyani
Napoleonning ta’siriga yanada ochiq qilib qo‘ydi.
Napoleonning Ispaniyaga aralashuvi 1807-yilda Fontenblo shartnomasi bilan
boshlandi. Ushbu shartnoma Ispaniya va Fransiya o‘rtasida Portugaliyani bosib
olish va uni bo‘lib olish to‘g‘risida kelishuv edi.
Fransiyada hokimyatni qo‘lga olgan Napoleon Godoyni Angliyaga qarshi
qaratilgan koalitsiyaga kirishga majbur qildi va unga inglizlar ittifoqchisi bo‘lgan
Portugaliyaga qarshi urush boshlashni buyurdi (1801). Ispan qo‘shinlari
Portugaliyani okkupatsiya qildilar, Godoy esa generalissimus unvonini oldi.
Napodeon Ispaniyani Angliyaga qarshi qaratilgan qit’a qamaliga qo‘shib olishga
erishdi. Ilgari Angliya Ispaniyadan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sotib olar va
13

Ispaniyaga zarur bo‘lgan sanoat tovarlarini sotardi. Ispaniya yashirin tarzda
qamalni buzdi va buning uchun Napoleonning g‘azabiga duchor bo‘ldi.
Napoleon dastlab Godoyni Portugaliyaga qarshi Yangidan urush boshlashga
majbur qildi va birgalikda harakat qilish bahonasi ostida ispan hududiga o‘z
qo‘shinlarini kiritdi. Birinchi urushda bo‘lgani kabi Portugaliya armiyasi qarshilik
ko‘rsatmadi, qirol esa o‘z a’yonlari bilan Braziliyaga qochib ketdi. Portugaliya
bilan bo‘lgan urush tugadi, lekin fransuz qo‘shinlari Ispaniyadan chiqarilmadi.
Aksincha, Fransiyadan qo‘shimcha kuchlar keltirilib, 1807 yilda askarlar va
zobitlar soni 50 mingga etkazildi.
Qirol oilasi va Godoy Janubiy Afrikaga qochib ketmoqchi bo‘ldilar. Bu
xabar xalq orasiga yoyilib, mamlakatni fransuzlar tomonidan talanishiga qarshilik
ko‘rsatishni istamayotgan hukmdorlarga qarshi qahr-g‘azab avj oldi. 1808 yil 19
martda ispan qirollarining Aranxuesdagi yozgi qarorgohida qo‘zg‘olon ko‘tarildi.
Olomon hammaning nafratiga duchor bo‘lgan Godoyning saroyini ag‘dar-to‘ntar
qildi, askarlar uning o‘zini xalq jazosidan zo‘rg‘a qutqarib qoldilar. Keyin xalq
qirol saroyiga kelib, Karl IV ni o‘z o‘g‘li Ferdinand foydasiga taxtdan voz
kechishni va Godoyni barcha mansab va unvonlardan mahrum qilishni talab qildi.
Qirol bu talablarni barchasini qabul qilishga majbur bo‘ldi.
Ispanlar Godoyni yomon ko‘radigan yosh qirol Ferdinand VII fransuz
bosqinchilariga qarshi qat’iy kurash olib boradi deb o‘ylagan edilar. Lekin ularning
bu umidlari puchga chiqdi, Yangi qirol o‘zini Napoleon tomonidan tan olinishini
ko‘zlab, uning barcha istaklarini bajarishga tayyor edi.
Napoleon aprelda Ispaniyaga kelishga qaror qildi va Ferdinandni
uchpashuvga taklif qildi. Uchrashuv joyi qilib fransuzlar hududi bo‘lgan Bayonna
shahri belgilandi, Ispaniya qiroli va qirolichasi hamda Godoy bu yerga odinroq
etib kelgan edilar.
Napoleon ispan Burbonlari oilasidagi o‘zaro dushmanlik va ularning
kaltafahmligidan foydalandi. U dastlab ispan taxtini Karl IV dan Ferdinand VII ga
o‘tishini noqonuniy deb e’lon qildi. Keyin esa qonuniy qirolni (Karl IV)
Ispaniyaning farovonligi va gullab yashnashi uchun ispan taxtini o‘ziga, ya’ni
14

Napoleonga berishi kerakligiga ishontirdi. Karl Napoleonga qarshilik ko‘rsatishga
botina olmadi va Ispan taxtidan Fransiya imperatori foydasiga voz kechishi
to‘g‘risidagi aktni imzoladi. S h undan keyin Napoleon o‘z akasi Jozef Napoleonni
Ispaniya qiroli deb e’lon qildi.
Lekin Napoleonning Ispaniya ustidan nazorat o‘rnatishiga ispanlar rozi
bo‘lmadilar. Imperator Bayonnada ispan qiroli oilasining barcha a’zolarini
to‘plash uchun Karl IV ning Madridda qolgan kenja o‘g‘lini olib kelishga buyruq
berdi. Lekin 2 may kuni uni olib ketish uchun kelishganda minglab odamlar
poytaxt ko‘chalariga chiqdilar va bosqinchilarga qarshi qo‘zg‘olon boshlandi.
Fransuzlar qo‘zg‘olonchilarni o‘qqa tutdilar. Ispan garnizoni qo‘zg‘olonchilarni
qo‘llab-quvvatladi, vatanparvar zobitlar o‘z qo‘shinlarini jangga olib chiqdilar va
fransuzlarning Madridda joylashgan 25 ming kishilik askarlariga qarshi tengsiz
jang boshlandi. Jang butun kun va tun bo‘yi davom etdi. Bosqinchilar 3 may kuni
ertalab qo‘zg‘olonning barcha o‘choqlarini bostirdilar, shundan keyin shafqatsiz
jazolashlar boshlandi. Qo‘lga tushgan barcha odamlar otib tashlandi 5
.
Shu vaqtgacha biror marta mag‘lubiyatga uchramagan Napoleon Madriddagi
voqealarga jiddiy e’tibor bermadi. U qoloq feodal Ispaniyada burjuacha ruhdagi
islohotlarni o‘tkazishga qaror qildi. Bayonnada ispanlarning yuqori tabaqa
vakillarini to‘plab, Ispaniyaning birinchi konstitutsiyasi matnini aytib turib
yozdirdi. Bu konstitutsiyada parlament joriy qilish, ichki bojxonalarni tugatish,
qonunlar kodekslarini joriy etish, jismoniy azob bershni bekor qilish va boshqalar
belgilangan edi. Bayonna konstitutsiyasi o‘z davri uchun progressiv bo‘lsada
ko‘pchilik ispanlarning an’anaviy diniy-monarxistik dunyoqarashlariga mos
kelmasdi. Ferdinand VII ning taxtdan tushirilishi, chet ellik odamning qirol deb
e’lon qilinishi, harbiy okkupatsiya va ispan an’analarining buzilishi – bularning
hammasi “monarxist” Napoleonga nisbatan nafratni keltirib chiqardi va
Ispaniyada vatan mustaqilligi hamda Ferdinandni taxtga qaytarish uchun kurash
boshlanishiga olib keldi.
5
Виппер Р.Ю. История средних веков. М .: 2001. – C. 194.
15

Ispan provintsiyalari birin-ketin fransuzlarga urush e’lon qilib, o‘z xalq
qo‘shinlarini tuzdilar va xuntalar tashkil etib, butug hokimyat xuntalar qo‘liga
o‘tdi. Ispanlarda milliy tuyg‘u va inqilobiy ruh juda yuqori bo‘lganligi sababli,
yomon qurollangan va deyarli harbiy ta’lim ko‘rmagan xalq qo‘shini jangchilari bu
davrga kelib deyarli butun Yevropani bo‘ysundirgan Napoleon armiyasining
tajribali askar va zobitlarini ketma-ket mag‘lubiyatga uchrata boshladilar.
Napoleonning eng yaxshi qo‘mondonlaridan bo‘lgan marshal Lann Napoleonga
qilgan dokladida Saragosa himoyachilari ko‘rsatgan mardlikni hech qaerda
ko‘rmaganligini bayon qilgan edi. Jerona shahrini himoya qilgan ispanlar ham ana
shunday jasorat ko‘rsatgan edilar. Baylenning janubida esa fransuzlarning ko‘p
sonli qo‘shini taslim bo‘ldi 6
.
O‘z marshal va generallarining harakatlaridan norozi bo‘lgan Napoleon
Ispaniyadagi qo‘shinga shaxsan o‘zi rahbarlik qildi. U Ispaniya poytaxtini
egallashga erishdi. Napoleon bu erda inkvizitsiyani tugatish, pomeshchiklar
huquqlarini bekor qilish, ko‘pgina monastirlarni yopish to‘g‘risida dekretlar
chiqardi. Lekin ispan xalqi bosqinchi qo‘lidan hech qanday xayr-ehson olishni
istamadi va urushni davom ettirdi.
Fransuzlar yirik shaharlarni qo‘lga kiritganlaridan keyin ham urush
to‘xtamadi, u faqat o‘z xarakterini o‘zgartirib – partizanlar urushi – gerilya
shaklida davom etdi. Napoleon Ispaniyaga 300 mingdan ko‘proq askar yuborishga
majbur bo‘ldi, lekin bu qo‘shin ham xalq qarshiligini bostira olmadi. Ispaniyada
napoleon “buyuk armiyasi”ning muvaffaqiyatsizliklari boshlandi va u Rossiyada
batamom tor-mor etildi.
6
Salimov T.O‘. “Yevropa mamlakatlari V-XVasrlarda’’T.:Universitet. 2014. – B . 222.
16

II BOB. YEVROPADA ISPAN MEROSI UCHUN KURASHNING
BOSHLANISHI
II.1. London shartnomasi imzolanishi
1699 yilda London shartnomasi imzolandi, unga ko‘ra Fransiya va Angliya
Yevropadagi barcha ispan mulklarini Fransiyaga berish evaziga Avstriyaning
Karlni merosxo‘r sifatida tan olishga kelishib oldilar. Bu butun Ispaniya
imperiyasiga da'vo qilgan avstriyaliklarga to‘g‘ri kelmadi va uning Italiya mulki
birinchi navbatda ularni qiziqtirdi. Imperiyani bo lishni istamagan ispanlarningʻ
o zlari bunga qarshi chiqishdi – ispan grandlari orasida fransuz partiyasi
ʻ
ko pchilikni egalladi va 1700-yil oktabrda Karl II taxtni Filipp Anjuga vasiyat
ʻ
qildi. Merosxo‘rlar ro‘yxatida ikkinchi o‘rinda uning ukasi - Berri gertsogi Charlz
va faqat uchinchi archduke Charlz edi. Bu qaror boshqa kuchlar tomonidan
qo‘llab-quvvatlanib, Ispaniya Gollandiyasining Gollandiya Respublikasiga,
Ispaniyaning Italiyadagi egaliklarini esa Avstriyaga o‘tkazish sharti qo‘yildi.
Biroq, Karl II ning irodasiga ko‘ra, Filipp yo butun imperiyani olishi kerak edi,
yoki hech narsa yo‘q edi, shuning uchun oxirgi ispan Gabsburgi 1700 yil 1
noyabrda vafot etganida, 23 kundan keyin Anju gersogi Filipp V nomi
Ispaniyaning barcha mulklari qiroli deb e'lon qilindi 7
.
Avstriyani Muqaddas Rim imperiyasiga a'zo davlatlarning ko‘pchiligi -
Prussiya, Gannover, Saksoniya, shuningdek, Daniya qiroli va Birlashgan viloyatlar
Respublikasi qo‘llab-quvvatladi. Bundan tashqari, Ispaniyaning o‘zida Aragon,
Valensiya va Kataloniya korteslari archgertsog Charlz nomzodiga sodiqliklarini
e'lon qilishdi. Avstriyaliklarni faqat Turkiya tahdidi ushlab turdi. Uni yo‘q qilish
uchun imkon qadar tezroq tinchlik shartnomasini tuzish kerak edi, bu 1683 yildan
beri davom etayotgan urushni tugatdi, ammo 1703 yilda Leopold I Transilvaniya
knyazi Ferens II tomonidan sharqda yangi muammoga duch keldi. Rakoczi unga
qarshi isyon ko‘tarib, Vengriyaning Gabsburglar imperiyasidan mustaqilligini e'lon
qildi. Potentsial xavfli Shvetsiyaning yosh qiroli Charlz XII ham Angliya va
Fransiyaga moyil edi. Yaxshiyamki, Leopold uchun Karl 1700 yilda Daniya,
7
Исаенко А.В. Пуританская реформация в Англии в XVI – начале XVII века. Орджоникидзе, 1980. – C .268.
17

Saksoniya va Rossiyaning Shimoliy ittifoqi bilan urushga jalb qilindi va uzoq vaqt
davomida Evropa siyosatidan tashlab qo‘yildi.
Janglar 1701 yilning bahorida, Fransiya va Avstriya hali rasman urush
qilmagan paytda boshlandi - Savoy gertsogi Viktor Amadeus II qo‘shinlari Milani
jangsiz egallab, Mantua va Marshal Katinning ittifoqchi qo‘shinlariga yo‘l ochib
berdi. Adige daryosiga bordi. Unga qarshi gertsogning ikkinchi amakivachchasi
Evgeniy Savoyning avstriyalik qo‘shinlari oldinga siljishdi, u fransuz mavqeining
uzunligidan foydalanib, 9 iyul kuni Karpi yaqinida Katinning asosiy kuchlariga
hujum qildi va fransuzlarni og‘ir mag‘lubiyatga uchratdi. Katina orqaga chekindi
va Viktor Amadeus II qo‘shinlari bilan bog‘landi, Savoylik Evgeniy 15 iyulda
Villafrankani va 26 iyulda Peskerani chap qanotda fransuzlarni ortda qoldirdi.
Raqamli ustunlikka qaramay, doimo orqaga chekinadigan Katinning qat'iyatsizligi
uning o‘rniga darhol hujumga o‘tgan marshal Villeroyga sabab bo‘ldi. 1-sentabr
kuni fransuzlar Chiaridagi Avstriya pozitsiyalariga hujum qilishdi, ammo
dushmandan 18 baravar ko‘p, 3600 ta talafot bilan orqaga surildi. Shundan so‘ng,
Villeroy Kremonaga chekindi va Savoylik Evgeniy Mantuani qamal qildi. Boshqa
jabhalarda beqaror xotirjamlik saqlanib qoldi - tomonlar keyingi 1702 yilda hal
qiluvchi to‘qnashuvga tayyorgarlik ko‘rishdi.
1702 yildagi janglar 1-fevralda Cremona uchun jang bilan boshlandi, uning
davomida Savoylik Evgeniy shaharni egallab ololmadi, ammo marshal Villeroyni
qo‘lga kiritdi. Yangi qo‘mondon Vandom gertsogi Mantuadan qamalni olib
tashladi va avstriyaliklarning aloqa liniyalarini to‘xtatib, dushmanni Po daryosi
bo‘ylab haydab o‘tdi. 15 avgust kuni butun kampaniyaning hal qiluvchi jangi
Luzzarada bo‘lib o‘tdi, unda har ikki tomondan 60 000 ga yaqin odam qatnashdi.
Raqiblar kechgacha kurashni davom ettirishganiga qaramay, g‘olib nomi
aniqlanmadi.
Dengizda, 23 oktyabrda Gollandiya G‘arbiy Hindistondan Kadisga suzib
ketayotgan Ispaniyaning "kumush floti" ni to‘xtatmoqchi bo‘ldi, ammo keyingi
dengiz jangida ular deyarli uch baravar ustun fransuz-ispan floti tomonidan
butunlay mag‘lubiyatga uchradilar. Shunday qilib, 1702 yil fransuzlar uchun juda
18

muvaffaqiyatli yakunlandi va ular hal qiluvchi jangovar harakatlarga
tayyorlanishdi.
Augsburg ligasi urushi davrida ingliz taxtiga katolik qiroli Jeyms II ning
qayta tiklanishi bo‘lib o‘tdi. Diniy bag‘rikeng shaxs bo‘lganligi sababli, u
mamlakatda katolik reaktsiyasiga yo‘l qo‘ymadi, biroq ayni paytda unga sodiq
irland va shotlandlarning armiya va davlat apparatidagi mavqeini sezilarli darajada
mustahkamladi, bu Angliyadagi protestant ko‘pchilikning noroziligiga sabab
bo‘ldi. 1696 yilda Yoqubni taxtdan ag‘darish va uning protestant qizi Anna
Styuartni taxtga o‘tkazishga yana bir urinish bo‘ldi, bu esa muvaffaqiyatsizlikka
uchradi. Biroq, eski qirolning o‘limi va qirolicha-regent Modena Meri va uning
kichik o‘g‘li Jeyms III pozitsiyalarining beqarorligi protestantlarga yangi
qo‘zg‘olonning muvaffaqiyatiga umid qildi.
1702 yil 21 oktyabrda fitnachilar - Robert Xarli, Samuel Masham va Metyu
Aylmer - Vulvichdan Angliyadagi barcha protestantlarga murojaat qilib, ularni
"papist qirolichasi" ga qarshi qurollanishga va regentlikni malika Annaga
topshirishga chaqirdilar. Ular o‘zlarining qurolli otryadlarini yaratishga va hatto
ingliz flotining bir nechta kemalarida qo‘zg‘olon ko‘tarishga muvaffaq bo‘lishdi,
shundan so‘ng ular Kentga ko‘chib o‘tishdi, u erda eng ko‘p tarafdorlari bo‘lishi
kerak edi. Ko‘p o‘tmay, Kornuoll, Midlendlar va boshqa bir qator mintaqalarda
tartibsizliklar bo‘lib o‘tdi - eng katta muvaffaqiyat protestantlarning Kembrijdagi
chiqishi bo‘lib, u erda deyarli 10 000 kishilik otryadni qurollantirgan. Fitnachilar
Berkli uyida doimiy qo‘riqlash ostida yashagan Ann va uning turmush o‘rtog‘i,
Daniya gertsogi Jorj bilan aloqa o‘rnatishga muvaffaq bo‘lishdi. 3-noyabr kuni ular
qo‘zg‘olonni ochiq qo‘llab-quvvatlagan yagona yirik aristokrat Somerset gertsogi
himoyasi ostida Syon uyiga qamoqdan qochishga muvaffaq bo‘lishdi. U erdan
Anna o‘zini Angliya regenti deb e'lon qilgan manifestlarni yuborishni boshladi:
uning irodasiga ko‘ra, Xarli hukumat boshlig‘i, Aylmer - flot admirali va
Kamberlend - bosh qo‘mondon bo‘ldi 8
.
8
Salimov T . O ‘. “Yevropa mamlakatlari V-XVasrlarda’’T.:Universitet.2014. – B.234.
19

1703 yil fevraliga kelib qo‘zg‘olon deyarli bostirildi - 5000 ga yaqin
apelsinlar Doverni ushlab turishda davom etdilar, ammo ularning qo‘mondoni
hatto eng ishonchli isyonchilar orasida ham hokimiyatga ega emasligi sababli,
hech kim shaharni saqlab qolishga umid qilmadi. 22 mart kuni Kamberlend
Gollandiya kemasida qit'aga qochib ketdi. Bundan oldinroq, 6 fevral kuni malika
Anna ixtiyoriy ravishda qirol hukumatiga bo‘ysundi. Aylmer va Somerset gertsogi
tarqoq qarshilik cho‘ntaklarini birlashtirish urinishlaridan voz kechmadilar, ular
Evropadagi ingliz muhojirlarini boshqargan Lord Danbidan yordam olishga
harakat qilishdi, ammo bu vaqtga kelib hukumat vaziyatni allaqachon nazorat
qilgan edi.
1703 yilga kelib, Italiyada faqat Mirandola qal'asi imperator qo‘shinlari
qo‘lida qoldi. Bundan tashqari, Savoylik Evgeniy asosiy kuchlar bilan Vengriya
qo‘zg‘olonini bostirish uchun tashlandi, bu fransuzlarga hujum qilish uchun keng
imkoniyatlar ochdi. 22-iyun kuni Bavariya Maksimilian Tirolda mustahkam oyog‘i
bilan Innsbrukni qo‘lga kiritdi va 28-iyulda Trentda bo‘lgan Vendom gertsogi
qo‘shinlari unga qo‘shilishga shoshilishdi, ammo Savoy gertsogining xiyonati
ochildi. bu erda - Montferrat va Lombardiyadagi ba'zi hududlar evaziga Viktor
Amadeus II 1703 yil 8 yanvarda imperator bilan yashirin harbiy ittifoq tuzdi va
endi u ochiqchasiga Fransiyaga qarshi chiqdi. Natijada, Vandom hech qachon
"Bavariya" bilan bog‘lanmay, ortga qaytishga majbur bo‘ldi 9
.
Niderlandiyada, 14-may kuni Villeroy asirlikdan ozod qilindi va Quyi
Reyndagi qo‘shinlar qo‘mondoni etib tayinlandi, Lanakenni egallab oldi, shundan
so‘ng u 25 avgustda uzoq qamaldan keyin qulagan Maastrixtni qamalga o‘tdi. Shu
bilan birga, Buffler 30 iyun kuni Ekerenda gollandlarni muvaffaqiyatli mag‘lub
etib, general Overkirkning Antverpenni egallashga urinishini to‘xtatib, 17
sentyabrda Bredani egallab oldi va 27 sentyabrda Bergen op Zoomni qamal qildi,
uning qulashi bilan birga. kampaniyasi yakunlandi.
Fransiyaning muvaffaqiyatlari Toskana va Venetsiya hukmdorlarini uning
tarafida urushga kirishishga majbur qildi. Bundan tashqari, 24 mart kuni Dover
9
Исаенко А.В. Пуританская реформация в Англии в XVI – начале XVII века. Орджоникидзе, 1980. – C .280.
20

apelsin isyonchilaridan ozod qilinganida, ularning rahbarlarining Niderlandiya
hukumati bilan yozishmalari avstriyalik blok kuchlarining qo‘zg‘oloniga moddiy
yordam ko‘rsatgan Modena Meri qo‘liga tushdi. ma'lum bo‘ldi - iyun oyida
Parlament Birlashgan Viloyatlar Respublikasiga urush e'lon qilishga ruxsat berdi
va oktyabrda bir vaqtlar yetakchilardan biri bo‘lgan Bervik gertsogi va Marlboro
grafi qo‘mondonligi ostida qo‘shin qit'aga tushdi. 1688-1689 yillardagi to‘ntarish
Jeyms II ni ag‘dardi, keyinchalik u ikkinchi tarafga o‘tdi va orangistlarni
bostirishga rahbarlik qildi. Buning ortidan imperator Leopold Angliyaga urush
e'lon qildi.
1704 yil may oyiga kelib, vengriya qo‘zg‘olonchilari allaqachon Vena bilan
tahdid qilishdi - imperator Leopold Pragaga qochish niyatida edi, ammo Savoylik
Evgeniy uni bu qadamdan saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. Franko-Bavariya
armiyasi uchun Avstriya poytaxtiga hujum qilish uchun yaxshiroq vaqt yo‘qdek
tuyuldi, ammo ittifoqchi kuchlarning oliy qo‘mondoni bo‘lgan Elektor
Maksimilian boshqacha fikrda edi. Badenlik Lyudvig kuchli armiya bilan hali ham
Muskirch va Munderkingen hududida turib, Dunayning yuqori oqimini nazorat
ostida ushlab turardi - u saylovchi bo‘lgan Augsburg va Myunxenni egallash uchun
yangi zarba berishga muvaffaq bo‘ldi. juda qo‘rqib, Venaga hujum yo‘lini
ta'minlash uchun Svabiyadagi kampaniyaning asosiy zarbasini berishga qaror
qilindi.
Ulm jangida 23 000 dan ortiq odam halok bo‘ldi va yaralandi, buning
natijasida ikkala tomon ham uzoq vaqt davomida hujum tashabbusini yo‘qotdi.
Savoylik Evgeniy janubga Italiyaga chekinishga majbur bo‘ldi, u erda Viktor
Amadeus II qo‘shinlari hali ham Milan va Pyemontni nazorat qilishdi va Bavariya
saylovchisi g‘alabadan foydalanib, Dunayning yuqori oqimi ustidan nazoratni
tikladi. Shunga qaramay, fransuzlarni hujum tashabbusidan mahrum qilib, Evgeniy
Savoy Venaning vengrlardan qutqarilishini ta'minladi: Louis XIVning yordamisiz
Ferents Rakochi Avstriya poytaxtini egallab ololmadi va 1711 yilga kelib to‘liq
mag‘lubiyatga uchradi 10
.
10
Всемирная история. Возрождение и Реформация. Минск.1998 . – C .228.
21

Ulm jangining oqibatlari uzoq vaqt davomida ikkala tomonga ham ta'sir
qildi, shuning uchun 1705 yilgi yurishda asosiy rolni fransuzlar emas, balki
inglizlar o‘ynadi. Bir yil oldin, Italiya frontida jang qilayotgan Berik gertsogi
Nitstsani egallab oldi va Gollandiyadagi Marlboro grafi Brabantning eng yirik
shahri - Eyndxovenni egallab oldi, ammo Gertogenbosch devorlari ostida uni
qo‘shinlar orqaga haydab yuborishdi. Lord Overkirk. Endi asosiy maqsad sifatida
Kyolnni tanlashga qaror qilindi, u erdan 1704 yilda fransuzlarning ittifoqchisi,
Bavariya Maksimilianining ukasi Elektor Jozef Klemens qochib ketdi. 1705 yil 5
mayda Vena shahrida keksa Kayzer Leopold I vafot etdi, uning o‘rniga
o‘g‘illarning to‘ng‘ichi Jozef keldi, u Fransiyadan doimiy nafratlanishi va
islohotlarga intilishi bilan mashhur. Leopold hayotining so‘nggi olti oyida u
deyarli davlatni boshqarish qobiliyatini yo‘qotdi, shuning uchun Jozef har qanday
yo‘l bilan otasini qaror qabul qilishdan chetlashtirishga va hukumat jilovini o‘z
qo‘liga olishga harakat qildi - bu deyarli ochiq mojaroga olib keldi. ota va o‘g‘il
o‘rtasidagi, faqat birinchisining o‘limi bilan tugatilgan.
Ammo o‘sha paytda Niderlandiyada faoliyat yuritayotgan armiya bosh
qo‘mondoni etib tayinlangan marshal Villeroy 23 may kuni Nijmegen jangida
ayanchli ravishda mag‘lub bo‘ldi, natijada ingliz-fransuz umumiy hujumi buzildi
va Marlboro qo‘shinlari. Kyolnni qo‘lga kiritmang. Vendome, eng iste'dodli
fransuz qo‘mondonlaridan biri sifatida, Villeroy o‘rniga yuborilgan va ancha kam
malakali Orlean gertsogi va marshal Marsin Italiya armiyasini boshqargan.
Fuqarolari o‘zlarini juda kuchli dushmanga qarshi qahramonlik bilan himoya
qilgan Turinni qamal qilish butun yoz davomida davom etdi, bu Savoylik
Evgeniyga 7 sentyabr kuni jangga puxta tayyorgarlik ko‘rish imkonini berdi. Turin
jangi, Ulm jangi singari, imperator qo‘mondonlarining fransuzlar ustidan
ustunligini ko‘rsatdi - shahzoda Evgeniy juda tez turinliklar tomonidan qo‘llab-
quvvatlangan butun front bo‘ylab hujumga o‘tdi, uning davomida marshal Marsin
o‘ldirildi. Bundan tashqari, jang o‘rtasida fransuzlarning poroxi tugadi va ular
chekinishga majbur bo‘lishdi, ammo Yevgeniy Savoyning zaxiralari yo‘qligi
dushmanning mag‘lub bo‘lishiga to‘sqinlik qildi.
22

Natijada, avstriyaliklar Italiyadagi o‘z pozitsiyalarini tikladilar - ular
Monferrat va Mantuani egallab olishdi, ularning hukmdori - Karl Ferdinand
Gonzaga - imperator tomonidan o‘z mulklaridan mahrum qilindi, Venetsiya va
Toskana Fransiya tomonida urushga kirishdan bosh tortdi, ammo Fransuzlar bir
qator qal'alarni ushlab turishda davom etdilar va Viktor Amadeus II mulkiga tahdid
soldi. Gollandiyada Vandom Venloda Overkirkni mag‘lub etib, Nijmegendagi
mag‘lubiyatni inkor etishga muvaffaq bo‘ldi, ammo qo‘shinlarni boshqa harbiy
harakatlarga o‘tkazish zarurati tufayli u muvaffaqiyatga erisha olmadi.
1706-1707 yillar qishiga kelib, Villars va Bavariya Maksimilian allaqachon
Venaga qarshi hujumga tayyorgarlik ko‘rishgan edi - ularning qo‘mondonligi
ostida deyarli 60 000 kishilik kuchlar bor edi, bu Badendagi Lyudvigning
zaiflashgan qo‘shinlaridan uch baravar ko‘p, ammo barchani hayratda qoldirdi. ,
fransuzlar umuman kutmagan voqea yuz berdi - 9-dekabr 1706-yilda fransuzparast
Portugaliya qiroli Pedro II vafot etdi va taxtni uning o g li João V egalladi, uʻ ʻ
Germaniya imperatorining singlisiga uylangan va mashhur. uning Gabsburglarga
hamdardligi. Xuddi shu oyda Portugaliya Ispaniyaga urush e'lon qildi - Reyn,
Dunay va Italiyadagi uchta frontga qo‘shimcha ravishda, Lui XIV Pireney yarim
orolida yangisini oldi, u erda yangi kuchlar va tajribali qo‘mondonlarni shoshilinch
ravishda o‘tkazish kerak edi. Urush o‘zining avj pallasiga kirdi.
9-mart kuni archgertsog Charlz Gollandiya kemalarida 10 ming kishilik
armiya boshchiligida Portugaliyaga keldi va o zini Ispaniya qiroli Karl III deb
ʻ
e lon qildi. 30 000 portugal askarlari tomonidan qo‘llab-quvvatlanib, u
ʼ
Estremaduraga bostirib kirdi va Filipp Anjou tarafdorlarining tarqoq otryadlarini
supurib tashlab, Madridga ko‘chib o‘tdi. Avstriya-Portugaliya qo‘shinlari
qo‘mondoni etib tayinlangan Markiz Minash hatto 25 iyunda ilg‘or qo‘shinlar
bilan Madridni egallab oldi, ammo 4 avgust kuni marshal Tesse bosimi ostida u uni
tark etishga majbur bo‘ldi. Shunga qaramay, Gabsburglarning muvaffaqiyati juda
katta edi - kuzda Kuenka tomonidan Kartagena ularga taslim bo‘ldi va Portugaliya
floti Kadisni egallab oldi.
23

Yil oxiriga kelib, Kataloniyadan tashqari, Archduke kuchi Andalusiya,
Ekstremadura, Valensiya va Kastiliyaning muhim qismi tomonidan tan olindi.
Faqat Badajoz yaqinida uning qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchradi va chekinishga
majbur bo‘ldi.
Ispaniyaning bostirib kirishi Lyudovik XIVni shoshilinch ravishda boshqa
jabhalardan qo‘shinlar o‘tkazishga majbur qildi, natijada Italiyada rejalashtirilgan
hujum amalga oshirilmadi, bu Savoylik Evgeniy Po vodiysini fransuzlardan
butunlay tozalashga imkon berdi va yozda 10 000 kishilik Avstriya otryadi, Rim
papasining noroziligiga qaramay, Neapol qirolligiga bostirib kirdi va u
Habsburglar kuchini tan olishga majbur bo‘ldi. Bu yil fransuzlar oldinga siljigan
yagona joy Bavariya edi - 7 yanvarda Badenlik Lyudvig imperiyani eng ishonchli
generallardan biridan mahrum qilib vafot etdi, buning natijasida Villars Avstriyani
bosib olishga va Lintsni egallashga muvaffaq bo‘ldi, ammo bu muvaffaqiyatga olib
kelmadi. har qanday narsa, chunki Ispaniyada zaxiralar zarur edi va Lui XIV
Venaga hujumni to‘xtatishni buyurdi 11
.
3-iyun kuni Tilburg jangi bo‘lib o‘tdi - general Overkirkning Brabantdagi
fransuzlar ustidan so‘nggi yirik g‘alabasi, bu gollandlarga Bredani qamal qilishga
imkon berdi. Ushbu qamal paytida - 18 oktyabr - butun urush davomida
Gollandiya armiyasiga qo‘mondonlik qilgan 67 yoshli Overkirk vafot etdi. Bu
o‘lim respublikani tan olingan harbiy rahbarsiz qoldirdi - generallar van Bar va
kichik Obdam allaqachon qarigan va bir xil hokimiyatdan foydalanmagan. Urush
va chet el bosqinlari sharoitida fransuzlarni quvib chiqara olmagan respublikachilar
monarxiya g‘oyasiga tobora ko‘proq murojaat qilayotgan jamiyatning
hamdardligini yo‘qotdilar. Tasodifan, aynan o‘sha paytda Gollandiyalik
monarxistlar yangi rahbarni - Frizland va Groningenning 20 yoshli stadtholderi,
Oranjlik Iogan Vilgelm Frizoni qabul qilishdi, u o‘zini Tyburg jangida qo‘mondon
sifatida ko‘rsatdi. 1709 yilda allaqachon Iogan Vilgelm Friso respublika
qo‘shinlarining oliy qo‘mondoni vakolatlariga ega bo‘ldi, bu uning barcha Quyi
mamlakatlarning shtat egasi sifatida e'lon qilinishidan oldin muqaddima bo‘ldi.
11
Виппер Р.Ю. История средних веков. М.: 2001. – C . 198.
24

Evgeniy Savoyning Italiyadagi g‘alabalari unga Vena tomon yurgan
Vilyarga qarshi qo‘shinlarni o‘tkazish imkoniyatini berdi - Viktor Amadeus II 40
000 qo‘shin bilan Piedmontni qoplash uchun qoldi. Bu kuchlar hujum qilish uchun
etarli emas edi, lekin Savoyni qo‘lga kiritish uchun yana bir urinish bo‘lgan Orlean
gertsogini ushlab turish uchun etarli edi.
Savoylik Evgeniyning 35 ming kishilik armiyasi Brenner dovoni orqali o‘tdi
va 20 iyul kuni Insbrukni egallab, Bavariyaliklarni u erdan haydab chiqardi. Bu
hujum Saylovchi Maksimilianni jiddiy qo‘rqitdi, chunki agar muvaffaqiyatli
bo‘lsa, shahzoda Evgeniy Myunxenni egallab, Villar qo‘shinini Fransiyadan kesib
tashlashi mumkin edi. Bavariya poytaxtini qutqarish uchun Villard eng jangovar
bo‘linmalarni Elektorga topshirishga majbur bo‘ldi, u dala marshal d'Arko bilan
birgalikda Rosenxaymda mudofaani oldi, u erda 27 avgust kuni oldinga siljish
bo‘linmalari bilan to‘qnash keldi 12
.
II.2. Ispan merosi uchun kurash yakunlari va oqibatlari
Bavariyaliklarning mag‘lubiyati halokatli bo‘ldi - saylovchilar armiyasi
deyarli mavjud bo‘lishni to‘xtatdi, Myunxen himoyasiz qoldi va Evgeniy
allaqachon Villarsning orqasida to‘lqinlanayotgan edi. Bunday vaziyatda marshal
qiyin qaror qabul qilishi kerak edi - atigi 90 mil uzoqlikda joylashgan Vena
shahriga hujumni to‘xtatish va 3 sentyabr kuni Myunxenga kirgan Savoy
shahzodasi qo‘shinlariga qarshi chiqish. 29-sentabr kuni ikki armiya butun
urushning hal qiluvchi jangida Myuldorf an der Inn-da uchrashdi - Villard son
jihatdan ustunlikka ega edi, ammo unchalik katta bo‘lmagan, shahzoda Evgeniy
esa sonidan ko‘p bo‘lsa ham g‘alaba qozonish qobiliyatini isbotladi. Avstriya
armiyasining jangovar tuzilmalarga joylashtirilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun
Villard ertalab soat 8 da Inn daryosidan o‘tishni boshladi - o‘nlab vaqtinchalik
ko‘priklar, pontonlar, sallar qurildi va ertalab soat 10 ga qadar deyarli butun
fransuz armiyasi imperatorlarning istehkomlarining birinchi qatorini egallab, chap
qirg‘oqqa o‘tdi. Tezkorligi bilan mashhur bo‘lgan Savoylik Evgeniy birinchi marta
unga qarshi qo‘llagan o‘z taktikasiga duch keldi. Natijada, u Villar askarlari soat
12
Всемирная история. Возрождение и Реформация. Минск.1998 . – C .240.
25

12 da dushmanning mustahkamlangan lagerini egallab olishdan oldin barcha
qo‘shinlarni ishlatishga ulgurmadi.
Muvaffaqiyatsizliklar Ispaniyada Gabsburglarni ta'qib qilishdi - Barselonani
qo‘llab-quvvatlash uchun yurgan Markiz Minash qo‘shinlari 25 aprel kuni
Almansada marshal Tisse tomonidan mag‘lubiyatga uchradi. Shu bilan birga,
Pireney yarim orolidagi fransuz qo‘shinlarining bosh qo‘mondoni etib tayinlangan
Orlean gersogining 14 ming kishilik armiyasi Ispaniyaga etib keldi. 26 aprel kuni
gersog Valensiyaga kirdi va 2 mayda Saragosa archduke Charlzga bo‘ysunadigan
hududni ikki qismga kesdi 13
.
Lui XIV qo‘shinlarining hujumi davom etdi - 1708 yil oxiriga kelib Kyoln
uchinchi urinishdan tortib olindi va 1709 yil 3 aprelda Barselonani qamal qilish
boshlandi, buning natijasida barcha shaharliklar qo‘llab-quvvatlandi. 14 oy davom
etdi. Bavariyada Villar qo‘shinlari Myunxenni qaytarib olishga muvaffaq bo‘lishdi,
ammo bu vaqt ichida Lints va Wels yo‘qolib ketishdi va Gollandiyada Oranjlik
Iogann Vilgelm Frizo qo‘shinlari Reynberg va Duysburgni egallab olishdi, shunga
qaramay Neuss devorlari ostida mag‘lubiyatga uchradilar. Reyn va Meusedagi
mudofaa butunlay Marlboro yelkasiga tushdi, Bervik gertsogi esa Saarbryukken
viloyatidan janubga qarab yurdi. U Shpeyer, Vormsni olib, Mannxaymga borishga
muvaffaq bo‘ldi, ammo keyingi hujumni to‘xtatish kerak edi, chunki o‘sha paytda
Iosif I muzokaralar stoliga o‘tirish taklifi bilan Fransiya hukumatiga murojaat
qildi.
Urush 1709 yilda tugamaganiga qaramay, ikkala tomon tinch dam olishdan
foydalanishga qaror qilishdi. Tarozi Fransiya tomon og‘ishayotgani allaqachon
aniq edi - uning hududlari urushdan ta'sirlanmadi, Avstriya esa Reyn vodiysi va
Dunayning yuqori qismini boshqara olmadi, lekin Iosif I Lui XIVdan qo‘shinlarni
olib chiqishni talab qilib, egiluvchanlik yo‘qligini ko‘rsatdi. bosib olingan
hududlardan va unga Ispaniyaning Evropadagi barcha mulklarini o‘tkazish.
Bunday sharoitda hech qanday tinchlik haqida gap bo‘lishi mumkin emasligi aniq
edi.
13
Исаенко А.В. Пуританская реформация в Англии в XVI – начале XVII века.Орджоникидзе, 1980. – C .282.
26

1710 yilga kelib, Barselona yaqinida 40 000 kishilik armiya bor edi, ammo u
shaharni egallab ololmadi - Barselona aholisi muntazam ravishda fransuzlarga
katta zarar etkazgan. Shahar mudofaasining muhim bo‘g‘ini xuddi shu nomdagi
tog‘dagi Montjuik qal'asi edi - bu ustun balandlikdan Gabsburglar tarafdorlari
uning artilleriyasiga deyarli etib bo‘lmaydigan holda dushman qo‘shinlariga o‘q
uzishlari mumkin edi. Shuning uchun Montjuichni qo‘lga olish qamalchilar uchun
eng muhim vazifalardan biri edi.
Yil boshida ispan armiyasining mag‘lubiyatlari Lyudovik XIVni
Gollandiyadan Vendomni chaqirib, Ispaniyaga jo‘natishga majbur qildi. 29 aprelda
gersog Toledoni qaytarib olishga muvaffaq bo‘ldi va 9-10 may kunlari
Brihuegadagi ikki kunlik jangda u Barselona blokini ochishga urinishlarini puchga
chiqarib, graf Atalaya va general Shomberg qo‘shinlarini mag‘lub etdi. 20-may
kuni Kataloniya poytaxtini qamal qilgan qo‘shinlar katta yo‘qotishlar evaziga
Montjuik qal'asini egallashga muvaffaq bo‘lishdi, shundan so‘ng Barselona
aholisining qarshiligi ma'nosiz bo‘lib qoldi - ertasi kuni Gesse-Darmshtadtlik Jorj
bepul evaziga. shaharda qolgan nemis, golland va portugal askarlari uchun chiqish,
Barselonani taslim qildi.
1-noyabr kuni Vandom Badajozda Shombergni ikkinchi marta mag‘lub etdi
va uni Extremadurani tark etishga majbur qildi. Shu bilan birga, Marshal Tesse
qo‘shini Portugaliyaga bostirib kirib, Segura, Monsant va Bastelo Brankolarni
qo‘lga oldi va Joau Vni Fransiya bilan tinchlik o‘rnatishga majbur qildi.
12 iyul kuni Fenestrelle jangida ingliz-fransuz qo‘shinlari Savoylik Viktor
Amadey II ni butunlay mag‘lub etib, Suzani qo‘lga kiritdilar. Pyemontda yana
fransuz bosqinining tahdidi paydo bo‘ldi, shuning uchun 10 yillik uzluksiz
janglardan charchagan gertsog portugaliyaliklardan o‘rnak olib, dushman bilan
muzokaralar olib borishga shoshildi.
Gollandiyada, Vendome yo‘qligida, gollandlar fransuz pozitsiyalariga hujum
qilishdi, ammo sezilarli muvaffaqiyatga erisha olmadilar. Vena yaqinida sodir
bo‘lgan asosiy voqealar - Leopold Agnalt-Dessau, 50 000-chi Prussiya-Ganoveriya
armiyasining boshida Reyndan Dunaygacha majburiy yurish qildi, Valdsassen,
27

Tirshenrouth, Leuchtenbergni egallab oldi va Nab daryosi bo‘ylab Regensburgga
ko‘chib o‘tdi. Villard yana Vena yoki Italiyaga hujum qila oladigan qo‘shinlarni
olib chiqib, shimolga o‘tkazishga majbur bo‘ldi. 23 aprelda Ekmül jangi bo‘lib
o‘tdi, unda Villar dushmanni mag‘lub etishga muvaffaq bo‘ldi, ammo og‘ir
yaralandi va aslida qo‘shinlarni boshqarish qobiliyatini yo‘qotdi.
Bundan foydalangan imperatorlar dushmanni Straubing, Passau shahridan
quvib chiqarishdi va Dunayning Nabdan Inngacha bo‘lgan butun chap qirg‘og‘ini
nazorat qilishdi. Yangi qo‘mondon, marshal Buffler Anhaltning Myunxen va
Augsburgga o‘tishiga to‘sqinlik qila oldi, ammo istamay, mudofaaga o‘tishga
buyruq berishga majbur bo‘ldi. Fransuzlar uchun yagona taskin - Bavariyada
faoliyat yuritayotgan Prussiya bo‘linmalari Reyndan olib tashlanishi kerak edi,
buning natijasida u erda mudofaa doimo zaiflashdi. Bu Berik gertsogiga 27 iyun
kuni Maynsni egallab olishga yordam berdi: yil oxiriga kelib daryo ikki koalitsiya
uchun "oldingi chiziq"ga aylandi, shundan so‘ng u erda janglar deyarli to‘xtadi.
Urushga nuqta qo ygan asosiy voqea 1711-yil 17-aprelda imperator Iosif Iʻ
Gabsburgning vafoti bo ldi – uning o g illari bo lmagani uchun Muqaddas Rim
ʻ ʻ ʻ ʻ
imperiyasi taxti o sha paytda archduke Charlzga o tishi kerak edi. sud bilan
ʻ ʻ
Kadisda, lekin shoshilinch ravishda Frankfurtda toj kiyish uchun Germaniyaga
ketishga majbur bo‘ldi.
Gabsburglik Karl VI taxtiga o‘tirilishi urushning mohiyatini o‘zgartirdi -
agar ilgari Fransiya va Avstriyaning Ispaniya imperiyasini nazorat qilish uchun
kurashi haqida bo‘lsa, endi imperatorlar g‘alaba qozongan taqdirda, barcha
Gabsburglarning mulklari yana bir kuchga birlashtirilishi kerak edi, bu esa barcha
Evropa monarxlariga mutlaqo mos kelmasdi. Gollandiyaliklar, portugallar va
savoylar singari, avvalroq, fransuzlar bilan tinchlik to‘g‘risida muzokaralarni
boshladilar, Prussiya qiroli ham o‘zining ittifoqchilik burchini to‘liq bajarganligini
va u o‘z askarlarining qonini ko‘proq to‘kish niyatida emasligini e'lon qildi.
Urushning so‘nggi yirik jangi fransuzlarning Neapolitan operatsiyasi edi - 1707
yilga kelib, fransuz vitse-admiral Chateau Reno floti Balear orollari, Sardiniya va
28

Sitsiliya ustidan nazorat o‘rnatdi, ammo Neapolni qaytarib olish uchun kuchlar
yo‘q edi. bir necha jabhada urush olib borish kerak edi, keyin hali ham yo‘q edi.
10 aprel kuni Kalabriya janubida Chateau Reno qo‘shinlarini qo‘ndirishdi -
2500 ga yaqin odam mahalliy militsiyani va Avstriyaning kichik otryadlarini yo‘q
qilib, Neapol tomon yo‘l oldi. Aholi chet ellik bosqinchilarga befarq edi, shuning
uchun ikkala tomonni ham qo‘llab-quvvatlamadi - 10 mayda Neapol fuqarolari
fransuzlar uchun shahar darvozalarini ochdilar va oy oxirida Avstriyaning 6000-
korpusi mag‘lubiyatga uchradi. San-Anjelo de la Kanina. Bu voqealar, shuningdek,
Ispaniyaning Gabsburglar nazorati ostidagi so‘nggi yirik shahri bo‘lgan Kadisni
qamal qilish tinchlik o‘rnatishning muqaddimasi bo‘ldi 14
.
Urush davomida fransuzparast koalitsiya doimo dengizda hukmronlik qildi,
uning tomonida o‘sha davrning eng yirik dengiz kuchlari - Angliya, Fransiya va
Ispaniya jang qildi. Faqat 1707 yilda Portugaliya urushga kirishi bilan dengizdagi
janglar kuchaydi - masalan, 1707 yil 30 iyunda Gollandiya-Portugal eskadroni
Gibraltarni egallashga muvaffaqiyatsiz urinishdi, u ko‘pchilik uchun Habsburg
qo‘shinlari tomonidan o‘rab olingan edi. urushdan keyin, Burbonlarga sodiq qoldi.
Noord-Beveland va Ostendda yirik janglar bo‘lib o‘tdi, ular davomida inglizlar
gollandlarni sezilarli mag‘lubiyatga uchratdilar.
Mustamlakalarda janglar Gollandiyaning mulklari joylashgan Karib
dengizida va 1707 yildan boshlab Portugaliya koloniyalarida bo‘lib o‘tdi. 1707 yil
dekabr - 1708 yil fevral oylarida ispanlar Urugvay qirg‘oqlari yaqinidagi Koloniya
del Sakramento qal'asini qamal qilib, portugallarni uni tark etishga majbur qilishdi
va 1710 yil 19 sentyabr va 1711 yil 12-22 sentyabrda fransuzlar poytaxtga reydlar
boshladilar. Braziliya, Rio-de-Janeyro. Bundan tashqari, 1711 yilda fransuz korsar
Jak Kassard Kabo-Verde, Janubiy Amerika va Karib dengizi orollaridagi bir qator
qal'alarni, jumladan Kyurasao va Sint-Eustatiusni bostirib, vayron qilib,
Gollandiya mustamlaka imperiyasiga jiddiy zarar etkazdi.
Buyuk davlatlar o‘rtasida tinchlik muzokaralari 1711 yil iyul oyida
Londonda boshlandi. Oktyabrga kelib, dastlabki tinchlik shartlari ishlab chiqildi va
14
Всемирная история. Возрождение и Реформация. Минск.1998 . – C .242.
29

1712 yil yanvarda London Kongressi ochildi va o‘sha yilning 11 oktyabrida 10
yildan ortiq davom etgan urushni tugatgan bitim imzolandi. Bu vaqtga kelib, ikkala
koalitsiyaning qo‘shinlarida 1,2 milliondan ortiq askar bor edi, insoniy yo‘qotishlar
300 000 kishidan oshdi, boshqa manbalarga ko‘ra - 550 000 kishi, bu to‘qnashuvni
O‘ttiz yillik urushdan keyingi eng yirik va qonli bo‘ldi.
Bir tomondan Angliya, Fransiya va Ispaniya, ikkinchi tomondan Muqaddas
Rim imperiyasi, Gollandiya, Portugaliya va Savoya vakillari tomonidan
imzolangan shartnomada quyidagilardan iborat edi:
Filipp V Ispaniya, shuningdek, Sitsiliya, Neapol va Sardiniya qiroli sifatida
tan olingan;
Filipp V o‘zi va merosxo‘rlari uchun fransuz toji huquqidan voz kechdi;
Fransiya Saarbrüken, Homburg, Kayzerslautern, Filippsburg va ba'zilari
sifatida tan olingan. Reyn va Mozel daryolari oralig‘idagi boshqa shaharlar va
qal'alar;
Ispaniya Gollandiya ikki qismga bo‘lindi: Fransiya Lyuksemburg gersogligi
va Flandriya okrugi hududini Gent, Kurtrey va Vern shaharlari bilan, Bavariya esa
- Brabant va Limburg gersogligi, Xaynaut okrugi va Margraviat okruglarini oldi.
Namur va Antverpen va Mons shaharlari bilan;
Oranjlik Iogan Vilgelm Frizo Niderlandiyaning stadtholderi sifatida tan
olingan;
Milan knyazligi hududi Avstriya va Savoya o rtasida bo lingan;ʻ ʻ
Montferratning Savoy anneksiyasi tan olindi;
Chunki Leopold Teshenskiy Mantua gertsogi unvonini tan oldi;
Janubiy Amerikadagi fransuz va portugal koloniyalari o‘rtasidagi chegara
Araguari daryosi bo‘ylab o‘rnatilgan;
Panama Istmusining hududi Shotlandiyaning Kaledoniya mustamlakasi
tarkibiga kirgan 15
.
Ispaniya vorisligi urushi natijasida burbonlar Ispaniya imperiyasi ustidan
hokimiyatni qo‘lga kiritishga muvaffaq bo‘lishdi, ammo Lyudovik XIV o‘zining
15
Виппер Р.Ю. История средних веков. М .: 2001, – C. 200.
30

barcha maqsadlariga erisha olmadi - xususan, u Evropadagi bir qator ispan
mulklarini qurbon qilishga majbur bo‘ldi. G‘arbiy Hindiston bilan savdo
operatsiyalari bo‘yicha monopoliya: 1707 yilda inglizlar Fransiyani urushda
qo‘llab-quvvatlaganliklari uchun kompensatsiya sifatida Yangi Dunyodagi ispan
koloniyalari bilan savdo qilish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Lui tomonidan berilgan
imtiyoz, shuningdek, Filipp V ning fransuz taxtiga bo‘lgan huquqlaridan voz
kechishi edi, bu Fransiya va Ispaniya tojlari hech qachon bir qo‘llarda
birlashmasligini kafolatladi. Vaqt ko‘rsatganidek, kelajakdagi mojarolar manbai bu
erda qo‘yilgan, chunki Quyosh Qirolining o‘limidan so‘ng, Filipp bobosining
taxtga da'volarini davom ettiradi, bu esa "Burbonlar oilasi shartnomasi" ning
buzilishiga olib keladi. Madridda yangi sulolaning hokimiyatga kelishi davlatning
markazlashuviga ijobiy ta'sir ko‘rsatdi: Filipp V Aragon va Kastiliyaga bo‘linishni
yengib chiqdi va yagona boshqaruv tizimini yaratdi, bu esa Ispaniyani yanada
modernizatsiya qilishga yordam berdi.
Fransiya Yevropada gegemonlikni saqlab qola oldi, ammo urush davrida
shakllangan xalqaro kuchlar muvozanati keyingi to‘qnashuvlarda 17-asr oxiri va
18-asr boshlarida Burbon monarxiyasini qo‘llab-quvvatlagan ko‘plab kuchlar
uning boshqaruvchisi sifatida harakat qilishiga olib keldi. dushmanlar. Urush eski
mustamlaka imperiyalarining, avvalambor Ispaniyaning tanazzulini, Yangi
Dunyoda fransuz va inglizlarning yuksalishini belgilab berdi.
Augsburg Ligasining urushi, uning davomida urushayotgan taraflarning
armiyalari bir vaqtning o‘zida 100 000 kishidan oshib ketishi mumkin edi, bunday
harbiy xarajatlar sanoatdan oldingi kuchlarning iqtisodiyotiga yuk bo‘lganini
ko‘rsatdi, shuning uchun allaqachon mojaro paytida. Ispaniya vorisligi davrida
qo‘shinlarning o‘rtacha soni 35-50 000 kishigacha kamaydi - kamdan-kam hollarda
bir tomonda ko‘proq askarlar qatnashgan. Daryolar—Reyn, Dunay, Adige va
boshqalar transport yo llari rolini o ynay boshladi.Agar ilgari urush ta minotʻ ʻ ʼ
yo llarini nazorat qiluvchi qal alar uchun kurashga aylangan bo lsa, endilikda suv
ʻ ʼ ʻ
yo llari ustidan nazorat muhim rol o ynadi.
ʻ ʻ
31

Dushmanga qaraganda yaxshiroq harbiy ta'minoti, yagona qo‘mondonligi va
o‘rnatilgan aloqa tizimiga ega bo‘lgan fransuz va ingliz qo‘shinlari o‘zlarining
ancha eski avstriyalik, portugal va italyan qo‘shinlaridan ustunligini namoyish
etdilar. Shu bilan birga, harbiy sohada Prussiyaning ahamiyati ortdi, uning
armiyasi o‘z tayyorgarligi tufayli ko‘pincha g‘alaba qozonib, son jihatdan
ozchilikni tashkil etdi.
32

XULOSA
Ispan merosi uchun kurash (Ispaniyadagi meros yoki vorislik uchun kurash)
XVIII asrning boshlarida, Ispaniya taxti vorisligi masalasida Yevropada yuz
bergan eng muhim siyosiy va harbiy mojarolardan biri bo‘lib, 1701-1714 yillarda
davom etgan Ispan merosi uchun urush (War of the Spanish Succession) sifatida
tanilgan. Bu urush Ispaniya imperiyasining taxt vorisligi masalasi atrofida
boshlangan bo‘lsa-da, uning oqibatlari Yevropa va dunyo miqyosidagi kuchlar
muvozanatiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Quyida ushbu mavzuga kengroq xulosa taqdim
etiladi.
Urushning asosiy sababi Ispaniya qiroli II Karlning (Habsburglar
sulolasidan) 1700 yilda vorissiz vafot etishi edi. U o‘z vasiyatnomasida taxtni
Frantsiya qirolichasi Mariya Terezaning nabirasi, Burbonlar sulolasidan bo‘lgan
Filipp Anjuga (keyinchalik Filipp V) meros qilib qoldirdi. Ammo bu qaror
Yevropaning boshqa kuchli davlatlari, xususan Avstriya, Angliya va Gollandiya
tomonidan qattiq qarshilik ko‘rsatdi. Ular Frantsiya va Ispaniyaning bir sulola
ostida birlashishi Yevropadagi kuchlar muvozanatini buzishi va Burbonlarning
haddan tashqari kuchayib ketishiga olib kelishi mumkinligidan xavotirda edilar.
Avstriya Habsburglari, ayniqsa imperator Leopold I, taxtga o‘z nomzodlari
— arxigyertsog Karlni (keyinchalik Muqaddas Rim imperatori Karl VI)
ko‘rsatdilar. Bu ikki nomzod o‘rtasidagi raqobat katta xalqaro mojaroga aylandi,
chunki Ispaniya o‘sha paytda ulkan imperiyaga ega edi, uning hududlari Yevropa,
Amerika, Afrika va Osiyodagi mustamlakalarni qamrab olardi. Urush ikki katta
ittifoq o‘rtasida kechdi:
1. Burbonlar ittifoqi: Frantsiya, Ispaniya (Filipp V tarafdorlari), Bavariya va
boshqa kichikroq davlatlar. Frantsiya qiroli Lyudovik XIV o‘z nabirasi Filipp V ni
qo‘llab-quvvatladi.
2. Katta ittifoq (G‘arbiy ittifoq): Avstriya, Angliya, Gollandiya
Respublikasi, Prussiya, Portugaliya va Muqaddas Rim imperiyasining boshqa
a’zolari. Ular Habsburglar nomzodi arxigyertsog Karlni qo‘llab-quvvatladilar.
33

Urush nafaqat Yevropada, balki Shimoliy Amerika va Karib dengizidagi
mustamlakalarda ham olib borildi, bu esa uni global miqyosda muhim voqeaga
aylantirdi.
Urush 1701 yilda boshlanib, 1714 yilgacha davom etdi. U Yevropaning turli
jang maydonlarida, xususan Ispaniya, Niderlandiya, Italiya va Germaniyada olib
borildi. Eng muhim janglardan biri 1704 yildagi Blenxaym jangi bo‘lib, unda
Angliya va Avstriya qo‘shinlari Frantsiya va Bavariyaga qarshi katta g‘alaba
qozondi. Bu jang Lyudovik XIV ning Yevropadagi hukmronlik rejasiga jiddiy
zarba berdi.
Urushning so‘nggi yillarida har ikki tomon ham charchagan edi, va tinchlik
muzokaralari boshlandi. 1713 yilda Utrext sulhi va 1714 yilda Rastatt sulhi
imzolandi, bu urushni rasman yakunladi.
Utrext sulhi Yevropadagi kuchlar muvozanatini saqlashga qaratilgan bir
qator kelishuvlarni o‘z ichiga oldi:
- Filipp V Ispaniya qiroli sifatida tan olindi, ammo u Frantsiya taxtiga da’vo
qilish huquqidan mahrum qilindi, bu esa ikki davlatning birlashishini oldini oldi.
- Avstriya Habsburglari Ispaniyaning Yevropadagi ba’zi hududlarini,
masalan, Ispan Niderlandiyasi (hozirgi Belgiya), Neapol, Sardiniya va Milanni
oldi.
- Angliya Gibraltar va Menorkani qo‘lga kiritdi, shuningdek, Amerikadagi
Ispaniya mustamlakalarida qul savdosi huquqini (asiento) oldi.
- Urush Yevropadagi davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni qayta shakllantirdi
va Angliyaning dengizdagi va mustamlakachilikdagi kuchini yanada
mustahkamladi. Ispan merosi uchun kurash Yevropaning siyosiy, harbiy va
iqtisodiy tarixida muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. Bu urush nafaqat Ispaniya taxti
masalasini hal qildi, balki Yevropada kuchlar muvozanatini saqlashga xizmat qildi.
Utrext sulhi orqali Frantsiya va Ispaniyaning birlashishi oldi olindi, Avstriya va
Angliya o‘z manfaatlarini kengaytirdi, ammo Ispaniya o‘zining global imperiya
maqomini asta-sekin yo‘qota boshladi.
34

Urushning oqibatlari XVIII asr mobaynida Yevropa va uning
mustamlakalarida yangi siyosiy tartibni shakllantirdi va zamonaviy xalqaro
munosabatlar tizimining asoslarini qo‘ydi.
35

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Всемирная история. Начало колониальннх империй. М., 2000
2. Тревельян Дж.М. Социальная история Англии.М., 1989
3. Англия в эпоху абсолютизма. (Статьи и источники) М., 1984
4. Сапрыкин Ю.М. Народнме движения в Англии и Ирландии в XVI веке.
М.,1990
5. Всемирная история. Возрождение и Реформация. Минск.1998
6. Пиримқулов Ш. Ўрта асрларда Англия.- Тошкент., 2003
7. Штокмар В.В. Очерки по истории Англии XVI века. Изд. ЛГУ. 1987
8. Английская реформация. / Под ред. Ю.М.Сапрыкина. М., 1990
9. Исаенко А.В. Английская королевская реформация XVI века.
Орджоникидзе, 1982
10. Семенов В.Ф. Ўрта асрлар тарихи.-Тошкент,1973
11. Грановский Т.Н. Лекции по истории средневековья. – М.: 1986
12. Виппер Р.Ю. История средних веков. М.: 2001
13. История средних веков. В 2–х томах. Т.2.Москва.,2005
14. Исаенко А.В. Пуританская реформация в Англии в XVI – начале XVII
века. Орджоникидзе, 1980
15. Синова И. В. ,,История средних веков’’ Литера- M .2006
16. Осокин H . A .,,История средних веков’’ (1 том). M .1988
17. Salimov T.O‘. “Yevropa mamlakatlari V-XVasrlarda’’T.:Universitet.2014
36

III. Internet saytlar va resurslar
1. http: // English-vvv.hss.cmu.edu/history/.
2. http: // vvv.ukans.edu/history/VL/.
3. vvv. history.ru.
4. http://vvv.eu.spb.ru/history/index.htm .
5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
6. http://history.hanover.edu/texts.htm.
7. http.//lex.uz
8. http.//arxiv.uz
37

ISPAN MEROSI UCHUN URUSH kurs ishi

Sotib olish