Iste'mol va jamg'arish funksiyalari kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	331.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Muxtor Soatov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Mart 2025

2 Sotish

Iste'mol va jamg'arish funksiyalari kurs ishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS UNIVERSITETI
IQTISODIYOT FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
IQTISODIYOT (tarmoqlari va sohalari bo‘yicha) TA’LIM YO’NALISHI
“MAKROIQTISODIYOT” FANIDAN
K U R S I S H I
MAVZU: O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish
yo‘llari.

Bajardi: ______________________________
Ilmiy rahbar: __________________________
Termiz – 202 5
1

MUNDARIJA
KIRISH ........................................... .........................................................................2
I-BOB . SOLIQLAR VA SOLIQQA TORTISH HAQIDA ILMIY
QARASHLAR VA NAZARIYALAR …………………………...…… ………...6
1.1 Iqtisodiy ta’limotlarda soliqlar va soliqqa tortishga oid g’oyalar va
nazariyalar . ................................................................................................................6
1.2 Umumiy soliq nazariyalari...............................................................................11
1.3 O’zbekiston respublikasi soliq tizimida soliq nazariyalari talqini ...................17
II-BOB. SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA
FUNKTSIYALARI...............................................................................................21
2.1 Soliqlarning iqtisodiy mohiyati.........................................................................21
2.2 Soliq stavkalari..................................................................................................23
2.3 O‘zbekiston respublikasi soliq tizimi va uning shakllanishi.............................26
XULOSA ................................................................................................................30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………..................…........…32
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Soliq siyosati davlatning iqtisodiy rivojlanishi va
barqarorligida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, u byudjetni shakllantirish,
tadbirkorlik muhitini yaxshilash va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishning asosiy
vositalaridan biridir. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlar amalga
oshirilayotgani davrida soliq siyosatini takomillashtirish masalasi dolzarb bo‘lib
qolmoqda.
Xususan, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, soliq yukini kamaytirish orqali
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, soliq tizimini soddalashtirish va
avtomatlashtirish kabi yo‘nalishlar mamlakatni raqobatbardosh va barqaror
iqtisodiyotga olib chiqishda hal qiluvchi omillardandir. Shu bilan birga, xalqaro
amaliyot tajribasini o‘rganish hamda soliq siyosatining oshkoraligini ta’minlashga
intilish bu boradagi islohotlarning muvaffaqiyati uchun zarurdir.
Shunday qilib, mazkur mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham
dolzarbdir. U mamlakatda iqtisodiy rivojlanish va aholi farovonligini ta’minlashda
muhim ahamiyatga ega. xizmat qilmoqda. Masalan, energetika va transport
sohalaridagi yirik loyihalar xorijiy investorlarda katta qiziqish uyg‘otmoqda.
Dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlaridan, masalan, Janubiy Koreya,
Singapur yoki Germaniyadan muvaffaqiyatli investitsiya siyosatini o‘rganish
O‘zbekiston uchun katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasining soliq
siyosatini takomillashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va texnologik
rivojlanish uchun ham muhimdir. Raqamli texnologiyalar va zamonaviy axborot-
kommunikatsiya vositalaridan foydalanish orqali soliq yig‘imlarini oshkoralik,
samaradorlik va tezkorlik bilan boshqarish imkoni yaratilmoqda.
Bundan tashqari, soliq ma’murchiligi jarayonlarini optimallashtirish, ya’ni
soliq to‘lovchilarga qulay va oson mexanizmlarni joriy etish tadbirkorlik muhitini
yaxshilashga xizmat qiladi. Masalan, elektron soliq xizmatlarini rivojlantirish,
onlayn to‘lov tizimlarini kengaytirish va soliq hisobotlarini avtomatlashtirish kabi
chora-tadbirlar ortib borayotgan axborot texnologiyalari davriga moslashishni talab
qiladi.
3

Xalqaro standartlarga mos keladigan soliq tizimini yaratish, shuningdek,
investitsiyalarni jalb qilish va mahalliy iqtisodiyotni rivojlantirishda katta rol
o‘ynaydi. Soliq siyosatini isloh qilishda xalqaro moliyaviy institutlar, ekspertlar
hamda ilg‘or tajribadan foydalanish katta foyda keltirishi mumkin.
Boshqa bir muhim jihat-soliq siyosatining ijtimoiy ta’siri. Ya’ni, soliq
tushumlari yordamida ta’lim, tibbiyot, infratuzilma va ijtimoiy himoya dasturlarini
qo‘llab-quvvatlash imkoniyati mavjud. Shu sababli, soliq siyosati faqat iqtisodiy
vosita emas, balki jamiyat farovonligini ta’minlash yo‘lidagi strategik instrument
sifatida qaraladi. O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish
doirasida islohotlarning muhim jihatlaridan biri – soliq tizimining adolatliligini
ta’minlashdir. Bu, bir tomondan, iqtisodiy resurslarning teng taqsimlanishini
ta’minlasa, ikkinchi tomondan, aholining ijtimoiy zaif qatlamlariga yordam
ko‘rsatishni kuchaytiradi. Adolatli soliq siyosati ijtimoiy birdamlikni oshirib,
davlat va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ishonchni mustahkamlaydi.Soliq siyosatining
yana bir dolzarb yo‘nalishi ekologik mas’uliyatni oshirishdir. Masalan, “yashil
iqtisodiyot” tamoyillarini inobatga olgan holda, ekologik soliqni joriy etish yoki
rivojlantirish nafaqat atrof-muhit muhofazasini yaxshilaydi, balki iqtisodiyotni
barqaror rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Bu yo‘nalish global ekologik
muammolarni hal qilishda O‘zbekistonning faol ishtirokini ta’minlaydi.
Shuningdek, soliq siyosatini takomillashtirish orqali norasmiy iqtisodiyotni
qisqartirish masalasi ham kun tartibida turibdi. Norasmiy iqtisodiy faoliyat ko‘lami
kamaytirilsa, davlat byudjeti daromadlari oshadi va soliqqa tortish bazasi
kengayadi. Buning uchun davlat tomonidan jozibador sharoitlarni yaratish, soliq
yukini optimal darajada belgilash va norasmiy sektorni rasman faoliyat yuritishga
jalb etish lozim.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, soliq siyosatini takomillashtirish
mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu
borada amalga oshiriladigan chora-tadbirlar O‘zbekistonning xalqaro maydondagi
raqobatbardoshligini oshirishga ham hissa qo‘shadi.
4

Kurs ishining maqsadi va vazifalari. O‘zbekiston Respublikasida soliq
siyosatini takomillashtirish yo‘llarini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish
orqali samarador soliq tizimini shakllantirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Vazifalari soliq siyosatining nazariy asoslarini o‘rganish va uning iqtisodiy
rivojlanishdagi o‘rnini aniqlash. O‘zbekiston Respublikasining hozirgi soliq
tizimini tahlil qilish va uning kuchli hamda zaif tomonlarini aniqlash. Xorijiy
davlatlarning ilg‘or soliq tizimi tajribasini o‘rganish va uni O‘zbekiston sharoitiga
moslashtirish imkoniyatlarini ko‘rib chiqish. Soliq siyosatini takomillashtirishning
asosiy yo‘nalishlarini belgilash va bu borada tavsiyalar ishlab chiqish. Soliq
tizimini modernizatsiya qilishda raqamlashtirishning ahamiyatini o‘rganish va
amaliy jihatlarini ko‘rsatib o‘tish. Soliq siyosatining iqtisodiy va ijtimoiy
ahamiyatini tahlil qilish. Soliq tizimidagi mavjud muammolar va kamchiliklarni
aniqlash. Soliq siyosatini takomillashtirishga qaratilgan innovatsion
yondashuvlarni o‘rganish. Soliq tizimining samaradorligini oshirish uchun
raqamlashtirish jarayonlarini ko‘rib chiqish.
Kurs ishining ilmiyligi. Kurs ishining ilmiyligi tadqiqotning nazariy va
amaliy asoslari, shuningdek, ilmiy-tahliliy yondashuvlardan foydalanish bilan
belgilanadi. Ushbu ishda mavzu bo‘yicha ilgari o‘rganilgan ilmiy adabiyotlar, soliq
siyosatini shakllantirish va takomillashtirishga oid xalqaro va mahalliy tajribalar,
statistik ma’lumotlar hamda turli tahliliy usullar qo‘llaniladi.
Tadqiqot jarayonida mavzu bo‘yicha mavjud muammolar ilmiy asosda tahlil
qilinib, ularni hal qilish uchun innovatsion yondashuvlar taklif qilinadi. Shu bilan
birga, nazariy tahlil natijalari asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqiladi, bu esa
tadqiqotning ahamiyati va dolzarbligini yanada oshiradi. Kurs ishi ilmiylik
tamoyillariga mos ravishda, tadqiqotning izchil metodikasi va mantiqiy
tuzilmasiga asoslanadi. Bu ishda ilmiy adabiyotlar tahlili, statistik ma’lumotlarni
o‘rganish, qiyosiy tahlil va umumlashtirish kabi usullar faol qo‘llaniladi. Natijada,
nafaqat mavzuning ilmiy jihatlari chuqur yoritiladi, balki amaliy muammolarni hal
qilishga qaratilgan samarali yondashuvlar ham ishlab chiqiladi. Kurs ishining
ilmiyligi nafaqat mavzuning dolzarbligini yoritishga, balki tadqiqot natijalarining
5

amaliy ahamiyatini ta’minlashga ham qaratiladi. Ushbu ishda O‘zbekiston
Respublikasining iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari hamda zamonaviy soliq
siyosati islohotlari doirasida mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari
ilmiy tahlil qilinadi.
Tadqiqotda ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish uchun statistik
ma’lumotlardan foydalanish, ekspertlarning fikrlarini o‘rganish va xalqaro tajribani
qiyosiy tahlil qilish usullari qo‘llaniladi. Shu bilan birga, kurs ishining ilmiyligi
uning yangiligi, ya’ni mavzuga doir yangi yondashuvlar va g‘oyalarni kiritish bilan
belgilanadi.Shuningdek, ilmiy yondashuv orqali soliq siyosatini
takomillashtirishning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va huquqiy jihatlarini ham
keng qamrovda yoritishga alohida e’tibor beriladi. Bu esa tadqiqot natijalarining
nazariy va amaliy qiymatini oshirishga xizmat qiladi.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi 3 3 bet matndan iborat. Kurs ishi kirish, 2 ta
bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va 2 ta chizmadan iborat.
6

I-BOB. SOLIQLAR VA SOLIQQA TORTISH HAQIDA ILMIY
QARASHLAR VA NAZARIYALAR
1.1 Investitsiya tushunchasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni
Soliqlarning mohiyati to’g’risidagi qarashlar va ularning jamiyat iqtisodiy
tizimidagi o’rni jamiyat munosabatlarining rivojlanishi bilan mos ravishda
takomillashib kelmoqda. Soliqqa tortish to’g’risidagi qarashlarning shakllanishi
bir necha bosqichlardan iborat bo’lib, boshlang’ich bosqichlarda soliqlarga
iqtisodiy kategoriya sifatida qaralgan bo’lsa, so’ngi bosqichlarida esa ularning
huquqiy jihatlariga ko’proq e’tibor qaratila boshlandi. Iqtisodiy ta’limotlarda
soliqlarning ahamiyati borasida to’xtalganda shuni alohida qayd etishimiz
lozimki, soliq nazariyasi ham boshqa fanlar kabi amaliyotdan kelib chiqqan holda
vujudga keldi va rivojlandi. Soliq amaliyoti soliq nazariyasiga qaraganda ming
yillar oldin vujudga kelgan va uning rivojlanishi, jamiyatdagi soliqlarning
ahamiyati oshib borishi, jamiyatning demokratlashib borishi soliqlarning nazariy
masalalarini o’rganishni taqozo etdi va soliq nazariyasi tadrijiy ravishda
moliyaning asosiy qismi sifatida amaliyotdan kelib chiqqan holda rivojlana
boshladi. Soliqqa tortishning ilk ko’rinishlaridan biri - bu mag’lub bo’lgan
davlatdan sovg’a tariqasida undirilgan. Mag’lub bo’lgan davlatning hamma
boyliklari g’olib davlatga harbiy mukofot sifatida va xarajatlarini qoplash uchun
o’tgan. Keyinchalik mag’lub bo’lgan davlat g’olib davlatni moddiy jihatdan
ta’minlab turishlari (yoki pul to’lab turishlari) shart edi. Boshqacha qilib aytganda
- soliqlarning birinchi shakli mag’lublardan soliq (yoki mag’lublar solig’i)
sifatida undirilgan. Davlatchilik munosabatlari rivojlanishining dastlabki
bosqichlarida va tinchlik paytlarida soliqqa tortish tizimi zarur qurbonlik sifatida
jamiyatning ixtiyoriy emas, balki majburiy talablariga asoslangan tarzda amalga
oshirilgan. O’sha davrning o’zidayoq soliqning muhim belgisi - majburiylik
sezilib turgan. Bundan tashqari soliqqa tortish hali takomillashmagan bo’lsa ham,
uning muhim elementlaridan biri - soliq stavkasi ajralib turgan. Qadimgi Misrda
va ko’plab Sharq davlatlarda soliq davlat boshlig’iga tegishli bo’lgan erdan
7

foydalanganlik uchun ijara haqi sifatida undirilgan. Ilk iqtisodiy fikrlar paydo
bo’lishida soliqlar faqatgina urush va favqulodda hollarda undirilishi lozimligi
ta’kidlanadi va davlatchilik munosabatlarining ilk davrlarida ayrim davlatlarda
bunga amal qilingan. Iqtisodiy g’oyalarning shakllanishida soliqlar asosiy o’rinni
egallamagan bo’lsada, davlat daromadlarini shakllantirish tartibi, davlat
daromadlarini turlari, unda soliqlarning o’rni va ahamiyati qanday bo’lishi
lozimligi borasidagi fikrlar qo’plab uchraydi. Jumladan, Ksenofont davlat
daromadlarini oshirishi uchun davlat mulkini, qullarni ijaraga berishi lozimligini
ta’kidlashi bilan birgalikda, boj va soliqlarning ham davlat daromadlarini
shakllantirishdagi muhim ahamiyati borasida to’xtalib o’tgan. Iqtisodiy
fikrlarning rivojlanishida davlat daromadlarini shakllantirish masalalari bilan
birgalikda soliqlarni davlat xazinasiga to’liq kelib tushishini ta’minlashga
qaratilgan fikrlar ham uchraydi. Ana shunday fikrlarni qadimgi Hindiston
xo’jaligi, ijtimoiy tuzumi va iqtisodiy fikrlarini o’rganishning asosiy manbai
hisoblangan «Artxashastra» asarida uchratish mumkin. Unda qayd etilishiga ko’ra
davlat daromadlari davlat xo’jaliklari foydasidan, soliq va to’lovlaridan tashkil
topishi, davlat xo’jaligi va soliq tizimi bilan bog’liq bo’lgan moliya idoralarining
to’g’ri ishlashi uchun daromadlar va xarajatlarning qat’iy hisob-kitob hujjatlari
olib borilishi ta’kidlanadi.
Davlat xazinasini o’g’irlovchi amaldor (soliq yig’uvchi)larni bartaraf etilishi
davlat daromadlarini to’ldirishning asosiy vositalaridan biri sifatida qaraladi.
Qayd etilishiga ko’ra o’sha davrda amaldorlarning soliqlarni o’zlashtirishlari ko’p
bo’lib, ayyor amaldorning hiylasini bilishdan ko’ra, osmondagi qushnining
yo’lini aniqlash osonligi, suvdagi baliq o’sha suvdan ichayaptimi yo’qmi bilib
bo’lmaganidek, soliq yig’ishga berkitilgan amaldor soliqni o’zlashtirayaptimi
yo’qmi aniqlab bo’lmaydi, deb ta’kidlanadi. Shu boisdan ham suistemol
qilishning har xil usullarini o’rganib olmasdan amaldorlarni tez-tez o’zgartirib
turilishi tavsiya etiladi. Ushbu fikrlar bugungi kunda ham o’z ahamiyatini
yo’qotmagan. Iqtisodiy fikrlarda soliqlarga doir masalalar davrlar nuqtai-nazaridan
8

turlicha bo’lib, iqtisodiy g’oyalar mualliflarining jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy
hayotini talqin qilishi bilan bevosita bog’liqdir. Masalan, jamiyat boyligini faqat
savdoda deb bilgan va davlat savdoni rivojlantirishi lozim deb hisoblagan
merkantelistlar davlat daromadlarini soliqlar hisobiga shakllantirish nomaqbul
ekanligini isbotlashga harakat qilib, ular fikriga ko’ra byudjet domena va regali
hisobiga shakllantirilishini yoqlab chiqadilar. Jumladan, J.Boden fikriga ko’ra
davlat soliqlarni yo’q qilish choralarini ko’rishi lozim, daromadlar domena va
bojlar hisobiga shakllantirsagina yaxshi moliya munosabatlarini yaratiladi, ya’ni
savdo munosabatlarini soliqqa tortishga ustuvorlik beriladi. Soliqlar esa faqatgina
ayrim hollarda undirilishi lozimligini ta’kidlaydi. Iqtisodiy fikrlar rivojlanishida
muhim ahamiyatga ega bo’lgan fiziokratlar maktabining fikrlarida jamiyatda sof
daromad faqatgina qishloq xo’jaligida yaratilishi ta’kidlanib, ularning fikricha
manufaktura va savdoda hech qanday daromad yaratilmaydi shunday ekan soliqlar
ham er egalaridan undirilishi taklif etilib, davlat daromadlarini faqatgina er solig’i
hisobiga shakllantirish g’oyasini asoslashga harakat qilinadi. XVIII asrga kelib
soliqlar nafaqat iqtisodiy ma’noga, balki huquqiy ma’noga ham egaligi haqida
tasavvur shakllanib, aynan shu davrda soliqlarga fuqarolarni davlat oldidagi yuridik
majburiyati sifatida qaraldi. Shunday qilib, ingliz tilida hozirgacha ba’zi bir soliqlar
“duty” deb nomlanadi, ya’ni qarz, majburiyat deganidir. Soliqqa tortishning
to’laqonli nazariy asoslanishi chuqur tarixiy ildizga ega emas. XVII asrgacha
hamma soliq to’g’risidagi tasavvurlar tasodifiy va tartibsiz xarakterga ega bo’lgan,
bu esa ushbu davrgacha soliqlarga bag’ishlangan tadqiqotlar tor doirada olib
borilganligidan dalolat beradi. Vaqtinchalik va tasodifiy soliqlarni doimiy va
umumiy to’lovlarga aylantirilishi aholining noroziligiga olib keldi va bu holat
moliya ilmidan soliqni nazariy asoslab berishni talab qilar edi. Adam Smit
tomonida jamiyat boyligining manbai – er, kapital va mehnatdan vujudga kelishi
asoslanib, soliqlar ham erdan, kapitaldan va ish haqidan olinishi lozimligi ilk bor
nazariy jihatdan asoslanadi va soliqlarning tizimli tartibdagi rivojlanishiga,
ularning nazariy jihatlarini o’rganishga asos solinadi. Uzoq vaqt davomida soliq
nazariyasida - klassik qarashlar asosiy nazariya bo’lib keldi. Bundan 200 yillar
9

chamasi ilgari A.Smit tomonidan davlat moliyasi evolyutsiyasini o’rganishga asos
solindi. Bu nazariya mustaqil xo’jalik yurituvchi sub’ektlar daromadidan davlat
xazinasiga tartibli va samarali ravishda soliq undirishning to’rt tamoyilini o’rtaga
qo’ydi: tenglik, aniqlik, to’lashning qulayligi va arzonligi. Soliqqa tortishning
tamoyillari tizimli ko’rinishga keltirildi va har bir davlat muvaffaqiyatli soliq
siyosatini olib borish uchun ushbu tamoyillarga amal qilishi qayd etiladi.
Vaholanki, A.Smit tomonidan ishlab chiqilgan soliqqa tortish tamoyillari bugungi
kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Klassik olimlar U.Peti, J.B.Sey va
ingliz iqtisodchilari D.Rikardo, J.Millar iqtisodiyotni samarali va o’zini-o’zi
boshqara oladi deb hisoblashgan. Ularning fikricha, talab taklifni yaratadi, agar
ishlab chiqaruvchilar ko’payib ketishsa ular o’zlari taqchil tarmoqlarga o’tishini,
soliqlar esa faqatgina byudjet daromadining manbai sifatidagina rol o’ynaydi xolos,
deb hisoblashgan. Soliqlar bo’yicha olib borilgan izlanishlar faqatgina uni undirish
(tenglik va progressivlik) va undirilgan mablag’larni fiskal ehtiyojlarni qondirish
uchun ishlatish ustida olib borilar edi. Ammo iqtisodiyotning rivojlanishi va
iqtisodiy tsikllarning bo’lib turishi klassiklar nazariyalarni bir qadar o’zgarishiga
olib keldi, ya’ni davlatning roli va iqtisodiy jarayonlarga ta’sir ko’rsata olishini
belgilab berish kerak bo’lib qoldi. Bundan tashqari soliqqa tortishning ijtimoiy-
iqtisodiy chegaralarini ham belgilab olish kerak edi. Ta’kidlanganidek, soliqlarga
doir fikrlarga e’tibor qaratadigan bo’lsak, ular asosan davlat xazinasini to’ldiruvchi
vosita sifatida qaralgan va iqtisodiy fikrlar shakllanishi va rivojlanishida ularning
fiskal jihatidan kelib chiqqan holda baho berilgan, fikr yuritilgan. Lekin, jamiyat
iqtisodiy jarayonidagi ko’plab o’zgarishlar ko’plab muammolarni ham keltirib
chiqardi, o’z navbatida, ushbu muammolarni bartaraf etishga qaratilgan yangi-
yangi nazariyalar paydo bo’la boshladi. Davlatning iqtisodiyotga aralashishini, uni
tartibga solishi lozimligini asoslagan keynschilik nazariyasi va uning asoschisi
Djon Meynord Keyns o’z navbatida soliqlarning asosiy tartibga soluvchi vosita deb
qaraydi va soliqlarning fiskal ahamiyatiga e’tibor qaratilishi bilan ularning tartibga
soluvchi ahamiyati ham o’rganila boshlandi. Nobel mukofoti sohibi Pol Samuelson
ham soliqlarga iqtisodiyotni tartibga soluvchi va rag’batlantiruvchi asosiy
10

vositalardan biri sifatida qaraydi. Shunday qilib soliqlarning fiskal ahamiyati
o’rganilishi bilan birgalikda, ularning nazariy jihatlari keng darajada o’rganilishi
natijasida tartibga soluvchi va rag’batlantiruvchi jihatlari ham o’rganila boshlandi.
Ma’lumki, soliqqa oid g’oyalar, ilmiy qarashlar va nazariyalarning mamlakat
iqtisodiy rivojlanishiga ta’siri jarayoni ularning o’ziga xos jihatlari bilan bog’liqdir.
Shu o’rinda bizga soliqqa oid g’oyalar, ilmiy qarashlar va soliq borasidagi
yaratilgan nazariyalarning mohiyati, ahamiyati va boshqa o’ziga xos
xususiyatlaridan kelib chiqib, ularni shartli ravishda umumiy va xususiy soliq
nazariyalariga ajratgan holda, batafsil bayon etamiz.
Asosiy soliq nazariyalari XVII asrdan boshlab shakllana boshladi va asosiy
tamoyillarning mujassamlashganligi sifatida burjuaziya ilmida umumiy soliq
nazariyasi nomini oldi. Uning asosiy yo’nalishlari bevosita jamiyatning iqtisodiy
rivojlanishi ta’siri ostida shakllandi. Umuman olganda, soliq nazariyasi deganda
soliqlarning mohiyati va ahamiyati, ularning jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy-
siyosiy hayotidagi o’rni, roli va ahamiyati haqidagi ilmiy bilimlarning u yoki bu
tizimi ifodalanadi. Boshqacha qilib aytganda, soliq nazariyasi soliqlarning u yoki
bu vazifasini tan olinishiga qarab davlatlarning soliq tizimlarini turli xil shakllanish
modellarini o’zida aks ettiradi. Keng ma’noda soliq nazariyasi har qanday umumiy
ilmiy tadqiqotlarni o’rganish bilan birga (umumiy soliq nazariyasi) soliqqa
tortishning alohida muammolarini ham o’rganadi (xususiy soliq nazariyasi).
Xususiy soliq nazariyalari turli xil soliqlarning o’zaro nisbatlarini, soliqlarning
tarkibini, soliq stavkalarini va boshqalarni o’rganadi. Bu nazariyaning yaqqol
misoli yagona soliq nazariyasidir. Shu tariqa umumiy soliq nazariyalari soliqqa
tortishni umumiy jihatlarini, xususiyatlarini belgilab bersa, xususiy soliq
nazariyalari esa qaysi soliqlarni joriy qilish kerakligi, ularning sifat tarkibi qanday
bo’lishi kerakligi va boshqalarni belgilab beradi. Keng ma’noda keynsianchilik
nazariyasi iqtisodiyotni makroiqtisodiy darajada tahliliga asoslangan. Bu nazariya
“samarali talab”ni yaratish, ya’ni yaratilgan mahsulotning butunlay sotilishiga
davlatning tartiblashgan siyosati bilan aralashsa samarali bo’lishini isbotlab berdi.
11

1.2 Umumiy soliq nazariyalari
Umumiy soliq nazariyalarining ilk kurinishlaridan biri soliqqa tortishning
almashinuv nazariyasi hisoblanadi. Bu nazariyaning mohiyati shundan iboratki,
fuqarolar tashqi kuchlar hujumidan himoyalanishni, davlatda tartib saqlashni va
boshqalarni davlatdan to’lagan soliqlari hisobiga sotib olishadi. Ushbu nazariya
faqatgina o’rta asrlar sharoitiga mos bo’lib, o’sha davrda boj va yig’imlarga harbiy
va huquqiy himoya sotib olinishi sifatida qaralib, go’yo qirol va fuqarolar o’rtasida
tuzilgan shartnoma sifatida qaralgan. Bu sharoitda almashinuv nazariyasi mavjud
munosabatlarning rasmiy aksi edi. Almashinuv nazariyasining turli xil ko’rinishlari
mavjud bulib, ulardan biri ma’rifat davrida paydo bo’lgan atomistik nazariyadir.
Uning namoyondalari bo’lib frantsuz Sebastyan de Voban (1633-1707 yillar
“Jamiyat bitimi” nazariyasi) va Sharl Monteske (1689-1755 yillar “Omma bitimi”
nazariyasi) hisoblanadi. Bu nazariya tarafdorlari soliqlar fuqarolar va davlat
o’rtasidagi bitim hisoblanib fuqarolar davlatning himoyasi, xavfsizlikni ta’minlash
va boshqa xizmatlari uchun soliq to’lovlarini to’laydilar deb tushuntirishga harakat
qilganlar. Shundan kelib chiqib, hech kim davlat xizmatlarini rad eta olmaganidek,
soliqlarni to’lashni ham rad eta olmaydilar deb hisoblashadi. Oxir-oqibat ushbu
bitim eng foydali bo’lib, hattoki eng kuchsiz davlat ham har bir fuqaro o’z-o’zini
xavfsizligini ta’minlagandan ko’ra yaxshiroq va afzalroq muhofaza qila olishini
qayd etadi. Boshqacha qilib aytganda, soliqlar fuqarolarni tinch yashashi uchun
to’lovi deb hisoblashgan. Shuningdek angliyalik iqtisodchilar Tomas Gobbs (1558-
1679 yillar), Volter (1694-1778 yillar) va Onore Mirabo (1749-1791 yillar) lar ham
ushbu nazariya tarafdorlari hisoblanishgan.
XIX asrning birinchi yarmida shveytsariyalik iqtisodchi Simond de Sismondi
(1773-1842 yillar) o’zining “Politekonomikaning yangi asoslari” nomli ilmiy
asarida (1819 yil) soliq nazariyasini rohatlanish (qanoatlanish) nazariyasi sifatida
ta’riflaydi. Soliqlar go’yoki, fuqarolarni jamiyatdan olgan rohatlari uchun to’lov
sifatida qaraladi. Fuqarolar soliqlarni to’lash hisobiga jamiyatdagi tartib-intizom,
odil sudlov tizimi, mol-mulki va shaxsiyatini muhofaza qilish kabi xizmatlarni
sotib oladi va bunday xizmatlarni fuqarolarning rohatlanishi sifatida qaraydi.
12

Shunday qilib, Sismondi o’zining ushbu nazariyasida u almashinuv nazariyasining
zamonaviy ko’rinishini ifodalashga harakat qilgan. Ushbu davrda soliqlarga
sug’urta mukofoti sifatida qarash shakllandi, bu qarash tarafdorlari frantsuz
hukumati arbobi Adolf Ter (1797-1872 yillar) va angliya iqtisodchisi Djon Mak-
Kullox (1789-1864 yillar) lardir. Ularning fikricha, soliq - bu sug’urta to’lovidir,
ya’ni har qanday xavf- xatar paydo bo’lish tasodifi uchun fuqarolar davlatga soliq
to’laydilar. Soliq to’lovchilar tijoratchilar hisoblanib, ular o’z daromadlariga
bog’liq holda mulkini urushdan, yong’indan va talonchilikdan himoya qiladilar.
Ammo soliq sug’urta to’lovi kabi sug’urta hodisasi ro’y berganda fuqarolarga
qaytarilish uchun emas, balki himoya va xavfsizlikni ta’minlash xarajatlarini
moliyalashtirish sifatida to’langan. Klassik soliq nazariyasi (soliqning neytral
nazariyasi) ancha yuqori nazariy ahamiyatga ega bo’lib, ushbu nazariya
shotlandiyalik iqtisodchi A.Smit (1723-1790 yillar), ingliz iqtisodchisi D.Rikardo
(1772-1823 yillar) hamda ularning davomchilarining ilmiy faoliyatlari bilan
bog’liqdir. Bu nazariya tarafdorlari soliqni davlatning xarajatlarini qoplovchi bir
daromad sifatida qarashgan. Ushbu qarashlar A.Smitning bozor iqtisodiyoti
nazariyasiga asoslangan edi. Bozor sharoitida xo’jalik sub’ektlarining mustaqilligi
va erkin faoliyat ko’rsatishi talab etiladi.
A.Smit davlat boshqaruvining markazlashgan shakliga qarshi chiqib, bu
borada quyidagilarni bayon etadi:
«Markazlashgan boshqaruv tizimidan markazlashmagan boshqaruv tizimiga
o’tish talabni qondirishning maksimal darajaga etishini ta’minlaydi. Bozor
iqtisodiyoti biror bir tarzda boshqarilmasa ham, u qat’iy qoidalarga bo’ysunadi».
A.Smit o’zining «Xalqlar boyligining sabablari va tabiatlari» nomli kitobida
(1776) bu qoidalarni tahlil qilib, erkin raqobat sharoitida bahoni ishlab chiqarish
xarajatlariga mos kelishi va resurslarni tarmoqlar ichida taqsimlanishi misolida
ko’rsatib o’tishga harakat qilgan. Shuningdek, A.Smit davlat bozor iqtisodiyoti
rivojlanishini ta’minlashi va mulkdorlar huquqlarini himoya qilishi kerak deb
hisoblaydi. Bu funktsiyalarni bajarishi uchun davlatga ma’lum miqdordagi
mablag’lar kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning to’g’ridan-to’g’ri
13

daromadi kamayadi, shuning uchun yuqoridagi xarajatlarni qoplash uchun
soliqlardan tushumlar asosiy o’rinni egallashi kerak. Davlatning boshqa
xarajatlarini moliyalashtirish (qurilish, yo’llar, sud organlarining binolari va
boshqalar uchun xarajatlar) boj va yig’imlar hisobiga, ya’ni ushbu xizmatlardan
manfaatdor shaxslar hisobiga amalga oshiriladi. Shuning uchun soliqlar beminnat
xususiyatga egaligi, boj va yig’imlar esa soliq sifatida qaralmasligiga urg’u bergan.
Klassik nazariya asoschilaridan biri bo’lmish frantsuz huquqshunos olimi
Polya Mari Golmening qayd etishicha, soliqlarning yagona maqsadi davlatning
xarajatlarini qoplashdir. Bu kontseptsiya soliqning «g’aznani to’ldiruvchi va faqat
soliqni moliyaviy funktsiyasini tan oluvchi» vazifasini chegaralaydi va u «davlat-
nazoratchi» kontseptsiyasi bilan bog’liq. Lekin iqtisodiy munosabatlarni
rivojlanishi bu nazariyani o’zgarishiga olib keldi. Neoklassik nazariya tarafdorlari
iqtisodiy jarayonni noto’g’ri ko’rsatish oqibatida soliqqa tortish bir sohaga ijobiy
ta’sir etsa, ikkinchi sohaga salbiy ta’sir etishini inobatga olgan holda soliqni
iqtisodiyotga ta’sirini rad etmaydilar. Soliqqa tortishning klassik nazariyasi hozirgi
kunga kelib bir qadar o’z kuchini yo’qotgan, chunki hozirgi kunda jiddiy salbiy
iqtisodiy oqibatlarsiz soliqlar orqali milliy mahsulotning 1/4 qismini undirish
mumkin emas. Soliqlarning undirilishi fuqarolarning xarid qobiliyatini kamaytiradi
va tadbirkorlarning investitsion imkoniyatlarini pasaytiradi, egri soliqlar tovar
narxini oshiradi va iste’molga ta’sir etadi, bu esa o’z-o’zidan jamiyatdagi ko’plab
iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etadi.
Soliqqa tortishning klassik nazariyasiga ingliz iqtisodchisi Djon Meynord
Keyns (1883-1946 yillar) hamda uning izdoshlari izlanishlariga asoslangan
keynschilik nazariyasi qarshi chiqdi. Bu nazariyaning markaziy g’oyasi
quyidagidan iborat: soliqlar iqtisodiyotni boshqarishning muhim qurolidir, uning
muvaffaqiyatli rivojlanishining tarkibiy qismlaridan biridir. Keyns o’zining
«Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936 yil) nomli ilmiy asarida
bayon qilgan fikriga ko’ra iqtisodiy o’sish faqat to’la bandlik sharoitida pul
jamg’armasiga bog’liq bo’ladi. Ammo to’la bandlikka erishish mumkin emas.
Bunday sharoitda katta jamg’armalar iqtisodiy rivojlanishga to’sqinlik qiladi,
14

jamg’armalarni ishlab chiqarishga qo’yilmasligi passiv daromad manbai
hisoblanadi. Shuning uchun salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun ortiqcha
jamg’armalar soliqlar yordamida undirib olinishi kerak.
Keng ma’noda keynsianchilik nazariyasi iqtisodiyotni makroiqtisodiy darajada
tahliliga asoslangan. Bu nazariya “samarali talab” ni yaratish, ya’ni yaratilgan
mahsulotning butunlay sotilishiga davlatning tartiblashgan siyosati bilan aralashsa
samarali bo’lishini isbotlab berdi. Keynsgacha bo’lgan davrda davlatning asosiy
boyligi bo’lib tejamkorlik qobiliyatini ham qo’shdi, ya’ni dunyoning boyliklariga
erishishning asosiy shartlari deb ko’rsatib berdi. Shuning uchun ham investitsiyalar
oqib kelishiga erishishda davlatning roli kichik emasligini ko’rsatadi, ya’ni davlat
faqatgina pul-kredit siyosati bilangina emas, balki o’zining byujdet siyosati, ya’ni
davlat o’zining siyosatini davr talabiga mos soliq tizimini yaratish, soliq
stavkalarini tartibga solishga qaratishini ko’rsatadi.
Keyns soliq stavkalarini progressiv bo’lishini yoqlagan. Chunki, progressiv
soliq stavkalari ishlab chiqaruvchini kapital qo’yilmalarga nisbatan bo’lgan riskni
qabul qilishga rag’bat beradi. Uning nazariyasini asosiy shartlaridan biri to’liq
bandlik sharoitida jamg’armalarni iqtisodiy o’sishga ta’sir kattaligidir. U katta
miqdordagi jamg’armalarni ishlatilmasligi iqtisodiy o’sishga to’sqinlik qilishini
ta’kidlaydi, chunki u daromadlarning passiv manbai hisoblanadi. Ishlatilmayotgan
ortiqcha jamg’armalarni olishini ko’zda tutib, davlatning aralashuvi lozim deb
hisoblaydi. Davlat soliqlar orqali daromadlarni olinishiga va olingan mablag’larni
investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga va o’zining xarajatlarini qoplashga
intilishini ko’rsatadi.
Keynsning fikricha yuqori soliq stavkalari ijobiy rol o’ynaydi. Yuqori soliq
stavkalari byudjetni ajralmas qismi bo’lib, bu kategoriya iqtisodiyotni tartiblashga
yordam beradi. Soliq stavkalarini pasaytirish esa byudjet daromadlarini
kamayishiga olib keladi va iqtisodiy nobarqarorlikni kuchaytiradi. Soliqlar xuddi
“o’rnatilgan tartiblovchi” kabi bu jarayonni tekislaydi: iqtisodiy o’sish paytida
soliqqa tortiladigan daromadlar soliq stavkalariga nisbatan sekinroq o’sadi,
iqtisodiy inqiroz paytida esa soliqlar daromadlarga nisbatan tezroq kamayadi.
15

Shuning natijasida jamiyatning ijtimoiy hayotini barqarorlashtirishga erishiladi.
Shunday qilib soliqdan tushadigan byudjet daromadlari faqatgina soliq stavkalariga
bog’liq bo’lmasdan, balki progressiv shkalada soliqqa tortilayotgan
daromadlarning ham o’zgarishiga bog’liq bo’ladi. Angliya hukumati bu nazariyani
birinchi jahon urushidan oldin samarali qo’llay oldi. Chunki bu davrda davlatning
hamma kuchlari qurollanishni takomillashtirishga qaratilgan edi. Neokeynschilik
nazariyasida soliqlar muammolariga etarlicha joy ajratilgan. Ingliz iqtisodchilari
I.Fisher va N.Kaldorlarning fikricha soliqqa tortish ob’ektini ikkiga bo’lishni:
iste’molga (iste’mol qilinayotgan mahsulotning pirovard bahosiga) va
jamg’armaga (faqatgina quyilmalarga nisbatan foizlar bilan cheklanib qoladi)
soliqlarni birgalikda qo’llash. Shundan iste’molga soliq g’oyasi paydo bo’ldi, bu
bir vaqtning o’zida jamg’arishga bo’lgan rag’batni cheklamaydi va inflyatsiyani
oldini oladi. Iste’mol tavarlarini sotib olish uchun qaratilgan mablag’lar bunday
sharoitda investitsiya qilish uchun yoki jamg’arishga, ya’ni keyinchalik kapital
qo’yilmalarga davlatning byudjet siyosati amalga oshiriladi va iqtisodiyotni
kelajakda rivojlantirish uchun ijobiy omil bo’ladi deb qaralgan.
Ammo ishlab chiqarishning tushib ketgan paytida xarajatlar kamayishi
sekinlashadi, buni ta’sirida daromad kamayadi. Bozorda esa vahima talab paydo
bo’ladi, bu esa iste’mol soliqlari orqali byudjetga ko’proq pul tushiradi. Ko’rinib
turibdiki, bu usul iqtisodiyotni tartiblay olmaydi.
Ammo N.Koldorning fikricha, iste’molga soliq progressiv bo’lishi shu bilan
birga alohida olingan mahsulotlarga (masalan, kundalik ehtiyoj molllariga)
etarlicha soliq imtiyozlari berilishi kerak deydi. Shu bilan birga, agar kam
daromadli aholidan iste’mol solig’i olinmasa ancha haqqoniyroq bo’lgan bo’lar
edi. Bundan tashqari jamg’armalar bu soliqqa tortilmasligi kerak, chunki ular
kelajakda investitsiya qilish uchun kerak va iqtisodiyotni o’sishiga rag’bat bo’ladi.
Monitarizm nazariyasi amerikalik iqtisodchi, Chikago universiteti professori
M. Fridman tomonidan ishlab chiqilgan. Ularning asosiy g’oyasi bozorni o’z
holiga qo’yish, davlat aralashuvini cheklashga qaratilgan. Davlatga esa boshqa
hech qanday institut tartiblay olmaydigan pul-kredit siyosati topshirilishi kerak deb
16

hisoblanadi. Ular ham soliqlarni kamaytirish tarafdorlari bo’lishgan.
Monetaristlarning fikricha iqtisodiyotni boshqarishning asosiy usullaridan biri bu -
muomaladagi pul massasi va bank kredit stavkasi orqali ta’sir etishdir. Ularning
fikricha davlat xarajatlarini oshib ketishi inflyatsiyaga olib keladi, pulni emissiya
qilish bu boylik yaratishga kirmaydi. Muomaladagi pullarni davlat qarz
majburiyati sifatida qaytarib ololmasa, soliqlar orqali olishi kerakligi ta’kidlanadi.
Ushbu nazariyada soliqlarga keynisistik iqtisodiy kontseptsiyalardagi kabi
katta ahamiyat berilmaydi. Bu vaziyatda soliqlar boshqa mexanizmlar bilan bir
qatorda pul muomolasiga ta’sir qilishi ta’kidlanadi. Xususan, soliqlar orqali
ortiqcha pul miqdori undirilishi lozim, deb hisoblanadi. Monetarizm va keynschilik
nazariyalarda soliqlar iqtisodiyot rivojlanishining noqulay omillarini kamaytiradi
deb hisoblanadi. Keyns nazariyasida bunday omil bo’lib ortiqcha pul hisoblansa,
monetarizm nazariyasida esa - ortiqcha jamg’armalar hisoblanadi.
1980 yillar boshida Amerika olimlari M.Bernson, G.Stayn va A.Laffer
tomonidan ishlab chiqilgan taklif iqtisodiyoti nazariyasi Keyns nazariyasiga
qaraganda soliqlarni iqtisodiy rivojlanish va tartibga solishning bir omili sifatida
ko’proq ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Mazkur nazariya yuqori darajada
soliqqa tortish tadbirkorlik va investitsion faollikka salbiy ta’sir qilishini, bu esa
oxir oqibatda soliq to’lovlaridan tushumlar kamayishiga olib kelishini asoslab
beradi. Shuning uchun ular soliqqa tortish stavkalarini pasaytirish va
korporatsiyalarga har xil imtiyozlar berishni taklif etadi. Mualliflarning fikriga
ko’ra, soliq yukini pasayishi shiddatli iqtisodiy o’sishga olib keladi, yuqori soliq
stavkalari esa tadbirkorlik tashabbusini kamaytiradi, investitsiya siyosatini, ya’ni
ishlab chiqarishni yangilash va kengaytirishni susayishiga olib keladi.
Soliq stavkalari shkalalarini shakllanish darajasi bo’yicha umumiy qonun bor.
Keng soliqqa tortiladigan bazaga nisbatan kamroq soliqqa tortish stavkasini
qo’llash, etarli darajada kam bo’lgan soliq bazasiga nisbatan esa buning teskarisi,
ya’ni alohida soliq turlarini yuqori stavkada qo’llash kerak. Ko’rinib turibdiki,
yuqori va past soliq stavkalari xo’jalik faoliyatiga va tadbirkorlarni ish faolligiga
har xil ta’sir ko’rsatadi. Soliq stavkasining o’sishi faqatgina ma’lum darajaga
17

etgunicha byudjetga tushadigan daromadlarni o’sishiga olib keladi, keyin bu o’sish
sekinlashadi va yana oshgan sari byudjet daromadlari uning oshishiga nisbatan
tezroq kamayadi. Shunday qilib soliq stavkasi ma’lum darajaga etganida
tadbirkorlik tashabbusi o’ladi, ishlab chiqarishni kengaytirishga bo’lgan rag’bat
kamayadi, soliqqa tortiladigan daromadlar kamayadi, natijada soliq
to’lovchilarning bir qismi iqtisodiyotni “qonuniy” sektoridan “yashirin” sektoriga
o’tadi. Lafferning nazariyasiga ko’ra iqtisodiyotning rivojlanishi soliq yukini
oshishiga to’g’ri proportsionaldir, ya’ni soliqlar oshishi bilan yashirin iqtisodiyot
hajmi ko’payadi, natijada olingan daromadlarning ko’p qismi deklaratsiyada
ko’rsatilmaydi.
1.3 O’zbekiston respublikasi soliq tizimida soliq nazariyalari talqini
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida soliqlar mamlakatimiz ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishining asosiy omillaridan biri sifatida yuzaga chiqmoqda.
Soliq tizimi haqida gap borganda ko’pincha uning barqaror yoki nobarqaror
ekanligi ta’kidlanadi. Soliq tizimining barqaror yoki nobarqarorligi bir tomondan
davlat byudjetini daromad manbasini shakllantirish, ikkinchi tomondan soliq yuki
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tadbirkorlik faoliyatini cheklab qo’ymasligi
zaruriyati bilan belgilanadi.Mamlakatimizda mustaqil soliq tizimini shakllantirish
borasidagi tadbirlar boshlangandan shu kunga qadar bosqichma-bosqich keng
ko’lamli islohotlar amalga oshirildiki, bugungi kunga kelib ushbu islohotlarning
samarasi o’laroq, nisbatan barqaror soliq tizimi muayyan darajada shakllantirildi.
Ammo, mazkur jarayon muayyan qiyinchilik va qulayliklar asosida yuz
berayotganligini e’tirof etish lozim. Chunki, respublikamiz iqtisodiyoti tarixida
bozor iqtisodiyoti talablariga javob beruvchi soliq tizimi mavjud bo’lmagan.
Shundan kelib chiqib, malakali kadrlar bilan ta’minlanmaganlik, me’yoriy
hujjatlardagi noaniqliklar kabi muammolar bilan bir qatorda soliq madaniyatining
etarli darajada emasligini ham ta’kidlash o’rinlidir. Qulayliklar shundan iboratki,
bozor iqtisodiyoti amal qilayotgan rivojlangan mamlakatlar soliq tizimiga oid
tajribalaridan respublikamiz soliq tizimini shakllantirishda foydalanish imkoniyati
18

ham mavjud bo’lib, bundan muayyan darajada foydalanilmoqda. Lekin, bir qator
omillarni, jumladan, har bir mamlakatning o’ziga xos milliy xususiyatlarini
hisobga olgan holda, bir mamlakatda barqaror hisoblangan soliq tizimi ikkinchi
bir mamlakat iqtisodiyoti uchun aks ta’sir etishi mumkin. Shuning uchun
mamlakat soliq tizimi barqarorligini ta’minlashda xorijiy mamlakatlar
tajribalaridan foydalanish bilan birga soliqlar va soliqqa tortish borasidagi klassik
va zamonaviy soliq nazariyalarini o’rganish ahamiyatga molikdir.
1-chizma. Soliq imtiyozlarining turlari
19 Soliq solish
usulini
tanlash
huquqi
Mol-
mulk
qiymati
doirasid
a
Ye r ucha s tkalari Soliqda
n
vaqtinch
a ozod
etish
Soliqni
yakka
tartibda
yoki
markazlashti
- rilgan
holda
to’lashDastlab 2 yil
muddatga
Soliq ob’ekti (daromad, er
uchastkasi, mol-mulk qiymati)
ni batamom ozod etish Dastlab 7 yil
muddatga
Birinchi yil foydasini olguncha Kichik biznes
uchun soddalash-
tirilgan soliq
tizimi
Dastlab 3 yil
muddatga Soliq imtiyozlarining turlari
Yuridik
shaxslarni
batamom
ozod etishSoliq
to’lashdan
batamom ozod
etish
Investitsiyag
a qilingan
xa- rajatlar
miq doridaSoliq
solinagan
bazani
kamaytirish
Norezident-
larni batamom
ozod etishJismoniy
shaxslarni
batamom
ozod etish qishloq xo’- jalik
korxonalari
uchun yagona er
solig’i
Dastlab 5 yil
muddatga Ekologiyag
a qilingan
xarajatlar
doirasida Xayriya
maqsad
laridagi
badallar
doirasida

Amaldagi mamlakatimiz soliq tizimi yuqoridagi nazariyalarning u yoki bu
xususiyatlarini qisman mujassam etgan. Ularning ifodasi sifatida mamlakatimiz
soliq tizimida keng joriy qilingan yagona soliq nazariyasi g’oyalarini ifodalovchi
yagona soliq turlarini keltirishimiz mumkin.Mamlakatimiz soliq tizimida yagona
soliq nazariyasi g’oyalaridan foydalanishning zarurati ayrim sohalarni
rivojlantirishni soliqlar vositasida rag’batlantirish ahamiyatidan kelib chiqadi.
Jumladan, bugungi kunda kichik korxonalar va mikrofirmalarni rivojlantirishning
zarurligi ko’p bora ta’kidlanmoqda. Ularning ishchi kuchini, investitsiyani kam
talab etishi, bozor kon’yukturasiga moslashuvchanligi va arzon ish o’rinlarini
yaratishligi kabi bir qator xususiyatlari mavjudki, kichik biznesni rivojlantirish
zaruriyatidan kelib chiqadi. Hozirgi paytda mamlakatimiz soliq tizimida yagona
soliq nazariyasi g’oyalarini ifodalovchi bir nechta yagona soliq turlari amal
qilmoqda. Yagona soliq turlarida ob’ekt sifatida har bir soha xususiyatlaridan
kelib chiqib soliqqa tortish ob’ekti qilib turli xil kategoriyalar qabul qilingan,
masalan, yalpi tushum, yalpi daromad, er maydoni kabilardir. Respublikamiz
soliq tizimida amal qilayotgan yagona soliq turlariga kichik korxonalar uchun
yagona soliq, qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona er
solig’i, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yalpi tushumdan yagona
soliq, lotereyalar va tavakkalchilikka asoslangan boshqa o’yinlar o’tkazuvchi
yuridik shaxslar uchun yalpi tushumdan yagona soliq va shu kabilarni qayd
etishimiz mumkin. Soliq nazariyasi iqtisodiyotning muhim tarkibiy qismi bo‘lib,
davlatning iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatini moliyalashtirishning asosiy manbai
hisoblanadi. Soliq tizimini shakllantirish va rivojlantirish jarayonida turli nazariy
yondashuvlar va tamoyillar asosida davlat soliq siyosati yo‘nalishlari ishlab
chiqiladi. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimi zamonaviy islohotlar jarayonida
xalqaro tajribaga tayanib, soliq nazariyalarini o‘ziga xos talqin qiladi.
Soliq nazariyasining asosiy tamoyillari:
 Soliqlarning adolatliligi: Har bir soliq to‘lovchining moliyaviy
imkoniyatiga mos soliqqa tortish.
 Samardorlik: Soliqlar iqtisodiy resurslarni optimal taqsimlashga xizmat
20

qilishi.
 Aniq va oshkoralik: Soliqlarni hisoblash va to‘lash jarayonida ishonch
va qulaylikni ta’minlash.
 Davlat byudjetini shakllantirish va ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish.
 Raqobat muhitini yaratish va tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-
quvvatlash.
 Iqtisodiy barqarorlikni saqlash va nozik sohalarni rivojlantirish.
Soliq nazariyalari va amaliyotining to‘g‘ri talqini O‘zbekiston iqtisodiyotining
barqarorligi va aholining ijtimoiy-iqtisodiy farovonligini ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi. Davlatning soliq tizimida xalqaro tajriba va innovatsion
yondashuvlardan foydalanish mamlakatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasiga
mos keladi.
21

II-BOB. SOLIQLARNING IQTISODIY MOHIYATI VA FUNKTSIYALARI
2.1 Soliqlarning iqtisodiy mohiyati
Soliq tushunchasi iqtisodiy kategoriya sifatida sinfiy hukmron kuch sifatida
yuzaga chiquvchi davlatning paydo bo’lishi va uni faoliyatining davomiyligi bilan
bevosita bog’liqdir. Shu o’rinda soliq kategoriyasi davlatni iqtisodiy siyosati
orqali iqtisodiy voqeylik sifatida yuzaga chiqishini ta’kidlash lozim. Soliq
tushunchasi bu tor ma’noda davlat ixtiyoriga boshqalardan majburiy tartibda
undiriladigan pul tushumlarini ifodalaydi. Ma’lumki soliqlar bevosita davlatning
paydo bo’lishi bilan bog’liqdir, ya’ni davlat o’zining vakolatiga kiruvchi
vazifalarni bajarish uchun moliyaviy manba sifatida soliqlardan foydalanadi.
Soliqlarning amal qilishi bu ob’ektivlikdir, chunki jamiyatni tashkil etuvchi
barcha sub’ektlar ham real sektorda (ishlab chiqarish sohasida) faoliyat
ko’rsatmaydi. Jamiyatda boshqalar tomonidan rad etilgan yoki shug’ullanish
iqtisodiy samarasiz bo’lgan sohalar ham mavjudki, bular soliqlarni ob’ektiv amal
qilishini talab etadi. Aniqroq qilib aytganda jamiyatni norentabel (mudofaa,
meditsina, fan, maorif, madaniyat va boshq.) va rentabel sohaga ajralishi hamda
norentabel sohani moliyalashtirishning tabiiy zarurligi soliqlarni ob’ektiv amal
qilishini zarur qilib qo’yadi, vaholanki, norentabel sohaning ijtimoiy xizmatlari
asosan davlat tomonidan amalga oshiriladiki, ularni moliyalashtirish usuli sifatida
yuzaga chiquvchi soliqlar ham shu tufayli bevosita davlatga tegishli bo’ladi.
Soliqlarning amal qilishini bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida ikki holat bilan
ifodalash mumkin: birinchidan, davlatning qator vazifalarini mablag’ bilan
ta’minlash zarurligi, ikkinchidan, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari.
Davlatning bajaradigan funktsiyalari va vazifalari ko’p bo’lib, bozor
iqtisodiyoti rivojlana borishi bilan ba’zi ijtimoiy himoyalangan bozor
munosabatlariga mos kelmaydigan vazifalar yo’qola borsa, yangi vazifalar paydo
bo’la boshlaydi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlatning yangi vazifalari
paydo bo’ladi. Bularga bizning respublikamizda kam ta’minlanganlarga ijtimoiy
yordam ko’rsatish, bozor iqtisodiyoti infratuzilmasini (sanoatda, qishloq
22

xo’jaligida, moliya tizimida) tashkil qilish kiradi. Shu erda davlat kuchli ijtimoiy-
siyosiy tadbirlarni amalga oshirish uchun pensionerlar, talabalar, ko’p bolali
onalar va boshqalarni ko’proq mablag’ bilan ta’minlash zarurligini anglab,
cheklangan tovarlar bahosidagi farqni byudjet hisobidan qoplaydi va ularga
boshqa xarajatlarni davlat o’z hisobidan amalga oshiradi, mahallalarda kam
ta’minlanganlarga moddiy yordamlar tashkil etadi. Shu bilan birga, davlat jamiyat
a’zolari osoyishtaligini saqlash maqsadida o’zining mudofaa qobiliyatini saqlab
va mustahkamlab turishga, texnika va o’q- dorilarga ham mablag’lar sarflaydi,
qolaversa, davlat fuqarolar xavfsizligini saqlash, mamlakatda tartib-intizom
o’rnatish, uni boshqarish funktsiyalarini bajarish uchun ham ko’plab mablag’
yo’naltirishga majbur. Bunday xarajatlarni amalga oshirishning majburiyligi ular
uchun manba bo’lgan soliqlarni ham ob’ektiv zarur qilib qo’yadi. Qayd etish
lozimki, hozirga qadar davlatning funktsiyalarini bajarish uchun lozim bo’lgan
moliyaviy mablag’lar shakllantirishning soliqlardan boshqa usuli jahon
amaliyotida qo’llanilgan emas. Demak, hukmron kuch sifatida davlat mavjud
ekan, moliyalashtirish usuli sifatida soliqlar ham amal qiladi. Ma’lumki, jamiyat
iqtisodiy hayoti juda murakkab iqtisodiy hodisalardan iborat bo’lib, ana shu
murakkablik bevosita soliqlarga ham tegishliki, bu holat soliqlarni iqtisodiy
mohiyatini teran anglashni taqozo etadi. Soliqlar majburiy to’lovlarni ifoda
etuvchi pul munosabatlarini bildiradi. Bu munosabatlar soliq to’lovchilar
(huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan ularni o’z mulkiga aylantiruvchi davlat
o’rtasida bo’ladi. Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat ko’rsatganda, ishlar
bajargan yoki bozorlarda oldi-sotdi qilish jarayonida pul munosabatlarini hosil
qiladi. Lekin ular soliq bo’la olmaydi, soliq munosabati bo’lishi uchun davlat
mamlakatda yaratilgan mahsulot qiymatini taqsimlash yo’li bilan davlat
byudjetiga majburiy tartibda to’lanishi yoki undirilishi lozim. Davlat uchun
byudjetning asosiy manbai hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega. Soliqlar
to’g’risidagi qarashlar tarixan ob’ektiv va sub’ektiv omillarning ta’sirida
shakllangan. Soliqlarga doir turli ta’riflarni tahlil qilish ularning konkret
iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotlar jarayonidagi mohiyatini asoslash, soliqlarning
23

iqtisodiy rolini va soliq qonunchiligiga asos bo’lgan soliq tamoyillarini belgilash
hamda soliq tizimida, jamiyat taraqqiyotida mavjud bo’lgan soliqlarning tutgan
o’rnini aniqlash zarurdir. Chunki, davlat paydo bo’lishi bilan soliqlar jamiyatdagi
iqtisodiy munosabatlarning zaruriy talablaridan biri bo’lib hisoblanib kelingan.
Davlat tuzilish shakllarini rivojlanishi bilan bir vaqtda soliq tizimi o’zgargan va
takomillashtirilgan. Soliq tizimining o’zgarishi va takomillashtirilishi soliqlarning
turlari, miqdorlari va yig’ib olish usullari xilma-xil bo’lganligi bilan asoslanib
kelingan. Masalan, Sharq mamlakatlari iqtisodiyoti tarixida soliqlar aholidan
shaxsiy mol-mulk, erdan olingan hosil, uy hayvonlari va boshqalar uchun «zakot»
sifatida olingan.
2.2 Soliq stavkalari
Soliqlarning mamlakat iqtisodiyotiga ta’siri, asosan, ularning stavkalari
darajasining miqdori bilan belgilanadi. Respublika soliq tizimining shakllanishini
hozirgi bosqichida soliq stavkalarining darajasi eng munozarali masalalardan biri
bo’lib turibdi. Soliq stavkalari respublika va mahalliy byudjetlar xarajatlarini
mablag’ bilan ta’minlashda muvozanat darajasini hamda xo’jalik sub’ektlarining
moliyaviy imkoniyatlarini belgilaydi. Demak, ular moliya-byudjet munosabatlarini
sog’lomlashtirish bilan chambarchas bog’liqdir. Soliq stavkalari korxonalarning
iqtisodiy mustaqilligini ta’minlaganlari holda, moliya-byudjet munosabatlarining
pul muomalasiga ko’rsatadigan salbiy ta’siriga barham bera olishi ham kerak. Bu
esa, respublikamizda amalga oshirilayotgan soliq islohatining muhim jihatini
tashkil etadi. Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o’rin tutadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda soliq stavkasi deganda soliq ob’ektining har bir soliq birligi
uchun davlat tomonidan belgilab qo’yilgan me’yor tushuniladi.
Soliq stavkasining ahamiyati soliq ob’ektini qancha qismi qanday miqdorda
majburiy to’lov sifatida byudjetga undirishining xarakterlaydigan masalaga javob
beradi. Soliq stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq ob’ekti, soliq birligi va
soliq normalariga asoslangan holda soliq mexanizmini samarali ishlashini
ta’minlaydi. Soliq stavkalaridan davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish
24

vositasi sifatida foydalanilsa, boshqa tomondan soliq imtiyozlarini bir turi sifatida
ular orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga rag’batlantirish rolidan foydalaniladi.
2-chizma. Soliq stavkalari turlari.
Soliq stavkalari ikki xil ko’rinishda: qat’iy stavkalarda va nisbiy (foiz)
stavkalarda ifodalanadi. Soliq stavkasi qat’iy stavkada belgilangan holda soliq
ob’ektiga nisbatan qat’iy so’mda belgilanadi. Masalan, er solig’ining har bir
gektari uchun qat’iy so’mda soliq miqdori o’rnatilgan. Yuridik va jismoniy
shaxslarning daromadlariga, mol-mulklariga esa nisbiy stavkada yoki foizda soliq
miqdori belgilangan. Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish ob’ekti o’rtasidagi
bog’liqlik darajasiga qarab soliq stavkalarini proportsional, progressiv va regressiv
kabi turlarga ajratish mumkin. Soliq stavkalari, undirilishga, mohiyatiga va amal
qilishi nuqtai nazaridan bir necha turlariga ajratiladi. Soliq stavkalarining biri bu
proportsional soliq stavkalari bo’lib, bu soliq stavkalarini asosiy mohiyati shundan
iboratki, yuridik yoki jismoniy shaxslardan oboroti, foydasi yoki boshqa bir soliq
ob’ektining bir xil turida yangi qo’llashdan muhim xususiyati shundaki, soliq
to’lovchi ega bo’lgan foyda (daromad), divedend, oborot yoki mol-mulk qiymatini
hajmi (summasi) qancha bo’lishidan qat’iy nazar bir xil tartibda, ya’ni bir xil
foizda soliq stavkasi qo’llaniladi. Masalan, divedend uchun barcha soliq
to’lovchilari uchun soliq stavkasi 15 foiz qilib belgilangan. Bundan tashqari,
25

qo’shilgan qiymat solig’i stavkasi ham bugungi kunda proportsional soliq stavkasi
hisoblanadi. Har qaysi soliq to’lovchi qancha oborotga (realizatsiya) ega
bo’lishidan qat’iy nazar 20 foiz stavka bo’yicha soliq to’laydi. Shuningdek, yuridik
shaxslardan olinadigan mol-mulk solig’i bo’yicha ham proportsional soliq stavkasi
qo’llaniladi. Respublikamiz soliq tizimida amal qiluvchi yuridik va jismoniy
shaxslarning mol-mulkiga soliq uning ob’ekti 1000 so’m bo’lganida ham 100 000
so’m bo’lganida ham soliq stavkasi o’zgarmay qolaveradi, ya’ni soliq ob’ektining
o’zgarishi soliq stavkasining o’zgarishiga ta’sir qilmaydi.
Proportsional soliq stavkasi o’zgarmas soliq stavkasi bo’lib, uning miqdori
(foizi) soliq ob’ektining hajmiga bog’liq bo’lmaydi. Bu bir tomondan yuqori
daromadga (oborotga) ega bo’lgan soliq to’lovchilar uchun qulay soliq stavkalari
hisoblansada, ayrim soliq to’lovchilar uchun noqulaylik tug’dirishi mumkin, ya’ni
ushbu soliq stavkasi soliqlarning rag’batlantiruvchilik rolini bajarmaydi.
Qo’shilgan qiymat solig’i eng asosiy soliq turlaridan biri bo’lib, bu asosan
oborotdan olinadigan va sotuvdan olinadigan soliqlarning o’rniga kiritilgandir.
Qo’shilgan qiymat solig’i bo’yicha dastlabki yilda 32 foizli stavka qo’llanilgan
bo’lsa, bugungi kunda umumiy tartibda 20 foizlik va nollik stavka bo’yicha soliq
undirilmoqda. Ayrim turdagi iste’molda muhim bo’lgan oziq- ovqat mahsulotlari
uchun 10 (15) foizlik tabaqalashtirilgan stavka ham joriy etilgan bo’lib, bu 2000
yilda bekor qilindi.
Egri soliqlardan yana bir turi bo’lgan aktsiz solig’i bo’yicha ham
tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo’llanilgan bo’lib, bu soliq turida soliq
stavkalarini tabaqalashtirishda boshqa soliqlardan farqli ravishda soliq stavkalari
soliq to’lovchilar sohalar yoki soliq to’lovchilarning joylanishiga qarab emas, balki
aktsiz solig’iga tortiladigan tovarlar ro’yxati bo’yicha tabaqalashtirilgandir. Aktsiz
solig’i bo’yicha eng yuqori stavka miqdori 79 foiz (o’simlik yog’i) bo’lsa, eng past
stavka 5 foizdir. O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida to’g’ri soliqlardan
tashqari egri soliqlar ham amal qilib, ushbu soliq turlari bo’yicha ham
tabaqalashtirilgan soliq stavkalari qo’llaniladi. To’g’ri soliqlarning yana biri, bu
26

O’zbekiston Respublikasi soliq tizimida
soliq stavkalarini
tabaqalashtirish mezonlari
Soliq to’lovchining eksport
salog’iyatiga ko’ra (foyda
solig’i va mol-mulk solig’i)Ye r uchastkalarining
bonitetiga ko’ra
(er solig’i) Faoliyat turiga
ko’ra (yagona
soliq va qat’iy
soliq)Qazib olinadi-gan
foydali qazilmalar
tur- lariga ko’ra
(er osti boy-n foy-
k u-n soliq) Soliq
to’lovchilarning
paydo bo’lishiga
ko’ra (suv res-n
foy- k u-n soliq)Soliq to’lovchi-
larning milliy
iqtisodi¸tga xo- rij
sarmoyasini jalb
etishiga qarab
(foyda solig’i)
Soliq ob’ekti-
ning qayta baho-
lanishiga ko’ra
(jismoniy
shaxslar mol-
mulk solig’i)Daromad
olinish
manbaiga
ko’ra
(jismoniy
shaxslar
daroma-diga
soliq) Soliq
to’lovchilarning
joylashishiga
(shahar, qishloq)
ko’ra (yalpi
daromad solig’i)Soliq to’lovchilar-
ning bolalarbop
mahsulotlarni ishlab
chiqarishga
ixtisoslashuviga
qarab (foyda solig’i)yalpi daromad solig’i bo’lib, ushbu soliq savdo va umumiy ovqatlanish
korxonalaridan undiriladi.
3- chizma. Soliq stavkalarini belgilash mezonlari
2.3 O‘zbekiston respublikasi soliq tizimi va uning shakllanishi
Yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar, yig’imlar, bojlar va boshqa
majburiy to’lovlar hamda ularning tuzilish tamoyillari, usullari, soliq nazoratining
yig’indisi soliq tizimini tashkil etadi. Bu ta’rif soliq tizimini keng ma’noda
tushunishdir. Soliq qonunchiligida soliq tizimi tor ma’noda talqin qilinib, bir xil
mohiyatga ega bo’lgan va markazlashgan pul fondini tashkil etadigan soliq,
yig’im, boj va boshqa majburiy to’lovlarning yig’indisi soliq tizimi deb
tushuniladi. Soliq tizimiga nisbatan bunday yondashuvni ayrim adabiyotlarda ham
keltirilganligini ta’kidlash o’rinli. Qayd etilgan ta’rifda soliq va yig’imlar yagona
mohiyat, ya’ni «majburiy xarakterga ega bo’lgan munosabat» va ularning bir-biri
bilan bog’liqligi va nihoyat byudjetga tushishligini ko’rsatadi. Bu O’zbekiston
Respublikasi soliq Kodeksi mazmuniga mos keladi. Shu erda bahsli masala ham
27

mavjud, ya’ni davlatning byudjetdan tashqari fondlariga (pensiya, ijtimoiy
sug’urta, bandlik, yo’l fondlari va boshqalar) to’lovlarni ham majburiylik nuqtai
nazardan soliq tizimiga kiritish muammosi mavjud. Soliqlar bo’yicha izlanishlar
olib borgan ayrim mualliflarning soliq tizimiga yondashuvi boshqacha. Soliq
tizimiga xususan soliqlar yoki ularga tenglashtirilgan to’lovlar tizimi (majmui)
sifatida qarash mumkin emas. Soliq solishning muhim shart-sharoitlariga
quyidagilar kiradi: soliqlarni belgilash va amalga kiritish tartibi, soliqlarning
turlari, ularni byudjet darajalari o’rtasida taqsimlash tartibi, soliq nazoratini amalga
oshirish shakllari va uslublari, soliq to’lovchilarning huquqlari, majburiyatlari, ular
manfaatlarini himoya qilish usullari, soliq munosabatlari ishtirokchilarining
javobgarligi2 va shu bilan birga ushbu elementlar soliq tizimining tarkibiy
unsurlari ekanligini ta’kidlaydi va soliq tizimi deganda ana shu elementlarning
majmuasidan iborat bo’lgan va ular o’rtasidagi munosabatlar majmuasidan kelib
chiqib ifodalash mumkin.
Umuman olganda soliq tizimini tarkiban soliqqa tortish tamoyillari, soliq
siyosati, soliqqa tortish tizimi, soliq mexanizmi kabilarga ajratish mumkin. Ushbu
elementlar bevosita mamlakatda amal qilayotgan soliqlarning tarkibini belgilab
beradi Soliqlarga doir moliyaviy munosabatlarni yoritishda ularni tasniflash barcha
turdagi soliqlarni guruhlarga ajratish orqali o’rganishni osonlashtiradi. Hozirgi
paytda soliqlarning u yoki bu belgilari, xususiyatlariga qarab tasniflash tartibi amal
qilib, soliqlarni tasniflash soliq to’lovchi va davlat o’rtasida soliqlarga doir bo’lgan
moliyaviy munosabatlarga turli nuqtai-nazardan yondashishni talab etadi. Soliqlar
xilma-xilligi sharoitida ularning farqli va o’xshash jihatlarini yoritgan holda to’g’ri
tasniflash nafaqat nazariya uchun, balki amaliyot uchun ham zarurdir. Shunga
asosan aytishimiz mumkinki, respublikamiz soliq tizimini o’rganishdagi
yo’nalishlardan biri ularni to’g’ri tasniflash hisoblanadi. Soliq tizimining asosi
bo’lgan soliqlar o’ziga xos xususiyatlariga, bir qator belgilariga ko’ra guruhlanadi.
Soliqlarning guruhlanishi ularning ob’ektiga, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga, undirilish usullari, paydo bo’lishiga
(sub’ektiga), byudjetga yo’naltirilishiga va boshqa belgilariga ko’ra ularning
28

tasniflanishidir. Soliqlarni bunday tartibda guruhlarga ajratishdan maqsad ularni
taqsimlash tamoyillarini belgilashda, ularning soliq funktsiya va vazifalarini qay
darajada bajarayotganligini baholashda, umuman olganda davlat byudjetini doimiy
ravishda va muntazam daromadlar bilan ta’minlashda, shuningdek, xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning tadbirkorlik faoliyatini cheklab qo’ymasdan faoliyat
ko’rsatishi uchun soliqlarni har tomonlama ilmiy-nazariy jihatdan o’rganish, tahlil
qilishdan iborat. Tarixan soliqlar ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishiga qarab yoki
boshqacha qilib aytganda undirib olish manbasiga qarab ikki guruhga to’g’ri va
egri soliqlar guruhlariga bo’linadi. Soliqlarni belgilaydigan va ulardan tushgan
mablag’ni tasarruf etishiga, ya’ni byudjetga o’tkazish nuqtai- nazaridan soliqlar
umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linadi. Shuningdek, soliqlar paydo bo’lish
manbaiga ko’ra yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga bo’linadi.
Soliqlarning qayd etilgan guruhlarga ajratib o’rganishni alohida savol sifatida
kengroq yoritishga harakat qilamiz.
Shu o’rinda soliqlarni guruhlashning ayrim turlarini ko’rib chiqamiz.
Soliqlarni ob’ekti va iqtisodiy mohiyati bo’yicha guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va
salbiy ta’sir ko’rsatishni o’rganishning ilmiy va amaliy uslubidir. Soliqlar soliqqa
tortish ob’ektiga qarab uch guruhga bo’linadi:
1. Oborotdan olinadigan soliqlar. Bunda soliqlar xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning bevosita oborotidan undiriladi, ularga qo’shilgan qiymat solig’i,
aktsiz solig’i, jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi
va suyultirilgan gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari, yig’imlari
va boshqalar kiradi.
2. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. Bunday soliqlar soliq to’lovchi
sub’ektlar tasarrufida mavjud bo’lgan mol-mulkka, erga va boshqalarga nisbatan
belgilanadigan soliqlardan iborat.
3. Daromaddan olinadigan soliqlar. Bunga yuridik shaxslardan olinadigan
daromad (foyda) solig’i, infratuzilmani rivojlantirish solig’i, jismoniy shaxslarning
daromad solig’i va boshqalar kiradi.
29

Mamlakatimizda amal qilayotgan soliqlarning ayrimlari korxonalar ho’jalik
faoliyatining oxirgi moliyaviy natijasidan byudjetga to’lanadigan aksariyat soliqlar
va majburiy to’lovlar kelgusi davr xarajatlari orqali ishlab chiqarilgan mahsulot
tannarxiga qo’shiladi (er solig’i, mol-mulk solig’i, ekologiya solig’i va boshqalar).
Shu o’rinda soliqlarni guruhlashning asosi hisoblangan, ularni xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar moliyaviy faoliyatiga ta’sir etishiga qarab quyidagilarga ajratishimiz
mukin:
1. Tovar (ish, xizmat) lar oborotidan to’lanadigan soliqlar. Bunday soliqlarga
asosan egri soliqlar kiradi, ya’ni qo’shilgan qiymat solig’i, aktsiz solig’i, jismoniy
shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va suyultirilgan gaz
ishlatganlik uchun olinadigan soliq, bojxona bojlari.
2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan soliqlar: pensiya fondiga ajratmalar,
kasaba uyushmalari federatsiyasiga ajratmalar, bandlik fondiga ajratmalar va
boshqalar.
3. Davr xarajatlariga kiritiladigan soliqlar: mol-mulk solig’i, er solig’i,
ekologiya solig’i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, er osti
boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq va boshqalar.
4. Korxonalar foydasidan to’lanadigan soliqlar: daromad (foyda) solig’i,
infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqalar.
30

XULOSA
O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish -
iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi va aholining ijtimoiy farovonligini oshirish
uchun zarur bo‘lgan muhim yo‘nalishlardan biridir. Soliq tizimining samaradorligi
davlat byudjetining barqarorligiga, tadbirkorlik muhitining yaxshilanishiga va
investitsion jozibadorlikning oshishiga bevosita ta’sir qiladi. Elektron soliq
tizimlarini keng joriy etish va jarayonlarni avtomatlashtirish soliq yig‘imlarining
oshkoraligi va samaradorligini ta’minlaydi. Bu nafaqat tadbirkorlar uchun qulaylik
yaratadi, balki soliq ma’murchiligi xarajatlarini kamaytiradi. Soliqqa tortish yukini
pasaytirish orqali tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va aholining moliyaviy holatini
yaxshilashga erishish mumkin. Soliq stavkalarining adolatli belgilanishi iqtisodiy
resurslarning samarali taqsimlanishiga yordam beradi. Norasmiy sektorni rasman
faoliyat yuritishga jalb etish orqali soliq bazasini kengaytirish va davlat byudjetiga
tushumlarni oshirish imkoniyatlari mavjud. Bu borada soddalashtirilgan soliqqa
tortish mexanizmlarini joriy etish muhimdir. Soliq tizimini isloh qilishda dunyo
amaliyotidagi ilg‘or tajribalardan foydalanish mamlakatda zamonaviy va samarali
tizimni yaratishga xizmat qiladi. Soliq siyosatini raqamlashtirish orqali soliqlarni
yig‘ish va boshqarish jarayonida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
ahamiyatlidir. Bu byurokratiya darajasini pasaytirib, soliqlarni samarali boshqarish
imkonini yaratadi. Umuman olganda, O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini
takomillashtirish bo‘yicha amalga oshiriladigan islohotlar davlatning iqtisodiy
salohiyatini oshirish, jamiyatda ijtimoiy adolatni ta’minlash va xalqaro maydonda
mamlakatning raqobatbardoshligini kuchaytirish uchun muhim ahamiyat kasb
etadi. Ushbu yo‘nalishda uzviy va izchil yondashuv orqali barqaror rivojlanish
strategiyasiga erishish mumkin. O‘zbekiston Respublikasining soliq siyosatini
takomillashtirish jarayonida islohotlarning amalga oshirilishi iqtisodiy o‘sishga,
aholi turmush darajasining yaxshilanishiga va byudjet daromadlarining
ko‘payishiga olib keladi. Bundan tashqari, takomillashtirilgan soliq tizimi
norasmiy iqtisodiyotning qisqarishini, soliqlarni yig‘ish samaradorligining
oshishini va iqtisodiy resurslarning oqilona taqsimlanishini ta’minlashga imkon
31

beradi.Soliq siyosatini muvaffaqiyatli takomillashtirish uchun davlat va xususiy
sektor o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish, soliq siyosatining oshkoraligini
ta’minlash va aholining soliq bilimini oshirish lozim. Shuningdek, tadbirkorlik
faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan soliq imtiyozlari va yengilliklarni
joriy qilish iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. Natijada,
O‘zbekiston Respublikasida soliq siyosatini takomillashtirish bo‘yicha olib
borilayotgan islohotlar uzoq muddatli rivojlanish strategiyasiga mos keladi va
mamlakatning raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Soliq tizimidagi
islohotlar jamiyatdagi ijtimoiy adolatni ta’minlash va davlat boshqaruvining
samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1 Abdurahmonov Q., Karimov R. – "Soliq siyosatining nazariy asoslari va
amaliyoti" . Toshkent: "Iqtisodiyot", 2019.
2. Akhmedov J. – "O‘zbekiston Respublikasida soliq tizimini isloh qilishning
zamonaviy yo‘nalishlari" . Toshkent: "Ilm Ziyo", 2020.
3. G‘ulomov S., Norbo‘tayev A. – "Davlat byudjeti va soliq siyosati" . Toshkent:
"Universitet", 2018.
4. Karimova N. – "Xalqaro tajriba va soliq islohotlari" . Toshkent: "Fan", 2021.
5. Mustafayev B. – "Soliq nazariyalari va ularning iqtisodiy ta’siri" . Toshkent:
"Adolat", 2017.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari va farmonlari, ayniqsa soliq
siyosatini takomillashtirishga doir rasmiy hujjatlar.
7. World Bank – "Tax Policy in Emerging Economies" . World Bank Publications,
2020.
8. Moliya vazirligi ma’ruzalari va hisobotlari. “Investitsiyalar va iqtisodiy
islohotlar.” – Toshkent, 2023-yil.
9. Saidov A. “Qonunchilikda investitsion imtiyozlar va ularning amaldagi roli.” –
Toshkent: Adolat, 2020-yil.
10. Yusupov A. – "Raqamli texnologiyalar va soliq tizimini optimallashtirish" .
Toshkent: "Iqbol", 2022.
33

Iste'mol va jamg'arish funksiyalari kurs ishi

Sotib olish