Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 29000UZS
Размер 701.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 25 Ноябрь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Rustamov Orifjon

Дата регистрации 25 Апрель 2024

50 Продаж

Iste'mol va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar

Купить
IS'TEMOL VA UNING HAJMIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR
REJA
KIRISH
I BOB  ISTE'MOLNING MOHIYATI VA UNING NAZARIY A SOSLARI
1.1. Iste'mol tushunchasi, mohiyati va ahamiyati
1.2. Iste'mol va jamg'armaning o'zaro bog'likligi
1.3. Iste'mol funksiyasi to'g'risidagi nazariyalar
II BOB  ISTE'MOLGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR
2.1. Iste'molchilarning daromadlari va xarajat turlari
2.2. Iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omillar
2.3. O'zbekistonda iste'mol tovarlariga bo'lgan talab tarkibidagi o'zgarishlar va 
tendentsiyalar
III BOB MAMLAKATIMIZDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN 
IQTISODIY ISLOHATLARNI ISTE'MOLGA TA'SIRI
3.1. Iste'mol tavarlarini ishlab chiqarvchi korxonalami qo'llab-quvatlashda 
"Mikrokreditbank" ning tutgan o'rni
3.2. Joriy yildagi iste'mol ko'rsatkichlari
XULOSA 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI KIRISH
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib borilgan oqilona va izchil iqtisodiy
siyosat   orqali   katta   muvaffaqiyat   va   natijalarga   erishilmoqda.   Jumladan,   o'tgan
davr mobaynida milliy xojaligimiz iqtisodiy jihatdan bir tomonlamalik va inqiroz
holatidan chiqarildi; iqtisodiyotning barqaror o'sishi ta'minlandi, makroiqtisodiy va
moliyaviy   barqarorlik   mustahkamlandi,   iqtisodiyot   va   uning   ayrim   sohalaridagi
mutanosiblik   kuchaydi;   bozor   mexanizmining   tarkibiy   qismlari   qaror   topdi   va
uning   infratuzilmalari   vujudga   keltirilib,   rivojlantirildi.Bundan   ko'rinib   turibdiki
kurs ishi sifatida bu mavzuning tanlanishi bejiz emas. Chunki o'zgarib borayotgan
jug'rofiy-siyosiy strukturaning barcha mintaqalarda iqtisodiy ko'rsatkichlardan biri
bo'lgan   iste'molning   ahamiyati   juda   katta   desak   mubolag'aga   yo'l   qo'ymagan
bo'lamiz.   Umuman   olganda   iqtisodiyotning   iste'mol   sohasida   faoliyat   qiluvchi
asosiy   tarkibiy   birligi   sifatida   uy   xo'jaliklari   kiritiladi.   Uy   xo'jaliklari   doirasida
moddiy   ishlab   chiqarish   va   xizmat   ko'rsatish   sohalarida   yaratilgan   tovar   va
xizmatlar  iste'mol  qilinadi. Bozor  iqtisodiyotida  uy xo'jaliklari   mulk  egasi  hamda
ishlab   chiqarish   omillarini   etkazib   beruvchilar   hisoblanadi.   Iqtisodiy   resurslarni
sotishdan   olingan   pul   daromadlari   shaxsiy   ehtiyojni   qondirish   uchun   sarflanadi.
Demak   iste'mol   va   unga   ta'sir   etuvchi   omillar   mavzusini   yoritishda   uy
xo'jaliklarining daromad, xarajat va joriy yildagi iste'mol ko'rsatkichlarining bazis
yildagi iste'mol ko'rsatkichlari bilan o'zaro taqqoslanishi orqali ko'rsatilib beriladi.
Mavzuning dolzarbligi tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish bozor iqtisodiyotining
asosiy   harakatlantiruvchi   kuchi   hisoblangan   kichik   mulkdorlar   sinfini
shakllantirishga,  mamlakatimiz   bozorini  iste'mol   tovarlari   va  turli  xizmatlar  bilan
boyitish imkoniyatini yaratadi. Tijorat banklari tomonidan iste'mol tovarlari ishlab
chikaruvchi   korxonalarga,   xususan,   ularning   modernizatsiya   qilinishi   va
texnologik   yangilanishiga   moliyaviy   ko'mak   berish,   yangi   ish   o'rinlari   yaratilishi
va   aholining   bandligi   ta'minlanishida,   ichki   iste'mol   tovarlari   ishlab   chikarish
xajmining   ko'payishi   va   minglab   oilalar   daromadlari   ortishida   muhim   ahamiyat
kasb etadi. Buning natijasi o'laroq quyidagi raqamlarga murojaat qiladigan bo'lsak,
2 iste'mol tovarlari ishlab chiqarish xajmi 2011 yilda
11,2%ga   o'sdi,   1991   yilga   nisbatan   esa   bu   kursatkich   6,7   barobardan   ziyod
oshdi.   Bugungi   kunda   iste'mol   bozorini   sifatli   iste'mol   tovarlari   bilan   to'ldirish,
aholining iste'mol tovarlariga bulgan talabining shakllanishi va unga ta'sir etuvchi
omillami   o'rganish   hamda   savdoni   shu   asosda   tashkil   etib,   iste'molchilarning
talablarini to'laroq qondirilishini tadqiq etish muhim ahamiyatga ega bo'lmoqda.
Prezidentimiz ta'biri bilan aytganda, "Jahon moliyaviy-iqisodiy inqirozi sharoitida
iqtisodiyotning   real   sektori   korxonalarini   qo'llab-quwatlash   bo'yicha   birinchi
navbatda   ishlab   chikarishni   modernizatsiya   qilish,   kooperatsiya   aloqalarini
kengaytirish,   mustahkam   hamkorlikni   yo'lga   qo'yish,   mamlakatimizda   ishlab
chikarilgan   mahsulotlarga   ichki   talabni   rag'batlantirish   masalalari   alohida   o'rin
tutadi.   Qolaversa,   "...   ichki   bozorda   talabni   rag'batlantirish   orqali   mahalliy   ishlab
chikaruvchilarni   qo'llab-quwatlash   iqtisodiy   o'sishning   yuqori   sur'atlarini   saqlab
qolishda   g'oyat   muhim   ahamiyatga   ega.Bugungi   kunda   iste'mol   bozorini   sifatli
iste'mol   tovarlari   bilan   to'ldirish,   aholining   iste'mol   tovarlariga   bo'lgan   talabining
shakllanishi   va   unga   ta'sir   etuvchi   omillarni   o'rganish   hamda   savdoni   shu   asosda
tashkil etib, iste'molchilarning talablarini to'laroq qondirilishini tadqiq etish muhim
ahamiyatga   ega   bo'lmoqda.   Qisqa   vaqt   ichida   iqtisodiyotda   chuqur   tarkibiy
o'zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining o'sishini ta'minlash, samarali
tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo'jaligini isloh
qilish,   iste'mol   bozori,   kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikni   rivojlantirishda
ijobiy   yutuqlar   qo'lga   kiritildi.   Chunki   respublikamiz   o'z   mustaqilligiga   erishish
jarayonida   muhim   ahamiyatga   ega   bo'lgan   bir   qator   siyosiy,   ijtimoiy-iqtisodiy
sohalarda   chuqur   islohotlarni   bosqichma-bosqich   amalga   oshirishni   belgilab   oldi.
Iqtisodiy   islohotlarning   birinchi   bosqichida   davlat   tomonidan   xalq   iste'molidagi
asosiy   oziq-ovqat   tovarlari   -   iste'mol   mahsulotlari,   go'sht   va   go'sht   mahsulotlari,
sut, qand-shakar, o'simlik yog'i, xo'jalik sovuni, bolalarga kerakli ayrim tovarlarga
belgilangan narx-navoni boshqarib turishni zarur deb topdi. Bunda respublikaning
ichki iste'mol  bozorini tartibga solish va iste'moldagi oziq-ovqat  mahsulotlarining
ma'lum   bir   turlari   iste'molini   muayyan   darajada   saqlab   turish   orqali,   aholini
3 ijtimoiy   himoyalash   davlatimizning   iqtisodiy   islohotlarini   amalga   oshirishdagi
ustuvor   yo'nalishlaridan   biri   hisoblandi.   Fikrimizni   aniq   ifodalaydigan   bo'lsak
ushbu   mavzuda   milliy   daromad   tarkibiy   qismlari   tahlili   davom   ettirilib,   uning
iste'mol,   hamda   ishlab   chiqarishni   kengaytirishga   ketadigan   qismi   bo'lgan
jamg'arishning  iste'molga  bevosita  bog'liqligi  ularning iqtisodiy  mazmunini   qarab
chiqiladi. Iste'molning darajasini aniqlovchi asosiy omillarni ko'rsatib beriladi. Shu
bilan   birga   shaxsiy   daromadning   iste'moldan   ortiqcha   boshqa   qismi   -
jamg'armaning   iqtisodiy   mazmuni   va   omillarini   ko'rsatib   berishga   ham   alohida
e'tibor qaratiladi.
4 I BOB  ISTE'MOLNING MOHIYATI VA UNING NAZARIY ASOSLARI
1.1.  Iste'mol tushunchasi, mohiyati va ahamiyati
Milliy   iqtisodiyotda   yangidan   vujudga   keltirilgan   qiymat,   ya'ni   milliy   daromad
iste'mol   va   jamg'arish   maqsadlarida   sarflanadi.   Iste'mol   -   jamiyat   iqtisodiy
ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab chiqarish
omillari   (ishchi   kuchi)dan   foydalanish   jarayoni.   Keng   ma'noda   iste'mol   jamiyat
iqtisodiy   ehtiyojlarini   qondirish   jarayonida   ishlab   chiqarilgan   tovar   va
xizmatlardan foydalanishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste'mol farqlanadi.
Unumli   iste'mol   bevosita   ishlab   chiqarish   jarayoniga   tegishli   bo'lib,   ishlab
chiqarish   vositalari   va   inson   ishchi   kuchining   iste'mol   qilinishini,   ya'ni   ulardan
ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonini anglatadi.Shaxsiy iste'mol ishlab
chiqarish   sohasidan   tashqarida   ro'y   berib,   bunda   iste'mol   buyumlaridan   bevosita
foydalaniladi.   Iste'mol   jarayonida   turli   xil   moddiy   va   ma'naviy   ne'matlardan
foydalaniladi.   Iste'mol   qilinadigan   ne'mat   turiga   bog'liq   ravishda   moddiy   hamda
nomoddiy   ne'mat   va   xizmatlarni   iste'mol   qilish   farqlanadi.Bularning   tarkibiga
kiruvchi   moddiy  ne'mat   vaxizmatlar   bilan   bir   qatorda  aholining   madaniy  xordig'i
uchun   mo'jallangan   nomoddiy   ne'mat   va   xizmatlarning   o'rni   ham   albatta
beqiyosdir.   Buko'rsatkichlar   zamirida   iqdisodiy   yuksalishturadi.   Fikrimizni
aniqlashtirish   maqsadida   quyidagi   misolga   yuzlansak:   umumiy   ma'noda   olganda
davlat tashkilotida ishlovchi ishchi hodim hafta davomidagi og'ir mehnatdan so'ng
madaniy   xordiq   olish   maqsadida   albatta   iste'molning   nomoddiy   turiga   kiruvchi
kino,   teatr   yoki   konsertga   ehtiyoji   ortishini   kuzatishimiz   mumkin.   Qondirilgan
iste'molning   bunday   turi   orqali   kulgusi   hafta   davomidagi   ish   unumining
ko'tarilishiga   bu   esa   makroiqtisodiy   jihatdan   iqtisodning   barcha   ko'rsatkichlarida
o'sishni   o'zida   namoyon   qilib   beradi.   Bundan   ko'rinib   turibdiki   iste'mol
iqtisodiyotning   barcha   ko'rsatkichlari   bilan   o'zaro   bog'liqdir.   Bundan   tashqari
iste'molni  yakka tartibdagi  yoki  jamoa bo'lib iste'mol  qilish bilan ham  farqlanadi.
Alohida   shaxsning   o'z   ixtiyorida   bo'lgan   ne'matlarni   iste'mol   qilishi   yakka
tartibdagi   iste'molga,   jamiyat   a'zolari   turli   guruhlarining   ne'matlardan   birgalikda
foydalanishi   jamoa   bo'lib   iste'mol   qilishga   kiradi. Milliy   daromadning   jamiyat
5 a'zolaring   moddiy   va   ma'naviy   ehtiyojlarini   qondirishga   sarflanuvchi   qismi
iste'mol   fondi   deb   ataladi.   Iste'mol   fondi   butun   aholining   shaxsiy   iste'molini,
aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar
va boshqarishdagi barcha sarflarni o'z ichiga oladi.
1.2. Iste'mol va jamg'armaning o'zaro bog`liqligi
Iste'mol   fondining  shaxsiy   daromad  shaklida   aholi   qo'liga   kelib  tushadigan   qismi
iste'mol   sarflari   maqsadida   ishlatiladi.   Iste'mol   sarflari   -   bu   aholi   joriy
daromadlarining   tirikchilik   ne'matlari   va   xizmatlar   uchun   ishlatiladigan   qismi.
Aholi   o'z   daromadini   sarflar   ekan,   bugungi   (joriy)   iste'mol   hamda   kelgusidagi
iste'mol hajmini oshirish o'rtasida tanlovni amalga oshiradi.
Kelgusida   iste'mol   hajmini   oshirish   imkoniyati   joriy   davrdagi   jamg'armaga
ham   bog'liq   bo'ladi.   Jamg'arma   -   bu   aholi,   korxona   (firma)   va   davlat   joriy
daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida
to'planib   borishi.Uning   hajmi   barcha   xo'jaliklar   daromadidan   iste'mol   sarflarini
ayirib   tashlash   yo'li   bilan   aniqlanadi.   Daromad   tarkibida   iste'mol   sarflari   ulushi
qanchalik  yuqori   bo'lsa,  jamg'arma   hajmi  shunchalik  kam  bo'ladi.  Jamg'armaning
o'sishi   esa   iqtisodiy   ma'noda   mablag'laming   iste'mol   buyumlari   xarid   qilishdan
investitsion tovarlar xarid qilishga yo'naltirilishini bildiradi.
Shunga   ko'ra,   jamg'arma   -   bu   muddat   jihatidan   kechiktirilgan   iste'molni
anglatadi.   Shu   bilan   birga   joriy   davrda   amalga   oshirilgan   jamg'arma   joriy
iste'molning   chegirilgan   qismidir,   chunki   jamg'arma   aholi   va   korxonalar
ixtiyordagi daromadning iste'molga sarflanmagan qismi hisoblanadi:
Y= C+S 1.2.1
bu erda:
Y - barcha xo'jaliklar ixtiyoridagi daromad;
C - iste'mol miqdori; S - jamg'arma miqdori.
Shu   sababli   daromad   tarkibidagi   iste'mol   sarflari   va   jamg'arma   nisbatining
o'zgarishi bir qator, ba'zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Birinchidan,   daromadlarning   qandaydir   qismini   jamg'armaga   qo'yish
6 oqibatida   u   tovarlarda   bo'lgan   talabda   o'z   aksini   topmaydi.   Jamg'arma,   yuqorida
ta'kidlanganidek,   daromadlarning   ma'lum   bir   qismini   iste'mol   qilishdan   chegirib
qo'yishni   bildirib,   natijada   iste'mol   sarflari   hajmi   barcha   ishlab   chiqarilgan
mahsulot   va   xizmatlarni   sotib   olish   uchun   yetarli   bo'lmay   qoladi.   Aholi
daromadining   jamg'arilgan   qismi   o'zining   xususiy   talabini   vujudga   keltirmaydi.
Buning   natijasida   sotilmay   qolgan   tovarlarning   ko'payishi,   ishlab   chiqarishning
qisqarishi, ishsizlik va daromadlarning pasayishi  ro'y berishi  mumkin. Boshqacha
tarzda   ifodalaydigan   bo'lsak   jamg'armaga   bo'lgan   moyillikning   o'sishi   o'z
navbatida   iste'molga   bo'lgan   moyillikning   pasayishini   anglatadi.   Iste'mol
sarflarining qisqarishi esa mavjud tovar va xizmatlarning sotilmay qolishiga, ya'ni
ishlab   chiqarish   zahirasining   ko'payishiga   olib   keladi.   Oqibatda   yangi   kapital
qo'yilmalar amalga oshirilmaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlikning o'sishi va
daromadlarning   pasayishi   ro'y   beradi.   Aholi   tomonidan   jamg'armaning   haddan
ortiq   ko'paytirib   yuborilishi   oqibatida   kelib   chiquvchi   salbiy   jarayonlar,   ya'ni   -
«tejamkorlik   paradoksi»   shunday   tarzda   namoyon   bo'ladi.Ikkinchidan,   jamg'arma
talabning   etishmasligiga   olib   kelmasligi   ham   mumkin,   chunki   jamg'arilgan
mablag'lar   tadbirkorlar   tomonidan   investitsion   maqsadlardaishlatiladi.   Bu   esa
jamg'arma   keltirib   chiqaradigan   iste'mol   sarflaridagi   har   qanday   etishmaslikni
to'ldiradi.Uchinchidan,   korxonalar   ham   o'zining   barcha   mahsulotini   pirovard
iste'molchilarga   sotishni   ko'zda   tutmaydi,   balki   uning   bir   qismidan   o'z   ishlab
chiqarishida   foydalanishi   mumkin.   Shunday   qilib,   agar   tadbirkorlar   aholining
jamg'armalariga   teng   miqdordagi   mablag'larni   investitsiyalarga   qo'yishni   ko'zda
tutsa,   ishlab   chiqarish   darajasi   doimiy   bo'lib   qoladi.Iste'mol   va   jamg'arma
darajasini   aniqlab  beruvchi   asosiy   omil   milliy   daromad   hisoblanadi.   Lekin  milliy
daromad   tarkibida   to'g'ri   soliqlar   ham   mavjud   bo'ladi.   Shu   sababli   soliqlar
to'langandan   keyin   aholi   qo'lida   qoladigan   daromad   iste'mol   sarflari   va   shaxsiy
jamg'arma   yig'indisiga   teng   bo'ladi.   Iste'mol   va   shaxsiy   jamg'armaning   darajasi
bevosita   soliqlar   to'langandan   keyingi   qolgan   daromad   bilan   aniqlanadi.   Bu
daromadni  biz tahlil chog'ida ixtiyordagi yoki sof daromad deb ataymiz. Demak bu
daromad iste'molning ham, jamg'armaning ham umumiy omili hisoblanadi. Chunki
7 jamg'arma   daromadning   iste'mol   qilinmaydigan   qismi   hisoblansa,   soliqlar
to'langandan keyingi daromad shaxsiy jamg'armani aniqlab beradigan asosiy omil
bo'lib chiqadi. Har yilgi haqiqiy iste'mol miqdori va soliqlar to'langandan keyingi
daromad o'rtasidagi farq shu yildagi jamg'arma miqdorini aniqlaydi.
1.3. Iste'mol funksiyasi to'g'risidagi nazariyalar
Iste'mol   va   jamg'arma   hajmi   hamda   unga   ta'sir   ko'rsatuvchi   omilar   o'rtasidagi
bog'liqlik   iste'mol   va   jamg'arma   funksiyasi   deyiladi.   Bu   funksiyalarni   bayon
etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik
iqtisodchilarning   fikriga   ko'ra,   kishilar   o'z   mablag'larini   qo'shimcha   daromad
keltirgan   taqdirda   jamg'armaga   yo'naltirishga   harakat   qiladilar.   Shunga   ko'ra,
banklarning   real   foiz   stavkasi   qanchalik   yuqori   bo'lsa,   ularning   jamg'armaga
qiziqishlari   shu   qadar   kuchli   bo'ladi,   ya'ni   jamg'arma   real   foiz   stavkasining   o'sib
boruvchi   funksiyasi   hisoblanadi.   Aholi   daromadlari   iste'mol   va   jamg'arma
mablag'larining   yig'indisidan   iborat   ekan,   real   foiz   stavkasining   o'sishi   bilan
iste'mol kamayib, pasayishi bilan esa ko'payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik
iqtisodchilar   fikriga   ko'ra   iste'mol   real   foiz   stavkasining   pasayib   boruvchi
funksiyasi   hisoblanadi.J.M.Keyns   klassik   iqtisodchilarning   bu   fikrlariga   qarshi
chiqib,   uy   xo'jaliklarining   iste'mol   sarflari   real   foiz   stavkasiga   u   qadar   bog'liq
emasligini,   kishilar   uchun   hamma   vaqt   joriy  iste'molning   kelgusidagi   iste'moldan
afzalligini  ta'kidlaydi. U iste'mol  sarflari darajasiga ta'sir  ko'rsatuvchi  asosiy  omil
sifatida   uy   xo'jaliklarining   joriy   daromadlarini   ko'rsatadi.   Demak,   Keyns   fikriga
ko'ra,   iste'mol   uy   xo'jaliklari   joriy   daromadlarining   o'sib   boruvchi   funksiyasi
hisoblanadi:Iste'mol funksiyasini grafik ko'rinishida ham tasvirlash mumkin (1.3.1-
chizma).   Bunda   tik   o'qqa   iste'mol   sarflari,   yotiq   o'qqa   esa   aholi   ixtiyoridagi
daromad miqdori joylashtiriladi.
8 1.3.1-chizma. Iste'mol funksiyasining grafikdagi tasviri.
Har   ikkala   o'q   o'rtasidan   45gradus   ostida   o'tuvchi   OF   to'g'ri   chiziq   iste'mol
sarflari   va   ixtiyordagi   (sof)   daromadning   miqdoran   tengligini   ifodalaydi.   OY
o'qidagi   har   qanday   daromad   miqdorini   ifodalovchi   ushbu   chiziqda   joylashgan
nuqta   OC   o'qning   tegishli   miqdordagi   iste'mol   sarfiga   teng   bo'ladi.   Boshqacha
aytganda,   uy  xo'jaligi   sof   daromadning   barcha   hajmini   to'liq   iste'molga   sarflaydi.
Biroq,   bunday   tenglik   amalda   doimo   ham   ro'y   beravermaydi.   Iste'mol   sarflari
miqdori   ba'zida   joriy   sof   daromadlar   miqdoridan   past   bo'lishi,   ba'zida   esa   oshib
ketishi   ham   mumkin.   Shuning   uchun   iste'mol   egri   chizig'i   C   sof   daromad   OF
chizig'iga   mos   tushmay,   unga   nisbatan   ma'lum   darajada   og'adi.   Har   ikkala
chiziqning   o'zaro   kesishgan   B   nuqtasi«0   darajadagi   jamg'arma»ni   anglatadi.   Bu
nuqtaning   chap   tomonida   iste'mol   sarflari   daromad   miqdoridan   yuqori   bo'lib,   bu
manfiy   jamg'arma   deb   ataladi.Shuni   ham   ta'kidlash   lozimki,   real   hayotda
iste'molning ma'lum qismi daromad hajmiga bog'liq boimaydi. Masalan, biron-bir
shaxsning   daromadi   kutilmaganda   juda   past   darajaga   tushib   qolishi   mumkin.
Biroq, bu shaxs, daromadi bunga imkon bermagan taqdirda ham, ma'lum darajada
9 ovqatlanish,   kiyinish   va   boshqa   zarur   iste'mol   xarajatlarini   amalga   oshirishga
majbur.   U   mazkur   sarflarni   yo   oldingi   davrda   jamg'arilgan   daromadlari   hisobiga,
yoki   o'zgalardan   qarz   olish   hisobiga   qoplashi   mumkin.Iqtisodiy   adabiyotlarda
iste'mol   sarflarining   bu   darajasi   avtonom   (ya'ni,   joriy   sof   daromaddan   mustaqil)
holdagi   iste'mol   darajasi   deyiladi.   Bizning   grafigimizda   bu   daraja   Co   nuqtadan
boshlanadi.Chizmadagi   B   nuqtaning   o'ng   tomoni   esa   ijobiy   (musbat   ishorali)
jamg'arma   deb   ataladi.   Aynan   B   nuqtada   aholi   daromadlari   va   sarflarining
muvozanatiga   erishiladi.   Daromad   miqdori   oshib   borgan   sari   bu   muvozanat
buzilib,   jamg'arma   miqdori   ortib   boradi.   Bu   holatni   chizmadagi   daromadning
Yidarajasida   iste'molmiqdori   E1E0   kesmadan,   jamg'arma   miqdori   esa
EoE2kesmadan   iborat   bo'ladi.Iste'mol   yoki   jamg'armaga   keyingi   qo'shilgan
moyillik   ko'rsatkichi   ham   ahamiyatlidir.   Bu   ko'rsatkich   iste'molchi   daromadining
navbatdagi  o'zgarishi   uning  iste'mol  va  jamg'armaga   nisbatan  munosabati   qanday
o'zgarishini   aks   ettiradi.Shu   o'rinda   takidlash   joizki   iste'mol   va   jamg'arma
funksiyalarini   yaxshilab   ko'rib   chiqadigan   bo'lsak   quyidagich   holatni   kuzatish
mumkin:Jamg'arma   funksiyasining   grafikdagi   tasviri   bir   oz   o'zgacha   ko'rinishda
bo'ladi.Chizmadan ko'rinadiki, jamg'arma funksiyasining grafikdagi tasviri iste'mol
funksiyasi   tasvirining  aksi   sifatida   namoyon   bo'ladi.  Bu   grafikda  ham   B   nuqta  O
darajadagi   jamg'arishni   OY   yotiq   chizig'ining   O   darajadan   pastki   qismi   manfiy
jamg'arishni, yuqori qismi esa ijobiy (musbat) jamg'arishni anglatadi. EgEAkesma
sof   daromadning   Yi   darajasidagi   jamg'arma   miqdorini   ko'rsatadi.Yillar   davomida
sof   daromad   hajmi   oshib   borishi   bilan   uning   iste'mol   va   jamg'armaga   sarflanishi
o'rtasidagi   nisbat   o'zgarib   borada.   Iste'molchilarning   daromadlari   qanchalik   o'sib
borgan   sari   ularning   jamg'armaga   bo'lgan   moyilliklari   shunchalik   oshib   boradi.
Buni   iste'mol   va   jamg'armaga   bo'lgan   o'rtacha   va   keyingi   qo'shilgan   moyillik
ko'rsatkichlari orqali ham kuzatish mumkin.O'rtacha va keyingi qo'shilgan moyillik
ko'rsatkichlari   tug'risida   quyida   beriladigan   keying   boblar   orqali   alohida
to'htalamiz.
10 1.3.2-chizma. Jamg‘arma funksiyasining grafikdagi tasviri
11 II BOB  ISTE'MOLGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR
2.1.  Iste'molchilarning daromadlari va xarajat turlari
Bizga   ma'lumki   iste'molga   ta'sir   etuvchi   asosiy   omil   bu   narxdir.   Mazkur
bobning bu bo'limida narx va boshqa omillarning iste'molga ta'sir jarayonini ko'rib
chiqilib,   iste'molchilarning   daromad   va   xarajatlarini   o'rganib   bevosita   narx   orqali
ta'sir   etishini   tushinish   mumkin. Daromad   bevosita   mehnat   yoki   biror   mulk
(boylik)ni ishlatish evaziga hosil qilinishi mumkin. Ikkinchi bobning bu bo'limida
daromadning bevosita mehnat evaziga hosil qilinadigan turi haqida to'htalamiz. Ish
haqi   mehnat   evaziga   olinadigan   daromad   bo'lib,   u   iste'molchilar   daromadining
asosiy   qismini   tashkil   qiladi.Mustaqillik   yillaridan   hozirgi   davrgacha   aholining
ziyoli   qatlamini   va   ularni   ish   bilan   taminlanishi   darajasining   yuqori   suratlarga
ko'tarilib   borgani   sari   aholi   yoki   iste'molchilarning   daromadlari   ham   shunga
yarasha ortib boradi. Iste'molchilarning daromadlarini asosiy iste'mol mahsulotlari
jadvali orqali quyidagicha kuzatish mumkin.Iste'mol xarajatlarini ikki turga bo'lish
mumkin:   majburiy   xarajatlar   va   erkin   xarajatlar.   Majburiy   xarajatlar   -   kundalik
turmushda   ularsiz   yashab   bo'lmaydigan   birlamchi   xarajatlar.   Unga   oziq   ovqat
mahsulotlari, maishiy xizmat, kiyim- kechak va trasportga ketgan xarajatlar kiradi.
Uni   boshqacha,   iste'mol   savati   deb   ham   atashadi.   Iste'mol   savati-   chegaralangan
baholar   aholini   himoya   qilish   maqsadida   ayrim   ayrim   turdagi   oziq-ovqat
mahsulotlariga   belgilangan.   Chegaralangan   baho   uning   qiymatidan   bir   necha
barobarga   kam   bo'ladi.Qolgan   xarajatlar-   erkin   xarajatlar   sirasiga   kiradi.   Agar
odamning yoki oilaning daromadi majburiy xarajatlardan ortsa, uning xarajatlariga
mablag'i   qolmaydi.   Oilaning   daromadlari   qancha   ko'p   bo'lsa,   uning   shuncha   oz
qismi   oziq   ovqatga   va   boshqa   majburiy   xarajatlarga   sarf   bo'ladi.   Bu   qonuniyatni
nemis iqtisodchisi Ernest Engel fanga kiritgan.
12 2.1.1-jadval
Manba: O'zR. Dav at statistika Qo'mitasi ma'Iumotlari
Davlat tashkilotlarida ishlovchilar, asosan, oylik maosh ko'rinishidagi ish haqi
oladilar.   Zavod   va   fabrikalarning   ishchilariga   ko'pincha   ishbay   ish   haqi
belgilanadi. O'qituvchilar, odatda, o'tgan darslari uchun vaqtbay ish haqi olishadi.
Shuningdek,   ba'zi   korxonalar   va   tashkilotlar   aralash   ko'rinishda   ish   haqi
belgilanadi,   yani   ishchilar   qat'iy   oylik   maosh   tayinlanishi   bilan   bir   qatorda,
bajarilgan   ish   hajmiga   bog'liq   ravishda   qo'shimcha   ishbay   ish   haqi   ham
beriladi.Oila   darmadlari   har   doim   ham   pul   ko'rinishida   bo'lavermaydi.   Masalan,
oila o'z tomorqasidan sabzavot ekinlari yetishtirib, iste'mol qilishadi. Bu bilan ular
to'g'ridan   to'gri   ne'mat   ko'rinishidagi   daromadni   o'zlashtirishyapdi.Soliqlar
to'langandan   keyingi   daromad   uyxo'jaliklari   eng   oxirida   ega   bo'ladigan   daromad
hisoblanib,alohida   shaxs   va   oilalar   o'z   tasarrufida   bu   daromadlarning   bir   qismini
iste'mol   uchun   sarflaydi   va   boshqa   qismini   jamg'armagayo'naltiradi.   Yuqorida
qayd   etilgan   ijobiy   natijalar   aholi   jon   boshiga   o'rtacha   daromadning   o'sishida   o'z
ifodasini topgan. Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi bilan uning
tarkibi   o'zgarib,   tadbirkorlik   faoliyatidan   olinayotgan   daromad   barqaror   o'sib
borayotgani   alohida   e'tiborga   molikdir.Amaliyotda   bir   qator   turli   xil   tovar   va
xizmatlar   to'plamiyoki   iste'mol   savatining   narx   indeksidan   foydalaniladi.   Farb
13 mamlakatlari   va   xususan   AQSHda   bu   indekslar   ichida   eng   keng   qo'llaniladigani
iste'mol   narxlari   indeksi   hisoblanadi.   Uning   yordamida   tirik   shahar   aholisi   sotib
oladigan,   iste'mol   tovar   va   xizmatlarining   300   turini   o'z   ichiga   oluvchi   bozor
savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi
2.2. Iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omillar
Iste'mol   va   uning   hajmiga   daromaddan   tashqari   yana   bir   qator   obyektiv   va
subyektiv   omillar   ta'sir   ko'rsatadi.   Obyektiv   omillar   alohida   iste'mol-   chining
ixtiyoriga,   idrokigabog'liq   bo'lmagan   omillardan   iborat   bo'lib,   ulardan   a   sosiylari
sifatida quyidagilarniko'rsatish mumkin:
- barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi;
- narxlar darajasi;
- real foiz stavkalari;
- iste'molchining qarzdorligi darajasi;
- iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi.
Narx darajasi oshishining yalpi iste'molga ta'siri(narx omili):
- foiz stafkasining o'sishi;
- narx darajasining oshishi;
- iste'mol buyumlariga talabning pasayishi;
- iste'molchilar pulga talabining oshishi;
- ishlab chiqarish omillariga talabning pasayishi;
Subyektiv omillar  asosan  iste'molchining  o'ziga, uning ruhiyati  va bozordagi
hatti-harakatiga   bog'liq   bo'ladi.   Bu   omillar   qatoriga   iste'mol   va   jamg'arishga
bo'lgan   moyillik,   kelgusidagi   narx,   pul   daromadlari,   soliq,   tovarlar   mavjudligi
darajasining o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning
daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari
shunchalik   oshib   boradi.Subyektiv   omillar   ta'sirida   iste'mol   va   jamg'arma
darajasining o'zgarishini shartli ma'lumotlar asosida tuzilgan quyidagi jadval orqali
ko'rib   chiqamiz   bu   indekslar   ichida   eng   keng   qo'llaniladigani   iste'mol   narxlari
indeksi   hisoblanadi.Uning   yordamida   tirik   shahar   aholisi   sotib   oladigan,   iste'mol
14 tovar   va   xizmatlarining   300   turini   o'z   ichiga   oluvchi   bozor   savatining   qayd
qilingan narxlari hisoblanadi
2.2.  Iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omillar
Iste'mol   va   uning   hajmiga   daromaddan   tashqari   yana   bir   qator   obyektiv   va
subyektiv   omillar   ta'sir   ko'rsatadi.   Obyektiv   omillar   alohida   iste'molchining
ixtiyoriga,   idrokigabog'liq   bo'lmagan   omillardan   iborat   bo'lib,   ulardan   a   sosiylari
sifatida quyidagilarniko'rsatish mumkin:
- barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi;
- narxlar darajasi;
- real foiz stavkalari;
- iste'molchining qarzdorligi darajasi;
- iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi.
Narx darajasi oshishining yalpi iste'molga ta'siri(narx omili):
- foiz stafkasining o'sishi;
- narx darajasining oshishi;
- iste'mol buyumlariga talabning pasayishi;
- iste'molchilar pulga talabining oshishi;
- ishlab chiqarish omillariga talabning pasayishi;
Subyektiv omillar  asosan  iste'molchining  o'ziga, uning ruhiyati  va bozordagi
hatti-harakatiga bog'liq boiadi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga bo'lgan
moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining
o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning daromadlari
qanchalik   o'sib   borgan   sari   ularning   jamg'armaga   bo'lgan   moyilliklari   shunchalik
oshib   boradi.Subyektiv   omillar   ta'sirida   iste'mol   va   jamg'arma   darajasining
o'zgarishini   shartli   ma'lumotlar   asosida   tuzilgan   quyidagi   jadval   orqali   ko'rib
chiqamiz.
15 2.2.1-jadval. Iste'mol va jamg'arma darajasi, mlrd. so'm
(shartli raqamlar asosida)
Yillar Daro
mad
darajas
i
(Y) Iste'-mol
(C) Jam
g'arma
(S) Iste'molga
o'rtacha
moyillik
(S:Y) Jamg'a-
rishga
o'rtacha
moyillik
(S:Y) Iste'molga
keyingi
qo'shilgan
moyillik
(AS : AY) Jamg'arishga
keyingi
qo'shilgan
moyillik
(AS : AY)
2015 1500 1300 200 0,87 0,13 - -
2020 1800 1500 300 0,83 0,17 0,67 0,33
2022 2200 1700 500 0,77 0,23 0,50 0,50
Manba: O'zR. Davlat statistika Qo'mitasi ma'Iumotlari
Jadvaldan ko'rinadiki, yillar davomida sof daromad hajmi oshib borishi bilan
uning   iste'mol   va   jamg'armaga   sarflanishi   o'rtasidagi   nisbat   o'zgarib   bormoqda.
Iste'molchilarning   daromadlari   qanchalik   o'sib   borgan   sari   ularning   jamg'armaga
bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Buni iste'mol va jamg'armaga bo'lgan
o'rtacha   va   keyingi   qo'shilgan   moyillik   ko'rsatkichlari   orqali   ham   kuzatish
mumkin.Aholi   daromadining   iste'molga   sarflanadigan   ulushi   iste'molga   o'rtacha
moyillik (IO'M) deyiladi va quyidagicha aniqlanadi:
C=Iste'mol sarflari hajmi; Y=Sof daromadlar hajmi;
Aholi   daromadining   jamg'armaga   ketadigan   ulushi   esa   jamg'armaga   o'rtacha
moyillik (JO'M) deyiladi:
JO'M = - 2.2.3' Y
S=Jamg'arma hajmi; Y=Sof daromadlar hajmi;
Bizning   misolimizda   (2.2.1-jadval)   yillar   davomida   daromad   hajmi   oshib
borishi   bilan   IO'M   pasayib,   JO'M   esa   o'sib   bormoqda.   Shunisi   ahamiyatliki,
iste'molga   va   jamg'armaga   o'rtacha   moyillik   ko'rsatkichlari   iste'mol   va
16 jamg'armaning   daromaddagi   ulushini   anglatar   ekan,   ulardan   birining   qandaydir
miqdorga   o'zgarishi   boshqa   birining   ham   teskari   yo'nalishda   xuddi   shunday
miqdorga  o'zgarishiga  olib keladi.Shuningdek,  iste'mol  yoki  jamg'armaga  keyingi
qo'shilgan   moyillik   ko'rsatkichi   ham   ahamiyatlidir.   Bu   ko'rsatkich   iste'molchi
daromadining   navbatdagi   o'zgarishi   uning   iste'mol   va   jamg'armaga   nisbatan
munosabati   qanday   o'zgarishini   aks   ettiradi.Daromad   hajmining   o'zgarishi
natijasida   iste'mol   sarflari   hajmining   o'zgarishi   darajasi   iste'molga   keyingi
qo'shilgan moyillik (IQM) deyiladi, yoki
_ Iste'moldagi o'zgazish 2 2 4
Sof   daromaddagi   o'zgarish   Daromad   hajmining   o'zgarishi   natijasida
jamg'arma   hajmining   o'zgarishi   darajasi   jamg'armaga   keyingi   qo'shilgan   moyillik
(JQM) deyiladi, ya'ni: JQM = л 2.2.5
AS =jamg'armadagi o'zgarish AY = sof daromaddagi o'zgarish
Demak, sof  daromadning o'sgan  qismi  ham  yo iste'molga,  yoki  jamg'armaga
sarflanadi.   Bu   sarflangan   qismlar   o'rtasidagi   nisbat   o'zgargan   taqdirda   ham
ularning umumiy yig'indisi lga teng bo'ladi, yani:
— +   —   =   1,0.   2.2.6   A   Y   A   Y   Iqtisodiyotning   barqaror   rivojlanishi,
tadbirkorlik   faoliyatining   samarali   amalga   oshishida   jamg'arish   jarayonlarining
ahamiyati   beqiyosdir.   Shunga   ko'ra,   jamg'arishning   mohiyati,   uning   omillari   va
samaradorligi   ko'rsatkichlarini   alohida   ko'rib   chiqish   maqsadga   muvofiq
hisoblanadi
17 2.3. O'zbekistonda iste'mol tovarlariga bo'lgan talab tarkibidagi o'zgarishlar.
O'zbekistonda   mustaqilligimizning   birinchi   kunidan   boshlaboq   iste'mol
tovarlari   bozorini   rivojlantirish   masalalariga   alohida   e'tibor   berib   kelinmoqda.
Keyingi   yillarda   bosqichma-bosqich   amalga   oshirilgan   chora-tadbirlar   natijasida
iste'mol tovarlari bozorida juda katta o'zgarishlar yuz bermoqda. Ya'ni:
- birinchidan, iste'mol tovarlari bozorida sotuvchilarning monopoliyasi deyarli
barham   topdi.   Hozirgi   davrda   iste'mol   tovarlar   turli   manbalardan,   xilma-   xil
mulkchilik   shaklidagi   tashkilotlar   tomonidan   erkin   raqobat   sharoitida
keltirilmoqda.
- ikkinchidan,   iste'mol   tovarlari   bozorining   infratuzilmasi   bozor   iqtisodiyoti
sharoitiga   yaqinlashtirildi.   Hozirda   chakana   savdo   tashkilotlari   aksariyat   ochiq
turdagi   aksionerlik   jamiyatlar   shaklida   faoliyat   kursatmoqda.   Ulgurji   savdo
tashkilotlari   va   ishlab   chikaruvchilar   bilan   munosabatlar   teng   huquqli   iqtisodiy
mustaqillik va o'zaro manfaatdorlikka asoslangan.
- uchinchidan, iste'mol tovarlari bozori davlat boshqaruvisiz mustaqil ravishda
tartibga   solinadigan   tizimga   aylanmoqda.   Agar   ilgari   asosiy   iste'mol   tovarlari
davlat   fondlari   yoki   davlatlararo   shartnomalar   asosida   keltirilgan   bo'lsa,   hozir
iste'mol bozorida asosiy o'rinni shaxsiy tashabbus bilan faoliyat kursatuvchi savdo
korxonalari,   xususiy   tadbirkorlar   egallagan.Savdo   va   ishlab   chikarish   sohasida
xususiy   mulkchilikka   asoslangan   tadbirkorlik   muvaffaqiyatli   iqtisodiy
o'zgarishlarga   kalit   bo'ldi.   Shunday   qilib,   iqtisodiyotni   tarkibiy   o'zgartirish   va
diversifikatsiyalash   sharoitida   aholi   ehtiyojlarini,   talablarini   chuqur   o'rganish,
ishlab   chikarishda   aholining   iste'mol   tovarlariga   bulgan   talablarini   ta'minlash,
to'lov qobiliyatiga ega talab va mahsulot  taklifming o'sib boruvchi  mutanosibligi,
ichki   bozorni   shakllantirish,   tadbirkorlikni   rivojlantirish   va   marketing   faoliyatini
amalga   oshirishning   asosini   tashkil   qiladi.Tahlillar   kursatishicha,   respublikamiz
iqtisodiyotining   xususiyatlari   yuqoridagi   omillar   ichida   narx   omillari   va
iste'molchilarning pul  daromadlari  alohida  ahamiyat  kasb etayotganligini  belgilab
bermoqda. Hozirgi kunda iste'molchilarning o'zini tutishi nafaqat shaxsiy did yoki
18 afzalliklarga   bog'liq   bo'lmasdan,   balki   iste'molning   minimal   me'yorini   saqlab
qolish   zaruriyatidan   kelib   chiqadi.Hozirgi   kunga   kelib,   O'zbekistonda   iste'mol
bozorini   rivojlantirishga   katta   e'tibor   qaratilmoqda.   Chunki,   iste'mol   bozorini
rivojlantirish   orqali   aholi   o'rtasida   iqtisodiy   munosabatlar   amalga   oshiriladi,
ularning   moddiy   ehtiyojlari   qondiriladi.   Shuning   uchun   ham   iste'mol   bozori,   uni
rivojlantirish   va   faoliyatini   takomillashtirish   ustuvor   vazifa   hisoblanadi.   Chunki,
hozirgi   kunda   yuz   berayotgan   jahon   moliyaviy   iqtisodiy   inqirozining
O'zbekistonga   ta'sirining   jiddiy   bo'lmasligi   uchun   iste'mol   bozorida   narxlar
indeksining   asossiz   tarzda   o'sishining   oldini   olishga   doir   chora-tadbirlar   izchillik
bilan   amalga   oshirilmoqda.Iste'mol   tovarlari   va   xizmatlari   bozorini   rivojlantirish
uchun   avvalo   ular   faoliyatida   marketing   faoliyatini   maqsadli   tashkil   etish   lozim.
Ushbu marketing faoliyati esa tovarlarni sotish bilan shug'ulanuvchi sotuvchilar va
shu tovarlarni xarid qilish uchun kelgan xaridorlarni yuqori darajada tashkil etilgan
servis   asosida   kutib   olishga   qaratilgan   tadbirlarning   yig'indisi   bo'lib,   uning
mamlakat   miqiyosidagi   ijtimoiy-iqtisodiy   mohiyati,   bu   sohada   amalga   oshirilgan
ishlar   ko'lamini   zamonaviy   marketing   tamoyillari   asosida   yo'lga   qo'yish
zaruriyatini   belgilaydi.   Bu   bozorda   foydalanuvchilar   uchun   kursatilayotgan
xizmatlar   va   va   sotiladigan   mahsulotlarni   xarid   qildirish   aynan   iste'mol   bozorida
marketing   faoliyati   shakllanishi   va   rivojlanishining   istiqbollari   bilan
bog'liqdir.O'zbekiston   iqtisodiyotining   uzluksiz   rivojlanishida   erishilgan   bugungi
kunda   iste'mol   tovalari   bozorining   rivojlanganlik   darajasi,   bozor   sig'imi,
segmentlarning   to'yinganligi,   talab   va   taklif   nisbatida   mamlakat   aholisining
moddiy   iste'moli,   daromad   va   xarajatlari,   ya'ni   farovonligi   darajasida,
iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishida namoyon bo'ladi.Respublikamiz aholisi talabini
shakllantiruvchi   omillar   to'g'risidagi   fikrimizni   davom   ettiradigan   bo'lsak,   shuni
yana   bir   bor   ta'kidlashimiz   zarurki,   biz   o'rganayotgan   kategoriya   -   talabga   ta'sir
etuvchi   eng   muhim   omil   bu   aholi   daromadlaridir.   Talabning   tarkibiga   aholining
turmush   tarzi   va   kasb-kori   ham   jiddiy   ta'sir   kursatadi.   Masalan,   shahar   aholisi
qishloqnikiga   nisbatan   o'z   daromadlarining   katta   qismini   poyafzal,   trikotaj
mahsulotlari,   musiqa   asboblari   va   jihozlarni   xarid   qilishga   sarflasalar,   qishloq
19 aholisi   velosiped,   mototsikl,   alohida   gazlama   turlari,   rezina   poyafzal   va
hokazolarga   sarflaydilar.   Aholi   kasb   tarkibining   talabga   bulgan   ta'siri   pul
daromadlari   orqali   ko'zga   tashlanadi.   Bunda   turli   kasb   guruhlarining   iqtisodiy
imkoniyatlarini   chuqur   o'rganish   zarur.Respublikamiz   qishloq   aholisi   talabining
xajmi va tarkibi ko'p jihatdan natural (notovar) iste'moli xajmi bilan, ya'ni shaxsiy
foydalanishga   bozor   vositasisiz   keltiriladigan   mahsulotlar   bilan   belgilanadi.
Iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida natural iste'molning solishtirma sig'imi
o'tgan   yillardagiga   nisbatan   o'smoqda.   Bunday   o'sish   kartoshka,   tuxum,
sabzavotlar, sut, go'sht  mahsulotlarida ancha yuqori.Talabga ta'sir etuvchi  omillar
o'rtasida   demografik   xususiyatlar   ham   muhim   ahamiyatga   ega.   Ularning   ta'siri
bevosita hamda boshqa omillar orqali bo'lishi  mumkin. Aholining yosh tarkibi va
oila   a'zolarining   soni   singari   demografik   omillar   talabning   xajmi   va   tarkibi
bo'yicha   shakllanishiga   ta'sir   kursatadi.   Talab   tarkibiga   shahar   va   qishloq   aholisi
soni o'rtasidagi nisbat jiddiy darajada ta'sir kursatadi, chunki aholi bu toifalarining
iste'mol   darajasi   bir-biridan   farq   qiladi.Talabga   ta'sir   etuvchi   demografik   omillar
qatorida oila tarkibi alohida ajralib turishi bejiz emas. Shuni ta'kidlab o'tish joizki,
oila kattalashgan sari iste'mol tovarlarini xarid qilish harajatlari oshib boradi. Shu
bilan   birga   oila   a'zolari   soni   ortib   borgani   bilan   umumoilaviy   foydalaniladigan
tovarlarni   xarid   qilish   uchun   sarflanadigan   xarajatlar   ulushi   ko'paymay,   aksincha
kamayadi. Oilani talabni shakllantiruvchi omil sifatida tahlil qilganda oila tarkibiga
e'tibor   berish   muhimdir.   Ishlovchilar   va   ularning   qaramog'ida   bo'lganlar,   bolalar,
ayollar va erkaklarning ulushi, ayniqsa ayollarning oladigan daromadlari talabning
xajmi   va   tarkibini   belgilashda   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.Yangi   ish   o'rinlarini
yaratish   2008-2012   yillarda   aholi   farovonligini   yuksaltirish   strategiyasini   amalga
oshirishda   muhim   hayotiy   ahamiyatga   egadir.Ushbu   keng   qamrovli   strategiya
iqtisodiy   o'sish   xususiyatlarini   o'zgartirish,   aholi   bandligini,   jumladan   iste'mol,
mahsulotlarni   qayta   ishlash   sanoati,   engil   sanoat   tarmoqlarini   jadal   rivojlantirish,
kichik   korxonalarda   mashinasozlik   sanoati   uchun   ehtiyot   va   butlovchi   qismlar
ishlab   chikarishni   mahalliylashtirish,   xizmat   kursatish   va   kasanachilik   sohasini
rivojlantirish   hisobidan   kengaytirish,   shuningdek,   ayni   paytda   ijtimoiy   hamda
20 iqtisodiy   infratuzilmaga,   jumladan,   qishloq   joylarga   davlat   investitsiyalarini
yo'naltirishni   ko'paytirish   hisobidan   qayta   taqsimlash   siyosatini   mustahkamlash
(faqat   maqsadli   ijtimoiy   transferlar   shaklidagina   emas)   imkonini   beradigan   qator
strategik   choralarni   nazarda   tutadi.Yuqorida   qayd   etilganidek,   so'nggi   yillarda
mamlakatda   yuqori   iqtisodiy   o'sish   sur'atlari   ko'zga   tashlanmoqda.
Respublikamizda   2020-2022   yillarda   YAIM   2,3   barobar   ko'paygan   bo'lsa,   sanoat
ishlab chikarish xajmi  2,7 barobar, jumladan iste'mol  mollari  ishlab chikarish esa
4,4   barobar   oshdi.   Ushbu   yillarda   sanoat   mahsulotlari   eksport   xajmi   4,6   barobar
oshdi. Jami eksport tarkibida sanoat mahsulotlarining ulushi 56,1 %dan 60,4 %ga
ko'tarildi. Sanoatning jadal rivojlanishi hisobiga YAIM tarkibida uning ulushi 14,2
%dan   24   %gacha   ko'tarildi.Barqaror   yuqori   iqtisodiy   o'sish   sur'atlarini
ta'minlashda   sanoatning   hissasi   oxirgi   yillarda   mavjud   salohiyatdan   orqada
qolmoqda.   Prognozlashtirish   va   makroiktisodiy   tadqiqotlar   instituti   hisob-
kitoblariga ko'ra, 2015 yilda YAIM o'sishini ta'minlashda sanoatning ulushi 13,2 %
bulgan   bo'lsa,   2022   yilda   9,6   %ni   tashkil   etdi.   Buning   asosiy   sababi   2020-2022
yillarda   sanoat   mahsulotlari   ishlab   chikarish   o'sish   sur'atlari   YAIM   o'sish
sur'atlaridan   orqada   qola   boshladi.   Agar   ushbu   yillarda   YAIM   o'rtacha   yiliga   8,3
%dan oshgan bo'lsa, sanoatda bu kursatkich 7,5 % bo'ldi. Respublikamizda 2022-
2023   yillarda   sanoatni   rivojlantirish   bo'yicha   qabul   qilingan   dasturda   2020   yilda
YAIM   tarkibida   sanoatning   ulushini   28   %ga   etkazish   nazarda   tutilgan.   Bu
kursatkichga   erishish   uchun   tarmoqda   o'sish   sur'ati   yiliga   10-12   %dan   kam
bo'lmasligi   lozim.   Yuqori   o'sish   sur'atlarini   ta'minlashda   tarmoqda,   ayniqsa   gaz-
kimyo,   kimyo   va   neft-   kimyo,   elektrotexnika,   oziq-ovqat   tarmoqlarida   katta
foydalanilmayotgan   imkoniyatlar   mavjud.Yuqorida   qayd   etilgan   ijobiy   natijalar
aholi   jon   boshiga   o'rtacha   daromadning   o'sishida   o'z   ifodasini   topgan.
Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi  bilan uning tarkibi o'zgarib,
tadbirkorlik   faoliyatidan   olinayotgan   daromad   barqaror   o'sib   borayotgani   alohida
e'tiborga   molikdir.   O'tgan   2012   yilda   ushbu   kursatkich   51   %ni   tashkil   qildi,
boshqacha   aytganda,   odamlar   daromadining   yarmidan   ko'pi   birinchi   navbatda
tadbirkorlik, kichik va xususiy biznes hisobidan shakllanmoqda.
21 Ana   shu   davrda   aholining   banklardagi   omonatlari   o'sishi   34,6   %ni   tashkil
qildi,   so'nggi   o'n   yilda   esa   40   barobardan   ziyod   oshdi.   2018   yilda
mamlakatimizdagi   barcha   investitsiyalarning   22   %   dan   ortig'ini   aholi
investitsiyalari tashkil etdi.O'zbekistonda aholining eng ko'p ta'minlangan 10 %i va
eng   kam   ta'minlangan   10   %   qatlami   daromadlari   o'rtasidagi   tafovut   2022   yilda
atigi 8,0 barobarni tashkil etdi. Bu jahondagi eng past kursatkichlardan biri bo'lib,
mamlakatimizda jamiyatning keskin tabaqalanishiga yo'l qo'ymaslik borasida olib
borilayotgan   ijtimoiy   siyosatning   samarasidir.Har   yili   o'tkaziladigan   oilalar
byujetini   tekshirish   natijalariga   oid   ma'lumotlarning   2022-yildagi   tahlili   shuni
kursatadiki,   kam   ta'minlanish   muayyan   darajada   bandlik  darajasi   bilan   bog'liqdir.
Masalan, byudjet tekshiruvlari ma'lumotlariga ko'ra, kam ta'minlangan oilalarning
mehnatga   layoqatli   a'zolarining   atigi   15   %i   ish   bilan   band.   Boy   oilalarda   esa   bu
kursatkich   61   %ni   tashkil   etadi.   Bu   oilalar   turmush   darajasini   oshirishda   bandlik
muhim   ahamiyatga   ega   ekanligidan   dalolat   beradi.   Aynan   shu   bois   mamlakat
Prezidenti va hukumatining strategiyasiga muvofiq ish bilan bandlikni kengaytirish
yaqin   davrda   mamlakatni   rivojlantirishga   doir   muhim   ustuvor   vazifalardan
hisoblanadi.
22 2.3.1-jadval
Oilalar real daromadining oshishi
Yillar O'tgan yilga nisbatan 2022 yilga nisbatan (%)
(%)
2010 124,7 100,0
2011 117,9 117,9
2012 111,4 131,3
2013 101,0 132,7
2014 112,9 149,8
2016 120,2 180,0
2018 144,5 260,1
2019 127,2 250,9
2020 123,0 251,3
2021 123,1 262,2
2022 151,1 274,7
Manba:   O'zR.   Davlat   statistika   Qo'mitasi   ma'lumotlari   Biroq   daromadlar
miqdori o'sishining o'rtacha kursatkichi mamlakatdagi turmush darajasini to'la aks
ettira   olmaydi.   Birinchidan,   bu   kursatkich   daromadlar   o'rtasidagi   tengsizlikni   va
daromadlarning   o'sish   sur'atidagi   tafovutlarni   (hududlar   va   aholi   qatlamlari
o'rtasidagi)   ifoda   etmaydi.   Ikkinchidan,   ma'lumki,   daromad   o'tish   davri
iqtisodiyotini boshdan kechirayotgan mamlakatlarda turmush darajasining nisbatan
pastroq   kursatkichi   hisoblanadi   va   ushbu   mamlakatlarda   daromad   ko'pincha
norasmiy   xo'jaliklarda   shakllanadi,   ya'ni   deklaratsiya   qilinmaydi.   2020-2022
yillarda erishilgan natijalar tahlili kam ta'minlanish darajasining asta-sekin pasayib
borayotganidan   dalolat   beradi   (27,5   %dan   25,8   %gacha).Xorij   tajribasidan
ma'lumki,   aholi   daromadlarini   shakllantirishda   "iste'mol   savatchasi"   muhim
ahamiyat kasb etadi. "Iste'mol savatchasi" - bu aholi fiziologik qobiliyatini tiklash
uchun   zarur   bo'lgan   eng   muhim   iste'mol   tovarlar   me'yorining   ma'lum   davrdagi
qiymatidir.   Har   bir   mamlakatda   "iste'mol   savatchasi"   tarkibi   tub   aholining
23 demografik,   milliy,   tarixiy   va   boshqa   xususiyatlaridan   kelib   chiqqan   holda
aniqlanadi.   Hozirgi   paytga   kelib,   O'zbekiston   "iste'mol   savatchasi"ga   eng   muhim
19   xil   oziq-ovqat   mahsulotlari   kiritilgan.   Iste'mol   savatchasini   o'rganishning
iqtisodiy   ahamiyati   shundan   iboratki,   uning   qiymatidagi   o'zgarishlarga   qarab,
aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj  tabaqalarining daromad miqdorlari  oshiriladi
yoki   ma'lum   darajada   (masalan,   50-70   %)   indeksatsiya   qilinadi.   Iste'mol
savatchasidan   kelib   chiqib,   aholining   ijtimoiy   zaif   qatlamlari   asosiy   daromadlari
indeksatsiya   qilinadi.Rivojlangan   mamlakatlar   tajribasi   shuni   kursatadiki,   ularda
inflyatsiya   darajasi   3-7   %   bo'lganda   ish   haqi   va   boshqa   to'lovlar   indeksatsiya
qilinadi. Shuni ta'kidlash joizki, iqtisodiyotimizda 2022 yili yuqori o'sish sur'atlari
ta'minlanib,   aholining   real   daromadlari   151,1   %ga   oshdi,   2018-yilda   esa   o'tgan
yilgi   inflyatsiya   darajasi   2022   yildagi   7,0   %   o'rniga   6,8   %ni   tashkil   qildi.   Bu
avvalambor qat'iy, shu bilan birga, puxta o'ylangan pul-kredit siyosati va inqirozga
qarshi   ko'rilgan   samarali   chora-tadbirlarimizning   natij   asidir.Lekin   shuni
unutmaslik   kerakki,   ish   haqini   minimal   miqdorini   belgilashda   oilalar   "iste'mol
savatchasi"ning   quyi   chegarasi,   ya'ni   oila   a'zolarining   asosiy   fiziologik,   ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy-maishiy ehtiyojlarini  qondirish  uchun zarur  bulgan minimal
iste'mol  byudjetidan kelib chiqib belgilanishi  muhimdir.Talabga ta'sir  kursatuvchi
omillar tarkibi bir xilda bo'lmay, ular vaqt sayin o'zgarib turadi. Demak, bu omillar
muhim   ahamiyatga   ega.   Pulning   qadrsizlanishi,   xom-ashyo   va   materiallarning
etishmasligi,   tovar   zahiralarining   kamayishi   va   boshqalar   to'g'risidagi   kundalik
axborotlar   iste'molchini   ko'proq   o'ylashga   va   faolroq   harakat   qilishga,   ba'zi
hollarda, bugungi kun uchun kerak bo'lmagan tovarlarni ham sotib olishga undaydi
.   Bu   esa   talabning   xajmiga   ta'sir   kursatadi.   Talabning   hajmi   esa   o'z-o'zidan
istemolning asosiy ko'rsatkichidir.
24 III BOB MAMLAKATIMIZDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN
IQTISODIY ISLOHATLARNI ISTE'MOLGA TA'SIRI
3.1. Iste'mol tavarlarini ishlab chiqarvchi korxonalami qo'llab-quvatlashda
"Mikrokriditbank" ning tutgan o'rni
Prezidentimiz   rahbarligida   iste'mol   tovarlari   ishlab   chikaruvchi   korxonalar
rivojiga   keng   yo'l   ochilgani   aholi   bandligining   oshishi   va   daromadlari   o'sishida
muhim omil bo'lmoqda. Hozir mamlakatimizda ish bilan band aholining 75 %dan
ortig'i   aynan   kichik   biznes   sohasida   mehnat   qilmoqda,   tarmoqning   yalpi   ichki
mahsulotdagi   ulushi   esa   54,6   %ga   etdi.   Bu   nainki   xalqimiz   farovonligi
oshayotganidan, balki mamlakatimiz bank-moliya tizimi barqaror ishlayotganidan
ham   dalolatdir.Chunki   bugun   ko'plab   rivojlangan   davlatlar   jahon   moliyaviy
inqirozining   salbiy   oqibatlari   bilan   kurashayotgan   bir   paytda   O'zbekiston   bank-
moliya tizimi ishonchli faoliyat yuritib, mamlakatimizni taraqqiyot va demokratik
o'zgarishlar   sari   faol   harakatlantiruvchi   kuch   -   o'ziga   to'q   ijtimoiy   qatlamni
shakllantirishga faol va salmoqli hissa qo'shmoqda.2022 yilda   O'zbekiston   bank
tiziminingjami   kapitali   24,3   %ga,   so'nggi   uch   yilda   esa   ikki   barobar   ko'paydi.
Hozir   kapitalning   yetarlilik   darajasi   24   %dan   oshdi,   bu   qabul   qilingan   umumiy
xalqaro   standardardan   uch   barobar   ortiqdir.   2012   yilda   bank   tizimining   likvidligi
65 %dan ortdi, bu talab etiladigan minimal darajadan ikki barobar ko'pdir.
2020   yilning   I   choragi   davomida   O'zbekiston   banklari   tomonidan   kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan kreditlar xajmi 2012 yilning
shu davriga nisbatan 1,4 barobar oshib, 1,6 trillion so'mni tashkil etdi. Ayni vaqtda
jami   moliyaviy   xizmatlar   tarkibida   bevosita   bank   xizmatlarining   ulushi   87,1   %ni
tashkil   etayotgani   ham   bu   borada   izchillik   bilan   amalga   oshirilayotgan   ishlar
ko'lamining   naqadar   kengligini   kursatib   turibdi.Tadqiqotlar   natijalari   xususiy
tadbirkorlar   tomonidan   banklarning   umumiy   faoliyati   yuqori   baholanayotganini
ko'rsatdi.   Deyarli   barcha   ishtirokchi   buni   jahon   moliyaviy   inqirozining   salbiy
ta'sirlariga   qaramay,   O'zbekiston   bank   tizimi   ishonchli   va   barqaror
rivojlanayotgani,   xorijiy   moliyalashtirish   manbalariga   qaram   emasligi,   davlat
25 qarzining kamligi va tashqaridan qarz olishga ehtiyotkorlik bilan yondashish kabi
xususiyatlari   bilan   izohlagan.Banklaming   mikromoliyaviy   xizmatlaridan
foydalanish   darajasini   aniqlash   maqsadida   berilgan   savollar   dehqon   va   fermer
xo'jaliklariga "Agrobank", yakka tartibdagi va oilaviy tadbirkorlar, mikrofirma va
kichik  korxonalar  uchun  esa  "Xalq   banki"  va  "Mikrokreditbank"  Aliallarining  bu
boradagi  xizmatlaridan foydalanish afzal  ekanini ko'rsatdi.Mamlakatimiz  banklari
tomonidan   kasb-hunar   kollejlari   bitiruvchilarining   biznes-loyihalarini
moliyalashtirishga   ajratilayotgan   imtiyozli   kreditlar   yoshlarga   tadbirkorlik
faoliyatini   yo'lga   qo'yishlariga,   qo'shimcha   ish   o'rinlari   yaratilishiga   katta   hissa
qo'shayotganini   92,4   %   ishtirokchi   ta'kidlagan.Tadqiqotlar   tijorat   banklari
tomonidan   ayollarning   biznes-loyihalari   izchil   moliyalashtirilayotgani
mamlakatimiz   xotin-qizlarining   oila   va   jamiyatdagi   o'rni   mustahkamlanishiga
xizmat   qilayotganini   ko'rsatdi.   Bugungi   kunda   tijorat   banklari   tomonidan   shaxsiy
yordamchi   va   dehqon   xo'jaliklariga   ajratilayotgan   mikrokreditlar   qishloq
taraqqiyoti   va   farovonligida   muhim   omil   bo'layotgani   so'rovda   alohida
ta'kidlangan. Ishtirokchilarning aksariyati (96,5 %i) buning natijasida qishloqlarda
yashayotgan   minglab   odamlar   shaxsiy   tomorqasida   aholi   iste'moli   uchun
mo'ljallangan   mevali   daraxtlar   va   uzum   ko'chatlari   ekib,   ixcham   issiqxonalar,
parrandachilik va asalarichilik xo'jaliklari tashkil etayotgani hududlarda aholini ish
bilan   ta'minlash   va   oilalar   turmushini   yanada   obod   etishda   katta   ahamiyatga   ega
ekanini   qayd   etgan.So'rovda   ishtirok   etgan   barcha   tadbirkor   iste'mol   tovarlari
ishlab   chikaruvchi   korxonalarni   qo'llab-quvvatlashga   oid   huquqiy   hujjatlarda
belgilangan   imtiyoz   va   qulayliklar,   kredit   ajratish   tartib-qoidalarini   tushuntirish
yuzasidan   joylarda   o'tkazilayotgan   amaliy   uchrashuv   va   seminarlarda   muntazam
qatnashib   kelayotganini   aytgan.Ishtirokchilar   banklarda   tashkil   etilgan   "Ishonch
telefon"larining   faoliyatiga   ham   ijobiy   baho   bergan.   Bu   iste'mol   tovarlari   ishlab
chikaruvchi korxonalarda yuzaga kelayotgan masalalarni  tezkor hal  etish, tegishli
maslahatlar   olish   imkoni   sifatida   baholangan."Ijtimoiy   fikr"   markazi   so'rovi
natijalari   O'zbekiston   bank   tizimining   iste'mol   tovarlari   ishlab   chikaruvchi
korxonalarni  rivojlantirish  yo'lida   olib  borayotgan  faoliyatiga  jamoatchilik  yuqori
26 baho berayotganini kursatdi. Bu zamonaviy va qulay bank xizmatlarini keng joriy
etish,   sohadagi   faoliyatni   yanada   samarali   tashkil   etish   yuzasidan   aniq   taklif   va
tavsiyalar   ishlab   chiqishda   muhim   ahamiyatga   ega.   Zero,   xalqimiz   bunyodkorlik
salohiyatining   izchil   qo'llab-   quwatlanishi   mamlakatimizni   yanada   jadal
rivojlantirishga,   O'zbekistonda   har   bir   oila,   har   bir   fuqaro   farovonligini
ta'minlashga xizmat qiladi.Ma'lumki, mamlakatimizda 2018 yilga «Obod turmush
yili»   deya   nom   berilib,   bu   borada   qabul   qilingan   Umumdavlat   dasturiga   asosan
tijorat   banklari   zimmasiga   iste'mol   tovarlari   ishlab   chikaruvchi   korxonalarni,
fermerlikni   yanada   rivojlantirish,   ish   bilan   bandlikni,   aholi   farovonligi   va   real
daromadlarining   izchil   o'sishini   ta'minlash,   xalq   turmush   darajasi   va   sifatini
oshirish,   munosib   uy-joylar   va   ijtimoiy-maishiy   sharoitlar   yaratish   bilan   bog'liq
mas'uliyatli   vazifalar   yuklatildi.Bugungi   kunda   iste'mol   tovarlari   ishlab
chikaruvchi   korxonalar   mamlakatimiz   taraqqiyotida,   awalambor,   xalqimiz   uchun
munosib hayot barpo etish, murakkab va mas'uliyatli vazifalarni amalga oshirishda
hal   qiluvchi   o'rin   va   ta'sirga   ega   bo'lib   bormoqda.   E'tiborlisi,   ishbilarmonlar   o'z
mehnati   ortidan   munosib   turmush   sharoitini   yaratib,   jamiyat   farovonligini
ta'minlashda   salmoqli   ulush   qo'shmoqda.   Zero,   iste'mol   tovarlari   ishlab
chikaruvchi   korxonalar   iqtisodiyotning   tez   o'zgaruvchan   bozor   talablariga   javob
beradigan   zamonaviy   tuzilmalarini   shakllantirishda,   yangi   ish   o'rinlari   tashkil
qilish   va   aholi   daromadlarini   oshirishda   muhim   ahamiyatga   ega   ekani   bilan
e'tiborlidir.Tijorat   banklari   doimiy   ravishda   iste'mol   tovarlari   ishlab   chikaruvchi
korxonalarni,   ayniqsa,   oilaviy   tadbirkorlikni   moliyaviy   qo'llab-quwatlash,   ta'lim
muassasalari bitiruvchi yoshlarining biznes rejalarini moliyalashtirish masalalariga
katta e'tibor qaratib kelmoqda.Ushbu tamoyil joriy yilda ham davom ettirilmoqda.
Iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi korxonalarni moliyaviy qo'llab-quvvatlashga,
avvalambor,   ularning   biznes   loyihalarini   imtiyozli   shartlar   asosida   kreditlashga
yuksak   ahamiyat   berilyapti.Joriy   yilda   iste'mol   tovarlari   ishlab   chikaruvchi
korxonalarga   barcha   moliyalashtirish   manbalari   hisobidan   6   trln.   so'm   miqdorida
mablag'lar yo'naltirish yuzasidan zarur choralar ko'rilmoqda. Mazkur resurslarning
1,2   trln.   so'mini   mikrokreditlar   tashkil   etib,   bunda   kasb-hunar   kollejlari
27 bitiruvchilarining biznes rejalarini imtiyozli shartlar asosida moliyalashtirish uchun
53,5   mlrd.   so'mdan   ortiq   mablag'lar   yo'naltiriladi.Oilaviy   biznes,   xususiy
tadbirkorlik   va   hunarmandchilikni   rivojlantirishga   ajratiladigan   mikromoliyaviy
xizmatlar   miqdori   110,1   mlrd.   so'mni   tashkil   etadi.   Shu   bilan   birga,   qishloq
xo'jaligi mahsulotlari yetishtirish va qoramol sotib olish uchun shaxsiy yordamchi
hamda dehqon xo'jaliklariga 106 mlrd. so'm, ayollar tadbirkorligini har tomonlama
rivojlantirish   va   moliyaviy   qo'llab-quwatlash   uchun   540   mlrd.   so'm   miqdorida
kredit  mablag'lari  ajratish  rejalashtirilmoqda.Joriy yilda tijorat  banklarining 155,3
mlrd.   so'mlik   kredit   mablag'lari   evaziga   respublikamizning   ishchi   kuchi   ko'p
bo'lgan   8   ta   tumanida   xomashyoni   chuqur   qayta   ishlagan   holda,   to'liq   ishlab
chikarish   sikli   bilan   to'qimachilik   komplekslari   barpo   etiladi,   45   ta   tumanida   esa
tikuvchilik-trikotaj   mahsulotlari   tayyorlaydigan   ixcham   zamonaviy   ishlab
chikarishlar   tashkil   qilinadi.   O'tkan   yil   respublikamiz   bo'yicha   qishloq   xo'jalik
mahsulotlarini   qayta   ishlovchi   va   iste'mol   oziq-ovqat   tovarlari   ishlab   chikarishni
ko'paytiruvchi   yangi   korxonalar   barpo   etish,   mavjudlarini   rekonstruktsiya   va
modernizatsiya   qilish   bo'yicha   288   loyiha   amalga   oshirildi.   Ushbu   maqsadlarga
tijorat banklari 47 mlrd. so'm  ajratgan.Bundan tashqari, tijorat banklarining 145,9
mlrd. so'm kreditlari hisobiga respublikaning har bir qishloq tumanida kamida 10
ta   parrandachilik   xo'jaligi,   500   asalari   oilasi,   har   bir   mintaqada   kamida   30-40   ta
baliqchilik xo'jaligi tashkil etiladi. Natijada o'n minglab qishloq aholisi doimiy ish
bilan   ta'minlanadi.Banklar   so'nggi   paytda   qishloq   infratuzilmasini   o'zgartirish
jarayonlarida   ham   faol   ishtirok   etmoqda.   2014   yil   uchun   qishloq   mavzelarida
zamonaviy   savdo-   maishiy   va   boshqa   turdagi   xizmat   kursatish   obyektlarini
yaratish   uchun   16   mlrd.   so'm   atrofida   kredit   ajratish   mo'ljallanmoqda.   Shu   bilan
birga,   qishloqlarda   yashovchi   aholining   uzoq   muddat   foydalaniladigan   mahalliy
uy-ro'zg'or buyumlarini sotib olishi uchun ajratiladigan iste'mol kreditlari miqdori
1,3   barobar   oshirish   rejalashtirilganBir   so'z   bilan   aytganda,   tijorat   banklari   keng
ko'lamli   iqtisodiy   islohotlarda   faol   ishtirok   etish   hamda   iste'mol   tovarlari   ishlab
chikaruvchi   korxonalarni   moliyaviy   qo'llab-quvvatlash   orqali   mamlakatimizda
aholi   turmush   farovonligini   oshirishga   qaratilgan   ustuvor   vazifalar   ijrosiga,   aholi
28 bandligini   ta'minlash   va   yangi   ish   o'rinlari   tashkil   qilishga   munosib   hissa   qo'shib
kelmoqda.
3.2. Joriy yildagi iste'mol ko'rsatkichlari
Mamlakatimizda   iste'mol   tovarlari   ishlab   chiqarishni   tubdan   oshirish   bo'yicha   o'z
vaqtida ko'rilgan chora-tadbirlar ham amaliy samarasini  bermoqda.O'tgan yili ana
shunday tovarlar ishlab chiqarishning o'sish hajmi 14,4 foizni tashkil etdi va yalpi
sanoat   hajmida   ularning   ulushi   35,5   foizga   yetdi.   Bunday   tovarlarning
raqobatdoshligi   nafaqat   ichki   bozorda,   balki   tashqi   bozorda   ham   tobora   ortib
bormoqda.Hech   shubhasiz,   bu   borada   sanoat   kooperatsiyasi   asosida   tayyor
mahsulotlar,   butlovchi   buyumlar   va   materiallar   ishlab   chiqarishni
mahalliylashtirish   ko'lamini   kengaytirish   bo'yicha   bajargan   ishlarimiz   muhim   rol
o'ynadi.So'nggi   3-yilda   mamlakatimizda   mahalliylashtirilgan   mahsulotlar   ishlab
chiqarish   hajmi   qariyb   ikki   barobar   oshdi.   Faqat   o'tgan   yilning   o'zida   455   ta
korxonada mahalliylashtirish dasturi asosida 1 ming 140 ta loyiha amalga oshirildi.
Buning   natijasida   ishlab   chiqarish   hajmi   1,2   barobar   ko'paydi   va   import   o'rnini
bosish bo'yicha yakuniy samara 5 milliard 300 million AQSh dollarini tashkil etdi.
29 3.3.1-jadval
Iste’mol tavarlarini ishlab chiqarishning o’sish suratlari
(o'tgan yilga nisbatan foiz)
2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
1 Jami iste'mol
tavarlari
Shu jumladan: 120.7 118.6 117.7 113.9 112.4 111.1 107.8
2 Oziq- ovqat
mahsulotlari 116.8 111.4 120.2 105.7 110.2 116.4 108.7
3 Nooziq ovqat
mollari 121.9 122.6 115.0 119.5 114.0 108.9 108.1
4 Yengil sanoat
mollari 98.1 107.2 106.5 119.0 133.5 120.9 116.2
5 Aroq-vino
mahsulotlari
va pivo 134.8 120.9 131.1 112.6 109.7 103.7 102.1
Manba: O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi ma'lumoti
Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8 foizga o'sdi, sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmi 8,8 foizga, qishloq xo'jaligi - 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi
- 14,8 foizga oshdi. Inflyatsiya darajasi prognoz ko'rsatkichidan past bo'ldi va 6,8
foizni tashkil etdi.
O'tgan   yil   yakunlariga   ko'ra,   tashqi   davlat   qarzi   yalpi   ichki   mahsulotga
nisbatan   17   foizni,   eksport   hajmiga   nisbatan   qariyb   60   foizni   tashkil   etdi.   Bu
avvalambor   xorijiy   investitsiyalar   va   umuman,   chetdan   qarz   olish   masalasiga
chuqur va har tomonlama puxta o'ylab yondashish natijasidir.
2020-yilda   iqtisodiyot   sohasidagi   soliq   yuki   21,5   foizdan   20,5   foizga,
jismoniy shaxslar uchun daromad solig'ining eng kam stavkasi  9 foizdan 8 foizga
tushirilganiga qaramasdan, davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 foiz
30 profitsit   bilan   bajarildi.Yuqoridagi   fikrlarning   mantiqiy   davomi   sifatida   yalpi
milliy   mahsulot(YAMM)   va   yalpi   ichki   mahsulot(YAIM)larning   yuqori   da   joriy
yildagi   qiymat   ko'rsatkichlariga   to'htalgan   bo'lsak,   endilikda   ularning   oldingi
yillardagi statistikasini malum jadval ko'rinishida ko'rsatsak:
                                                                                                       3.3.2-jadval
YAMM va YAIM o'rtasidagi tarkibiy nisbatlar
Davlat   byudjeti   xarajatlari   tarkibida   ijtimoiy   sonaga   yo'naltirilgan   xarajatlar
yuqori darajada saqlanib qoldi va umumiy xarajatlarning 59,3 foizini tashkil etdi.
Mamlakatimiz   iqtisodiyotida   yuz   berayotgan   jiddiy   sifat   o'zgarishlari   alohida
e'tiborga   sazovordir.Yurtimizda   qabul   qilingan   2020-2022-yillarda   sanoatni
ustuvor darajada rivojlantirish dasturi va ishlab chiqarishni  modernizatsiya  qilish,
texnik   va   texnologik   yangilashga   doir   tarmoq   dasturiarining   izchil   amalga
oshirilishi   natijasida   sanoat   tarkibida   yuqori   qo'shimcha   qiymatga   ega   bo'lgan,
raqobatdosh   mahsulotlar   tayyorlayotgan   qayta   ishlash   tarmoqlarining   o'rni   tobora
ortib   bormoqda.   Bugungi   kunda   mamlakatimizda   ishlab   chiqarilayotgan   sanoat
31 mahsulotlarining   78   foizdan   ortig'i   aynan   ana   shu   tarmoqlar   hissasiga   to'g'ri
kelmoqda.2022-yilda   yuqori   texnologiyalarga   asoslangan   mashinasozlik   va
metallni qayta ishlash sanoati 121 foizga, qurilish materiallari sanoati 113,6 foizga,
yengil   sanoat   113   foizga   va   oziq-ovqat   sanoati   109   foizga   o'sgani   misolida   buni
yaqqol   ko'rish   mumkin.Prezidentimiz   Sh.M.   Mirziyoyev   yil   yakunlari   hisoboti
orqali   bu   ko'rsatkichlar   zamirida   ya'ni   makro   va   mikro   iqtisodiyotlardagi
iste'molning barcha turlari, barcha sohalaridagi yutuqlar zamirida katta mashaqqat,
ulkan mehnatlar yotganliklarini bot bot ta'kidlar ekan: barchamiz bir yoqadan bosh
chiqarib,   belimizni   mahkam   bog'lab,   har   birimiz   o'z   joyimizda   astoydil   mehnat
qilsak,   Vatanimiz   ravnaqi   va   taraqqiyotiga   munosib   hissamizni   qo'shsak,   men
ishonaman - oldimizda turgan vazifalar qanday ulkan va murakkab bo'lmasin, biz
o'z   ko'zlagan   ezgu   marralarimizga   albatta   erishamiz.   Shu   yo'lda   barchangizga
sihat-salomatlik,   kuch-g'ayrat   va   omad   tilayman."-   degan   so'zlar   bilan
yakunladilar.
32 Xulosa
Kurs   ishini   bajarishdan   shunday   xulosaga   kelindiki,   iste'mol   -   jamiyat
iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab
chiqarish   omillari   (ishchi   kuchi)dan   foydalanish   jarayonidir.   Milliy   iqtisodiyotda
yangidan   vujudga   keltirilgan   qiymat,   ya'ni   milliy   daromad   iste'mol   va   jamg'arma
maqsadlarida   sarflanadi.   Buni   keng   ma'noda   talqin   qiladigan   bo'sak,   iste'mol
jamiyat   iqtisodiy   ehtiyojlarini   qondirish   jarayonida   ishlab   chiqarilgan   tovar   va
xizmatlardan   foydalanishni   anglatib,   unumli   va   shaxsiy   istemolga   ajraladi.
Zamonaviy   jahon   xo'jaligi   vujudga   kelmasdan   oldin   ham   xalqaro   iqtisodiy
munosabatlar   (asosan   savdo   ko'rinishda)   mavjud   bo'lib,   bunda   asosiy   e'tibor
iste'mol   tavarlariga   qaratigan.   Iste'mol   va   jamgarma   hajmi   hamda   unga   ta'sir
ko'rsatuvchi   omillar   o'rtasidagi   bo'g'liqlik   iste'mol   va   jamg'arma   funksiyasi
deyiladi.   Bu   funksiyani   bayon   etishda   klassik   iqtisodchilar   va   keynschilarning
nuqtai   nazarlari   farqlanadi.   Klassik   iqtisodchilarning   fikriga   ko'ra,   kishilar   o'z
mablag'larini   qo'shimcha   daromad   keltirgan   taqdirdajamg'armagayo'naltirishga
harakat   qiladilar.   Shunga   ko'ra,   banklarning   real   foiz   stavkasi   qanchalik   yuqori
bo'lsa, ularning jamg'armaga qiziqishlari shu qadar kuchli bo'ladi, ya'ni jamg'arma
real   foiz   stavkasining   o'sib   boruvchi   funksiyasi   hisoblanadi.   Aholi   daromadlari
iste'mol   va   jamg'arma   mablag'larining   yig'indisidan   iborat   ekan,   real   foiz
stavkasining   o'sishi   bilan   iste'mol   kamayib,   pasayishi   bilan   esa   ko'payib   boradi.
Boshqacha   aytganda,   klassik   iqtisodchilar   fikriga   ko'ra   iste'mol   real   foiz
stavkasining   pasayib   boruvchi   funksiyasi   hisoblanadi.   J.M.   Keyns   klassik
iqtisodchilarning  bu   fikriga  qarshi   chiqib,   uy  xo'jaliklarining  iste'mol   sarflari   real
foiz   stafkasiga   u   qadar   bog'liq   emasligini,   kishilar   uchun   hamma   vaqt   joriy
iste'molning   kelgusidagi   iste'moldan   afzalligini   takidlaydi.   U   iste'mol   sarflari
darajasiga   ta'sir   ko'rsatuvchi   asosiy   omil   sifatida   uy   xo'jaliklarining   joriy
daromadlarini ko'rsatadi.Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari
ularning   jamg'arishga   bo'lgan   moyilliklari   shunchalik   oshib   boradi.Aholi
daromadlarini   shakllantirishda   "iste'mol   savatchasi"   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.
33 "Iste'mol savatchasi" - bu aholi fiziologik qobiliyatini tiklash uchun zarur bo'lgan
eng muhim iste'mol tovarlar me'yorining ma'lum davrdagi qiymatidir. 
Har bir mamlakatda"iste'mol  savatchasi"  tarkibi tub aholining demografik, milliy,
tarixiy va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Hozirgi paytga
kelib,   O'zbekiston   "iste'mol   savatchasi"ga   eng   muhim   19   xil   oziq-ovqat
mahsulotlari   kiritilgan.   Iste'mol   savatchasini   o'rganishning   iqtisodiy   ahamiyati
shundan   iboratki,   uning   qiymatidagi   o'zgarishlarga   qarab,   aholining   ijtimoiy
himoyaga   muhtoj   tabaqalarining   daromad   miqdorlari   oshiriladi   yoki   ma'lum
darajada   (masalan,   50-70%)   indeksatsiya   qilinadi.   Iste'mol   savatchasidan   kelib
chiqib, aholining ijtimoiy zaif qatlamlari asosiy daromadlari indeksatsiya qilinadi.
Ish   haqini   minimal   miqdorini   belgilashda   oilalar   "iste'mol   savatchasi"ning   quyi
chegarasi,   ya'ni   oila   a'zolarining   asosiy   fiziologik,   ijtimoiy-iqtisodiy   va   madaniy-
maishiy   ehtiyojlarini   qondirish   uchun   zarur   bulgan   minimal   iste'mol   byudjetidan
kelib chiqib belgilanishi muhimdir. Chunki bu ijtimoiy ishlab chikarishning asosiy
omili - ishchi kuchini takror ishlab chikarishni zaruriy sharti bo'lib, ijtimoiy adolat
tamoyilining   amalga   oshishiga   yordam   beradi.Tahlillarimiz   kursatishicha,
respublikamizda   kundalik   iste'mol   tovarlarining   asosiy   qismini   aholining
iste'mollarga   bo'lgan   talabi   tashkil   etadi.   Iste'mol   tovarlari   iqtisodiy   kategoriya
sifatida  qishloq   xo'jaligi,   iste'mol   sanoati   tarmoqlari,   shuningdek,   qishloq   xo'jalik
mahsulotlarini   sotib   olinishini   va   iste'molchilarga   sotilishini   tashkil   etuvchi
xo'jaliklar o'rtasidagi ayirboshlash munosabatlarining majmuasini aks ettiradi.
Iste'mol   ko'rsatkichlari   to'g'risida   umumiy   xulosaga   keladigan   bo'lsak   buni   joriy
yildagi   iste'mol   ko'rsatkichlari   bilan   fikrimizni   dalilladik.   Prezidentimiz
rahbarligida   iste'mol   tovarlari   ishlab   chikaruvchi   korxonalar   rivojiga   keng   yo'l
ochilgani   ham   aholi   bandligining   oshishi   va   daromadlari   o'sishida   muhim   omil
bo'lmoqda. 
34                              Foydalangan adabiyotlar  ro`yxati
1.  O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023. 
2.  O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta'lim to‘g‘risida. 2020 yil 23 sentyabr 
O‘RQ-637-son.
3.  O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida. 
Toshkent sh., 2020 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son. 
4.  O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida. 
Toshkent sh., 2019 yil 29 oktyabr, O‘RQ-576-son
5.  O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida. 
Toshkent sh., 2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son.
6.  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston - 
2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari 
to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 5 oktyabr, PF-6079-son.
7.  O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga 
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent 
sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son.
8.  O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis 
Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2020 yil 24 yanvar. //Xalq 
so‘zi, 2020 yil 25 yanvar. 19-son.
9.  Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga 
quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. 
10.  Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik 
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent: 
“O‘zbekiston” NMIU, 2017. 
11.    Mirziyoyev Sh.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini 
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017.
12.  Gulyamov S.S., Ayupov R., Abdullayev A.M. Raqamli iqtisodiyotda 
blokcheyn texnologiyalari. –T.: TMI, 2019.
13.  Gulyamov S.S. Aql kapitalini rivojlantirish uchinchi renesansning eng ustuvor 
vazifalaridan sanaladi//Xalq so‘zi, 2022 yil 5 aprel, № 70 (8132).
14.  http://www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali.
35 15.Shodmonov Sh.,Alimov R.,Jo’rayev T. Iqtisodiyot nazariyasi.Toshkent-Moliya-
2014.
16.  Abdullayev Y.  Bozor iqtisodiyoti asoslari.Toshkent. 2017-yil.
17.  Ishmuhamedov A.E., Sitdikova L. A.,Ishmuhamedov L.,Sunnatov M.N.Bozor 
iqtisodiyoti va biznes asoslari.Toshkent.2004-yil.
18.  O’lmasov Ahmadjon “Bozor iqtisodiyotiga o’tish”. O’zME.Birinchi jild. 2016-
yil.
19  .Gulyamov S.S. Aql kapitalini rivojlantirish uchinchi renesansning eng ustuvor 
vazifalaridan sanaladi//Xalq so‘zi, 2022 yil 5 aprel, № 70 (8132).
20.  http://www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi sayti.
21.  http://www.edu.uz  – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va 
innovatsiyalar vazirligi sayti.
22.  http://www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
23.  http://www.norma.uz – Axborot-huquqiy portal
24.  http://www.ifac.org – Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi sayti
25.  http://www.ziyonet.uz – Ta'lim portali sayti
36

Iste'mol va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar

Купить
  • Похожие документы

  • Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari
  • Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
  • Tayvan soliq tizimi (Referat)
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha