Iste'mol va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	29000UZS
Размер	701.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	25 Ноябрь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Rustamov Orifjon

Дата регистрации 25 Апрель 2024

30 Продаж

Iste'mol va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar

Купить

IS'TEMOL VA UNING HAJMIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR
REJA
KIRISH
I BOB ISTE'MOLNING MOHIYATI VA UNING NAZARIY A SOSLARI
1.1. Iste'mol tushunchasi, mohiyati va ahamiyati
1.2. Iste'mol va jamg'armaning o'zaro bog'likligi
1.3. Iste'mol funksiyasi to'g'risidagi nazariyalar
II BOB ISTE'MOLGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR
2.1. Iste'molchilarning daromadlari va xarajat turlari
2.2. Iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omillar
2.3. O'zbekistonda iste'mol tovarlariga bo'lgan talab tarkibidagi o'zgarishlar va
tendentsiyalar
III BOB MAMLAKATIMIZDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN
IQTISODIY ISLOHATLARNI ISTE'MOLGA TA'SIRI
3.1. Iste'mol tavarlarini ishlab chiqarvchi korxonalami qo'llab-quvatlashda
"Mikrokreditbank" ning tutgan o'rni
3.2. Joriy yildagi iste'mol ko'rsatkichlari
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI

KIRISH
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida olib borilgan oqilona va izchil iqtisodiy
siyosat orqali katta muvaffaqiyat va natijalarga erishilmoqda. Jumladan, o'tgan
davr mobaynida milliy xojaligimiz iqtisodiy jihatdan bir tomonlamalik va inqiroz
holatidan chiqarildi; iqtisodiyotning barqaror o'sishi ta'minlandi, makroiqtisodiy va
moliyaviy barqarorlik mustahkamlandi, iqtisodiyot va uning ayrim sohalaridagi
mutanosiblik kuchaydi; bozor mexanizmining tarkibiy qismlari qaror topdi va
uning infratuzilmalari vujudga keltirilib, rivojlantirildi.Bundan ko'rinib turibdiki
kurs ishi sifatida bu mavzuning tanlanishi bejiz emas. Chunki o'zgarib borayotgan
jug'rofiy-siyosiy strukturaning barcha mintaqalarda iqtisodiy ko'rsatkichlardan biri
bo'lgan iste'molning ahamiyati juda katta desak mubolag'aga yo'l qo'ymagan
bo'lamiz. Umuman olganda iqtisodiyotning iste'mol sohasida faoliyat qiluvchi
asosiy tarkibiy birligi sifatida uy xo'jaliklari kiritiladi. Uy xo'jaliklari doirasida
moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalarida yaratilgan tovar va
xizmatlar iste'mol qilinadi. Bozor iqtisodiyotida uy xo'jaliklari mulk egasi hamda
ishlab chiqarish omillarini etkazib beruvchilar hisoblanadi. Iqtisodiy resurslarni
sotishdan olingan pul daromadlari shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun sarflanadi.
Demak iste'mol va unga ta'sir etuvchi omillar mavzusini yoritishda uy
xo'jaliklarining daromad, xarajat va joriy yildagi iste'mol ko'rsatkichlarining bazis
yildagi iste'mol ko'rsatkichlari bilan o'zaro taqqoslanishi orqali ko'rsatilib beriladi.
Mavzuning dolzarbligi tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish bozor iqtisodiyotining
asosiy harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan kichik mulkdorlar sinfini
shakllantirishga, mamlakatimiz bozorini iste'mol tovarlari va turli xizmatlar bilan
boyitish imkoniyatini yaratadi. Tijorat banklari tomonidan iste'mol tovarlari ishlab
chikaruvchi korxonalarga, xususan, ularning modernizatsiya qilinishi va
texnologik yangilanishiga moliyaviy ko'mak berish, yangi ish o'rinlari yaratilishi
va aholining bandligi ta'minlanishida, ichki iste'mol tovarlari ishlab chikarish
xajmining ko'payishi va minglab oilalar daromadlari ortishida muhim ahamiyat
kasb etadi. Buning natijasi o'laroq quyidagi raqamlarga murojaat qiladigan bo'lsak,
2

iste'mol tovarlari ishlab chiqarish xajmi 2011 yilda
11,2%ga o'sdi, 1991 yilga nisbatan esa bu kursatkich 6,7 barobardan ziyod
oshdi. Bugungi kunda iste'mol bozorini sifatli iste'mol tovarlari bilan to'ldirish,
aholining iste'mol tovarlariga bulgan talabining shakllanishi va unga ta'sir etuvchi
omillami o'rganish hamda savdoni shu asosda tashkil etib, iste'molchilarning
talablarini to'laroq qondirilishini tadqiq etish muhim ahamiyatga ega bo'lmoqda.
Prezidentimiz ta'biri bilan aytganda, "Jahon moliyaviy-iqisodiy inqirozi sharoitida
iqtisodiyotning real sektori korxonalarini qo'llab-quwatlash bo'yicha birinchi
navbatda ishlab chikarishni modernizatsiya qilish, kooperatsiya aloqalarini
kengaytirish, mustahkam hamkorlikni yo'lga qo'yish, mamlakatimizda ishlab
chikarilgan mahsulotlarga ichki talabni rag'batlantirish masalalari alohida o'rin
tutadi. Qolaversa, "... ichki bozorda talabni rag'batlantirish orqali mahalliy ishlab
chikaruvchilarni qo'llab-quwatlash iqtisodiy o'sishning yuqori sur'atlarini saqlab
qolishda g'oyat muhim ahamiyatga ega.Bugungi kunda iste'mol bozorini sifatli
iste'mol tovarlari bilan to'ldirish, aholining iste'mol tovarlariga bo'lgan talabining
shakllanishi va unga ta'sir etuvchi omillarni o'rganish hamda savdoni shu asosda
tashkil etib, iste'molchilarning talablarini to'laroq qondirilishini tadqiq etish muhim
ahamiyatga ega bo'lmoqda. Qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy
o'zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining o'sishini ta'minlash, samarali
tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo'jaligini isloh
qilish, iste'mol bozori, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda
ijobiy yutuqlar qo'lga kiritildi. Chunki respublikamiz o'z mustaqilligiga erishish
jarayonida muhim ahamiyatga ega bo'lgan bir qator siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
sohalarda chuqur islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishni belgilab oldi.
Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida davlat tomonidan xalq iste'molidagi
asosiy oziq-ovqat tovarlari - iste'mol mahsulotlari, go'sht va go'sht mahsulotlari,
sut, qand-shakar, o'simlik yog'i, xo'jalik sovuni, bolalarga kerakli ayrim tovarlarga
belgilangan narx-navoni boshqarib turishni zarur deb topdi. Bunda respublikaning
ichki iste'mol bozorini tartibga solish va iste'moldagi oziq-ovqat mahsulotlarining
ma'lum bir turlari iste'molini muayyan darajada saqlab turish orqali, aholini
3

ijtimoiy himoyalash davlatimizning iqtisodiy islohotlarini amalga oshirishdagi
ustuvor yo'nalishlaridan biri hisoblandi. Fikrimizni aniq ifodalaydigan bo'lsak
ushbu mavzuda milliy daromad tarkibiy qismlari tahlili davom ettirilib, uning
iste'mol, hamda ishlab chiqarishni kengaytirishga ketadigan qismi bo'lgan
jamg'arishning iste'molga bevosita bog'liqligi ularning iqtisodiy mazmunini qarab
chiqiladi. Iste'molning darajasini aniqlovchi asosiy omillarni ko'rsatib beriladi. Shu
bilan birga shaxsiy daromadning iste'moldan ortiqcha boshqa qismi -
jamg'armaning iqtisodiy mazmuni va omillarini ko'rsatib berishga ham alohida
e'tibor qaratiladi.
4

I BOB ISTE'MOLNING MOHIYATI VA UNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Iste'mol tushunchasi, mohiyati va ahamiyati
Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya'ni milliy daromad
iste'mol va jamg'arish maqsadlarida sarflanadi. Iste'mol - jamiyat iqtisodiy
ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab chiqarish
omillari (ishchi kuchi)dan foydalanish jarayoni. Keng ma'noda iste'mol jamiyat
iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va
xizmatlardan foydalanishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste'mol farqlanadi.
Unumli iste'mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo'lib, ishlab
chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste'mol qilinishini, ya'ni ulardan
ishlab chiqarish maqsadida foydalanish jarayonini anglatadi.Shaxsiy iste'mol ishlab
chiqarish sohasidan tashqarida ro'y berib, bunda iste'mol buyumlaridan bevosita
foydalaniladi. Iste'mol jarayonida turli xil moddiy va ma'naviy ne'matlardan
foydalaniladi. Iste'mol qilinadigan ne'mat turiga bog'liq ravishda moddiy hamda
nomoddiy ne'mat va xizmatlarni iste'mol qilish farqlanadi.Bularning tarkibiga
kiruvchi moddiy ne'mat vaxizmatlar bilan bir qatorda aholining madaniy xordig'i
uchun mo'jallangan nomoddiy ne'mat va xizmatlarning o'rni ham albatta
beqiyosdir. Buko'rsatkichlar zamirida iqdisodiy yuksalishturadi. Fikrimizni
aniqlashtirish maqsadida quyidagi misolga yuzlansak: umumiy ma'noda olganda
davlat tashkilotida ishlovchi ishchi hodim hafta davomidagi og'ir mehnatdan so'ng
madaniy xordiq olish maqsadida albatta iste'molning nomoddiy turiga kiruvchi
kino, teatr yoki konsertga ehtiyoji ortishini kuzatishimiz mumkin. Qondirilgan
iste'molning bunday turi orqali kulgusi hafta davomidagi ish unumining
ko'tarilishiga bu esa makroiqtisodiy jihatdan iqtisodning barcha ko'rsatkichlarida
o'sishni o'zida namoyon qilib beradi. Bundan ko'rinib turibdiki iste'mol
iqtisodiyotning barcha ko'rsatkichlari bilan o'zaro bog'liqdir. Bundan tashqari
iste'molni yakka tartibdagi yoki jamoa bo'lib iste'mol qilish bilan ham farqlanadi.
Alohida shaxsning o'z ixtiyorida bo'lgan ne'matlarni iste'mol qilishi yakka
tartibdagi iste'molga, jamiyat a'zolari turli guruhlarining ne'matlardan birgalikda
foydalanishi jamoa bo'lib iste'mol qilishga kiradi. Milliy daromadning jamiyat
5

a'zolaring moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirishga sarflanuvchi qismi
iste'mol fondi deb ataladi. Iste'mol fondi butun aholining shaxsiy iste'molini,
aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar
va boshqarishdagi barcha sarflarni o'z ichiga oladi.
1.2. Iste'mol va jamg'armaning o'zaro bog`liqligi
Iste'mol fondining shaxsiy daromad shaklida aholi qo'liga kelib tushadigan qismi
iste'mol sarflari maqsadida ishlatiladi. Iste'mol sarflari - bu aholi joriy
daromadlarining tirikchilik ne'matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan qismi.
Aholi o'z daromadini sarflar ekan, bugungi (joriy) iste'mol hamda kelgusidagi
iste'mol hajmini oshirish o'rtasida tanlovni amalga oshiradi.
Kelgusida iste'mol hajmini oshirish imkoniyati joriy davrdagi jamg'armaga
ham bog'liq bo'ladi. Jamg'arma - bu aholi, korxona (firma) va davlat joriy
daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini qondirish va daromad olish maqsadlarida
to'planib borishi.Uning hajmi barcha xo'jaliklar daromadidan iste'mol sarflarini
ayirib tashlash yo'li bilan aniqlanadi. Daromad tarkibida iste'mol sarflari ulushi
qanchalik yuqori bo'lsa, jamg'arma hajmi shunchalik kam bo'ladi. Jamg'armaning
o'sishi esa iqtisodiy ma'noda mablag'laming iste'mol buyumlari xarid qilishdan
investitsion tovarlar xarid qilishga yo'naltirilishini bildiradi.
Shunga ko'ra, jamg'arma - bu muddat jihatidan kechiktirilgan iste'molni
anglatadi. Shu bilan birga joriy davrda amalga oshirilgan jamg'arma joriy
iste'molning chegirilgan qismidir, chunki jamg'arma aholi va korxonalar
ixtiyordagi daromadning iste'molga sarflanmagan qismi hisoblanadi:
Y= C+S 1.2.1
bu erda:
Y - barcha xo'jaliklar ixtiyoridagi daromad;
C - iste'mol miqdori; S - jamg'arma miqdori.
Shu sababli daromad tarkibidagi iste'mol sarflari va jamg'arma nisbatining
o'zgarishi bir qator, ba'zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Birinchidan, daromadlarning qandaydir qismini jamg'armaga qo'yish
6

oqibatida u tovarlarda bo'lgan talabda o'z aksini topmaydi. Jamg'arma, yuqorida
ta'kidlanganidek, daromadlarning ma'lum bir qismini iste'mol qilishdan chegirib
qo'yishni bildirib, natijada iste'mol sarflari hajmi barcha ishlab chiqarilgan
mahsulot va xizmatlarni sotib olish uchun yetarli bo'lmay qoladi. Aholi
daromadining jamg'arilgan qismi o'zining xususiy talabini vujudga keltirmaydi.
Buning natijasida sotilmay qolgan tovarlarning ko'payishi, ishlab chiqarishning
qisqarishi, ishsizlik va daromadlarning pasayishi ro'y berishi mumkin. Boshqacha
tarzda ifodalaydigan bo'lsak jamg'armaga bo'lgan moyillikning o'sishi o'z
navbatida iste'molga bo'lgan moyillikning pasayishini anglatadi. Iste'mol
sarflarining qisqarishi esa mavjud tovar va xizmatlarning sotilmay qolishiga, ya'ni
ishlab chiqarish zahirasining ko'payishiga olib keladi. Oqibatda yangi kapital
qo'yilmalar amalga oshirilmaydi, ishlab chiqarish qisqaradi, ishsizlikning o'sishi va
daromadlarning pasayishi ro'y beradi. Aholi tomonidan jamg'armaning haddan
ortiq ko'paytirib yuborilishi oqibatida kelib chiquvchi salbiy jarayonlar, ya'ni -
«tejamkorlik paradoksi» shunday tarzda namoyon bo'ladi.Ikkinchidan, jamg'arma
talabning etishmasligiga olib kelmasligi ham mumkin, chunki jamg'arilgan
mablag'lar tadbirkorlar tomonidan investitsion maqsadlardaishlatiladi. Bu esa
jamg'arma keltirib chiqaradigan iste'mol sarflaridagi har qanday etishmaslikni
to'ldiradi.Uchinchidan, korxonalar ham o'zining barcha mahsulotini pirovard
iste'molchilarga sotishni ko'zda tutmaydi, balki uning bir qismidan o'z ishlab
chiqarishida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar aholining
jamg'armalariga teng miqdordagi mablag'larni investitsiyalarga qo'yishni ko'zda
tutsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bo'lib qoladi.Iste'mol va jamg'arma
darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad hisoblanadi. Lekin milliy
daromad tarkibida to'g'ri soliqlar ham mavjud bo'ladi. Shu sababli soliqlar
to'langandan keyin aholi qo'lida qoladigan daromad iste'mol sarflari va shaxsiy
jamg'arma yig'indisiga teng bo'ladi. Iste'mol va shaxsiy jamg'armaning darajasi
bevosita soliqlar to'langandan keyingi qolgan daromad bilan aniqlanadi. Bu
daromadni biz tahlil chog'ida ixtiyordagi yoki sof daromad deb ataymiz. Demak bu
daromad iste'molning ham, jamg'armaning ham umumiy omili hisoblanadi. Chunki
7

jamg'arma daromadning iste'mol qilinmaydigan qismi hisoblansa, soliqlar
to'langandan keyingi daromad shaxsiy jamg'armani aniqlab beradigan asosiy omil
bo'lib chiqadi. Har yilgi haqiqiy iste'mol miqdori va soliqlar to'langandan keyingi
daromad o'rtasidagi farq shu yildagi jamg'arma miqdorini aniqlaydi.
1.3. Iste'mol funksiyasi to'g'risidagi nazariyalar
Iste'mol va jamg'arma hajmi hamda unga ta'sir ko'rsatuvchi omilar o'rtasidagi
bog'liqlik iste'mol va jamg'arma funksiyasi deyiladi. Bu funksiyalarni bayon
etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik
iqtisodchilarning fikriga ko'ra, kishilar o'z mablag'larini qo'shimcha daromad
keltirgan taqdirda jamg'armaga yo'naltirishga harakat qiladilar. Shunga ko'ra,
banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori bo'lsa, ularning jamg'armaga
qiziqishlari shu qadar kuchli bo'ladi, ya'ni jamg'arma real foiz stavkasining o'sib
boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari iste'mol va jamg'arma
mablag'larining yig'indisidan iborat ekan, real foiz stavkasining o'sishi bilan
iste'mol kamayib, pasayishi bilan esa ko'payib boradi. Boshqacha aytganda, klassik
iqtisodchilar fikriga ko'ra iste'mol real foiz stavkasining pasayib boruvchi
funksiyasi hisoblanadi.J.M.Keyns klassik iqtisodchilarning bu fikrlariga qarshi
chiqib, uy xo'jaliklarining iste'mol sarflari real foiz stavkasiga u qadar bog'liq
emasligini, kishilar uchun hamma vaqt joriy iste'molning kelgusidagi iste'moldan
afzalligini ta'kidlaydi. U iste'mol sarflari darajasiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy omil
sifatida uy xo'jaliklarining joriy daromadlarini ko'rsatadi. Demak, Keyns fikriga
ko'ra, iste'mol uy xo'jaliklari joriy daromadlarining o'sib boruvchi funksiyasi
hisoblanadi:Iste'mol funksiyasini grafik ko'rinishida ham tasvirlash mumkin (1.3.1-
chizma). Bunda tik o'qqa iste'mol sarflari, yotiq o'qqa esa aholi ixtiyoridagi
daromad miqdori joylashtiriladi.
8

1.3.1-chizma. Iste'mol funksiyasining grafikdagi tasviri.
Har ikkala o'q o'rtasidan 45gradus ostida o'tuvchi OF to'g'ri chiziq iste'mol
sarflari va ixtiyordagi (sof) daromadning miqdoran tengligini ifodalaydi. OY
o'qidagi har qanday daromad miqdorini ifodalovchi ushbu chiziqda joylashgan
nuqta OC o'qning tegishli miqdordagi iste'mol sarfiga teng bo'ladi. Boshqacha
aytganda, uy xo'jaligi sof daromadning barcha hajmini to'liq iste'molga sarflaydi.
Biroq, bunday tenglik amalda doimo ham ro'y beravermaydi. Iste'mol sarflari
miqdori ba'zida joriy sof daromadlar miqdoridan past bo'lishi, ba'zida esa oshib
ketishi ham mumkin. Shuning uchun iste'mol egri chizig'i C sof daromad OF
chizig'iga mos tushmay, unga nisbatan ma'lum darajada og'adi. Har ikkala
chiziqning o'zaro kesishgan B nuqtasi«0 darajadagi jamg'arma»ni anglatadi. Bu
nuqtaning chap tomonida iste'mol sarflari daromad miqdoridan yuqori bo'lib, bu
manfiy jamg'arma deb ataladi.Shuni ham ta'kidlash lozimki, real hayotda
iste'molning ma'lum qismi daromad hajmiga bog'liq boimaydi. Masalan, biron-bir
shaxsning daromadi kutilmaganda juda past darajaga tushib qolishi mumkin.
Biroq, bu shaxs, daromadi bunga imkon bermagan taqdirda ham, ma'lum darajada
9

ovqatlanish, kiyinish va boshqa zarur iste'mol xarajatlarini amalga oshirishga
majbur. U mazkur sarflarni yo oldingi davrda jamg'arilgan daromadlari hisobiga,
yoki o'zgalardan qarz olish hisobiga qoplashi mumkin.Iqtisodiy adabiyotlarda
iste'mol sarflarining bu darajasi avtonom (ya'ni, joriy sof daromaddan mustaqil)
holdagi iste'mol darajasi deyiladi. Bizning grafigimizda bu daraja Co nuqtadan
boshlanadi.Chizmadagi B nuqtaning o'ng tomoni esa ijobiy (musbat ishorali)
jamg'arma deb ataladi. Aynan B nuqtada aholi daromadlari va sarflarining
muvozanatiga erishiladi. Daromad miqdori oshib borgan sari bu muvozanat
buzilib, jamg'arma miqdori ortib boradi. Bu holatni chizmadagi daromadning
Yidarajasida iste'molmiqdori E1E0 kesmadan, jamg'arma miqdori esa
EoE2kesmadan iborat bo'ladi.Iste'mol yoki jamg'armaga keyingi qo'shilgan
moyillik ko'rsatkichi ham ahamiyatlidir. Bu ko'rsatkich iste'molchi daromadining
navbatdagi o'zgarishi uning iste'mol va jamg'armaga nisbatan munosabati qanday
o'zgarishini aks ettiradi.Shu o'rinda takidlash joizki iste'mol va jamg'arma
funksiyalarini yaxshilab ko'rib chiqadigan bo'lsak quyidagich holatni kuzatish
mumkin:Jamg'arma funksiyasining grafikdagi tasviri bir oz o'zgacha ko'rinishda
bo'ladi.Chizmadan ko'rinadiki, jamg'arma funksiyasining grafikdagi tasviri iste'mol
funksiyasi tasvirining aksi sifatida namoyon bo'ladi. Bu grafikda ham B nuqta O
darajadagi jamg'arishni OY yotiq chizig'ining O darajadan pastki qismi manfiy
jamg'arishni, yuqori qismi esa ijobiy (musbat) jamg'arishni anglatadi. EgEAkesma
sof daromadning Yi darajasidagi jamg'arma miqdorini ko'rsatadi.Yillar davomida
sof daromad hajmi oshib borishi bilan uning iste'mol va jamg'armaga sarflanishi
o'rtasidagi nisbat o'zgarib borada. Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib
borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi.
Buni iste'mol va jamg'armaga bo'lgan o'rtacha va keyingi qo'shilgan moyillik
ko'rsatkichlari orqali ham kuzatish mumkin.O'rtacha va keyingi qo'shilgan moyillik
ko'rsatkichlari tug'risida quyida beriladigan keying boblar orqali alohida
to'htalamiz.
10

1.3.2-chizma. Jamg‘arma funksiyasining grafikdagi tasviri
11

II BOB ISTE'MOLGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR
2.1. Iste'molchilarning daromadlari va xarajat turlari
Bizga ma'lumki iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omil bu narxdir. Mazkur
bobning bu bo'limida narx va boshqa omillarning iste'molga ta'sir jarayonini ko'rib
chiqilib, iste'molchilarning daromad va xarajatlarini o'rganib bevosita narx orqali
ta'sir etishini tushinish mumkin. Daromad bevosita mehnat yoki biror mulk
(boylik)ni ishlatish evaziga hosil qilinishi mumkin. Ikkinchi bobning bu bo'limida
daromadning bevosita mehnat evaziga hosil qilinadigan turi haqida to'htalamiz. Ish
haqi mehnat evaziga olinadigan daromad bo'lib, u iste'molchilar daromadining
asosiy qismini tashkil qiladi.Mustaqillik yillaridan hozirgi davrgacha aholining
ziyoli qatlamini va ularni ish bilan taminlanishi darajasining yuqori suratlarga
ko'tarilib borgani sari aholi yoki iste'molchilarning daromadlari ham shunga
yarasha ortib boradi. Iste'molchilarning daromadlarini asosiy iste'mol mahsulotlari
jadvali orqali quyidagicha kuzatish mumkin.Iste'mol xarajatlarini ikki turga bo'lish
mumkin: majburiy xarajatlar va erkin xarajatlar. Majburiy xarajatlar - kundalik
turmushda ularsiz yashab bo'lmaydigan birlamchi xarajatlar. Unga oziq ovqat
mahsulotlari, maishiy xizmat, kiyim- kechak va trasportga ketgan xarajatlar kiradi.
Uni boshqacha, iste'mol savati deb ham atashadi. Iste'mol savati- chegaralangan
baholar aholini himoya qilish maqsadida ayrim ayrim turdagi oziq-ovqat
mahsulotlariga belgilangan. Chegaralangan baho uning qiymatidan bir necha
barobarga kam bo'ladi.Qolgan xarajatlar- erkin xarajatlar sirasiga kiradi. Agar
odamning yoki oilaning daromadi majburiy xarajatlardan ortsa, uning xarajatlariga
mablag'i qolmaydi. Oilaning daromadlari qancha ko'p bo'lsa, uning shuncha oz
qismi oziq ovqatga va boshqa majburiy xarajatlarga sarf bo'ladi. Bu qonuniyatni
nemis iqtisodchisi Ernest Engel fanga kiritgan.
12

2.1.1-jadval
Manba: O'zR. Dav at statistika Qo'mitasi ma'Iumotlari
Davlat tashkilotlarida ishlovchilar, asosan, oylik maosh ko'rinishidagi ish haqi
oladilar. Zavod va fabrikalarning ishchilariga ko'pincha ishbay ish haqi
belgilanadi. O'qituvchilar, odatda, o'tgan darslari uchun vaqtbay ish haqi olishadi.
Shuningdek, ba'zi korxonalar va tashkilotlar aralash ko'rinishda ish haqi
belgilanadi, yani ishchilar qat'iy oylik maosh tayinlanishi bilan bir qatorda,
bajarilgan ish hajmiga bog'liq ravishda qo'shimcha ishbay ish haqi ham
beriladi.Oila darmadlari har doim ham pul ko'rinishida bo'lavermaydi. Masalan,
oila o'z tomorqasidan sabzavot ekinlari yetishtirib, iste'mol qilishadi. Bu bilan ular
to'g'ridan to'gri ne'mat ko'rinishidagi daromadni o'zlashtirishyapdi.Soliqlar
to'langandan keyingi daromad uyxo'jaliklari eng oxirida ega bo'ladigan daromad
hisoblanib,alohida shaxs va oilalar o'z tasarrufida bu daromadlarning bir qismini
iste'mol uchun sarflaydi va boshqa qismini jamg'armagayo'naltiradi. Yuqorida
qayd etilgan ijobiy natijalar aholi jon boshiga o'rtacha daromadning o'sishida o'z
ifodasini topgan. Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi bilan uning
tarkibi o'zgarib, tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromad barqaror o'sib
borayotgani alohida e'tiborga molikdir.Amaliyotda bir qator turli xil tovar va
xizmatlar to'plamiyoki iste'mol savatining narx indeksidan foydalaniladi. Farb
13

mamlakatlari va xususan AQSHda bu indekslar ichida eng keng qo'llaniladigani
iste'mol narxlari indeksi hisoblanadi. Uning yordamida tirik shahar aholisi sotib
oladigan, iste'mol tovar va xizmatlarining 300 turini o'z ichiga oluvchi bozor
savatining qayd qilingan narxlari hisoblanadi
2.2. Iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omillar
Iste'mol va uning hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator obyektiv va
subyektiv omillar ta'sir ko'rsatadi. Obyektiv omillar alohida iste'mol- chining
ixtiyoriga, idrokigabog'liq bo'lmagan omillardan iborat bo'lib, ulardan a sosiylari
sifatida quyidagilarniko'rsatish mumkin:
- barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi;
- narxlar darajasi;
- real foiz stavkalari;
- iste'molchining qarzdorligi darajasi;
- iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi.
Narx darajasi oshishining yalpi iste'molga ta'siri(narx omili):
- foiz stafkasining o'sishi;
- narx darajasining oshishi;
- iste'mol buyumlariga talabning pasayishi;
- iste'molchilar pulga talabining oshishi;
- ishlab chiqarish omillariga talabning pasayishi;
Subyektiv omillar asosan iste'molchining o'ziga, uning ruhiyati va bozordagi
hatti-harakatiga bog'liq bo'ladi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga
bo'lgan moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi
darajasining o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning
daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari
shunchalik oshib boradi.Subyektiv omillar ta'sirida iste'mol va jamg'arma
darajasining o'zgarishini shartli ma'lumotlar asosida tuzilgan quyidagi jadval orqali
ko'rib chiqamiz bu indekslar ichida eng keng qo'llaniladigani iste'mol narxlari
indeksi hisoblanadi.Uning yordamida tirik shahar aholisi sotib oladigan, iste'mol
14

tovar va xizmatlarining 300 turini o'z ichiga oluvchi bozor savatining qayd
qilingan narxlari hisoblanadi
2.2. Iste'molga ta'sir etuvchi asosiy omillar
Iste'mol va uning hajmiga daromaddan tashqari yana bir qator obyektiv va
subyektiv omillar ta'sir ko'rsatadi. Obyektiv omillar alohida iste'molchining
ixtiyoriga, idrokigabog'liq bo'lmagan omillardan iborat bo'lib, ulardan a sosiylari
sifatida quyidagilarniko'rsatish mumkin:
- barcha xo'jaliklar tomonidan jamg'arilgan mol-mulk darajasi;
- narxlar darajasi;
- real foiz stavkalari;
- iste'molchining qarzdorligi darajasi;
- iste'molchilarni soliqqa tortish darajasi.
Narx darajasi oshishining yalpi iste'molga ta'siri(narx omili):
- foiz stafkasining o'sishi;
- narx darajasining oshishi;
- iste'mol buyumlariga talabning pasayishi;
- iste'molchilar pulga talabining oshishi;
- ishlab chiqarish omillariga talabning pasayishi;
Subyektiv omillar asosan iste'molchining o'ziga, uning ruhiyati va bozordagi
hatti-harakatiga bog'liq boiadi. Bu omillar qatoriga iste'mol va jamg'arishga bo'lgan
moyillik, kelgusidagi narx, pul daromadlari, soliq, tovarlar mavjudligi darajasining
o'zgarishiga nisbatan munosabatni kiritish mumkin. Iste'molchilarning daromadlari
qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga bo'lgan moyilliklari shunchalik
oshib boradi.Subyektiv omillar ta'sirida iste'mol va jamg'arma darajasining
o'zgarishini shartli ma'lumotlar asosida tuzilgan quyidagi jadval orqali ko'rib
chiqamiz.
15

2.2.1-jadval. Iste'mol va jamg'arma darajasi, mlrd. so'm
(shartli raqamlar asosida)
Yillar Daro
mad
darajas
i
(Y) Iste'-mol
(C) Jam
g'arma
(S) Iste'molga
o'rtacha
moyillik
(S:Y) Jamg'a-
rishga
o'rtacha
moyillik
(S:Y) Iste'molga
keyingi
qo'shilgan
moyillik
(AS : AY) Jamg'arishga
keyingi
qo'shilgan
moyillik
(AS : AY)
2015 1500 1300 200 0,87 0,13 - -
2020 1800 1500 300 0,83 0,17 0,67 0,33
2022 2200 1700 500 0,77 0,23 0,50 0,50
Manba: O'zR. Davlat statistika Qo'mitasi ma'Iumotlari
Jadvaldan ko'rinadiki, yillar davomida sof daromad hajmi oshib borishi bilan
uning iste'mol va jamg'armaga sarflanishi o'rtasidagi nisbat o'zgarib bormoqda.
Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari ularning jamg'armaga
bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi. Buni iste'mol va jamg'armaga bo'lgan
o'rtacha va keyingi qo'shilgan moyillik ko'rsatkichlari orqali ham kuzatish
mumkin.Aholi daromadining iste'molga sarflanadigan ulushi iste'molga o'rtacha
moyillik (IO'M) deyiladi va quyidagicha aniqlanadi:
C=Iste'mol sarflari hajmi; Y=Sof daromadlar hajmi;
Aholi daromadining jamg'armaga ketadigan ulushi esa jamg'armaga o'rtacha
moyillik (JO'M) deyiladi:
JO'M = - 2.2.3' Y
S=Jamg'arma hajmi; Y=Sof daromadlar hajmi;
Bizning misolimizda (2.2.1-jadval) yillar davomida daromad hajmi oshib
borishi bilan IO'M pasayib, JO'M esa o'sib bormoqda. Shunisi ahamiyatliki,
iste'molga va jamg'armaga o'rtacha moyillik ko'rsatkichlari iste'mol va
16

jamg'armaning daromaddagi ulushini anglatar ekan, ulardan birining qandaydir
miqdorga o'zgarishi boshqa birining ham teskari yo'nalishda xuddi shunday
miqdorga o'zgarishiga olib keladi.Shuningdek, iste'mol yoki jamg'armaga keyingi
qo'shilgan moyillik ko'rsatkichi ham ahamiyatlidir. Bu ko'rsatkich iste'molchi
daromadining navbatdagi o'zgarishi uning iste'mol va jamg'armaga nisbatan
munosabati qanday o'zgarishini aks ettiradi.Daromad hajmining o'zgarishi
natijasida iste'mol sarflari hajmining o'zgarishi darajasi iste'molga keyingi
qo'shilgan moyillik (IQM) deyiladi, yoki
_ Iste'moldagi o'zgazish 2 2 4
Sof daromaddagi o'zgarish Daromad hajmining o'zgarishi natijasida
jamg'arma hajmining o'zgarishi darajasi jamg'armaga keyingi qo'shilgan moyillik
(JQM) deyiladi, ya'ni: JQM = л 2.2.5
AS =jamg'armadagi o'zgarish AY = sof daromaddagi o'zgarish
Demak, sof daromadning o'sgan qismi ham yo iste'molga, yoki jamg'armaga
sarflanadi. Bu sarflangan qismlar o'rtasidagi nisbat o'zgargan taqdirda ham
ularning umumiy yig'indisi lga teng bo'ladi, yani:
— + — = 1,0. 2.2.6 A Y A Y Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi,
tadbirkorlik faoliyatining samarali amalga oshishida jamg'arish jarayonlarining
ahamiyati beqiyosdir. Shunga ko'ra, jamg'arishning mohiyati, uning omillari va
samaradorligi ko'rsatkichlarini alohida ko'rib chiqish maqsadga muvofiq
hisoblanadi
17

2.3. O'zbekistonda iste'mol tovarlariga bo'lgan talab tarkibidagi o'zgarishlar.
O'zbekistonda mustaqilligimizning birinchi kunidan boshlaboq iste'mol
tovarlari bozorini rivojlantirish masalalariga alohida e'tibor berib kelinmoqda.
Keyingi yillarda bosqichma-bosqich amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida
iste'mol tovarlari bozorida juda katta o'zgarishlar yuz bermoqda. Ya'ni:
- birinchidan, iste'mol tovarlari bozorida sotuvchilarning monopoliyasi deyarli
barham topdi. Hozirgi davrda iste'mol tovarlar turli manbalardan, xilma- xil
mulkchilik shaklidagi tashkilotlar tomonidan erkin raqobat sharoitida
keltirilmoqda.
- ikkinchidan, iste'mol tovarlari bozorining infratuzilmasi bozor iqtisodiyoti
sharoitiga yaqinlashtirildi. Hozirda chakana savdo tashkilotlari aksariyat ochiq
turdagi aksionerlik jamiyatlar shaklida faoliyat kursatmoqda. Ulgurji savdo
tashkilotlari va ishlab chikaruvchilar bilan munosabatlar teng huquqli iqtisodiy
mustaqillik va o'zaro manfaatdorlikka asoslangan.
- uchinchidan, iste'mol tovarlari bozori davlat boshqaruvisiz mustaqil ravishda
tartibga solinadigan tizimga aylanmoqda. Agar ilgari asosiy iste'mol tovarlari
davlat fondlari yoki davlatlararo shartnomalar asosida keltirilgan bo'lsa, hozir
iste'mol bozorida asosiy o'rinni shaxsiy tashabbus bilan faoliyat kursatuvchi savdo
korxonalari, xususiy tadbirkorlar egallagan.Savdo va ishlab chikarish sohasida
xususiy mulkchilikka asoslangan tadbirkorlik muvaffaqiyatli iqtisodiy
o'zgarishlarga kalit bo'ldi. Shunday qilib, iqtisodiyotni tarkibiy o'zgartirish va
diversifikatsiyalash sharoitida aholi ehtiyojlarini, talablarini chuqur o'rganish,
ishlab chikarishda aholining iste'mol tovarlariga bulgan talablarini ta'minlash,
to'lov qobiliyatiga ega talab va mahsulot taklifming o'sib boruvchi mutanosibligi,
ichki bozorni shakllantirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va marketing faoliyatini
amalga oshirishning asosini tashkil qiladi.Tahlillar kursatishicha, respublikamiz
iqtisodiyotining xususiyatlari yuqoridagi omillar ichida narx omillari va
iste'molchilarning pul daromadlari alohida ahamiyat kasb etayotganligini belgilab
bermoqda. Hozirgi kunda iste'molchilarning o'zini tutishi nafaqat shaxsiy did yoki
18

afzalliklarga bog'liq bo'lmasdan, balki iste'molning minimal me'yorini saqlab
qolish zaruriyatidan kelib chiqadi.Hozirgi kunga kelib, O'zbekistonda iste'mol
bozorini rivojlantirishga katta e'tibor qaratilmoqda. Chunki, iste'mol bozorini
rivojlantirish orqali aholi o'rtasida iqtisodiy munosabatlar amalga oshiriladi,
ularning moddiy ehtiyojlari qondiriladi. Shuning uchun ham iste'mol bozori, uni
rivojlantirish va faoliyatini takomillashtirish ustuvor vazifa hisoblanadi. Chunki,
hozirgi kunda yuz berayotgan jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining
O'zbekistonga ta'sirining jiddiy bo'lmasligi uchun iste'mol bozorida narxlar
indeksining asossiz tarzda o'sishining oldini olishga doir chora-tadbirlar izchillik
bilan amalga oshirilmoqda.Iste'mol tovarlari va xizmatlari bozorini rivojlantirish
uchun avvalo ular faoliyatida marketing faoliyatini maqsadli tashkil etish lozim.
Ushbu marketing faoliyati esa tovarlarni sotish bilan shug'ulanuvchi sotuvchilar va
shu tovarlarni xarid qilish uchun kelgan xaridorlarni yuqori darajada tashkil etilgan
servis asosida kutib olishga qaratilgan tadbirlarning yig'indisi bo'lib, uning
mamlakat miqiyosidagi ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, bu sohada amalga oshirilgan
ishlar ko'lamini zamonaviy marketing tamoyillari asosida yo'lga qo'yish
zaruriyatini belgilaydi. Bu bozorda foydalanuvchilar uchun kursatilayotgan
xizmatlar va va sotiladigan mahsulotlarni xarid qildirish aynan iste'mol bozorida
marketing faoliyati shakllanishi va rivojlanishining istiqbollari bilan
bog'liqdir.O'zbekiston iqtisodiyotining uzluksiz rivojlanishida erishilgan bugungi
kunda iste'mol tovalari bozorining rivojlanganlik darajasi, bozor sig'imi,
segmentlarning to'yinganligi, talab va taklif nisbatida mamlakat aholisining
moddiy iste'moli, daromad va xarajatlari, ya'ni farovonligi darajasida,
iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishida namoyon bo'ladi.Respublikamiz aholisi talabini
shakllantiruvchi omillar to'g'risidagi fikrimizni davom ettiradigan bo'lsak, shuni
yana bir bor ta'kidlashimiz zarurki, biz o'rganayotgan kategoriya - talabga ta'sir
etuvchi eng muhim omil bu aholi daromadlaridir. Talabning tarkibiga aholining
turmush tarzi va kasb-kori ham jiddiy ta'sir kursatadi. Masalan, shahar aholisi
qishloqnikiga nisbatan o'z daromadlarining katta qismini poyafzal, trikotaj
mahsulotlari, musiqa asboblari va jihozlarni xarid qilishga sarflasalar, qishloq
19

aholisi velosiped, mototsikl, alohida gazlama turlari, rezina poyafzal va
hokazolarga sarflaydilar. Aholi kasb tarkibining talabga bulgan ta'siri pul
daromadlari orqali ko'zga tashlanadi. Bunda turli kasb guruhlarining iqtisodiy
imkoniyatlarini chuqur o'rganish zarur.Respublikamiz qishloq aholisi talabining
xajmi va tarkibi ko'p jihatdan natural (notovar) iste'moli xajmi bilan, ya'ni shaxsiy
foydalanishga bozor vositasisiz keltiriladigan mahsulotlar bilan belgilanadi.
Iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida natural iste'molning solishtirma sig'imi
o'tgan yillardagiga nisbatan o'smoqda. Bunday o'sish kartoshka, tuxum,
sabzavotlar, sut, go'sht mahsulotlarida ancha yuqori.Talabga ta'sir etuvchi omillar
o'rtasida demografik xususiyatlar ham muhim ahamiyatga ega. Ularning ta'siri
bevosita hamda boshqa omillar orqali bo'lishi mumkin. Aholining yosh tarkibi va
oila a'zolarining soni singari demografik omillar talabning xajmi va tarkibi
bo'yicha shakllanishiga ta'sir kursatadi. Talab tarkibiga shahar va qishloq aholisi
soni o'rtasidagi nisbat jiddiy darajada ta'sir kursatadi, chunki aholi bu toifalarining
iste'mol darajasi bir-biridan farq qiladi.Talabga ta'sir etuvchi demografik omillar
qatorida oila tarkibi alohida ajralib turishi bejiz emas. Shuni ta'kidlab o'tish joizki,
oila kattalashgan sari iste'mol tovarlarini xarid qilish harajatlari oshib boradi. Shu
bilan birga oila a'zolari soni ortib borgani bilan umumoilaviy foydalaniladigan
tovarlarni xarid qilish uchun sarflanadigan xarajatlar ulushi ko'paymay, aksincha
kamayadi. Oilani talabni shakllantiruvchi omil sifatida tahlil qilganda oila tarkibiga
e'tibor berish muhimdir. Ishlovchilar va ularning qaramog'ida bo'lganlar, bolalar,
ayollar va erkaklarning ulushi, ayniqsa ayollarning oladigan daromadlari talabning
xajmi va tarkibini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi.Yangi ish o'rinlarini
yaratish 2008-2012 yillarda aholi farovonligini yuksaltirish strategiyasini amalga
oshirishda muhim hayotiy ahamiyatga egadir.Ushbu keng qamrovli strategiya
iqtisodiy o'sish xususiyatlarini o'zgartirish, aholi bandligini, jumladan iste'mol,
mahsulotlarni qayta ishlash sanoati, engil sanoat tarmoqlarini jadal rivojlantirish,
kichik korxonalarda mashinasozlik sanoati uchun ehtiyot va butlovchi qismlar
ishlab chikarishni mahalliylashtirish, xizmat kursatish va kasanachilik sohasini
rivojlantirish hisobidan kengaytirish, shuningdek, ayni paytda ijtimoiy hamda
20

iqtisodiy infratuzilmaga, jumladan, qishloq joylarga davlat investitsiyalarini
yo'naltirishni ko'paytirish hisobidan qayta taqsimlash siyosatini mustahkamlash
(faqat maqsadli ijtimoiy transferlar shaklidagina emas) imkonini beradigan qator
strategik choralarni nazarda tutadi.Yuqorida qayd etilganidek, so'nggi yillarda
mamlakatda yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlari ko'zga tashlanmoqda.
Respublikamizda 2020-2022 yillarda YAIM 2,3 barobar ko'paygan bo'lsa, sanoat
ishlab chikarish xajmi 2,7 barobar, jumladan iste'mol mollari ishlab chikarish esa
4,4 barobar oshdi. Ushbu yillarda sanoat mahsulotlari eksport xajmi 4,6 barobar
oshdi. Jami eksport tarkibida sanoat mahsulotlarining ulushi 56,1 %dan 60,4 %ga
ko'tarildi. Sanoatning jadal rivojlanishi hisobiga YAIM tarkibida uning ulushi 14,2
%dan 24 %gacha ko'tarildi.Barqaror yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlarini
ta'minlashda sanoatning hissasi oxirgi yillarda mavjud salohiyatdan orqada
qolmoqda. Prognozlashtirish va makroiktisodiy tadqiqotlar instituti hisob-
kitoblariga ko'ra, 2015 yilda YAIM o'sishini ta'minlashda sanoatning ulushi 13,2 %
bulgan bo'lsa, 2022 yilda 9,6 %ni tashkil etdi. Buning asosiy sababi 2020-2022
yillarda sanoat mahsulotlari ishlab chikarish o'sish sur'atlari YAIM o'sish
sur'atlaridan orqada qola boshladi. Agar ushbu yillarda YAIM o'rtacha yiliga 8,3
%dan oshgan bo'lsa, sanoatda bu kursatkich 7,5 % bo'ldi. Respublikamizda 2022-
2023 yillarda sanoatni rivojlantirish bo'yicha qabul qilingan dasturda 2020 yilda
YAIM tarkibida sanoatning ulushini 28 %ga etkazish nazarda tutilgan. Bu
kursatkichga erishish uchun tarmoqda o'sish sur'ati yiliga 10-12 %dan kam
bo'lmasligi lozim. Yuqori o'sish sur'atlarini ta'minlashda tarmoqda, ayniqsa gaz-
kimyo, kimyo va neft- kimyo, elektrotexnika, oziq-ovqat tarmoqlarida katta
foydalanilmayotgan imkoniyatlar mavjud.Yuqorida qayd etilgan ijobiy natijalar
aholi jon boshiga o'rtacha daromadning o'sishida o'z ifodasini topgan.
Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi bilan uning tarkibi o'zgarib,
tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromad barqaror o'sib borayotgani alohida
e'tiborga molikdir. O'tgan 2012 yilda ushbu kursatkich 51 %ni tashkil qildi,
boshqacha aytganda, odamlar daromadining yarmidan ko'pi birinchi navbatda
tadbirkorlik, kichik va xususiy biznes hisobidan shakllanmoqda.
21

Ana shu davrda aholining banklardagi omonatlari o'sishi 34,6 %ni tashkil
qildi, so'nggi o'n yilda esa 40 barobardan ziyod oshdi. 2018 yilda
mamlakatimizdagi barcha investitsiyalarning 22 % dan ortig'ini aholi
investitsiyalari tashkil etdi.O'zbekistonda aholining eng ko'p ta'minlangan 10 %i va
eng kam ta'minlangan 10 % qatlami daromadlari o'rtasidagi tafovut 2022 yilda
atigi 8,0 barobarni tashkil etdi. Bu jahondagi eng past kursatkichlardan biri bo'lib,
mamlakatimizda jamiyatning keskin tabaqalanishiga yo'l qo'ymaslik borasida olib
borilayotgan ijtimoiy siyosatning samarasidir.Har yili o'tkaziladigan oilalar
byujetini tekshirish natijalariga oid ma'lumotlarning 2022-yildagi tahlili shuni
kursatadiki, kam ta'minlanish muayyan darajada bandlik darajasi bilan bog'liqdir.
Masalan, byudjet tekshiruvlari ma'lumotlariga ko'ra, kam ta'minlangan oilalarning
mehnatga layoqatli a'zolarining atigi 15 %i ish bilan band. Boy oilalarda esa bu
kursatkich 61 %ni tashkil etadi. Bu oilalar turmush darajasini oshirishda bandlik
muhim ahamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi. Aynan shu bois mamlakat
Prezidenti va hukumatining strategiyasiga muvofiq ish bilan bandlikni kengaytirish
yaqin davrda mamlakatni rivojlantirishga doir muhim ustuvor vazifalardan
hisoblanadi.
22

2.3.1-jadval
Oilalar real daromadining oshishi
Yillar O'tgan yilga nisbatan 2022 yilga nisbatan (%)
(%)
2010 124,7 100,0
2011 117,9 117,9
2012 111,4 131,3
2013 101,0 132,7
2014 112,9 149,8
2016 120,2 180,0
2018 144,5 260,1
2019 127,2 250,9
2020 123,0 251,3
2021 123,1 262,2
2022 151,1 274,7
Manba: O'zR. Davlat statistika Qo'mitasi ma'lumotlari Biroq daromadlar
miqdori o'sishining o'rtacha kursatkichi mamlakatdagi turmush darajasini to'la aks
ettira olmaydi. Birinchidan, bu kursatkich daromadlar o'rtasidagi tengsizlikni va
daromadlarning o'sish sur'atidagi tafovutlarni (hududlar va aholi qatlamlari
o'rtasidagi) ifoda etmaydi. Ikkinchidan, ma'lumki, daromad o'tish davri
iqtisodiyotini boshdan kechirayotgan mamlakatlarda turmush darajasining nisbatan
pastroq kursatkichi hisoblanadi va ushbu mamlakatlarda daromad ko'pincha
norasmiy xo'jaliklarda shakllanadi, ya'ni deklaratsiya qilinmaydi. 2020-2022
yillarda erishilgan natijalar tahlili kam ta'minlanish darajasining asta-sekin pasayib
borayotganidan dalolat beradi (27,5 %dan 25,8 %gacha).Xorij tajribasidan
ma'lumki, aholi daromadlarini shakllantirishda "iste'mol savatchasi" muhim
ahamiyat kasb etadi. "Iste'mol savatchasi" - bu aholi fiziologik qobiliyatini tiklash
uchun zarur bo'lgan eng muhim iste'mol tovarlar me'yorining ma'lum davrdagi
qiymatidir. Har bir mamlakatda "iste'mol savatchasi" tarkibi tub aholining
23

demografik, milliy, tarixiy va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
aniqlanadi. Hozirgi paytga kelib, O'zbekiston "iste'mol savatchasi"ga eng muhim
19 xil oziq-ovqat mahsulotlari kiritilgan. Iste'mol savatchasini o'rganishning
iqtisodiy ahamiyati shundan iboratki, uning qiymatidagi o'zgarishlarga qarab,
aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj tabaqalarining daromad miqdorlari oshiriladi
yoki ma'lum darajada (masalan, 50-70 %) indeksatsiya qilinadi. Iste'mol
savatchasidan kelib chiqib, aholining ijtimoiy zaif qatlamlari asosiy daromadlari
indeksatsiya qilinadi.Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni kursatadiki, ularda
inflyatsiya darajasi 3-7 % bo'lganda ish haqi va boshqa to'lovlar indeksatsiya
qilinadi. Shuni ta'kidlash joizki, iqtisodiyotimizda 2022 yili yuqori o'sish sur'atlari
ta'minlanib, aholining real daromadlari 151,1 %ga oshdi, 2018-yilda esa o'tgan
yilgi inflyatsiya darajasi 2022 yildagi 7,0 % o'rniga 6,8 %ni tashkil qildi. Bu
avvalambor qat'iy, shu bilan birga, puxta o'ylangan pul-kredit siyosati va inqirozga
qarshi ko'rilgan samarali chora-tadbirlarimizning natij asidir.Lekin shuni
unutmaslik kerakki, ish haqini minimal miqdorini belgilashda oilalar "iste'mol
savatchasi"ning quyi chegarasi, ya'ni oila a'zolarining asosiy fiziologik, ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy-maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bulgan minimal
iste'mol byudjetidan kelib chiqib belgilanishi muhimdir.Talabga ta'sir kursatuvchi
omillar tarkibi bir xilda bo'lmay, ular vaqt sayin o'zgarib turadi. Demak, bu omillar
muhim ahamiyatga ega. Pulning qadrsizlanishi, xom-ashyo va materiallarning
etishmasligi, tovar zahiralarining kamayishi va boshqalar to'g'risidagi kundalik
axborotlar iste'molchini ko'proq o'ylashga va faolroq harakat qilishga, ba'zi
hollarda, bugungi kun uchun kerak bo'lmagan tovarlarni ham sotib olishga undaydi
. Bu esa talabning xajmiga ta'sir kursatadi. Talabning hajmi esa o'z-o'zidan
istemolning asosiy ko'rsatkichidir.
24

III BOB MAMLAKATIMIZDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN
IQTISODIY ISLOHATLARNI ISTE'MOLGA TA'SIRI
3.1. Iste'mol tavarlarini ishlab chiqarvchi korxonalami qo'llab-quvatlashda
"Mikrokriditbank" ning tutgan o'rni
Prezidentimiz rahbarligida iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi korxonalar
rivojiga keng yo'l ochilgani aholi bandligining oshishi va daromadlari o'sishida
muhim omil bo'lmoqda. Hozir mamlakatimizda ish bilan band aholining 75 %dan
ortig'i aynan kichik biznes sohasida mehnat qilmoqda, tarmoqning yalpi ichki
mahsulotdagi ulushi esa 54,6 %ga etdi. Bu nainki xalqimiz farovonligi
oshayotganidan, balki mamlakatimiz bank-moliya tizimi barqaror ishlayotganidan
ham dalolatdir.Chunki bugun ko'plab rivojlangan davlatlar jahon moliyaviy
inqirozining salbiy oqibatlari bilan kurashayotgan bir paytda O'zbekiston bank-
moliya tizimi ishonchli faoliyat yuritib, mamlakatimizni taraqqiyot va demokratik
o'zgarishlar sari faol harakatlantiruvchi kuch - o'ziga to'q ijtimoiy qatlamni
shakllantirishga faol va salmoqli hissa qo'shmoqda.2022 yilda O'zbekiston bank
tiziminingjami kapitali 24,3 %ga, so'nggi uch yilda esa ikki barobar ko'paydi.
Hozir kapitalning yetarlilik darajasi 24 %dan oshdi, bu qabul qilingan umumiy
xalqaro standardardan uch barobar ortiqdir. 2012 yilda bank tizimining likvidligi
65 %dan ortdi, bu talab etiladigan minimal darajadan ikki barobar ko'pdir.
2020 yilning I choragi davomida O'zbekiston banklari tomonidan kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga ajratilgan kreditlar xajmi 2012 yilning
shu davriga nisbatan 1,4 barobar oshib, 1,6 trillion so'mni tashkil etdi. Ayni vaqtda
jami moliyaviy xizmatlar tarkibida bevosita bank xizmatlarining ulushi 87,1 %ni
tashkil etayotgani ham bu borada izchillik bilan amalga oshirilayotgan ishlar
ko'lamining naqadar kengligini kursatib turibdi.Tadqiqotlar natijalari xususiy
tadbirkorlar tomonidan banklarning umumiy faoliyati yuqori baholanayotganini
ko'rsatdi. Deyarli barcha ishtirokchi buni jahon moliyaviy inqirozining salbiy
ta'sirlariga qaramay, O'zbekiston bank tizimi ishonchli va barqaror
rivojlanayotgani, xorijiy moliyalashtirish manbalariga qaram emasligi, davlat
25

qarzining kamligi va tashqaridan qarz olishga ehtiyotkorlik bilan yondashish kabi
xususiyatlari bilan izohlagan.Banklaming mikromoliyaviy xizmatlaridan
foydalanish darajasini aniqlash maqsadida berilgan savollar dehqon va fermer
xo'jaliklariga "Agrobank", yakka tartibdagi va oilaviy tadbirkorlar, mikrofirma va
kichik korxonalar uchun esa "Xalq banki" va "Mikrokreditbank" Aliallarining bu
boradagi xizmatlaridan foydalanish afzal ekanini ko'rsatdi.Mamlakatimiz banklari
tomonidan kasb-hunar kollejlari bitiruvchilarining biznes-loyihalarini
moliyalashtirishga ajratilayotgan imtiyozli kreditlar yoshlarga tadbirkorlik
faoliyatini yo'lga qo'yishlariga, qo'shimcha ish o'rinlari yaratilishiga katta hissa
qo'shayotganini 92,4 % ishtirokchi ta'kidlagan.Tadqiqotlar tijorat banklari
tomonidan ayollarning biznes-loyihalari izchil moliyalashtirilayotgani
mamlakatimiz xotin-qizlarining oila va jamiyatdagi o'rni mustahkamlanishiga
xizmat qilayotganini ko'rsatdi. Bugungi kunda tijorat banklari tomonidan shaxsiy
yordamchi va dehqon xo'jaliklariga ajratilayotgan mikrokreditlar qishloq
taraqqiyoti va farovonligida muhim omil bo'layotgani so'rovda alohida
ta'kidlangan. Ishtirokchilarning aksariyati (96,5 %i) buning natijasida qishloqlarda
yashayotgan minglab odamlar shaxsiy tomorqasida aholi iste'moli uchun
mo'ljallangan mevali daraxtlar va uzum ko'chatlari ekib, ixcham issiqxonalar,
parrandachilik va asalarichilik xo'jaliklari tashkil etayotgani hududlarda aholini ish
bilan ta'minlash va oilalar turmushini yanada obod etishda katta ahamiyatga ega
ekanini qayd etgan.So'rovda ishtirok etgan barcha tadbirkor iste'mol tovarlari
ishlab chikaruvchi korxonalarni qo'llab-quvvatlashga oid huquqiy hujjatlarda
belgilangan imtiyoz va qulayliklar, kredit ajratish tartib-qoidalarini tushuntirish
yuzasidan joylarda o'tkazilayotgan amaliy uchrashuv va seminarlarda muntazam
qatnashib kelayotganini aytgan.Ishtirokchilar banklarda tashkil etilgan "Ishonch
telefon"larining faoliyatiga ham ijobiy baho bergan. Bu iste'mol tovarlari ishlab
chikaruvchi korxonalarda yuzaga kelayotgan masalalarni tezkor hal etish, tegishli
maslahatlar olish imkoni sifatida baholangan."Ijtimoiy fikr" markazi so'rovi
natijalari O'zbekiston bank tizimining iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi
korxonalarni rivojlantirish yo'lida olib borayotgan faoliyatiga jamoatchilik yuqori
26

baho berayotganini kursatdi. Bu zamonaviy va qulay bank xizmatlarini keng joriy
etish, sohadagi faoliyatni yanada samarali tashkil etish yuzasidan aniq taklif va
tavsiyalar ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. Zero, xalqimiz bunyodkorlik
salohiyatining izchil qo'llab- quwatlanishi mamlakatimizni yanada jadal
rivojlantirishga, O'zbekistonda har bir oila, har bir fuqaro farovonligini
ta'minlashga xizmat qiladi.Ma'lumki, mamlakatimizda 2018 yilga «Obod turmush
yili» deya nom berilib, bu borada qabul qilingan Umumdavlat dasturiga asosan
tijorat banklari zimmasiga iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi korxonalarni,
fermerlikni yanada rivojlantirish, ish bilan bandlikni, aholi farovonligi va real
daromadlarining izchil o'sishini ta'minlash, xalq turmush darajasi va sifatini
oshirish, munosib uy-joylar va ijtimoiy-maishiy sharoitlar yaratish bilan bog'liq
mas'uliyatli vazifalar yuklatildi.Bugungi kunda iste'mol tovarlari ishlab
chikaruvchi korxonalar mamlakatimiz taraqqiyotida, awalambor, xalqimiz uchun
munosib hayot barpo etish, murakkab va mas'uliyatli vazifalarni amalga oshirishda
hal qiluvchi o'rin va ta'sirga ega bo'lib bormoqda. E'tiborlisi, ishbilarmonlar o'z
mehnati ortidan munosib turmush sharoitini yaratib, jamiyat farovonligini
ta'minlashda salmoqli ulush qo'shmoqda. Zero, iste'mol tovarlari ishlab
chikaruvchi korxonalar iqtisodiyotning tez o'zgaruvchan bozor talablariga javob
beradigan zamonaviy tuzilmalarini shakllantirishda, yangi ish o'rinlari tashkil
qilish va aholi daromadlarini oshirishda muhim ahamiyatga ega ekani bilan
e'tiborlidir.Tijorat banklari doimiy ravishda iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi
korxonalarni, ayniqsa, oilaviy tadbirkorlikni moliyaviy qo'llab-quwatlash, ta'lim
muassasalari bitiruvchi yoshlarining biznes rejalarini moliyalashtirish masalalariga
katta e'tibor qaratib kelmoqda.Ushbu tamoyil joriy yilda ham davom ettirilmoqda.
Iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi korxonalarni moliyaviy qo'llab-quvvatlashga,
avvalambor, ularning biznes loyihalarini imtiyozli shartlar asosida kreditlashga
yuksak ahamiyat berilyapti.Joriy yilda iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi
korxonalarga barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan 6 trln. so'm miqdorida
mablag'lar yo'naltirish yuzasidan zarur choralar ko'rilmoqda. Mazkur resurslarning
1,2 trln. so'mini mikrokreditlar tashkil etib, bunda kasb-hunar kollejlari
27

bitiruvchilarining biznes rejalarini imtiyozli shartlar asosida moliyalashtirish uchun
53,5 mlrd. so'mdan ortiq mablag'lar yo'naltiriladi.Oilaviy biznes, xususiy
tadbirkorlik va hunarmandchilikni rivojlantirishga ajratiladigan mikromoliyaviy
xizmatlar miqdori 110,1 mlrd. so'mni tashkil etadi. Shu bilan birga, qishloq
xo'jaligi mahsulotlari yetishtirish va qoramol sotib olish uchun shaxsiy yordamchi
hamda dehqon xo'jaliklariga 106 mlrd. so'm, ayollar tadbirkorligini har tomonlama
rivojlantirish va moliyaviy qo'llab-quwatlash uchun 540 mlrd. so'm miqdorida
kredit mablag'lari ajratish rejalashtirilmoqda.Joriy yilda tijorat banklarining 155,3
mlrd. so'mlik kredit mablag'lari evaziga respublikamizning ishchi kuchi ko'p
bo'lgan 8 ta tumanida xomashyoni chuqur qayta ishlagan holda, to'liq ishlab
chikarish sikli bilan to'qimachilik komplekslari barpo etiladi, 45 ta tumanida esa
tikuvchilik-trikotaj mahsulotlari tayyorlaydigan ixcham zamonaviy ishlab
chikarishlar tashkil qilinadi. O'tkan yil respublikamiz bo'yicha qishloq xo'jalik
mahsulotlarini qayta ishlovchi va iste'mol oziq-ovqat tovarlari ishlab chikarishni
ko'paytiruvchi yangi korxonalar barpo etish, mavjudlarini rekonstruktsiya va
modernizatsiya qilish bo'yicha 288 loyiha amalga oshirildi. Ushbu maqsadlarga
tijorat banklari 47 mlrd. so'm ajratgan.Bundan tashqari, tijorat banklarining 145,9
mlrd. so'm kreditlari hisobiga respublikaning har bir qishloq tumanida kamida 10
ta parrandachilik xo'jaligi, 500 asalari oilasi, har bir mintaqada kamida 30-40 ta
baliqchilik xo'jaligi tashkil etiladi. Natijada o'n minglab qishloq aholisi doimiy ish
bilan ta'minlanadi.Banklar so'nggi paytda qishloq infratuzilmasini o'zgartirish
jarayonlarida ham faol ishtirok etmoqda. 2014 yil uchun qishloq mavzelarida
zamonaviy savdo- maishiy va boshqa turdagi xizmat kursatish obyektlarini
yaratish uchun 16 mlrd. so'm atrofida kredit ajratish mo'ljallanmoqda. Shu bilan
birga, qishloqlarda yashovchi aholining uzoq muddat foydalaniladigan mahalliy
uy-ro'zg'or buyumlarini sotib olishi uchun ajratiladigan iste'mol kreditlari miqdori
1,3 barobar oshirish rejalashtirilganBir so'z bilan aytganda, tijorat banklari keng
ko'lamli iqtisodiy islohotlarda faol ishtirok etish hamda iste'mol tovarlari ishlab
chikaruvchi korxonalarni moliyaviy qo'llab-quvvatlash orqali mamlakatimizda
aholi turmush farovonligini oshirishga qaratilgan ustuvor vazifalar ijrosiga, aholi
28

bandligini ta'minlash va yangi ish o'rinlari tashkil qilishga munosib hissa qo'shib
kelmoqda.
3.2. Joriy yildagi iste'mol ko'rsatkichlari
Mamlakatimizda iste'mol tovarlari ishlab chiqarishni tubdan oshirish bo'yicha o'z
vaqtida ko'rilgan chora-tadbirlar ham amaliy samarasini bermoqda.O'tgan yili ana
shunday tovarlar ishlab chiqarishning o'sish hajmi 14,4 foizni tashkil etdi va yalpi
sanoat hajmida ularning ulushi 35,5 foizga yetdi. Bunday tovarlarning
raqobatdoshligi nafaqat ichki bozorda, balki tashqi bozorda ham tobora ortib
bormoqda.Hech shubhasiz, bu borada sanoat kooperatsiyasi asosida tayyor
mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni
mahalliylashtirish ko'lamini kengaytirish bo'yicha bajargan ishlarimiz muhim rol
o'ynadi.So'nggi 3-yilda mamlakatimizda mahalliylashtirilgan mahsulotlar ishlab
chiqarish hajmi qariyb ikki barobar oshdi. Faqat o'tgan yilning o'zida 455 ta
korxonada mahalliylashtirish dasturi asosida 1 ming 140 ta loyiha amalga oshirildi.
Buning natijasida ishlab chiqarish hajmi 1,2 barobar ko'paydi va import o'rnini
bosish bo'yicha yakuniy samara 5 milliard 300 million AQSh dollarini tashkil etdi.
29

3.3.1-jadval
Iste’mol tavarlarini ishlab chiqarishning o’sish suratlari
(o'tgan yilga nisbatan foiz)
2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
1 Jami iste'mol
tavarlari
Shu jumladan: 120.7 118.6 117.7 113.9 112.4 111.1 107.8
2 Oziq- ovqat
mahsulotlari 116.8 111.4 120.2 105.7 110.2 116.4 108.7
3 Nooziq ovqat
mollari 121.9 122.6 115.0 119.5 114.0 108.9 108.1
4 Yengil sanoat
mollari 98.1 107.2 106.5 119.0 133.5 120.9 116.2
5 Aroq-vino
mahsulotlari
va pivo 134.8 120.9 131.1 112.6 109.7 103.7 102.1
Manba: O'zbekiston Respublikasi davlat statistika qo'mitasi ma'lumoti
Mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8 foizga o'sdi, sanoat mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmi 8,8 foizga, qishloq xo'jaligi - 6,8 foizga, chakana savdo aylanmasi
- 14,8 foizga oshdi. Inflyatsiya darajasi prognoz ko'rsatkichidan past bo'ldi va 6,8
foizni tashkil etdi.
O'tgan yil yakunlariga ko'ra, tashqi davlat qarzi yalpi ichki mahsulotga
nisbatan 17 foizni, eksport hajmiga nisbatan qariyb 60 foizni tashkil etdi. Bu
avvalambor xorijiy investitsiyalar va umuman, chetdan qarz olish masalasiga
chuqur va har tomonlama puxta o'ylab yondashish natijasidir.
2020-yilda iqtisodiyot sohasidagi soliq yuki 21,5 foizdan 20,5 foizga,
jismoniy shaxslar uchun daromad solig'ining eng kam stavkasi 9 foizdan 8 foizga
tushirilganiga qaramasdan, davlat byudjeti yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,3 foiz
30

profitsit bilan bajarildi.Yuqoridagi fikrlarning mantiqiy davomi sifatida yalpi
milliy mahsulot(YAMM) va yalpi ichki mahsulot(YAIM)larning yuqori da joriy
yildagi qiymat ko'rsatkichlariga to'htalgan bo'lsak, endilikda ularning oldingi
yillardagi statistikasini malum jadval ko'rinishida ko'rsatsak:
3.3.2-jadval
YAMM va YAIM o'rtasidagi tarkibiy nisbatlar
Davlat byudjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy sonaga yo'naltirilgan xarajatlar
yuqori darajada saqlanib qoldi va umumiy xarajatlarning 59,3 foizini tashkil etdi.
Mamlakatimiz iqtisodiyotida yuz berayotgan jiddiy sifat o'zgarishlari alohida
e'tiborga sazovordir.Yurtimizda qabul qilingan 2020-2022-yillarda sanoatni
ustuvor darajada rivojlantirish dasturi va ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish,
texnik va texnologik yangilashga doir tarmoq dasturiarining izchil amalga
oshirilishi natijasida sanoat tarkibida yuqori qo'shimcha qiymatga ega bo'lgan,
raqobatdosh mahsulotlar tayyorlayotgan qayta ishlash tarmoqlarining o'rni tobora
ortib bormoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan sanoat
31

mahsulotlarining 78 foizdan ortig'i aynan ana shu tarmoqlar hissasiga to'g'ri
kelmoqda.2022-yilda yuqori texnologiyalarga asoslangan mashinasozlik va
metallni qayta ishlash sanoati 121 foizga, qurilish materiallari sanoati 113,6 foizga,
yengil sanoat 113 foizga va oziq-ovqat sanoati 109 foizga o'sgani misolida buni
yaqqol ko'rish mumkin.Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev yil yakunlari hisoboti
orqali bu ko'rsatkichlar zamirida ya'ni makro va mikro iqtisodiyotlardagi
iste'molning barcha turlari, barcha sohalaridagi yutuqlar zamirida katta mashaqqat,
ulkan mehnatlar yotganliklarini bot bot ta'kidlar ekan: barchamiz bir yoqadan bosh
chiqarib, belimizni mahkam bog'lab, har birimiz o'z joyimizda astoydil mehnat
qilsak, Vatanimiz ravnaqi va taraqqiyotiga munosib hissamizni qo'shsak, men
ishonaman - oldimizda turgan vazifalar qanday ulkan va murakkab bo'lmasin, biz
o'z ko'zlagan ezgu marralarimizga albatta erishamiz. Shu yo'lda barchangizga
sihat-salomatlik, kuch-g'ayrat va omad tilayman."- degan so'zlar bilan
yakunladilar.
32

Xulosa
Kurs ishini bajarishdan shunday xulosaga kelindiki, iste'mol - jamiyat
iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va ishlab
chiqarish omillari (ishchi kuchi)dan foydalanish jarayonidir. Milliy iqtisodiyotda
yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya'ni milliy daromad iste'mol va jamg'arma
maqsadlarida sarflanadi. Buni keng ma'noda talqin qiladigan bo'sak, iste'mol
jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va
xizmatlardan foydalanishni anglatib, unumli va shaxsiy istemolga ajraladi.
Zamonaviy jahon xo'jaligi vujudga kelmasdan oldin ham xalqaro iqtisodiy
munosabatlar (asosan savdo ko'rinishda) mavjud bo'lib, bunda asosiy e'tibor
iste'mol tavarlariga qaratigan. Iste'mol va jamgarma hajmi hamda unga ta'sir
ko'rsatuvchi omillar o'rtasidagi bo'g'liqlik iste'mol va jamg'arma funksiyasi
deyiladi. Bu funksiyani bayon etishda klassik iqtisodchilar va keynschilarning
nuqtai nazarlari farqlanadi. Klassik iqtisodchilarning fikriga ko'ra, kishilar o'z
mablag'larini qo'shimcha daromad keltirgan taqdirdajamg'armagayo'naltirishga
harakat qiladilar. Shunga ko'ra, banklarning real foiz stavkasi qanchalik yuqori
bo'lsa, ularning jamg'armaga qiziqishlari shu qadar kuchli bo'ladi, ya'ni jamg'arma
real foiz stavkasining o'sib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. Aholi daromadlari
iste'mol va jamg'arma mablag'larining yig'indisidan iborat ekan, real foiz
stavkasining o'sishi bilan iste'mol kamayib, pasayishi bilan esa ko'payib boradi.
Boshqacha aytganda, klassik iqtisodchilar fikriga ko'ra iste'mol real foiz
stavkasining pasayib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. J.M. Keyns klassik
iqtisodchilarning bu fikriga qarshi chiqib, uy xo'jaliklarining iste'mol sarflari real
foiz stafkasiga u qadar bog'liq emasligini, kishilar uchun hamma vaqt joriy
iste'molning kelgusidagi iste'moldan afzalligini takidlaydi. U iste'mol sarflari
darajasiga ta'sir ko'rsatuvchi asosiy omil sifatida uy xo'jaliklarining joriy
daromadlarini ko'rsatadi.Iste'molchilarning daromadlari qanchalik o'sib borgan sari
ularning jamg'arishga bo'lgan moyilliklari shunchalik oshib boradi.Aholi
daromadlarini shakllantirishda "iste'mol savatchasi" muhim ahamiyat kasb etadi.
33

"Iste'mol savatchasi" - bu aholi fiziologik qobiliyatini tiklash uchun zarur bo'lgan
eng muhim iste'mol tovarlar me'yorining ma'lum davrdagi qiymatidir.
Har bir mamlakatda"iste'mol savatchasi" tarkibi tub aholining demografik, milliy,
tarixiy va boshqa xususiyatlaridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Hozirgi paytga
kelib, O'zbekiston "iste'mol savatchasi"ga eng muhim 19 xil oziq-ovqat
mahsulotlari kiritilgan. Iste'mol savatchasini o'rganishning iqtisodiy ahamiyati
shundan iboratki, uning qiymatidagi o'zgarishlarga qarab, aholining ijtimoiy
himoyaga muhtoj tabaqalarining daromad miqdorlari oshiriladi yoki ma'lum
darajada (masalan, 50-70%) indeksatsiya qilinadi. Iste'mol savatchasidan kelib
chiqib, aholining ijtimoiy zaif qatlamlari asosiy daromadlari indeksatsiya qilinadi.
Ish haqini minimal miqdorini belgilashda oilalar "iste'mol savatchasi"ning quyi
chegarasi, ya'ni oila a'zolarining asosiy fiziologik, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-
maishiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bulgan minimal iste'mol byudjetidan
kelib chiqib belgilanishi muhimdir. Chunki bu ijtimoiy ishlab chikarishning asosiy
omili - ishchi kuchini takror ishlab chikarishni zaruriy sharti bo'lib, ijtimoiy adolat
tamoyilining amalga oshishiga yordam beradi.Tahlillarimiz kursatishicha,
respublikamizda kundalik iste'mol tovarlarining asosiy qismini aholining
iste'mollarga bo'lgan talabi tashkil etadi. Iste'mol tovarlari iqtisodiy kategoriya
sifatida qishloq xo'jaligi, iste'mol sanoati tarmoqlari, shuningdek, qishloq xo'jalik
mahsulotlarini sotib olinishini va iste'molchilarga sotilishini tashkil etuvchi
xo'jaliklar o'rtasidagi ayirboshlash munosabatlarining majmuasini aks ettiradi.
Iste'mol ko'rsatkichlari to'g'risida umumiy xulosaga keladigan bo'lsak buni joriy
yildagi iste'mol ko'rsatkichlari bilan fikrimizni dalilladik. Prezidentimiz
rahbarligida iste'mol tovarlari ishlab chikaruvchi korxonalar rivojiga keng yo'l
ochilgani ham aholi bandligining oshishi va daromadlari o'sishida muhim omil
bo'lmoqda.
34

Foydalangan adabiyotlar ro`yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ta'lim to‘g‘risida. 2020 yil 23 sentyabr
O‘RQ-637-son.
3. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Innovatsion faoliyat to‘g‘risida.
Toshkent sh., 2020 yil 24 iyul, O‘RQ-630-son.
4. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Ilm-fan va ilmiy faoliyat to‘g‘risida.
Toshkent sh., 2019 yil 29 oktyabr, O‘RQ-576-son
5. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida.
Toshkent sh., 2016 yil 13 aprel, O‘RQ-404-son.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. “Raqamli O‘zbekiston -
2030” strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida. Toshkent sh., 2020 yil 5 oktyabr, PF-6079-son.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2022-2026 yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida. Toshkent
sh., 2022 yil 28 yanvar, PF-60-son.
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis
Senati va Qonunchilik palatasiga Murojaatnomasi. 2020 yil 24 yanvar. //Xalq
so‘zi, 2020 yil 25 yanvar. 19-son.
9. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017.
10. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – Toshkent:
“O‘zbekiston” NMIU, 2017.
11. Mirziyoyev Sh.M. erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017.
12. Gulyamov S.S., Ayupov R., Abdullayev A.M. Raqamli iqtisodiyotda
blokcheyn texnologiyalari. –T.: TMI, 2019.
13. Gulyamov S.S. Aql kapitalini rivojlantirish uchinchi renesansning eng ustuvor
vazifalaridan sanaladi//Xalq so‘zi, 2022 yil 5 aprel, № 70 (8132).
14. http://www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumati portali.
35

15.Shodmonov Sh.,Alimov R.,Jo’rayev T. Iqtisodiyot nazariyasi.Toshkent-Moliya-
2014.
16. Abdullayev Y. Bozor iqtisodiyoti asoslari.Toshkent. 2017-yil.
17. Ishmuhamedov A.E., Sitdikova L. A.,Ishmuhamedov L.,Sunnatov M.N.Bozor
iqtisodiyoti va biznes asoslari.Toshkent.2004-yil.
18. O’lmasov Ahmadjon “Bozor iqtisodiyotiga o’tish”. O’zME.Birinchi jild. 2016-
yil.
19 .Gulyamov S.S. Aql kapitalini rivojlantirish uchinchi renesansning eng ustuvor
vazifalaridan sanaladi//Xalq so‘zi, 2022 yil 5 aprel, № 70 (8132).
20. http://www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi sayti.
21. http://www.edu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va
innovatsiyalar vazirligi sayti.
22. http://www.mf.uz - O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi sayti.
23. http://www.norma.uz – Axborot-huquqiy portal
24. http://www.ifac.org – Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi sayti
25. http://www.ziyonet.uz – Ta'lim portali sayti
36

Iste'mol va uning hajmiga ta’sir etuvchi omillar

Купить