IX-XI asrlarda Germaniya Italiya Ispaniya kurs ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	73.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

IX-XI asrlarda Germaniya Italiya Ispaniya kurs ishi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................... 2-3
I BOB. IX-XI ASRLARDA ITALIYA VA ISPANIYA
1.1 Italiyada siyosiy tarqoqolik va feodal munosabatlarning vujudga kelishi
…………………………………………………………………………….. 4-10
1.2 IX-XI asrlarda Ispaniyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi …….... 11-18
II BOB. IX-XI ASRLARDA GERMANIYA
2.1 Saksoniya sulolasining hokimiyatga kelishi …….………………………. 19-22
2.2 Imperiyaning tashqi va ichki siyosati ………………………………...….. 23-30
XULOSA …………………………………………………………………… 31-34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………35-35
1

KIRISH
Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz
hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus,
bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb
bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari
asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin
o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va
tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda.
Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy
ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix
ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo,
O‘zbekistonda tarix fanini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab
chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni
rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy muassasa etib belgilash kerak”, — dedi
Prezident.
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyev
ta’kidlaganlaridek: “Tashqi siyosatimizning asosini tinchlikparvarlik, boshqa
davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, yuzaga keladigan ziddiyat va qarama-
qarshiliklarni faqat tinch, siyosiy yo‘l bilan hal etish, barcha xorijiy davlatlar va
jahon hamjamiyati bilan amaliy hamkorlik tashkil etadi. Mamalaktimiz hech
qanday harbiy-siyosiy bloklarga qo‘shilmaydi, boshqa davlatlarning harbiy baza va
obyektlari O‘zbekiston hududida joylashishiga, shuningdek, harbiy
xizmatchilarimizning mamlaktimiz hududidan tashqarida bo‘lishiga yo‘l
qo‘yilmaydi. Biz tashqi siyosatni amalga oshirishda barcha davlatlar, birinchi
navbatda, qo‘shni mamlakatlar bilan do‘stona munosabatlar va o‘zaro manfaatli
hamkorlikni yanada mustahkamlashni o‘zimizning birinchi darajali vazifamiz deb
bilamiz. Aynan shunday siyosatni davom ettirishni bugungi kunda dunyoda
2

vujudga kelayotgan murakkab vaziyatning o‘zi taqozo etmoqda”. 1
Kurs ishining obyekti: Germaniya, Italiya va Ispaniya davlatlari va xalqlari
tarixining IX–XI asrlardagi rivojlanish bosqichlari.
Kurs ishining predmeti. IX–XI asrlarda Germaniya, Italiya va Ispaniya
hududlarida yuz bergan tarixiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi IX–XI asrlarda
Germaniya, Italiya va Ispaniya hududlarida sodir bo‘lgan siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy jarayonlarni tarixiy manbalar asosida tahlil qilish, bu
davrdagi davlatlararo munosabatlar, ichki siyosiy kurashlar va feodal tizimning
shakllanish xususiyatlarini ochib berishdan iborat.
Kurs ishining vazifasi.
1. IX–XI asrlarda G‘arbiy Yevropadagi umumiy tarixiy vaziyatni o‘rganish.
2. Germaniya imperiyasining shakllanishi va uning siyosiy tuzilishini tahlil
qilish.
3. Italiyadagi siyosiy bo‘linishlar va Papa hokimiyatining kuchayishini
o‘rganish.
4. Ispaniyada musulmonlar (Umaviylar) va nasroniylar o‘rtasidagi
kurashlarni tahlil qilish.
5. Ushbu hududlarda feodalizmning rivojlanish xususiyatlarini solishtirish.
6. Madaniy hayot va diniy harakatlarning jamiyat taraqqiyotiga ta’sirini
ko‘rsatish.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, to‘rt paragrafni o`z ichiga olgan ikki bob,
xulosa hamda foydalangan adabiyotlardan iborat.
1
Shavkat Mirziyoyev Milliy Taraqqiyot Yo’limizni Qat’iyat Bilan Davom Ettirib, Yangi Bosqichga Ko’taramiz. T .
“ O ’ zbekiston ” - 2017. 91-92 B .
3

I BOB. IX-XI ASRLARDA ITALIYA VA ISPANIYA
1.1 Italiyada siyosiy tarqoqolik va feodal munosabatlarning vujudga
kelishi
IX-XI asrlarda Italiyaning iqtisodiy va siyosiy taraqqiyoti butun o‘rta asr
davomida Italiya g oyat notekis rivojlangan bir mamlakat edi. Uning engʻ
rivojlangan qismi shimoliy rayonlar, ya’ni Lombardiya regioni va Toskana
shaharlari edi. Bu yerda eng yirik savdo shahar-republikalari - Genuya va
Venetsiya bor edi. Eng yuqori sanoat taraqqiyoti darajasiga erishgan shaharlar
orasida Milan va Florensiya ajralib turardi.Italiya markazi - Papa viloati yoki
Papa davlati deb atalgan bir qoloq tumani edi. Bu yerda rivоjlangan
hunarmandchilik ham, savdo-sotiq ham yo‘q edi. Mahalliy aholining bir qismi
dehqonchilik bilan kun kòrardi, bir qismi ziyoratchilarga va Rim Cherkovining
kòp sonli ruhoniylariga xizmat qilardi. Italiyaning janubi ikkala Sitsiliya Corolla
Liga - Shtaufenlar halokatidan keyin Fransiya feodallari hukmronliga ostiga òtgan
edi.Qishloq jamoalari. Shaharlarning siyosiy va iqtisodiy ta’sirining kuchayishi,
feodallar hokimiyatining zaiflashishi Italiyada Lombard davridan beri saqlanib
qolgan qishloq jamoalarining tiklanishiga olib keldi.
XI-XII asrlarda jamoalarda o‘tloqlar, yaylovlar, o‘rmonlar, cho‘l erlar,
kamroq haydaladigan erlar bor edi. Yerdan foydalanganlik uchun ular feodalga
chinsh to laganlar, lekin berishlari, ijaraga berishlari va hatto sotishlari ham
ʻ
mumkin edi. XII asr oxiriga kelib. ko‘p jamoalar senyorlarga qarshi kurashdan
g‘olib chiqib, o‘zini o‘zi boshqarishga erishadi. Bu davrda shaharlar ko‘pincha
dehqon jamoalariga umumiy dushman bo‘lgan feodallarga qarshi kurashda yordam
bergan. Ularning yordami bilan dehqon jamoalari ustidan sud hokimiyati va ayrim
feodal soliqlarini undirish huquqi feodallardan tortib olindi 2
.
Feodallar hokimiyatidan xalos bo‘lgan qishloq jamoalari esa to‘liq
mustaqillikka erisha olmadilar yoki juda qisqa vaqt ichida undan bahramand
bo‘lmadilar. Qoidaga ko‘ra, ular tez orada qo‘shni shaharlar tomonidan o‘z
2
Н.Г.Чернишевского История Средних Веков Том 1. 1977. 260-263 Б.
4

nazoratiga olingan. Shahar, go‘yo qishloq jamoalarining o‘rnini ularning sobiq
feodallariga almashtirdi. Shu bilan birga, shaharlar qishloq jamoalarining
muxtoriyatini tan oldilar. Qishloq jamoalarining feodallar hukmronligidan
shaharlar hukmronligiga o‘tishi, garchi bu ularni qishloq hozir shahar
bo‘ysundirayotgan ekspluatatsiyadan qutqarmagan bo‘lsa-da, umuman olganda
ijobiy rol o‘ynadi, chunki shahar. progressiv iqtisodiy taraqqiyot markazi edi.
Qishloq okrugining shahar-davlat tarkibiga qo‘shilishi Shimoliy va Markaziy
Italiyaning aksariyat mintaqalarida tovar-pul munosabatlarining yanada va hatto
tezroq rivojlanishiga va dehqonlarning shaxsiy qaramlikdan xalos bo‘lishiga
yordam berdi.
XII-XIV asrlarda. qishloq jamoalari qishloq jamoalariga — o zini o ziʻ ʻ
boshqaradigan jamoalarga aylanmoqda. Ular shahar kommunalari singari
mansabdor shaxslarni (konsullarni) sayladilar, o‘zlarining moliyaviy va sud
apparatlarini yaratdilar, hatto kommunaning butun hayotini tartibga soluvchi
qonun chiqaruvchi dekretlar - nizomlar chiqardilar. Papa davlatlari. Markaziy
Italiyaning salmoqli qismini egallagan. 3

Papa davlatlarining rivojlanishi boshqacha tarzda davom etdi. Rim
papalarining dunyoviy davlati shulardan biri ediMilaning vayron qilinishi va nemis
bosqinchilari tomonidan mamlakatning talon-taroj qilinishi butun Italiyada
g‘azabni keltirib chiqardi va imperator tomonidan tayinlangan podestalar
allaqachon mezbonlik qilgan shaharlarda qarshilik ruhini ko‘tardi. 1167 yilda
Lombard ligasi tashkil topdi, unga yangi tiklangan va qayta tiklangan Milan,
Mantua, Ferrara, Cremona, Breshiya va boshqa shaharlar kirdi. Sitsiliya va
Venetsiya qirolligi shimoliy Italiyada imperiya mavqeini mustahkamlashdan
qo‘rqib, imperatorga qarshi ittifoqqa tortildi.
Bu davrda feodal Yevropa ustidan hukmronlik uchun imperiya bilan
kurashgan papalik ham Lombard shaharlari ligasini qo llab-quvvatladi. Shunday
ʻ
qilib, nemis feodal bosqinchilariga qarshi kurash umumitaliya ahamiyatiga ega
3
Jahon tarixi. Yevropa mamlakatlari V-XV asrlarda (T.Salimov). T. 2020. 147 b
5

bo‘ldi; uning natijasi butun mamlakat taqdirini hal qildi. Lombardlar ligasi yangi
nemis bosqinlariga qarshi to siq sifatida Po daryosi o tish joyida Alessandriyaʻ ʻ
qal asini (Papa Aleksandr III nomi bilan atalgan) qurdi. Fridrix Alp tog‘larini
ʼ
beshinchi marta kesib o‘tganida, u bu qal’ani egallay olmadi. Legnano jangida
(1176) Lombard ligasidan to‘liq mag‘lubiyatga uchragan Frederik papaga taslim
bo‘lishga majbur bo‘ldi. 1183 yilda Konstansada papa va imperator o‘rtasida
tuzilgan tinchlik shartnomasidan so‘ng, Ronkal farmonlari asosan bekor qilindi va
Italiya shimolidagi shaharlarning barcha kommunal erkinliklari tiklandi.
Imperiyaning mag‘lubiyati papa hokimiyatini siyosiy jihatdan sezilarli darajada
mustahkamladi. Kommuna shaharlarining nemis feodallariga qarshi kurashdagi
g‘alabasi Italiyani yot qulligidan qutqarib, keyingi asrlarda mamlakatning ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy gullab-yashnashiga xizmat qildi 4
.
Dolchino qo‘zg‘oloni. Hatto XIII asrda ham Italiyaning shimoli-g‘arbiy
qismidagi dehqonlar muhitida zerikarli norozilik kuchaydi, bu valdenslar va
katarlarning keng tarqalgan bid’atlarida va boshqa sektalarda mafkuraviy ifodasini
topdi. XIII asrning so‘nggi o‘n yilliklarida Parma mintaqasida yangi sekta paydo
bo‘ldi - rohib Segarelli boshchiligidagi «havoriy birodarlar . “Apostol birodarlar”
sektaga qo‘shilgach, o‘z mulklarini jamiyatga berib, dehqonlar va shahar
kambag‘allarini xo‘jayinlarga itoatsizlikka chaqirdilar. Rim papasi ularning
faoliyatini taqiqladi va 1300 yilda Segarelli Parmada bid’atchi sifatida qo‘lga
olindi va yoqib yuborildi. Uning shogirdi va izdoshi, fransisk monastirining sobiq
novice Dolcino o‘z g‘oyalarini targ‘ib qilishda davom etdi. U mulkdan voz
kechishga chaqirdi va qo‘shimcha ravishda o‘zini boyliklari bilan bulg‘angan
katolik cherkovini tugatishni talab qildi. «Rim - bu buzuqlik uyasi, - dedi u, - va
Papa - Dajjol!» U o‘z tarafdorlariga murojaat qilib, shunday dedi: “Bizning uyimiz
yo‘q va sadaqadan qolgan narsalarni o‘zimiz bilan olib ketishimizga ruxsat yo‘q.
Shuning uchun bizning hayotimiz hammadan ustun bo‘lishga loyiqdir ... «Dolsino
ijtimoiy adolat qirolligi bo‘ladigan «ming yillik shohligi» ning yaqinda
boshlanishini va’z qildi, u cherkov va boylarga nisbatan zo‘ravonlik orqali g‘alaba
4
T.U.Salimov Jahon tarixi (Yevropa mamlakatlari V-XV asrlarda) T-2014. 221-222 b.
6

qozonishiga ishondi.
Dolchinoning tenglik g‘oyalari bilan singib ketgan ta’limoti dehqon-
plebey bid’atlarining turlaridan biri edi. Bidatchilik harakati isyonchi xalqning
qurolli kurashiga olib keldi.Shaharlarning siyosiy va iqtisodiy ta’sirining
kuchayishi, feodallar hokimiyatining zaiflashishi Italiyada Lombard davridan beri
saqlanib qolgan qishloq jamoalarining tiklanishiga olib keldi.
XI-XII asrlarda jamoalarda o‘tloqlar, yaylovlar, o‘rmonlar, cho‘l erlar,
kamroq haydaladigan erlar bor edi. Yerdan foydalanganlik uchun ular feodalga
chinsh to laganlar, lekin berishlari, ijaraga berishlari va hatto sotishlari hamʻ
mumkin edi. XII asr oxiriga kelib. ko‘p jamoalar senyorlarga qarshi kurashdan
g‘olib chiqib, o‘zini o‘zi boshqarishga erishadi. Bu davrda shaharlar ko‘pincha
dehqon jamoalariga umumiy dushman bo‘lgan feodallarga qarshi kurashda yordam
bergan. Ularning yordami bilan dehqon jamoalari ustidan sud hokimiyati va ayrim
feodal soliqlarini undirish huquqi feodallardan tortib olindi.
Feodallar hokimiyatidan xalos bo‘lgan qishloq jamoalari esa to‘liq
mustaqillikka erisha olmadilar yoki juda qisqa vaqt ichida undan bahramand
bo‘lmadilar. Qoidaga ko‘ra, ular tez orada qo‘shni shaharlar tomonidan o‘z
nazoratiga olingan. Shahar, go‘yo qishloq jamoalarining o‘rnini ularning sobiq
feodallariga almashtirdi. Shu bilan birga, shaharlar qishloq jamoalarining
muxtoriyatini tan oldilar. Qishloq jamoalarining feodallar hukmronligidan
shaharlar hukmronligiga o‘tishi, garchi bu ularni qishloq hozir shahar
bo‘ysundirayotgan ekspluatatsiyadan qutqarmagan bo‘lsa-da, umuman olganda
ijobiy rol o‘ynadi, chunki shahar. progressiv iqtisodiy taraqqiyot markazi edi 5
.
Shunday qilib, XV asrda Papa davlatlari, Janubiy Italiya va Sitsiliyada
feodal munosabatlari hukmronlik qilishda davom etdi, Shimoliy va Markaziy
Italiyaning bir qator shahar-davlatlarida ilk kapitalistik munosabatlar shu va
keyingi asrning oxirigacha rivojlanishda davom etdi: manufakturalar yollanma
mehnatni ekspluatatsiya qilish va mehnat taqsimoti. Gazlamachilik bilan bir
qatorda ipak to‘quv ishlab chiqarish ham rivojlanib, asr oxiriga kelib matochilikni
5
https:///ziyonet.uz
7

asta-sekin siqib chiqardi.
XIV asrning oxirgi yillari va ayniqsa, XV asrning birinchi o‘n yilliklari.
Shimoliy va Markaziy Italiya shaharlarining siyosiy tizimida sezilarli o‘zgarishlar
sodir bo‘ldi. Ularning aksariyatida respublika boshqaruv shakli monarxiya bilan
almashtiriladi, garchi ba’zan yashirin shaklda bo‘lsa ham. Italiyadagi bunday
siyosiy tizim sinoriya yoki tiraniya nomini oladi. Shahar-respublikalarning siyosiy
tizimini o‘zgartirishning ob’ektiv shartlari, bir tomondan, mintaqaviy iqtisodiy
aloqalarning kengayishi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, siyosiy tuzilmaning
murakkablashuvi edi, chunki shahar muhim hududni egallab olgandan keyin.
kommunal boshqaruv orqali uning normal ishlashini ta’minlamaydi.Shahar-
shtatlarda sinoriyaning o rnatilishiga “semiz” popolonlarning XIV asrda Italiyaniʻ
larzaga keltirgan xalq qo zg olonlari yo lini to sish istagi ham yordam berdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Zulmning tasdiqlanishiga, shuningdek, ushbu qo‘zg‘olonlarning
mag‘lubiyati natijasida o‘rta popolanskiy qatlamlar va shahar quyi tabaqalari
zaiflashgani, ya’ni. XIII-XIV asrlarda shahar aholisining bir qismi. ayniqsa,
demokratik tartib o rnatish uchun faol kurash olib bordi. Shahar-shtatlarda
ʻ
hokimiyatni alohida oilalar vakillari tomonidan egallab olishi uchun qulay zamin u
erda davom etayotgan siyosiy kurash tufayli yaratildi, bu kurash davomida u yoki
bu eng nufuzli va badavlat oilalar, aslida shahar ishlab chiqarishi va savdosida
monopoliyaga ega edilar. oldinga chiqdi. Signoriya mato biznesi va ipak egalari
tomonidan qo‘llab-quvvatlandi 6
.
XI-XV asrlarda Italiya, Angliya va Fransiyadan farqli o‘laroq,
markazlashtirish yo‘lidan yurib, ko‘plab siyosiy tuzilmalar mamlakati bo‘lib qoldi.
Iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib
turadigan uchta yirik mintaqani ajratish mumkin: Shimoliy Italiya va Toskana,
Papa davlatlari, Janubiy Italiya va Sitsiliya. Shuning uchun popolonlar (popolodan
— odamlar) — shaharlarning savdo va hunarmandchilik aholisi-senyorlarga qarshi
ochiq kurash yo‘liga kirishdi. Ularni valvassorlar qo‘llab-quvvatladilar-kichik
ritsarlar, senyorlarni zaiflashtirishda va savdoni rivojlantirishda qiziqish uyg‘otdi.
6
Сказкин Сергей. История Средних Веков (В Двух Томах. Под Общей Редакцией С.Дсказкина). 265 Б .
8

1035 yilda valvassorlar qo‘llab-quvvatlagan popolanlar arxiyepiskop senyorni
Milandan quvib chiqarishdi, bir necha yil o‘tgach, qattiq kurashdan so‘ng, Milan
mustaqil kommunaga aylandi. Boloniya, Mantua, pisa, Kremona, Ferrara va
boshqa shaharlar siyosiy mustaqillikning huquqiy tan olinishiga erishdilar.
Shahar kommunasi Italiya jamiyatining siyosiy va ma’muriy markazi bo‘ldi.
Unda hokimiyat savdogarlar, valvassorlar va kapitanlar (olijanoblar) tomonidan
saylangan konsullar (maslahatchilar) hay’ati qo‘liga o‘tdi. Hunarmandlar va kichik
savdogarlarga kollejga kirishga ruxsat berilmagan. Konsullar hay’ati ijro etuvchi
organ bo‘lib, qonun chiqaruvchi hokimiyat esa cheklangan miqdordagi to‘liq
huquqli shahar aholisi tomonidan saylangan Kredenza ishonchli shaxslar kengashi
qo‘lida bo‘lgan.ba’zan parlament barcha saylov huquqiga ega bo‘lgan shahar
aholisi yig‘ilishi ham chaqirilgan. Kommunaning barcha daromadlari endi feodal
senyor foydasiga emas, balki shahar ixtiyoriga o‘tdi, bu uning xo‘jalik
imkoniyatlarini sezilarli darajada kuchaytirdi. Bundan tashqari, kommunaning
hokimiyati kontadoga, qishloq okrugiga va ko‘pincha distrettoga, poytaxtga
bo‘ysunadigan boshqa shaharlar joylashgan kengroq hududga ham tarqalgan.
Shunday qilib, kommuna respublika tipidagi shahar-davlatga aylanadi. Bular
Florensiya, Siena, Milan, Ravenna, Pisa va boshqa shahar respublikalari edi. 7
Kontado va Distretto ustidan shahar hokimiyatini
o‘rnatish feodallarning kuchi va huquqlarini buzdi, garchi ular har tomonlama
qarshilik ko‘rsatishni davom ettirsalar ham, shahar aholisining savdo karvonlariga
hujum qilishdi, kommunaning qarorlarini buzishdi. XII asrda.popolanlar grandlar
(feodallar) bilan qurolli kurashni boshlaydilar, ularning qal’alarini yo‘q qiladilar va
yoqib yuboradilar, grandlarni shaharga majburan ko‘chiradilar. Grandlar shaharda
ham qal’alar va minoralar quradilar, ba’zan ular hozir hushyorlik bilan kuzatib
turgan kommuna bilan kelishuvga erishadilar. Kommunalar-respublika shahar-
davlatlari-feodal ierarxiyasining eski tizimiga putur etkazdi, ammo feodal
munosabatlarni yo‘q qilmadi. Ular feodal lordlarni almashtirdilar. Shahar feodal
7
E.Z.Nuriddinov, E.Qosimov Jahon Tarixi 1-Qism T-2013. 428-430 B.
9

organizm bo‘lib qoldi, o‘z hududida vasallarni ushlab turdi, korporativ sex tizimini
mustahkamladi, qo‘shni shahar-kommunlarga qarshi urushlar olib bordi.
1.2 IX-XI asrlarda Ispaniyaning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tuzumi
Arablarning Ispaniya bilan uzoq olib borgan kurashi Ispaniya davlatining
tashkil topishiga zamin yaratdi. Bu davrdagi Prin е ya yarim oroli tarixi r е konkista
jarayoni bilan to‘liq bog‘liq. R е konkista d е b – Ispaniyaning Pir е n е ya yarim orolini
arablardan qaytarib olishiga aytilgan. Ispan xalqlarining arab-marvlarga qarshi olib
10

borgan ozodlik kurashi bo‘lgan k е ng ma’nodagi r е konkista – bu harakat VIII
asrdan boshlab, to arablar yarim orolni istilo qilganlaridan k е yinoq, ya’ni VIII
asrdan XIII asr oxirigacha davom etdi. XV asr oxirida esa arablar Ispaniyadagi
so‘nggi yirik mulki hisoblangan Granada qo‘ldan boy b е rildi. Biz r е konkista
haqida fikr yuritar ekanmiz, b е vosita Ispaniyaning XI-XIII asr davrlarini ko‘z
oldimizga k е ltirishimiz k е rak.
XI-XIII asrlar davomida ispan xalqlari katta kuch bilan Pir е n е ya yarim
orolining janubiga tomon siljib borganlar. Kurdoba masjidi Arablar hukmronligi
Ispaniyada X asrda eng kuchli davri edi. Bu vaqtda Kordova amirligi Kordova
xalifaligiga aylantirilgan edi. Ispan arablariga mavrlariga yarim oroldan tashqari,
Shimoliy Afrikadagi barbar qabilalari ham bo‘ysunar edilar. Arablar Sharqning
yuksak madaniyatini o‘zlashtirgan holda Ispaniyada sun’iy sug‘orish ishlarini k е ng
ma’noda qo‘lladilar. Ular yarim orolda yangi yerlarni o‘zlashtirdilar va qimmatli
qishloq xo‘jalik ekinlarini joriy qildilar: sholi, shakarqamish, tut daraxti, ap е lsin,
limon va boshqa mahsulotlarni y е tishtirdilar. Arablar davrida hunarmandchilik
barq urib rivojlandi: m е tall, charm, junga ishlov b е rish, ipak, oyna va zargarlik
buyumlari ishlab chiqarish yuksak darajada takomillashtirilgan edi 8
.
Kordova xalifaligi Shimoliy Afrika orqali Sharqdagi barcha musulmon
mamlakatlar bilan savdo-sotiq aloqalarini yaxshi rivojlantirgan edi. Ispan arablari
mamlakatlari bilan ayniqsa, Fransiya, Italiya, shuningd е k, Vizantiya bilan savdo-
sotiq olib borardilar. Aytish mumkinki, Rimliklar davrida mavjud bo‘lgan,
v е stgotlar davrida rivojlangan Ispaniya shaharlari arablar davriga k е lib yirik sanoat
markazlariga aylandi: Andaluziya shaharlari, Ispaniyaning janubidagi – Kordova,
S е vilya, Granada, Val е nsiya shaharlarini kiritish mumkin. XI asrga k е lib
xalifalikning poytaxt shahri hisoblangan Kordova - Yevropaning eng yirik
shaharlari qatoridan joy oldi. Kordovaning 500 mingga yaqin aholisi bo‘lgan.
Ispaniya hayotida arablarning ajoyib arx i tekturasi alohida o‘rin egallaydi.
Arablar Ispaniyada juda mustahkam yodgorliklar qurib qoldirganlarki, bu
yodgorliklar hozirgacha saqlanib turibdi: VIII asrda qurilgan Kordova masjidi,
8
А. Е. Кудрявцев Испания В Средние Века 1937. 52-54 Б
11

Granadadagi XIII asrda bunyod etilgan Algambra saroyi, yana XIII asrga oid
Skvilyandagi Alkasar qasri Ispaniyada arab madaniyati yuksak bo‘lganligidan
dalolat b е radi . XI asr o‘rtalarida xalifalik yirik va qisman mayda bo‘lgan 23 ta
f е odal davlatlarga bo‘linib k е tdi, ularning ba’zilari shahar r е spublikalaridan iborat
edi. Ayni zamonda Ispaniyadagi arab f е odalizmi mahalliy aholi uchun g‘oyatda
og‘ir bo‘ldi. F е odal ekspluatatsiyasi kuchaya bordi, milliy zulm va huquqiy
t е ngsizlik zo‘raydi. Ispaniyaning xristian aholisiga zo‘rlik bilan musulmon dinini
qabul qildirildi. Xalifalikning aksariyat aholisi arab bo‘lmagan xalqlardan iborat
edi. Mavrlar Ispaniyada juda ozchilikni tashkil etar edilar. Pir е n е ya yarim
orolining istilo qilingan xalqlari qisman arab tilini o‘rganib olgan – mosarablar,
ba’zilari esa musulmon dinini qabul qilgan – r е n е gatoslar bo‘lsalar-da, l е kin ular
marvlarga k е lgindi, istilochi va zolim d е b qarardilar 9
.
IX-XI asrlar davomida v е stgotlar davlatining poytaxti bo‘lgan Tol е do shahri
arablarga taslim bo‘lmadi, aholisi Kordova xalifaligiga qarshi shiddatli
qo‘zg‘olonlar ko‘tardi. Hali shimolda Asturiya – Ovi е do, Navarra, Ispan markasi
t е rritoriyalari arablar tomonidan ishg‘ol qilinmagan edi. U yerlarni bir paytlar Karl
Buyuk ishg‘ol etgan edi. Marvlarga hujum esa xuddi ana shu yerdan boshlandi.
R е konkista bundan buyon k е ng milliy – ozodlik harakatiga aylanib, unda tarkib
topayotgan ispan xalqlarining turli xil sinflari: f е odallar ham d е hqonlar ham
qatnashdilar. R е konkista ispan xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot shart-
sharoitlari taqozosi bilan k е lib chiqqan zaruriy qonuniy jarayondir. Tog‘-toshlarga
surib chiqarilgan, d е hqonchilik uchun zarur bo‘lgan y е r maydonlaridan mahrum
etilgan, O‘rta D е ngizdan k е sib qo‘yilgan ispanlar bir zamonlar o‘z avlodlari
istiqomat qilib, so‘ng arablar tomonidan istilo qilingan va siqib chiqarilgan
janubga tomon siljib borishga majbur bo‘ldilar.
Aks holda o‘z ishlab chiqaruvchi kuchlarining k е lgusidagi o‘sishidan va o‘z
millatlarining ravnaq topishidan voz k е chishlari lozim edi. R е konkistaning asosiy
bosqichlari quyidagilardir. Asturiya qirolligi VIII – IX asrlarda yarim orolning
butun shimoliga va shimoli-g‘arbga o‘z ta’sirini yoydi. X asr boshlarida
9
Н.Г.Чернишевского История Средних Веков Том 1. 1977. 260-263 Б.
12

asturiyaliklar janub tomon siljib bordilar. L е on shahri ularning asosiy markazi edi.
Butun Asturiya qirolligi L е on nomi bilan L е on qirolligi d е b ataldi.
X asrning ikkinchi yarmida XI asr boshlarda L е on janub tomon k е ngayib,
Duero daryosi havzasigacha y е tdi. Bu yerda qasr-qal’alar-burglari bo‘lgan ch е gara
oblast tashkil topdi. Ana shu qasrlar nomidan k е lib chiqib, yangi mamlakat
Kastiliya d е b ataldi. Bu nom lotincha nom asosida “mustahkamlangan punkt”,
ya’ni “kast е ll е um” d е gan ma’noni bildiradi. Bu davrga k е lib Burgos shahri
Kastiliyaning asosiy shahridan biri hisoblandi. R е konkista avj olmoqda L е on qiroli
Kastiliyaning ham qiroli d е b ataladi (1037-yilda) 10
.
Kastiliyaliklar Taxo daryosi havzasiga yurish qilib uni XI asrning ikkinchi
yarmida bosib oldilar. 1085-yili qirol Alfons VI Tal е do shahrini ishg‘ol qildi. Bu
t е rritoriya Yangi Kastiliya d е b atala boshlandi. 1086 yilda qirol Alfons VI Zallik
shahriga yaqin joyda arablarning zarbasiga uchradi. Shimoli-sharqda joylashgan
Navarra qirolligi IX asrda juda katta ahamiyatga ega edi. Ayniqsa, uning janubida
katta siyosiy o‘zgarishlar yuz b е rdi. IX asr oxirida Ispaniya markasidan yangi
mustaqil mulk Aragon grafligi ajralib chiqdi va qirollikka aylandi.
Aragonlar 1118- yili arablardan Saragossa shahrini tortib oldilar va uni
poytaxt d е b e’lon qildilar. 1138-yili Aragon Ispaniya markasi bilan birlashdi,
Ispaniya markasi bu vaqtda Kataloniya yoki Bars е lona grafligi d е gan yangi nom
bilan yuritilardi. Bu vaqtlarda Bars е lona grafligi uzoq vaqtlargacha Fransuz
qirolligi hududiga kirardi. Nihoyat yarim orolning janubida Portugaliya janubga
tomon cho‘zilib k е tgan edi. Dastlab bu ham graflik bo‘lgan edi, taxminan 1095
yillarda tashkil topgan edi.
1116- yilga k е lib u ham qirollikka aylandi. Portugaliyaning poytaxti dastlab,
Duero daryosining mansabidagi Onorto shahri edi. K е yinchalik 1147- yildan –
Taxo daryosining mansabidagi Lissabon shahri poytaxt bo‘lib qoldi. Endilikda
L е on qiroli hokimiyatidan xalos bo‘lgan Partugaliya qiroli Rim papasiga qaram
bo‘lib qoldi. Shunday qilib XII asr boshlariga k е lganda P е rin е ya yarim orolida
uning taxminan yarmini egallagan to‘rtta xristian davlati: Kastiliya, Navarra,
10
T.U.Salimov Jahon tarixi (Yevropa mamlakatlari V-XV asrlarda) T-2014. 221-222 b
13

Aragon va Portugaliya bor edi. XI asr oxiri XII asrda r е konkistaning eng avjga
chiqqan davri edi. Kastiliya xalq eposida xuddi ana shu davr o‘z aksini topgan.
Xalq eposining qahramoni mashhur Sid Kamp е ador edi. Sid Kamp е ador qanday
shaxs edi? Sidning tarixiy timsoli chinakkam shaxs - Kastiliya qiroliga xizmat
qilgan yirik ritsar Rodrigo Dias bo‘lgan. U 1106- yilda vafot etgan.
Sid arablardan katta shahar Val е nsiyani vaqtincha bosib olishga muyassar
bo‘lgan. Xristianlar bilan musulmonlar diniy masalada ba’zan bir-birlari bilan
ishlari bo‘lmasdi, r е konkista jarayonida ular bir-birovlariga nafrat ko‘zi bilan
qaraydigan bo‘ldilar. Mavrlar shimoliy Afrikaliklarni va boshqa musulmon
qabilalarni o‘zlariga yordamga chaqirdilar. 1086-yili Ispaniyaga G‘arbiy Sahroyi
Kabirdan almuraviylar, 1125-yili Atlas tog‘laridan (Sharqiy Morokkoda)
almug‘alar k е ldilar 11
.
Ispaniyaliklarga yordam b е rish uchun Fransiya, Angliya, G е rmaniya va
Italiyadan ritsarlar k е lishdi. Bu janglarda faol ishtirok etgan qahramonlarga Sant-
Yago, Alkantara, Kalatrava ord е nlari tasis etildi. XII asrda kastiyaliklar arablar
Andaluziyasiga bostirib kirdilar. 1212-yilda esa Las Navas d е Tolos yonida hal
qiluvchi jang bo‘ldi. Bu jangda Kastiliya (Alfons VIII), Navarra va Aragon
qirollari ittifoqchilari sifatida urush qildilar. Barbarlar, n е grlar va Shimoliy-g‘arbiy
Afrikaning boshqa qabilalari marvlar tomonidan turib janglarda ishtirok etdilar.
Arablar qattiq mag‘lubiyatga uchrab o‘zlarining barcha boy lagerlarini g‘oliblarga
o‘lja qilib qoldirib chiqib k е tdilar.
Kastiliya t е z orada Andaluziya bilan Mursiyani egalladi. U 1236-yili
Kordovani, 1248-yili S е vilyani qo‘lga kiritdi. Qisqa vaqtlar ichida Aragon
Val е nsiyani va Bal е ar orollarini bosib oldi. 12
Gotika Ispaniyasining arablar
tomonidan bosib olinishi uning rivojlanishining o‘sha bosqichida, u erda
feodallashuv jarayoni kuchaygan paytda sodir bo‘ldi. Bu jarayon Ispaniyaning
kuchli romanizatsiyasi bilan tezlashdi: qullar va ustunlar bu erda to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ishlab chiqaruvchilarning asosiy qismini tashkil etdi.
11
Испания В XII - XIII В.В. Кастилия И Арагон. История Испании Promotour.Info › Spain/History/…
12
E.Z.Nuriddinov, E.Qosimov Jahon Tarixi 1-Qism T-2013. 428-430 B.
14

VII asrga kelib barvarlarning qabila zodagonlari. yo quldorlar tabaqasining
o‘rnini egallagan, yoki u bilan birlashgan. Vizigotlarning erkin jamoalari tezda
dvoryanlarga bo‘ysundilar, ular janubiy Galliya va Ispaniyani bosib olgandan
so‘ng ko‘p o‘tmay yirik yer egalariga aylandilar. Feodal qaram dehqonlar, asosan,
krepostnoylar va libertinlar (ispan-rim va nemis), shuningdek, ustunlar hisobiga
shakllangan. Arablar vestgot va ispan-rim zodagonlarining yerlarini, cherkov va
qirol fiskuslarini egallab oldilar. Ko‘pgina vestgot feodallari shimolga Asturiya va
Pireneyning tog‘li hududlariga qochib ketishdi. Dehqonlar, ko‘p hollarda,
o‘zlarining avvalgi joylarida qoldilar va hatto dastlab biroz yengillikni boshdan
kechirdilar. Lekin dehqonlar shaxsiy va yer qaramligida qolib, feodal rentasini
to laganlar. Bundan tashqari, ular bosqinchilarga soliq to‘laganlar. Feodalʻ
majburiyatlari va davlat soliqlarining zulmi vaqt o‘tishi bilan yanada qiyinlashdi.
Uning jiddiyligi keyinchalik musulmon diniy aqidaparastligining avj olishi bilan
yanada kuchaydi. xristian aholini bosib oldi. Sharqning ancha rivojlangan
mamlakatlari bilan aloqalarni saqlab qolgan Ispaniya arablari uning qishloq
xo jaligini boyitgan. Ular bir qancha yangi ekinlar: sholi, shakarqamish, xurmo,
ʻ
anor, tut yetishtirdilar.
Arablar davrida irrigatsiya kanallari tizimi kengaytirilib, bu
dehqonchilikning yuksalishiga katta yordam berdi, uzumchilik va vinochilik rivoj
topdi. Chorvachilik ham rivojlangan (asosan, qo ychilik). Iqtisodiyotda tog -kon
ʻ ʻ
sanoati va turli hunarmandchilik (ipakchilik, gazlamachilik, qurol-yarog , shisha,
ʻ
kulolchilik, charm buyumlar, hashamatli buyumlar, latta qog oz) muhim o rin
ʻ ʻ
tutgan. Arab Ispaniyada shaharlar katta yuksalishni boshdan kechirdi. O‘ninchi
asrda allaqachon ularning soni 400 tagacha bo‘lgan.
X asrda arab davlati Kordova poytaxti bo‘lgan. Yevropadagi eng yirik
hunarmandchilik, savdo va madaniyat markazlaridan biri Arab Ispaniyasi kuchli
flotga ega bo‘lib, shaharlarning Afrika, Italiya, Vizantiya va Levant bilan jadal
savdosiga hissa qo‘shgan; Janubiy Fransiya va Lombardiya bilan quruqlik savdosi
olib borilgan. Ispaniya tovarlari Hindiston va Markaziy Osiyoga yetib bordi.
Asosiy eksport tovarlari qishloq xo jaligi, tog -kon sanoati va hunarmandchilik
ʻ ʻ
15

mahsulotlari edi. Qul savdosi katta ahamiyatga ega edi. Ichki savdo ham
rivojlangan.
Arab Ispaniyasining iqtisodiy muvaffaqiyati uning madaniy rivojlanishi
bilan birga edi ko‘tarilish. Kordovada ulkan kutubxona va universitet bor edi.
Mamlakatning boshqa ko‘plab shaharlari kutubxonalari bilan mashhur edi. Arab
Ispaniyadagi oliy maktablar Yevropada birinchilardan edi. Fanlar sezilarli
yuksalishni boshdan kechirmoqda: tibbiyot, matematika, geografiya. Arab
Ispaniyasi o‘z davrining eng ko‘zga ko‘ringan ilg‘or faylasuflari: Ibn Roshd
(Averroes) va Maymonidlarning vatani hisoblanadi.
Ispaniyada san’at va adabiyotning, ayniqsa, she’riyatning gullagan davri
G‘arbiy Yevropaning qolgan mamlakatlarida madaniyat darajasi hali juda past
bo‘lgan, ba’zi evropaliklar Kordova, Sevilya, Malaga, Granada universitetlariga
o‘qish uchun kelgan bir davrga to‘g‘ri keladi. Ispaniyadagi arab madaniyati nafaqat
Yevropaga ta’sir qilgan; jahon madaniyati tarixida muhim o‘rin tutadi. Kordova
xalifaligi orqali Yevropa davlatlari arab olimlarining matematika, astronomiya,
geografiya, fizika, kimyo, tibbiyot, anatomiya, zoologiya, falsafaga oid asarlari
bilan (tarjimada) tanishdilar. G‘arb qadimgi yunon mutafakkirlari va olimlarining
ko‘plab asarlarini (asosan arab tilidan lotincha tarjimalarida) o‘rgangan 13
.
Ispaniyada qurilish yuqori darajaga yetdi. Arab-ispan arxitekturasining
ajoyib yodgorliklari bizning davrimizgacha saqlanib qolgan: Kordovadagi mashhur
masjid 8-10-asrlarda va 13-asrlarda qurilgan. xristianlar ibodatxonasiga
aylantirilgan, Granada Algambra hukmdorlari saroyi (XIII-XV asrlar), Sevilyadagi
Alkazar saroyi (XII asr) va boshqalar.Pireney yarim orolining shimolida arablardan
mustaqil Asturiya, Galisiya va Basklar mamlakati hududlari qoldi. Bu xristian
davlatlaridan arablar bosib olgan yerlarni qayta bosib olish (ispancha rekonkistada)
boshlandi. Rekonkistaning boshlanishi 718 yilda Pelayo boshchiligidagi vestgotlar
qo‘shini arablar otryadini mag‘lubiyatga uchratgan Kovadonga jangi deb
hisoblanadi.
Asturiya 10-asr boshlarida rekonkista davrida chegaralarini kengaytirib,
13
T.O’.Salimov Jahon Tarixi (Ye vropa Mamlakatlari V-Xv Asrlarda) T. 2014. 218-220 B .
16

Leon qirolligiga aylandi. X asrda undan yangi davlat - Kastiliya paydo bo‘lib, 1037
yilda qirollikka aylandi. Biroz vaqt o‘tgach, bu ikki shohlik birlashdi 14
.
VIII asr oxiri IX asr boshlarida Franklarning Pireney yarim orolining
shimoli-sharqidagi yurishlari natijasida 9-asrda poytaxti Barselonada ispan brendi
shakllangan. Navarre ispan brendidan, birozdan keyin esa Kataloniya va Aragon
shtatlari paydo bo‘ldi. 1137 yilda Kataloniya va Aragon bir Aragon qirolligiga
birlashdi. XI asr oxirida. Pireney yarim orolining g‘arbiy qismida - Portugaliya
grafligi paydo bo‘ldi, u ham XII asrda paydo bo‘ldi. qirollik. XII asr oxiriga kelib.
Xristian davlatlari yarim orolning katta qismini arablardan bosib oldilar. Ularning
iqtisodiy jihatdan ancha rivojlangan arab xalifaligi ustidan qozongan g‘alabasi
qisman 11-asr boshlarida davlatga aylangan arab davlatining parchalanishi bilan
bog‘liq. ketma-ket (20 dan ortiq) amirliklar bir-biriga zid keladi. Biroq, bu emas
edi asosiy sabab: ispan shtatlarida birlik bo‘lmagan. Ularda qirol hokimiyati
mavjudligiga qaramay, yirik feodallar bir-biri bilan qattiq kurash olib bordilar va
bu kurashda hatto musulmon davlatlarining yordamiga ham murojaat qildilar.
Shunga qaramay, Shimoliy Ispaniya arab-mavriy janubiga qaraganda siyosiy
jihatdan birdam va harbiy jihatdan kuchliroq ekanligini isbotladi. Arablar
bosqinchilari uchun Ispaniyaning mahalliy nasroniy aholisi edi faoliyat obyekti.
Mag‘lubiyatga uchraganlar, arab tilini va ba’zi arab urf-odatlarini o‘rgangan,
ammo xristian dinini (mozarablar) saqlab qolgan va hatto islomni qabul qilgan
(renegadolar) ham shaharlardagi quyi qatlamlarning bo‘ysundirilgan va
ekspluatatsiya qilingan aholisi holatida qolishdi. , qishloqdagi serflar. Arablarning
dastlabki nisbiy diniy bag‘rikengligi asta-sekin qizg‘in fanatizm bilan
almashtirildi. Shahar va qishloqlarning mazlum xristian aholisi bir necha marta
isyon ko‘tarib, Shimolga yo‘l oldi, bu arab davlatlarini juda zaiflashtirdi. Xristian
davlatlari, xususan, Kastiliya va Aragon o rtasidagi tinimsiz kurashga qaramay,ʻ
feodallarning bir-birlari bilan doimiy adovatiga qaramay, hal qiluvchi daqiqalarda
ispanlar umumiy dushmanga qarshi jips holda turdilar.
Rekonkista boshidanoq ommaviy harbiy-mustamlakachilik harakati
14
V.F.Semyonov O’rta Asrlar Tarixi T.1973. 136-137 B .
17

xarakterini oldi, unda aholining barcha qatlamlari faol ishtirok etdi. Xristian
davlatlari qo‘shinlarining asosiy qismini tashkil etgan va shuning uchun qo‘llarida
qurolga ega bo‘lgan dehqonlar yangi bosib olingan hududlarda nafaqat erni, balki
shaxsiy erkinlikni ham oldilar, «fueros» da (nizomlarda qayd etilgan odatlar)
rasmiylashtirilib, o‘rnashib oldilar. nizomlar. Shuning uchun u qayta bosib
olishdan manfaatdor edi va bunda feodallar bilan birgalikda harakat qildi, ular
bilan ham milliy va umumiy din birlashdi. 15

II BOB. IX-XI ASRLARDA GERMANIYA
2.1 Saksoniya sulolasining hokimiyatga kelishi
Arxeologiya ma lumotlariga ko ra, Germaniya hududida inson 500-300ʼ ʻ
ming yillar muqaddam paydo bo lgan. Mil. av. 1-ming yillik oxirlarida
ʻ
Germaniyada joylashib olgan nemis qabilalari Rim davlati bilan to qnashdi.
ʻ
Xalqlarning buyuk ko chishi deb ataladigan davrdan so ng Germaniyada
ʻ ʻ
alemanlar, bavarlar, sharqiy franklar, sakslar, tyuringlar va frizlar qolgan.6—8-
asrlarda Germaniyaning barcha hududini franklar egallab oldi.
9-asrda Germaniya yerlari Sharqiy franklar qirolligi tarkibiga kirgandan
15
Н.Г.ЧЕРНИШЕВСКОГО ИСТОРИЯ СРЕДНИХ ВЕКОВ ТОМ 1. 1977. 260-263 б.
18

so ng mustaqil nemis davlatiga yo l ochildi. Shtaufenlar sulolasi (1138— 1268)ʻ ʻ
davrida Germaniya hududi ancha kengaydi. Ayrim nemis knyazliklari, ayniqsa
Saksoniya knyazligi „salib yurishi’’niqobi ostida Elba va Boltiqbo yi xalqlarining
ʻ
yerlarini bosib oldi. 15-asr oxiri — 16-asr boshlarida dehqonlar va shaharliklarning
jabr-zulmga qarshi qo zg olonlari bo lib turdi.
ʻ ʻ ʻ
843-yilda Verdenda bo‘lgan taqsimotga muvofiq «Sharqiy Frank yerlari»
(bo‘lgusi Germaniya hududi nazarda tutilgan edi) Lyudovik Nemis (yoki
nemischa, Lyudvig)ga o‘tdi 16
. Aslida bu yerlar bir necha qabilaviy knyazliklarning
— gersogliklarning yerlari edi.Mamlakatning hech qanday milliy birligi to‘g‘risida
u vaqtda so‘z ham bo‘lishi mumkin emasdi.Gersogliklar shimoldan janubga qarab
quyidagi edi:Saksoniya,Frankoniya,Shvabiya(ilgarigi tartibda Allemaniya),
joylashgan Bavariya.Birmuncha keyinroq borib g‘arbda joylashgan beshinchi bir
gersoglik — Lotaringiya qo‘shib olindi.lkkinchi tomondan, X—XIII asrlarda
german feodallari tomonidan uzoq vaqt olib borilgan uzluksiz va katta bosqinchilik
urushlari natijasida Germaniyada qirol hokimiyati ma’lum davrgacha kuchayib
bordi.
Urushlar feodallar kuchini ma’lum darajada birlashtirishni talab qilar edi.
Qirol esa ularga feodallar lashkarining sarkardasi sifatida zarur edi. Bu narsa ularni
qirolga bo‘ysunishga majbur qilardi. Nihoyat ritsarlarning siyosiy rolini ham
e’tiborga olish kerak. Ritsarlar ko‘payib, uyushib borgan sari qirol hokimiyati katta
feodallar bilan to‘qnashuvda ritsarlarga tayana olardi.Xalq ommasini tutqunlikka
solish davom etib borayotgan sharoitda qirol hokimiyati xalq harakatiga, dehqonlar
harakatiga qarshi tayanch sifatida feodallarning hammasiga ham —kattasiga
ham,kichigig‘a ham zarur edi.Saksoniyaliklar sulolasining idora etila boshlanishi.
919-yilda feodal zodagonlar Saksoniya gersogi Genrix I Qushbozni qirol
qilib sayladi. U saksoniyaliklar sulolasiga asos soldi, bu sulola 1024-yilgacha idora
qildi. Genrix I zamonida (919-936) Germaniyada qirol hokimiyati juda avj oldi.
Saksoniya gersogligi eng katta gersoglik bo‘lib, Germaniyaning butun shimoliy
qismini egallar edi. Bu yerda erkin dehqonlar (frilinglar yoki freymanlar)
16
Middle Ages Cambridge University Press,2000.183 p
19

anchagina saqlanib qolgan bo‘lib, bulardan qisman otliq, qisman piyoda harbiy
lashkarlar tuzildi. Shu tufayli Saksoniya gersogligi boshqa gersogliklarga nisbatan
ancha mustaqil gersoglik edi. Genrix I keng miqyosda agressiv tashqi siyosat
yurita boshladi. Genrix I zamonida Germaniya hududi g‘arbga va sharqqa qarab
kengaytirildi. Fransuz Karolinglarining zaifligidan foydalanib, Genrix I ulardan
Lotaringiyani tortib oldi. Sharqda esa u, Elba daryosi bo‘yida yashagan g‘arbiy
slavyanlarga qarshi agressiya Genrix I Elbadan o‘tib, slavyan qabilalari bo‘lmish
lyutichlar yeriga bostirib kirdi 17
.
Nemislar slavyanlarning Branibor nomli qal’asini bosib oldi va unga
Brandenburg deb nom berildi. Elbaning narigi yog‘idagi bosib olingan yerlar
nemislarning yanada sharqqa tomon hujum qilishi (Grang nach Osten) uchun
platsdarm ya’ni o‘ziga xos harbiy sinov maydoni vazifasini otadi. Shunday qilib,
Genrix I nemislar tomonidan slavyanlar olamiga qarshi olib borilgan qonli urushlar
davrini boshlab berdi. Genrix I sharqda slavyanlardan tashqari yana vengrlarga
qarshi ham urush olib bordi. 933-yilda u, Merzeburgga yaqin bir joyda vengrlarga
qattiq zarba berdi. Slavyanlarga va vengrlarga qarshi kurash vaqtida Genrix I erkin
dehqonlarning yuqori tabaqalaridan, qisman ministeriallardan olinadigan ritsarlar
sonini ko‘paytirishga harakat qildi.
Mudofaaning ikkinchi bir vositasi sifatida, u juda ko‘p qal’alar—burglar
(ayniqsa, Saksoniya gersogligi hududida) qurdirdi; bu qal’alarning bir qismi
keyincha savdo-sanoat shaharlariga aylandi. Otton I ning idora qilishi. Genrix I
ning o‘g‘li Otton I (936—973) qirol hokimiyatini mustahkamlashni davom ettirdi.
U, dastavval boshqa gersoglar ustidan nazoratni kuchaytirdi, buning uchun nikoh
va boshqa qarindoshlik aloqalaridan foydalandi. Qirol ta’sirini butun mamlakatga
yoyishning ikkinchi bir usuli yepiskoplik sistemasi bo‘ldi.
Otton cherkov bilan do‘stona aloqa bog‘ladi.U yepiskoplarga keng miqyosda
immunitet huquqlar berdi va ularga juda ko‘plab yer ulashdi.Shu bilan birga
yepiskoplarni ham uning o‘zi tayinlardi. Cherkov yerlaridan keladigan
daromadlardan qirol xazinasiga kopdan-kop hissalar ajratildi. Shunday qilib,
17
А.Л.Ястребицкая Западная Европа ХІ,ХV вв.М.'Искусства'.148 c
20

Germaniyada cherkov manfaatlari bilan davlat manfaatlari bir-biriga chatishib
ketdi.Germaniyaning turli mintaqalaridagi yepiskoplar mahalliy knyazlarga —
gersoglarga e’tibor bermay, bevosita qirolga bo‘ysundilar. Shu bilan bir vaqtda
yepiskoplarning qirolga tobeligi ularning Rim papasiga deyarli bo‘ysunmay
qo‘yishiga olib keldi 18
.
Otton I otasining agressiv tashqi siyosatini davom ettirdi.Otton I zamonida
Elbaning narigi tomonidagi slavyanlarga qarshi kurash yanada kuchli suratda
davom etdi.Elbaning narigi tomoniga nemis istilochilari ko‘chib kelib o‘rnasha
boshladi. Slavyanlarni majburiy suratda xristianlashtira boshladilar. Ularning eng
yaxshi yerlarini tortib olib, istilochinemislarga berar edilar. Ba’zan esa hatto nemis
feodallari bilan tidch munosabat o‘rnatishga moyil bo‘lgan slavyanlarni ham qirib
tashlardilar. Masalan, 955 yilda markgraf Geronslavyanlarning 30 ga yaqin
knyazini o‘z huzuriga «ziyofat»ga chaqirib, shu yerda buyruq berib ularning
hammasini o‘ldirtirib yubordi. Otton I vengrlarga qarshi kurashni davom ettirdi.
U 955-yilda Lexa daryosi bo‘yida (Augsburgga yaqin bir joyda) vengrlarga
yana zarba berishga muvaffaq bo‘ldi. Shundan keyin vengrlar Germaniya yerlariga
hujum qilishni to‘xtatdilar.5 Ular xristianlikni qabul qila boshladilar va
nemislarning ta’siriga o‘ta boshladilar, keyinchalik venger feodallari nemislarning
slavyanlarga qarshi olib borgan kurashida bir necha marta nemislarga ittifoqchi
bo‘ldilar. Lekin Otton asosiy e’tiborini sharqqa emas, balki Italiyaning janubiga
qaratdi, chunki Italiya german imperatorlarining «dunyoga hokim bo‘lish»
rejalarida asosiy o‘rin tutar edi.
18
Salimov T. Jahin tarixi (Yevropa mamlakatlari V-XV asrlarda) asrlarda.Toshkent."Universitet",2014.296 b.
21

2.2 Imperiyaning tashqi va ichki siyosati
Genrix I ning o‘g‘li Otton I (936—973) qirol hokimiyatini mustahkamlashni
davom ettirdi.U dastavval boshqa gersoglar ustidan nazoratni kuchaytirdi, buning
uchun nikoh va boshqa qarindoshlik aloqalaridan foydalandi.Qirol ta’sirini butun
mamlakatga yoyishning ikkinchi bir usuli yepiskoplik sistemasi bo‘ldi.Otton
cherkov bilan do‘stona aloqa bog‘ladi.U yepiskoplarga keng miqyosda immunitet
huquqlar berdi va ularga juda ko‘plab yer ulashdi.Shu bilan birga yepiskoplarni
ham uning o‘zi tayinlardi.Cherkov yerlaridan keladigan daromadlardan qirol
xazinasiga kopdan-kop hissalar ajratildi.Shunday qilib, Germaniyada cherkov
manfaatlari bilan davlat manfaatlari bir-biriga chatishib ketdi.
22

Germaniyaning turli mintaqalaridagi yepiskoplar mahalliy knyazlarga —
gersoglarga e’tibor bermay,bevosita qirolga bo‘ysundilar.Shu bilan bir vaqtda
yepiskoplarning qirolga tobeligi ularning Rim papasiga deyarli bo‘ysunmay
qo‘yishiga olib keldi.Otton I otasining agressiv tashqi siyosatini davom
ettirdi.Otton I zamonida Elbaning narigi tomonidagi slavyanlarga qarshi kurash
yanada kuchli suratda davom etdi.Elbaning narigi tomoniga nemis istilochilari
ko‘chib kelib o‘rnasha boshladi.
Slavyanlarni majburiy suratda xristianlashtira boshladilar.Ularning eng
yaxshi yerlarini tortib olib,istilochinemislarga berar edilar.Ba’zan esa hatto nemis
feodallari bilan tidch munosabat o‘rnatishga moyil bo‘lgan slavyanlarni ham qirib
tashlardilar.Masalan, 955-yilda markgraf Geronslavyanlarning 30 ga yaqin
knyazini o‘z huzuriga «ziyofat»ga chaqirib,shu yerda buyruq berib ularning
hammasini o‘ldirtirib yubordi 19
.
Otton I vengerlarga qarshi kurashni davom ettirdi.U 955-yilda Lexa daryosi
bo‘yida (Augsburgga yaqin bir joyda) vengrlarga yana zarba berishga muvaffaq
bo‘ldi.Shundan keyin vengrlar Germaniya yerlariga hujum qilishni to‘xtatdilar.
Ular xristianlikni qabul qila boshladilar va nemislarning ta’siriga o‘ta
boshladilar,keyinchalik vengr feodallari nemislarning slavyanlarga qarshi olib
borgan kurashida bir necha marta nemislarga ittifoqchi bo‘ldilar. Lekin Otton
asosiy e’tiborini sharqqa emas, balki Italiyaning janubiga qaratdi,chunki Italiya
german imperatorlarining «dunyoga hokim bo‘lish» rejalarida asosiy o‘rin tutar
edi.Italiyada feodal munosabatlar rivojlanishining xususiyatlari.
Italiya X asrda ancha feodallashgan edi. Bu yerda feodallashish jarayoni
Germaniyadagiga qaraganda ancha ilgarilab ketgatdi. ltaliyada feodal
munosabatlar juda boshqacha bir tarzda o‘ziga xos xususiyatlar bilan boshlandi.
Langobardlar o‘z davrida Italiyadagi quldorlik tuzumini uzil-kesil tugatganligi
Shimoliy va O`rta Italiya dehqonlarining ahvoliga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu yerda
dehqonlar borib-borib asoratga solingan bo‘lsalarda, har holda bu yerdagi
krepostnoylik u qadar qattiq bo‘lmadi; jumladan, bu hol shu narsada o‘z ifodasini
19
.L.B. Qodirova. Jahon sivilizatsiyalari tarixi. O’quv-uslubiy qo’llanma. – Guliston, 2015. – 156 b.
23

topgan ediki, dehqonlarning majburiyatlari ilgarigidek o‘zboshimchalik bilan
bo‘lmasdan, balki aniq bir normaga solingan edi. Ikkinchi tomondan, Italiyada
shaharlar ancha erta rivojlana boshlaganligi sababli krepostnoy dehqonlar
shaharlarga ketishi, natural majburiyatni pul bilan muddatidan ilgari to‘lashi, erkini
sotib olishi mumkin edi va hokazolar. Italiyada krepostnoy dehqonlar bilan bir
qatorda krepostnoybo‘lmagan,lekin yeridan mahrum qilingan dehqonlar ko‘p
edi.Bu dehqonlar feodallarning yerlarini ma’lum muddatgapomeshchik bilan
maxsus tuzilgan yozma shartnoma — kontrakt (ular libellarlar deb
atalardi)ko‘rsatilgan shartlar bilan ijaraga olar edi 20
.
Umuman, Italiya qishlog‘i o‘rta asrning bu ilk davrida yopiq bo‘lmay, balki
shaharlar bilan aloqa qilib turar, u yerlarga turli xildagi qishloq xo‘jalik
mahsulotlari yetkazib berar edi,aholisi esa vaqtvaqti bilan shaharlarga ko‘chib
kelar edi.Italiya feodallari ham o‘ziga xos bir ahvolda edi.Shaharlar rivojlanib
borayotgan bir sharoitda feodallarning bir qismi shaharlarga ko‘chib
borib,shaharliklarning ta’siriga berilib ketar edi,shaharda yashab turgan ritsarlar
asta sekin shaharliklar bilan chatishib ketdi.Italiyaning yirik dunyoviy feodallari —
gersoglari, graflari, baronlari — juda ko‘pchilikni tashkil etar edi. Italiyada feodal
munosabatlarning juda erta rivojlanishi ularni hozirning o‘zidayoq markaziy qirol
hokimiyatidan mustaqil qilib qo‘ydi.
X asrda Karolinglar hokimiyati o‘z ahamiyatini butunlay yo‘qotdi. Yirik
feodallar mustaqil bo‘lib olib,muttasil o‘zaro urushlar bilan band bo‘lib qolgan
edilar,bu urushlardan maqsad — ancha katta shaharlar va mamlakatning eng
muhim savdo yo‘llari ustidan o‘z hukmronliklarini o‘rnatish edi.Biroq Italiyada
cherkov feodallari: papalar, arxiepiskoplar va yepiskoplar hamda monastirlar juda
ham ko‘p edi.Bu narsa dunyoviy zodagonlarni ruhoniy feodallarga ham qarshi
kurash olib borishga majbur qilar edi,dunyoviy feodallarga qaraganda korporatsiya
sifatida ancha uyushgan cherkov feodallari ham butun mamlakat ustidan o‘z
pazoratini saqlabdolishga intilar edilar.Shunday qilib, X asr o‘rtalarida Italiyada
juda xilma-xil va keskin ijtimoiy ziddiyatlar yuz bermoqda edi,bu hol uning
20
Salimov T. Jahin tarixi(Yevropa mamlakatlari V-XV asrlarda) asrlarda.Toshkent."Universitet",2014.296 b.
24

siyosiy tuzumiga ham ta’sir qilmoqda edi, ltaliya X asrdasiyosiy jihatdan
Yevropada eng tarqoq bir mamlakat edi, desa bo‘ladi.U juda ko‘p mustaqil
gersoglik,markizlik graflik va yepiskopliklarga bo‘linib ketgan edi.O‘rta
Italiyadagi papa davlati ham feodallashgan edi.
Papalik taxti har turli rimlik aristokratiya xonadonlari o‘rtasidagi nayranglar
va qonli urushlarga sabab bo‘lmoqda edi. Italiya janubiy hududining bir qismi hali
Vizantiyaga qarar edi, bir qismini esa arablar bosib olgan edi. Biroq Italiya siyosiy
jihatdan shunday tarqoq bo‘lishiga qaramasdan, mamlakatda shahar hayoti zo‘r
berib taraqqiy etmoqda edi. Italiya shaharlari hali ham O‘rta dengizda
vizantiyaliklar va arablar bilan savdo qilar edi. Shaharlarda turli xildagi hunarlar
rivojlanmoqda edi. X asrda savdo va shaharlarning ahamiyati hali juda kam
bo‘lgan Germaniyaga nisbatan Italiya german feodallariga juda katta boyliklarga
ega bo‘lgan, zeb-ziynatli va farovon mamlakat bo‘lib ko‘rinar edi 21
.
Otton l ning Italiyaga yurishi Imperiyaning qayta tiklanishi. Shimoliy Italiya
feodallarining o‘zaro urushjanjallariga aralashib, Otton I Italiyaga 951-yilda
qo‘shin tortib bordi. U Paviya shahrini oldi, shimoliy Italiya knyazlaridan bir
nechtasini tor-mor qilib, Provans bilan Italiya qiroli Lotarning beva qolgan xotini
— qirolicha Adelgeydaga uylandi. Germaniyaning shimoliy Italiyaga ta’siri va
german qirollarining Italiya siyosati deb atalmish siyosati ana shundan
boshlandi.961-yilda Otton Italiyaga yana yurish qildi.Bu safar Ottonni yigirma ikki
yoshli papa Ioann XII yordamga chaqirgan edi, bu papaga uning o‘z vassallari —
Rim baronlari xavf solayotgan Karl Buyuk o‘lgandan keyin kuchaygan va IX
asrning o‘rtalarida diniy hokimiyatni dunyoviy hokimiyatdan ustun turadi degan
nazariyani ko‘tarib chiqqan papalikning o‘zi endi Italiyada feodallashuv
jarayonining yanada kuchayishi munosabati bilan qattiq inqirozga uchrab, qirol
hokimiyatining yordamiga muhtoj bo‘lib qolgan edi. Otton I
Rim feodallarini bostirib,papani taxtga o‘tqazdi. Bunga minnatdorlik bildirib, papa
962-yilning boshida Ottonga imperatorlik tojini kiygizdi. Shunday qilib, yangi
«imperiya tiklandi».Shu narsa xarakterliki,ilgari Karl Buyuk bo‘lgani singari, bu
21
История средних веков Т.2 Под ред С.П.Карпова.2003.254b
25

safar ham Otton Rim imperatori deb e’lon qilindi (ilgari Karl Buyuk ham Rim
imperatori deb e’lon qilingan edi).Yangi imperiyaga «Muqaddas Rim
imperiyasi»deb nom berildi. Faqat keyinroq borib, XII asrdagina bu iboraga ikki
so‘z qo‘shilib, «German millatining muqaddas Rim imperiyasi» deb ataladigan
bo‘ldi.
Deyarli butun Italiya ustidan nazorat qilish huquqini beradigan imperatorlik
unvonining qabul qilinishini Otton va uning atrofidagilar eng katta g‘alaba deb
hisobladilar.Haqiqatda esa german qirollarining Italiyadagi siyosatida chuqur
ziddiyatlar bor edi. Italiyada nemis feodallariga juda ham nafrat bilan qarar
edilar.964 yilda imperator Italiyada yo‘q vaqtida vafot etgan Ioann XII o‘rniga
Otton tomonidan tayinlangan yangi papani tanishdan Rim bosh tortdi. Keyingi yili
Otton yana Italiyaga kelganda Rimni qattiq hujum bilan zo‘rg‘a oldi. «Abadiy
shahar»ning tevarak-atrofi va butun Rim mintaqai juda qattiq talanib, xarobazorga
aylantirildi. ltaliya yilnomachilaridan biri bu voqeani quyidagicha tasvirladi:
«Sho‘ring qursin, Rim. Qancha-qancha xalqlar seni oyoq osti qilib, ezib keldi.
Endi senga sakson qiroli ega bo‘lib oldi. Farzandlaring qilich zarbalaridan halok
bo‘ldi. Kuch-quvvating ko‘kka sovurildi. Oltin, kumushlaringni ajnabiylar
hamyoniga solib olib ketmoqda» 22
.
Shu bilan bir vaqtda Vizantiya bilan arablar ham yangi imperatorga
qarshi edi,ular o‘zlarnning Italiyadagi ta’sirini yangi kelgindilarga berib qo‘yishni
istamas edilar.O`gli Otton II ni Vizantiya malikasi Feofaniyaga uylantirib,Otton I
Vizantiya bilan bo‘lgan munosabatlarini birmuncha vaqtgacha yaxshilab olishga
muvaffaq bo‘ldi.Lekin arablar bilan bo‘lgan munosabatlar esa qattiq urush chiqish
xavfini solardiki, bunga tayyorlanish kerak edi.Shunday qilib,imperator Italiya
bilan tamomila ovora bo‘lib krlib, Germaniyaning ichki ishlaridan ancha chetlashib
qoldi.Otton I o‘z qirolligining oxirgi bir necha yilini hech qayoqqa chiqmasdan
Italiyaning o‘zida o‘tkazishga majbur bo‘ldi.
X asr oxiri — XI asr boshlarida Germaniya va Italiya.Otton I ning o‘g‘li
bilan nevarasi — Otton II ham, Otton III ham butunlay Italiyadagi siyosat bilan
22
100 Великих городов. Мира' Вече`.2007.269b
26

band bo‘ldi. Otton II janubni qo‘lga kiritishga harakat qildi. U Neapol bilan
Tarentni bosib oldi. Lekin pirovard oqibatda 983-yilgi arablar bilan bo‘lgan dengiz
janglaridan birida mag‘lubiyatga uchradi, oradan ko‘p o‘tmay, Ravennada yosh
o‘lib ketdi. Otasi o‘lganda Otton III uch yoshli bola edi. Onasi imperatritsa
Feofaniya regent bo‘lib idora qila boshladi. Lekin uning obrusi yaxshi emas edi.
lmperator qirol hokimiyatining zaiflashganligidan foydalanib, german gersoglari
o‘z knyazliklarini butunlay mustaqil hokimlar sifatida idora qila boshladilar.
Germanlarning asosiy kuchi janubga ketganligidan foydalanib,983-yilda polab
slavyanlari — bodrichlar bilan lyutichlar — german feodallariga qarshi qo‘zg‘olon
ko‘tardilar. Undan keyingi yillarda ular nemislarni yana Elba daryosining narigi
tomoniga (bunga lujichanlar hududi kirmaydi) butunlay surib chiqardilar 23
.
Shu bilan nemislarning «sharqqa tazyiq qilishi» deyarli yuz ellik yilgacha
to‘xtatib qo‘yildi.Lekin Italiyada ham german feodallarining ahvoli uncha yaxshi
emas edi.Dengiz vositalari yetishmasligi sababli arablarga qarshi hujumdan voz
kechishga to‘g‘ri keldi.Italiya aholisi chet elliklarning hokimiyatiga dushmanlik
nazari bilan qarar edi.
997-yilda Rimda Otton III ga qarshi juda katta fitna uyushtirildi.Fitna fosh
etildi va asosiy fitnachilar qatl qilindi.1001-yilda Otton III o‘zining asosiy
rezidensiyasi Rimda butunlay qolish uchun Germaniyadan Italiyaga keldi.Biroq
rimliklar unga qarshi bosh ko‘tarib chiqdilar va imperator saroyini qamal
qildilar.Shundan keyin Otton III Rimda qolishdan qo‘rqib, Ravennaga ko‘chib
bordi, oradan ko‘p o‘tmay (1002-y.) vafot etdi.Shunday qilib,Otton III ning buyuk
davlatchilik plani tamoman barbod bo‘ldi.Saksoniya sulolasiga mansub bo‘lgan
oxirgi imperator Genrix II (1002—1024) ancha ehtiyotkorlik bilan siyosat
yurgizdi.U Italiyadagi katta feodallar va shaharliklarning o‘ziga vassal qaramligi
bilan kifoyalandi. O‘zi esa Germaniyada yashab, har turli yon berishlar bilan
german gersoglarini o‘ziga itoat ettirishga harakat qildi.Frankoniya sulolasining
idora qilinishi.
1024—1125-yillar davrida Germaniyada ikkinchi bir mahalliy dinastiya
23
Dmitriev V. A. „Rol sovremennoy Germanii v mirovoy politike“. Gorchakovskie chteniya.189b
27

(sulola) — Frankoniya gersoglari sulolasi idora qildi.Frankoniya Saksoniyadan
keyin ikkinchi o‘rinda turgan eng katta gersoglik bo‘lib, unda ruhoniylar,
yepiskoplar va monastirlarning juda ko‘p yerlari, ko‘pdan-ko‘p reynlik ritsarlar,
savdo ahamiyatiga ega bo‘la boshlagan juda ko‘p Reyn bo‘yi shaharlari,bor
edi.Dastlabki vakillari Konrad II (1024—1039) va Genrix III (1039— 1056)
bo‘lgan yangi sulola dastavval ritsarlarga suyandi.Konrad II imperator ritsarlari
sonini ko‘paytirishga ayniqsa qattiq harakat qildi,bu ritsarlar lenlarni (ritsarlarga
beriladigan chek yerlarni) bevosita qirolning o‘zidan olar edilar.Konrad II yana
qonun chiqarib, ritsar feodallarini nasldan-naslga meros bo‘lib o‘tadigan qilib
qo‘ydi.Italiyaning yirik feodallariga qarshi kurashda Italiya ritsarlarivavassorlarni
qiroltomoniga og‘dirib olish maqsadida Konrad II bu qo‘nunni dastlab 1037-yilda
Italiya uchun chiqargan edi.So‘ngra,oradan ko‘p vaqt o‘tmay,bu yangi qonun
Germaniyagaham tatbiq qilindi 24
.
1034-yilda Konrad janubda Son va Rona daryolari havzasidagi butun
boshliq Burgundiya qirolligini,shuningdek Provansni qo‘shib olishga muvaffaq
bo‘ldi(Germaniyaning Provansdagi ta’siri Otton I Provans qirolichasi Adelgeydaga
uylangan vaqtdan boshlangan edi).Genrix III Chexiya knyazi slavyan Bretislavni
o‘ziga vassal tarzida qaram qilib oldi (1041).U Polsha bilan Vengriyaga ham o‘z
ta’sirini o‘tkazdi.Germaniyada Frankoniya yerlaridan tashqari,imperator Bavariya
va Shvabiyagersoglarini hamda janubi-sharqda yangi bir gersoglikni —
Karintiyani ham bevosita nazorat qilar edi.Faqat Saksoniya, Lotaringiya va
Burgundiyagina ilgarigi avtonomiyalik holatini saqlab qolgan edi.Biroq Genrix III
Saksoniya gersogligi ustidan nazorat o‘rnatishga intilib, bu gersoglikda ham
mustahkam qirol qasrlari qurdi.Genrix III ko‘payib borayotgan ritsarlarga tayanish
bilan birga,o‘z ittifoqchisi bo‘lgan cherkav xizmatlaridan foydalanishni ham
davom ettirdi.Papalarni ham uning o‘zi tayinlardi va shu bilan birga,papalar
ko‘pincha nemis yepiskoplaridanbo‘lardi.Lekin Frankoniya sulolasi idora qila
boshlagan davrda imperiyaning yuksalishi va markazlashtirish sohasida erishilgan
ba’zi muvaffaqiyatlar dunyoviy va ruhoniy zodagonlar o‘rtasidagi kurash
24
Borzova E.P. Jahon madaniyati tarixi. 5-nashr. - SPb, 2007 yil.354b
28

natijasida barbod bo‘ldi.
Genrix III ning o‘g‘li— Genrix IV zamonida (1056—1106) imperator bilan
papalar o‘rtasida uzoq davom etgan qattiq kurash boshlandi, bu kurash german
feodallarining Italiyadagi bosqinchilik avantyuralari natijasida og‘irlashib ketdi va
bu hol oqibat-natijada imperator hokimiyatini zaiflashtirib yubordi. Klyuniychilik
harakati va Grigoriy VII islohatlari. XI asrning o‘rtalarida katolik cherkovi alohida
bir holatda edi.Bir tomondan, bu vaqtda cherkov o‘z ta’siriny butun G‘arbiy
Yevropaga yoygan edi 25
.
XI asrda Skandinaviya xalqlari, Vengriya, Polsha xristianlikni uzil-kesil
qabul qildi;Pireneyyarim orolining anchagina qismi musulmon arablarning
hukmronligidan xalos bo‘lgan edi.Cherkovning Yevropadagi turli mamlakatlarda
juda ko‘p yerlari bor edi.Uni bir markazdan turib Rim papasi boshqarar edi.Katolik
cherkovining ideologlari IX asrdayoq, cherkov (papa) hokimiyati dunyoviy
hokimiyatdan (imperator va qirol hokimiyatidan) yuqori turadi,deb ochiqdan ochiq
bayon qilgan edilar.Biroq, haqiqatda esa papalik bunday hokimiyatga ega emas
edi.Papalar odatda Rim ruhoniylari va Rim dunyoviy zodagonlari tomonidan
saylanar edi.Papa saylashning qat’iy bir tartibqoidasi yo‘qligi natijasida bu
saylovlar uzluksiz o‘zaro urushlarga aylanib ketar va bu narsa imperatorlarning
Rim kuriyasi (papa saroyining, papa maslahatchilarining va katolik cherkovining
butun markaziy ma’muriy-cherkov apparatining umumiy nomi) ishlariga
aralashishiga imkon berar edi.Katolik cherkovining yerlari ko‘p edi,lekin bu yerlar
dunyoviy hokimiyatning leni deb hisoblanar edi.Germaniyada esa imperatorning
dunyoviy vassallari qo‘lidagi yerlardan ko‘ra,cherkov yerlari ko‘proq imperator
ixtiyorida edi («Otton I ning yepiskoplik sistemasi»).lmperator cherkov yerlarini
davlatga qarashli qirolyerlarining ko‘p turlaridan biri,deb qarar edi.
Cherkov doiralarida bir harakat vujudga kelib, bu harakat yuqorida ko‘rsatib
o‘tilgan ziddiyatlarni hal qilishni,papaning cherkov ustidan bo‘lgan hokimiyatini
kuchaytirishni va cherkovning o‘zining dunyoviy hokimiyatdan mustaqilligini
oshirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.Bu kayfiyatlarning ifodachisi Klyuniy
25
Gurevich A. Ya. "O'rta asrlar xalq madaniyati muammolari." M.234b
29

monastirining monaxlari bo‘ldi,bu monastir Burgundiyada (Fransiyatarkibiga
kirgan qismida, Makon shahriga yaqin bir joyda) eng katta monastir edi.Klyuniy
monastiri X asrning oxirlaridayoq katta va juda boy monastir edi.XI—XII asrlarda
Klyuniy monaxlari Fransiya, Germaniya va Italiyada o‘nlab yangi monastirlar
ochib,alohida bir monastirlar federasiyasini tuzdilar, bu federatsiya papaning
maxsus homiyligi ostida edi.8Klyuniychilardan biri,Gildebrand nomli italyan
(toskanalik) bir guruh hamfikrlari bilan birgalikda 25 yil davomida papa kuriyasida
bir nechta papa davrida rahbarlik mavqeini egallab keldi.
XULOSA
IX–XI asrlar Yevropa tarixida siyosiy va ijtimoiy jarayonlarning keskin
o‘zgarishlarga uchragan davri bo‘lib, ayniqsa Germaniya, Italiya va Ispaniya
hududlarida bu jarayonlar turlicha yo‘nalishda rivojlandi. Germaniyada Franklar
imperiyasining parchalanganidan so‘ng yangi qirollik tizimi shakllanib, Ottonlar
sulolasi davrida Muqaddas Rim imperiyasi asos solindi. Bu davrda imperatorlar
kuchli markazlashgan hokimiyatga erishishga intildilar.
Italiyada esa siyosiy parokandalik kuchayib, ko‘plab shahar-davlatlar va
feodal mulklar vujudga keldi. Papalik hokimiyati kuchayib, siyosiy maydonda faol
rol o‘ynay boshladi. Bu esa keyinchalik imperator va papa o‘rtasidagi
ziddiyatlarning kuchayishiga sabab bo‘ldi.
30

Ispaniyada esa ushbu davr Rekonkista – musulmonlar hukmronligiga qarshi
nasroniy qirolliklarning ozodlik harakati boshlangan davr bo‘lib, bu harakat
bosqichma-bosqich musulmonlar nazoratidagi yerlarni qaytarib olishni maqsad
qilgan edi. Bu jarayon Ispaniyaning siyosiy xaritasini tubdan o‘zgartirdi va yangi
qirolliklarning shakllanishiga zamin yaratdi. IX-XI asrlarda Germaniya, Italiya va
Ispaniya tarixi o‘rta asrlarning dastlabki davrida Yevropa qit’asidagi ijtimoiy,
siyosiy va diniy o‘zgarishlarni tushunish uchun muhim ahamiyatga ega. Bu davrda
ushbu mamlakatlar hududida feodal tizimning shakllanishi, xristianlikning keng
tarqalishi, imperatorlik hokimiyatining mustahkamlanishi va mahalliy xalqlarning
o‘ziga xos rivojlanish yo‘llari kuzatiladi. Quyida ushbu uch mamlakatning tarixi va
ularning asosiy xususiyatlari batafsil ko‘rib chiqilib, kurs ishi uchun xulosa taqdim
etiladi.
Germaniya bu davrda Karolinglar imperiyasining parchalanishi va Ottonlar
sulolasining yuksalishi bilan ajralib turadi. Siyosiy va ijtimoiy tuzumda katta
o‘zgarishlar ro‘y berdi:
- Karolinglar imperiyasi va uning parchalanishi: IX asrda Sharlman (Karl Buyuk)
hukmronligi davrida Germaniya, Frantsiya va Italiya hududlarini o‘z ichiga olgan
yirik imperiya tashkil topdi. Sharlman 800-yilda Rim papasi tomonidan
“Muqaddas Rim imperatori” deb e’lon qilindi, bu xristianlik va dunyoviy
hokimiyatning birlashuvini ramziy ma’noda aks ettirdi. Biroq, 843-yilda Verdun
shartnomasi bilan imperiya uch qismga bo‘lindi, undan Sharqiy Franklar qirolligi
(keyinchalik Germaniya) vujudga keldi.
- Ottonlar sulolasi: X asrda Otton I (936–973) Germaniyada markazlashgan
hokimiyatni tikladi. 962-yilda u Rim papasi tomonidan imperator sifatida toj
kiydirildi, bu esa “Muqaddas Rim imperiyasi”ning boshlanishi deb hisoblanadi.
Ottonlar sulolasi (Otton I, II, III) cherkovni o‘z nazorati ostiga olib, feodal
tuzumini mustahkamladi. Ular slavyan qabilalariga qarshi yurishlar uyushtirib,
Germaniya hududlarini kengaytirdi.
- Feodal tuzum va xristianlik: Bu davrda feodal munosabatlar rivojlanib, yer
egalari va vassallar o‘rtasidagi munosabatlar tizimlashdi. Xristianlik jamiyatning
31

asosiy diniy va ijtimoiy institutiga aylandi. Cherkov monastirlari ta’lim va
madaniyat markazlari sifatida xizmat qildi.
- Iqtisodiy va ijtimoiy holat: Germaniya hududida qishloq xo‘jaligi asosiy iqtisodiy
soha bo‘lib, shaharlar rivojlanishi hali sekin kechdi. Savdo va hunarmandchilik
dastlabki shakllarda edi.
Xulosa: Germaniya IX-XI asrlarda siyosiy birlashish va feodal tuzumning
shakllanishi yo‘lida muhim qadamlar tashladi. Ottonlar sulolasi imperatorlik
hokimiyatini mustahkamlab, xristianlikni Yevropada targ‘ib qilishda muhim rol
o‘ynadi.
Italiya (IX-XI asrlar)
Italiya bu davrda siyosiy jihatdan parchalanib, turli xil hududiy davlatlar va
shaharlar ittifoqiga aylandi. Rim papasi va imperatorlar o‘rtasidagi ziddiyatlar ham
muhim rol o‘ynadi.
- Siyosiy parchalanuv: Karolinglar imperiyasi parchalanib ketgach, Italiya
hududida mustaqil shahar-davlatlar (masalan, Venetsiya, Genuya) va qirolliklar
shakllandi. Shimoliy Italiya Muqaddas Rim imperiyasi tarkibiga kirdi, lekin
mahalliy hokimlar ko‘pincha mustaqil harakat qilardi.
- Janubiy Italiya va normannlar: XI asrda Janubiy Italiya va Sitsiliyada normannlar
istilosi boshlandi. 1130-yilda Rodjer II Sitsiliya qirolligini tashkil qildi, bu esa
O‘rta Yer dengizi havzasidagi eng qudratli davlatlardan biriga aylandi. Normannlar
feodal tuzumni mustahkamlab, yerlarni feodallarga va cherkovga taqsimladilar.
- Cherkovning roli: Rim papasi Italiyada diniy va siyosiy hokimiyat markazi
sifatida katta ta’sirga ega edi. Papa va imperatorlar o‘rtasidagi “Investitura jangi”
(XI asr oxiri) cherkov va dunyoviy hokimiyat o‘rtasidagi nizolarni keskinlashtirdi.
- Iqtisodiy rivojlanish: Shimoliy Italiya shaharlarida savdo va hunarmandchilik
rivojlana boshladi. Venetsiya va Genuya kabi shaharlar dengiz savdosi
markazlariga aylandi, bu esa keyingi asrlarda Italiya iqtisodiyotining yuksalishiga
zamin yaratdi.
Italiya IX-XI asrlarda siyosiy jihatdan tarqoq bo‘lib, shimoliy hududlar imperiyaga
qaram, janubiy hududlar esa normannlar nazoratiga o‘tdi. Cherkovning siyosiy
32

ta’siri va dastlabki shahar iqtisodiyotining rivojlanishi Italiya tarixida muhim
bosqich bo‘ldi.
Ispaniya (IX-XI asrlar)
Ispaniya bu davrda musulmonlar va xristianlar o‘rtasidagi ziddiyatlar markazi edi.
Rekonkista (qayta bosib olish) jarayoni va mahalliy davlatlarning shakllanishi
muhim voqealar sifatida ajralib turadi.
- Musulmon hukmronligi: VIII asrda Ispaniya hududining katta qismi Umaviylar
tomonidan bosib olindi va Al-Andalus nomi bilan Qurtuba xalifaligi tarkibiga
kirdi. IX-XI asrlarda Al-Andalus ilm-fan, san’at va madaniyat markazi sifatida
gullab-yashnadi. Qurtuba shahri Yevropaning eng yirik va rivojlangan
shaharlaridan biri edi.
- Rekonkista boshlanishi: Shimoliy Ispaniyada xristian qirolliklari (Asturiya, Leon,
Kastiliya, Navarra) musulmonlarga qarshi kurash boshladi. 722-yildagi Kovadonga
jangi Rekonkistaning ramziy boshlanishi deb hisoblanadi. XI asrga kelib, Kastiliya
va Leon qirolliklari muhim hududlarni qaytarib oldi.
- Ijtimoiy va diniy xilma-xillik: Al-Andalusda musulmonlar, xristianlar va
yahudiylar birgalikda yashab, madaniy almashinuvga hissa qo‘shdilar. Bu davrda
ispan adabiyoti, arxitekturasi va falsafasi rivojlandi.
- Feodal tuzum: Xristian qirolliklarida feodal munosabatlar shakllandi, lekin Al-
Andalusda markazlashgan boshqaruv tizimi saqlanib qoldi.
Xulosa: Ispaniya IX-XI asrlarda ikkiga bo‘lingan dunyo edi: musulmon Al-
Andalus madaniy va iqtisodiy jihatdan gullab-yashnasa, xristian qirolliklari
Rekonkista orqali o‘z hududlarini kengaytirishga harakat qildi. Bu ziddiyatlar
Ispaniya tarixining keyingi rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Umumiy xulosa
IX-XI asrlar Germaniya, Italiya va Ispaniya uchun o‘rta asr Yevropasining asosiy
xususiyatlarini shakllantirgan davr bo‘ldi. Germaniya Ottonlar sulolasi ostida
Muqaddas Rim imperiyasining markaziga aylandi, Italiya siyosiy tarqoqlik va
normannlar istilosi sharoitida shahar iqtisodiyotini rivojlantirdi, Ispaniya esa
musulmon va xristian dunyolari o‘rtasidagi madaniy va harbiy to‘qnashuvlar
33

markazi bo‘ldi. Ushbu davrda feodal tuzum, xristianlikning tarqalishi va mahalliy
xalqlarning o‘ziga xos rivojlanish yo‘llari Yevropa tarixida chuqur iz qoldirdi.
Umuman olganda, IX–XI asrlarda Germaniya, Italiya va Ispaniyada yuz
bergan siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar Yevropa tarixining keyingi bosqichlariga
kuchli ta’sir ko‘rsatdi va o‘rta asrlar Yevropasining umumiy taraqqiyot
yo‘nalishini belgilab berdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Shavkat Mirziyoyev Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. T. “O‘zbekiston” - 2017. 91-92 B.
II. Ilmiy adabiyotlar
2. E.Z.Nuriddinov, E.Qosimov Jahon Tarixi 1-qism T-2013. 428-430 b.
3. Н.Г.Чернишевского История Средних Веков Том 1. 1977. 260-263 б.
4. А. Е. Кудрявцев Испания В Средние Века 1937. 52-54 б
5. T.U.Salimov Jahon Tarixi (Yevropa mamlakatlari V-XV asrlarda) T-2014.
221- 222 B
6. V.F.Semyonov O‘rta asrlar tarixi T.1973. 136-137 b.
7. А.Л.Ястребицкая Западная Европа ХІ,ХV вв.М.’Искусства’.
8. 100 Великих городов.Мира’ Вече`.2007.
9. История средних веков Т.2 Под ред С.П.Карпова.2003.
34

10. L.B.Qodirova. Jahon sivilizatsiyalari tarixi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –
Guliston, 2015. – 156 b.
III. Internet saytlari
11. .www.ziyonet.uz/
12. http;//grid,rug.nl /ahc/
13. http;//Librory.BY.edu/-rdh/eurodocs
35

IX-XI asrlarda Germaniya Italiya Ispaniya kurs ishi

Sotib olish