IX- XII-asrlarda O'rta Osiyo aholisini ijtimoiy siyosiy holatini tarixiy manbalarda yoritilishi kurs ishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	73.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

IX- XII-asrlarda O'rta Osiyo aholisini ijtimoiy siyosiy holatini tarixiy manbalarda yoritilishi kurs ishi

Sotib olish

Kurs ishi mavzusi Farg ona davlat universiteti O‘zbekiston tarixi kafedrasining ʻ
2025-yil __________________son yig ilishida muhokama qilinib, tasdiqlangan.
ʻ
KURS ISHIGA ILMIY RAHBAR
XULOSASI
Ishda mavzu mohiyatining yor i tilganlik darajasi: ___________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishini rasmiylashtirish qoidalariga javob berish darajasi: _________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Umumiy xulosa: ____________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbar: ___________ _____________________
KURS ISHI HIMOYASI NING
NATIJASI
Ball Mezon Erishilgan
natija
( Ball )
50 ball Rasmiylashtirilganlik darajasi uchun
25 ball Himoya vaqtidagi ma’ruza uchun
25 ball Berilgan savollarga qaytarilgan javoblar uchun
Umumiy baho
100 ball
Komissiya a’zosi : ________________ _____________
O‘zbekiston tarixi kafedrasi mudiri,
k omisiya raisi : ________________ B.Usmonov
1

MUNDARIJA
KIRISH ...............................................................................................3 – 6
I.Bob IX-XII asrlarda O rta Osiyo Qoraxoniylar va Somoniylar ʻ
hukmronligi ostida ..............................................................................7 – 17
1.1 Narshaxiyning «Tarixi Buxoro « asarida Somoniylar davrining
yoritilishi...........................................................................................7 – 11
1.2 Qoraxoniylar boshqaruv davrida aholining ijtimoiy - siyosiy
holati...............................................................................................12 – 17
II.Bob IX-XII asrlarda O rta Osiyo saljuqiylar va G aznaviylar
ʻ ʻ
hukmronligi ostida …………………………………………….……18 – 26
2.1 Saljuqiylar davrining tarixiy manbalarda yoritilishi…………..…18 – 22
2.2 Gaznaviylar boshqaruvida siyosiy voqealar………………………23 – 26
Xulosa ………………………………………………………27 – 28
Foydalanilgan manba va a dabiyotlar ro‘yxati ……….….29 – 30

2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. IX-XII asrlar O rta Osiyo tarixida muhim o‘rinʻ
tutadi. Bu davr Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Saljuqiylar kabi yirik
davlatlarning hukmronligi bilan ajralib turadi. Ushbu davrda shaharlar rivojlanib,
iqtisodiy va madaniy yuksalish yuz berdi, islom dini va ilm-fan gullab-yashnadi.
Shu sababli, bu davrni o‘rganish O rta Osiyoning ijtimoiy-siyosiy jarayonlarini,
ʻ
davlat boshqaruv tizimini va aholining turmush tarzini tushunishda muhim
ahamiyatga ega. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning tarix haqida “Tarixni
bilmagan xalq - o‘z yo‘lini yo‘qotadi. Shuning uchun biz yosh avlodni tariximizni
chuqur o‘rganishga, ajdodlarimizning buyuk ishlarini davom ettirishga undashimiz
kerak 1
” degan so zlari ham tarixni o‘rganish keraakligini o‘rgatadi.Tarixiy
ʻ
manbalarda, xususan, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Narshaxiy, Al-Farg‘oniy va
Mahmud Koshg‘ariy kabi olimlarning asarlarida bu davr haqida qimmatli
ma’lumotlar uchraydi. Ushbu manbalar orqali jamiyatning tabaqalanishi, soliq
tizimi, siyosiy boshqaruv, ilm-fan va madaniyatning rivoji haqida tasavvur hosil
qilish mumkin. Bugungi kunda O rta Osiyoning siyosiy va ijtimoiy tarixini chuqur
ʻ
o‘rganish mintaqaning madaniy merosini anglash, tarixiy tajribadan saboq olish va
hozirgi davrga taqqosiy tahlil qilish imkonini beradi. Shuning uchun ham bu
mavzu dolzarb va o‘rganishga arziydigan ilmiy yo‘nalishlardan biridir. Bu davr
O rta Osiyo tarixida siyosiy barqarorlik va iqtisodiy rivojlanish bilan ajralib turadi.
ʻ
Somoniylar (IX-X asrlar) ilk islomiy mahalliy sulola sifatida hududda
markazlashgan davlat tuzishga muvaffaq bo‘ldi. Ularning siyosiy tizimi markaziy
hokimiyatga asoslangan bo‘lib, viloyat hokimlari (amirlari) orqali boshqarilgan.
Bu tizim keyingi sulolalar – Qoraxoniylar va G‘aznaviylar tomonidan ham davom
ettirildi. Siyosiy jihatdan, bu davrda Markaziy Osiyo turli kuchlarning manfaatlar
to‘qnashuv nuqtasiga aylangan. Xitoy, Hindiston, Erondagi sulolalar ham bu
hududga o‘z ta’sirini o‘tkazishga intilgan. Somoniylar davlati qulagach,
Qoraxoniylar va G‘aznaviylar hududda hukmronlik qilgan bo‘lsa, XI asr
o‘rtalariga kelib, Saljuqiylar bu hududni o‘z nazoratiga oldi. IX-XII asrlar O rta
ʻ
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: O’zbekiston , 2016
3

Osiyo tarixida muhim o‘rin tutgan davrlardan biri bo‘lib, bu davr siyosiy
barqarorlik, iqtisodiy yuksalish va ilm-fan taraqqiyoti bilan ajralib turadi. Ushbu
davrni o‘rganish nafaqat tarixiy jarayonlarni tushunish, balki mintaqaning ijtimoiy
tuzilmasi, boshqaruv tizimi va madaniy rivojlanishini chuqur anglash uchun ham
juda muhimdir.
Bu davrning dolzarbligi shundaki, unda shakllangan siyosiy va ijtimoiy
tizimlar keyingi asrlarda ham O rta Osiyo tarixiga katta ta’sir ko‘rsatgan.ʻ
Somoniylar, Qoraxoniylar va G‘aznaviylar kabi davlatlarning boshqaruv tajribasi
bugungi davlat tuzilmalari bilan qiyosiy o‘rganilishi mumkin. Shuningdek,
Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Koshg‘ariy kabi olimlarning asarlari jamiyatning
ilmiy va madaniy taraqqiyotini yoritib, hozirgi davr uchun ham katta ahamiyatga
ega bo‘lgan bilim manbalaridir. IX-XII asrlar O rta Osiyo tarixida chuqur siyosiy,
ʻ
iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlar yuz bergan davr bo‘lib, uning ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarini o‘rganish bugungi tarixshunoslik uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu davrda Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Saljuqiylar kabi yirik
davlatlarning shakllanishi, boshqaruv tizimining rivojlanishi va jamiyatning
tabaqalanishi kuzatilgan. Ushbu jarayonlar tarixiy asarlarda qanday aks etgani,
qaysi manbalar orqali yetib kelgani va bu ma’lumotlarning qanchalik ishonchli
ekanini o‘rganish tarix fani uchun dolzarb masalalardan biridir. Tarixiy asarlarda
O rta Osiyo jamiyatining siyosiy boshqaruvi, iqtisodiy holati, shahar madaniyati va
ʻ
xalqning turmush tarzi batafsil tasvirlangan. Narshaxiy, Beruniy, Ibn Sino,
Mahmud Koshg‘ariy kabi olimlarning asarlari nafaqat o‘sha davr voqealarini
yoritib beradi, balki jamiyatning qanday rivojlanganini tushunish imkonini ham
yaratadi.Bu manbalar orqali biz davlat boshqaruvi, soliqlar tizimi,
hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanish darajasi, xalqning ijtimoiy ahvoli
haqida muhim dalillarga ega bo‘lamiz. Bugungi kunda O rta Osiyo davlatlarining
ʻ
tarixiy merosini o‘rganish, mustaqillik davridagi siyosiy va ijtimoiy jarayonlar
bilan qiyosiy tahlil qilish muhimdir.Bu davrdagi boshqaruv tizimi va ijtimoiy
munosabatlar hozirgi davlat tuzilmalari va jamiyat rivojlanishiga qanday ta’sir
4

ko‘rsatganini tahlil qilish ilmiy va amaliy jihatdan katta ahamiyat kasb etadi. Shu
sababli, IX-XII asrlarda O rta Osiyo aholisining ijtimoiy-siyosiy holati va uningʻ
tarixiy asarlarda aks ettirilishini o‘rganish dolzarb mavzulardan biri bo‘lib
qolmoqda.
Kurs ishi tadqiqotning maqsadi. Ushbu kurs ishi IX-XII asrlarda O rta
ʻ
Osiyo aholisining ijtimoiy-siyosiy holatini tarixiy asarlarda aks ettirilishi asosida
tahlil qilishga qaratilgan. Tadqiqotning asosiy maqsadi – ushbu davrdagi ijtimoiy
tuzilma, siyosiy boshqaruv tizimi va aholining turmush tarzini aniqlash hamda
ularning tarixiy manbalarda qay tarzda tasvirlanganini o‘rganishdir. Ushbu
tadqiqot mintaqaning tarixiy merosini chuqurroq tushunishga, tarixiy asarlarning
qimmatini anglashga va bugungi jamiyat bilan qiyosiy tahlil qilish imkoniyatini
yaratishga xizmat qiladi.
Tadqiqot obyekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot obyekti – IX-XII asrlarda
O rta Osiyo aholisining ijtimoiy-siyosiy hayoti va uning tarixiy manbalarda aks
ʻ
etishidir. Tadqiqotda ushbu davrda yashagan xalqlarning ijtimoiy tuzilishi, davlat
boshqaruvi, siyosiy jarayonlari va ularning tarixiy asarlarda qanday yoritilgani
o‘rganiladi. Xususan, Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Saljuqiylar
davlatlarining boshqaruv tizimi, jamiyatdagi tabaqalanish, aholining turmush tarzi
va siyosiy voqealarning ta’siri tahlil qilinadi. Shuningdek, o‘sha davr olim va
tarixchilari – Narshaxiy, Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Koshg‘ariy va boshqa
mutafakkirlarning asarlarida bu jarayonlarning qanday aks etgani o‘rganilib, ular
orqali O rta Osiyo jamiyatining ijtimoiy-siyosiy holati yoritiladi.
ʻ Tadqiqot obyekti
sifatida ushbu tarixiy davrning siyosiy va ijtimoiy xususiyatlarini aniqlash, tarixiy
asarlarning ahamiyatini ochib berish va bu jarayonlarning bugungi tarixiy
tadqiqotlar uchun qanchalik dolzarb ekanini ko‘rsatish asosiy maqsad qilib
qo‘yiladi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Ushbu tadqiqot IX-XII asrlarni
qamrab oladi, chunki bu davr o rta Osiyo tarixida muhim siyosiy va ijtimoiy
ʻ
o‘zgarishlar sodir bo‘lgan davr hisoblanadi. Ushbu davriy chegaralanish
5

tadqiqotning asosiy masalalarini tahlil qilishda aniq yo‘nalish beradi va o rtaʻ
Osiyoning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotini chuqurroq o‘rganish imkonini yaratadi.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot obyekti
IX-XII asrlarda o rta Osiyo aholisining ijtimoiy-siyosiy hayoti va uning tarixiy
ʻ
manbalarda aks etishi hisoblanadi. Ushbu davrda hududda hukmronlik qilgan
Somoniylar, Qoraxoniylar, G‘aznaviylar va Saljuqiylar davlatlari boshqaruv tizimi,
jamiyat tuzilishi hamda siyosiy jarayonlarning aholiga ta’siri asosiy o‘rganish
obyekti sifatida tanlanadi Shuningdek, ushbu davrning siyosiy voqealari,
jamiyatning tabaqalanishi, iqtisodiy va madaniy rivojlanish jarayonlari ham
tadqiqot obyekti doirasida tahlil qilinadi. Kurs ishining tadqiqot predmeti esa IX-
XII asrlardagi o rta Osiyo ijtimoiy-siyosiy hayotining tarixiy asarlarda qanday aks
ʻ
etgani va tasvirlanganligi bilan bog‘liq. Ushbu davr haqida qimmatli ma’lumotlar
beruvchi Narshaxiy (“Buxoro tarixi”), Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Koshg‘ariy va
boshqa tarixiy shaxslarning asarlari asosida jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, siyosiy
boshqaruv tizimi va xalqning turmush tarzini o‘rganish tadqiqot predmeti
hisoblanadi. Mazkur tadqiqot predmeti va obyekti asosida, tarixiy manbalar tahlili
orqali IX-XII asrlarda o rta Osiyoning ijtimoiy va siyosiy rivojlanishi qay darajada
ʻ
kechganini aniqlash va ushbu jarayonlarning bugungi tarixiy ahamiyatini ochib
berish maqsad qilingan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
6

I Bob. IX-XII asrlarda o rta Osiyo Qoraxoniylar vaʻ
Somoniylar hukmronligi ostida.
1.1 Narshaxiyning “Tarixi Buxoro” asarida Somoniylar davrining yoritilishi
Somoniylar davlati qariyb bir asrdan ortiqroq o‘rta Osiyo hududida
hukmronlik qilgan markazlashgan davlatlardan biri hisoblanadi. IX-XII asrlarda
mavjud davlatlarning deyarli ko‘pi faqat boylik ortirish va mamlakat hududlarini
kengaytirish bilan cheklanganlar. Somoniylar davlati esa siyosiy masalalar bilan
bir o‘rinda ilm-fan va ta’lim sohasiga juda katta e’tibor qaratganlar. Buning yorqin
misoli tariqasida shu davrda yaratilgan tarixiy manbalarni ko‘pligi fikrlarimizning
yorqin dalilidir. Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far ibn Zakariyya Xattob ibn Sharik
Narshaxiy mashhur tarixchi sifatida tanilgan.U 899 yil Buxoro vohasining Narshax
qishlog‘ida dunyoga kelgan. Alloma haqidagi ma’lumotlar manbalarda kam
uchraydi. Bu haqda Sa’oniyning “ Kitobul ansob ” asarida u kishining to‘liq ismini
Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far ibn Zakariyo ibn xattob ibn Sharik deb
keltirilgan. Abu Bakr Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari orqali u kishi haqida
ba ’ zi ma ’ lumotlar saqlanib qolgan. Somoniylar saroyida kotiblik qilgan.
Narshaxiy. 943-944 yillarda “ Tarixi Buxoro “ ( “ Tahqiqi viloyati Buxoro ” ) nomli
asarini arab tilida yozib, uni somoniylar amiri Nuh ibn Nasrga bag‘ishlagan.
Hozirda Narshaxiyning nomi o‘rta Osiyoning VIII-XII asrlar tarixiga oid deyarli
barcha ilmiy tadqiqot ishlarida tilga olinadi-yu, ammo uning hayotiga oid biror
to‘liq ma’lumot keltirilmaydi.
Bunga sabab, uning o‘z asarida ham va unga yaqin
davrlarda yashagan boshqa mualliflar, Faqat Samoniyning “ Kitob ul- ansab ”
asarida uning to‘la nomi “ Abu Bakr Muammad ibn Jafar ibn Zakariyo ibn Xattob
ibn Sharik ” ekanligi va u Buxoro ahlidan bo‘lib, 286 (899) yili tug‘ilgan va 348
(959- 960) yili vafot etganligi eslatiladi. 2

“Tarixi Buxoro” asari shahar va qishloqlarning tasviriga bag‘ishlangan.
Unda bu joylarning tarixi, axolisi va uning mashg‘uloti, faoliyati hamda tashqi
shaharlar bilan munosabatlari hikoya qilinadi.
2
”Buxoro tarixi”ning Texron nashrini (1939 yil) tayyorlagan Mudarris Rizaviyning muqaddimasi
7

Buxoro aholisining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida sodir
bo‘lgan muhim tarixiy voqealar bayon qilinadi. Kitobda o‘rta Osiyoda arab
xalifaligi hukmronligining o‘rnatilishi, islom dinining yoyilishi va Buxoroning
arablar tomonidan taqsimlab olinishi hamda xalifalikka qarshi kurashlar, ayniqsa,
Muqanna va boshqalar boshchiligidagi xalq qo‘zg‘olonlari batafsil hikoya qilinadi.
“Tarixi Buxoro”da IX asrda o‘rta Osiyoning arab xalifaligidan ajralib chiqishi,
Movarounnahr va Xurosonda somoniylar davlatining barpo bo‘lishi va Somoniylar
davrida Buxoroning iqtisodiy va madaniy hayoti tasvirlangan. Asarda Buxoroning
tarixiy topografiyasiga oid ma’lumotlar bo‘lib, unda Buxoro shahrining
darvozalari, ichki va tashqi devorlarining qurilishi hamda ark va shaxristonning
bino qilinishi hikoya qilinadi.Asar faqat Buxoro tarixinigina emas, balki butun
o‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda ham nodir manbadir. Abu Nasr Ahmad ibn
Muhammad ibn Nasr Quboviy shunday deydi: “Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far
an-Narshaxiy Buxoro (shahri), uning xususiyati va fazilatlari, shaharning o‘zida va
qishloqlarida mavjud bo‘lgan qulay sharoitli va foyda yetkazuvchi narsalar,
shaharga aloqador bo‘lgan narsalar haqida hamda payg‘ambar “Alloh unga o‘z
rahmat va salomini yo‘llasin” uning suhbatdoshlari, tobelari va din olimlari
“ularning barchasidan alloh rozi bo‘lsin” tomonidan Buxoroning fazilati borasida
aytilgan hadislar va so‘zlar haqida bir kitob yozgan va uni marhum Amiri hamid
Abu Muhammad Nuh ibn Nasr nbn Ahmad ibn Ismoil as-Somoniy nomiga
bag‘ishlagan. Bu kitob arab tilida, go‘zal iboralar bilan hijriy 332-333 (milodiy
943-944) yillar yozilgan edi. Ammo ko‘pchilik kishilar arab tilida yozilgan kitobni
o‘kishga rag‘bat ko‘rgazmaganliklari sababli, do‘stlarim mendan u kitobni fors
tiliga tarjima qilishni iltimos qildilar. Men iltimosni qabul qildim va besh yuz
yigirma ikkinchi yilning jumod ul-avval oyida (milodiy1128) kitobni fors tiliga
tarjima qildim” 3
.
Bu asar asosan, o‘rta Osiyoda arablar istilosi natijasida islom dining
tarqalishi VIII asr va undan bevosita oldingi davrlarda yuz bergan voqealar hamda
IX-XII asr asarlardagi Buxoro va unga yaqin shahar va qishloqlar xalqlarining
3
Abu Bakr an-Narshaxiy. Buxoro tarixi asari. - Toshkent. "Kamalak", 1991. - B. 88
8

iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy, siyosiy tarixiga oid muhim ma’lumot va dalillarni o‘z
ichiga olgan bu asar “Buxoro tarixi”ning qimmatli manbasi sifatida talqin etiladi.
Narshaxiyning ushbu asari 36 bobdan iborat. Asar o‘z vaqtida, shubhasiz Buxoro
jamiyati e’tiborini tortgan. Bu haqda Kubaviy o‘z asarining muqaddimasida
yozarkan, umumiy qiziqishga ega bo‘lgan ko‘plab shaxslar asarga takror
qaytishardi, deydi. Somoniy Nuh uchun yozilgan “Buxoro tarixi” asari muallifi o„z
kitobini Somoniylar hukmronligi davrini Buxoroning eng gullagan davri bilan
bog‘laydi.Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, Narshaxiy o‘z asari orqali
Somoniylar davlatining dastlabki davrlari Somonxudotlarning kelib chiqishidan
toki Ismoil Somoniyni rasmiy ravishda markazlashgan Somoniylar davlatiga asos
solishi va Somoniylar davlatining inqirozi va parchalanib ketishi sabablari,
oqibatlarini juda mohirona tarzda yoritib bergan. Shu bilan bir qatorda 782-831
yillarda bunyod etilgan Kanpirak devorini Somoniylar davriga kelib o‘z
ahamiyatini yo‘qotishi sabablari haqida ham ma’lumotlar berilgan. “Buxoro tarixi”
asarida Somoniylar davlati haqida keltirilgan barcha ma’lumotlar ilmiy tadqiqotchi
olimlar tomonidan hozirgi zamon ilmiytarixiy adabiyotida boshqa yozma manbalar
hamda ilmiy izlanishlar xususan, arxeologik, topografik, etnografik va boshqa
manbalardan topilgan ma’lumotlar bir qator tarixiy materiallar bilan solishtirib,
ilmiy dalillar asosida isbotladilar 4
.
Narshaxiy asarida Somoniylar sulolasining kelib chiqishi, ularning
Buxorodagi hukmronligi va davlat boshqaruvidagi faoliyati haqida batafsil
ma’lumotlar keltiriladi. Somoniylar davrida Buxoro nafaqat siyosiy markaz, balki
ilm-fan va madaniyat markazi sifatida ham rivojlangan. Narshaxiy Buxoroning bu
davrdagi ahamiyatini alohida ta’kidlaydi. Asarda Poykantning iqtisodiy hayoti,
savdo-sotiq faoliyati va shaharning «Madaniyat ut-tujjor» («Savdogarlar shahri»)
deb atalishi haqida ham ma’lumotlar mavjud 5
. Bu nom Poykant va Buxoroning
o‘sha davrdagi iqtisodiy ahamiyatini ko‘rsatadi. Narshaxiy o‘z asarida Buxoro va
uning atrofidagi shahar va qishloqlarning tarixi, aholisi, ularning mashg‘ulotlari,
4
http://uzbekistan-geneva.ch/abu-bakr-narshaxiy-o-rta-osiyo-tarixida-chuqur-iz-qoldirgan-olim.html
5
Sultonov F. Bozorboyev F. O‘rta Asrlar tarixi. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti. Toshkent. 2007-yil. 88-bet.
9

shuningdek, tashqi shaharlar bilan munosabatlari haqida ham batafsil ma’lumotlar
beradi. Bu ma’lumotlar Somoniylar davridagi ijtimoiy va iqtisodiy hayotni
tushunishda muhim ahamiyatga ega. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asari
Somoniylar davri tarixi bo‘yicha eng noyob va qimmatli manbalardan biri bo‘lib,
unda davlatning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti keng yoritilgan. Asar nafaqat
Buxoro, balki butun Markaziy Osiyo tarixini o‘rganish uchun qimmatli manba
hisoblanadi.
Narshaxiy «Tarixi Buxoro» asarida Somoniylar sulolasining kelib chiqishini
hamda ularning Buxorodagi hukmronligi haqida batafsil ma’lumot beradi.
Somoniylar avvaliga Xuroson va Movarounnahr hududlarida mustahkam
hukmronlik o‘rnatgan bo‘lsa, keyinchalik ular Buxoroni o‘z davlatlarining poytaxti
sifatida tanlashadi. Somoniylar davrida Buxoro siyosiy va madaniy markazga
aylangan. Asarda Somoniylar davridagi Buxoro, Poykant va unga tutash hududlar
iqtisodiy hayoti haqida ham so‘z yuritiladi. Narshaxiy Poykantni «Madaniyat ut-
tujjor» («Savdogarlar shahri») deb ataydi, bu esa shaharning yirik savdo markazi
bo‘lganidan dalolat beradi. Somoniylar davrida Buxoro ipak, paxta, gilam va
boshqa mahsulotlar bilan savdo qilgan, bu esa shaharning iqtisodiy taraqqiyotiga
katta hissa qo‘shgan. Buxoro Buyuk Ipak yo‘lining muhim nuqtalaridan biri bo‘lib,
Hindiston, Xitoy, Eron va Yaqin Sharq mamlakatlari bilan savdo aloqalariga ega
bo‘lgan. Bundan tashqari, Somoniylar kumush tangalar – dirhamlar zarb qilib,
Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq savdo muomalasida muhim o‘rin tutgan.
Narshaxiy ta’kidiga ko‘ra, Somoniylarning tangalari hatto uzoq mamlakatlarda
ham muomilada bo‘lgan.
Narshaxiy «Tarixi Buxoro» asarida Somoniylar davrida Buxoroning siyosiy
markazga aylanishini batafsil yoritadi. Ismoil Somoniy 892-yilda Buxoroni poytaxt
qilib tanlagach, bu shahar davlatning siyosiy yuragi sifatida shakllandi. Somoniylar
ilgari Samarqand va Balx kabi shaharlarni boshqaruv markazi sifatida ishlatgan
bo‘lsa ham, Buxoro qulay geografik joylashuvi va savdo yo‘llari kesishmasida
joylashgani sababli poytaxt etib tanlangan.
10

Ismoil Somoniy o‘z davrida markaziy hokimiyatni mustahkamlab, hududiy
hokimlarning haddan tashqari mustaqillikka erishishining oldini oldi. Uning
siyosati natijasida Movarounnahr va Xuroson hududlari yagona davlat tarkibiga
birlashtirildi. Ismoil Somoniy ayniqsa Abbosiy xalifaligi bilan yaxshi aloqalar
o‘rnatgan bo‘lib, xalifa uni Movarounnahr va Xuroson hukmdori sifatida tan
olgan 6
.
Buxoro siyosiy o‘sishining yana bir muhim omili – Somoniylarning kuchli
harbiy siyosati edi. Ular turk qabilalaridan iborat yollanma qo‘shinlarni
shakllantirib, davlat chegaralarini mustahkamlashgan. Somoniylar davrida qo‘shni
qarluq va o‘g‘uz qabilalari bilan janglar olib borilgan va davlat chegaralari
kengaytirilib, barqarorlik saqlab qolinishi ta’minlangan.
1.2 Qoraxoniylar boshqaruv davrida aholining ijtimoiy - siyosiy holati.
6
Abu Bakr an-Narshaxiy. Buxoro tarixi asari. - Toshkent. "Kamalak", 1991. - B. 48
11

Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi. X asrning birinchi yarmida qarluq,
chigil va yag‘molarda o‘troqlashuv kuchayib, yer egaligi munosabatlar rivoj
topadi. X asr o‘rtalarida yag‘mo va chigillar qarluqlarni bo‘ysundiradilar.
Yag‘molar madaniy jihatdan eng qolog‘i, eng jangarisi, chigillar birmuncha
madaniyroq va boyroq, qarluqiar ancha madaniyroq, eng obod joylarga ega
bo‘lishgan. Chigil va qarluqlar Qoraxoniylar davlatining tashkil topishida muhim
ro‘l o‘ynagan. Qoraxoniylar X asrning o‘rtalarida Koshg‘ar va Yettisuvda o‘z
davlatini tuzdilar. Bu davlatga yag mo urug‘idan chiqqan, o‘z qavmi bilan islom
dinini qabul qilgan Sotuq Abdulkarim Qoraxon (915-955) asos solgan 7
. Davlatni
boshqarishda qoraxoniylar qabilaviy udumining og alik tartibiga qat’iy rioyaʻ
qilingan. Bu udumga muvofiq qabila boshliqlari orasida eng yoshi ulug‘ini
«arslonxon» yoki «bug‘roxon» darajasiga ko‘tarib, hukmdor, ya’ni qoraxon qilib
saylashgan. «Qora» iborasi turkiy tillarda «buyuklik», «ulug‘lik» ma’nolarini
anglatgan. Odatda, qoraxoniylar hukmdorini «tamg‘achxon», ya’ni xonlar xoni deb
yuritilgan. «Arslon» chigil totemi, «bug‘ro» yag‘molarni totemi bo‘lgan. U og‘ir
yuk ko‘taradigan bichilgan tuya ma’nosini anglatgan. Qoraxoniylar davlatiga
yag‘mo, chigil va qarluq qabilalari birlashdilar. Sotuq davrida Qoraxoniylar davlati
ikkiga bo‘linib ketadi. Birining poytaxti Bolasog‘un bo‘lib, oliy hokimiyat
qabilada yoshi katta bo‘lgan xoqon tomonidan boshqarilgan. Ikkinchi davlatning
poytaxti Taruz, keyinchalik Qoshg‘ar bo‘lib, kichik xoqon tomonidan
boshqarilgan 8
.
Qoraxoniylar chig‘illar yoki qarluqlar qavmiga mansubligi haqidagi nuqtayi-
nazar o‘rta asrlar davri tarixining ko pchilik tadqiqotchilari tomonidan e’tirof
ʻ
etiladi. 840-yili qarluqlar sardori Isfijob hokimi Bilgakul Qodirxon o‘zini xoqon
deb atab oliy hukmronlikka da’vo bilan chiqqan edi. Lekin, o‘sha yildayoq
Somoniylar Isfijobni zabt etishdi.Turkiy qabilalar, ayniqsa 893-yili Ismoil
Somoniy Tarozni egallaganidan so‘ng g‘arbiy Koshg‘ar yerlari tomonga
7
file:///C:/Users/user/Downloads/DIS0408.pdf
8
Sultonov F. Bozorboyev F. O‘rta Asrlar tarixi. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti. Toshkent. 2007-yil. 106-bet.
12

chekinishga majbur bo lishgan edi. Sotuq Bug‘roxon Somoniylar tomonidanʻ
qo‘llab-quvvatlangan holda turkiy qabilalar orasida o z ta’sir doirasini kengaytirib
ʻ
bordi. U Taroz va Koshg arni qo lga olib, 927-yili Bolasog‘unni egalladi hamda
ʻ ʻ
o zini oliy hukmdor deya e’lon qildi. Uning vafoti (955/956)dan so ng hokimiyat
ʻ ʻ
o g‘li Musoga o tdi. Muso davrida tarixiy manbalar, numizmatik materiallar
ʻ ʻ
ma’lumotiga ko ra 960-yili 200 ming chodirlik turkiy aholi islom dinini qabul
ʻ
qilgan. Muso o ziga Koshg arni qarorgoh qilib olgan. Bolasog‘un esa birmuncha
ʻ ʻ
vaqt yana Somoniylar qo liga o tadi. Somoniylar hatto Markida (Taroz va
ʻ ʻ
Bolasog un oralig i) ularning himoya qo‘rg‘onini ham barpo etganlar. «Qoraxon»
ʻ ʻ
so zi turlicha ma’noda talqin qilinadi. Xususan, «qora» so‘zi «kuchli», «xalq»,
ʻ
«xon» so‘zi «hukmdor», «rahbar» ma’nolarida kelishini ko‘pchilik olimlar e’tirof
etishadi 9
.
Qoraxoniylar chig‘illar yoki qarluqlar qavmiga mansubligi haqidagi nuqtayi-
nazar o‘rta asrlar davri tarixining ko pchilik tadqiqotchilari tomonidan e’tirof
ʻ
etiladi. 840-yili qarluqlar sardori Isfijob hokimi Bilgakul Qodirxon o‘zini xoqon
deb atab oliy hukmronlikka da’vo bilan chiqqan edi. Lekin, o‘sha yildayoq
Somoniylar Isfijobni zabt etishdi. Turkiy qabilalar, ayniqsa 893-yili Ismoil
Somoniy Tarozni egallaganidan so‘ng g‘arbiy Koshg‘ar yerlari tomonga
chekinishga majbur bo lishgan edi. Sotuq Bug‘roxon Somoniylar tomonidan
ʻ
qo‘llab-quvvatlangan holda turkiy qabilalar orasida o z ta’sir doirasini kengaytirib
ʻ
bordi. U Taroz va Koshg arni qo lga olib, 927-yili Bolasog‘unni egalladi hamda
ʻ ʻ
o zini oliy hukmdor deya e’lon qildi. Uning vafoti (955-956)dan so ng hokimiyat
ʻ ʻ
o g‘li Musoga o tdi. Muso davrida tarixiy manbalar, numizmatik materiallar
ʻ ʻ
ma’lumotiga ko ra 960-yili 200 ming chodirlik turkiy aholi islom dinini qabul
ʻ
qilgan. Muso o ziga Koshg arni qarorgoh qilib olgan. Bolasog‘un esa birmuncha
ʻ ʻ
vaqt yana Somoniylar qo liga o tadi. Somoniylar hatto Markida (Taroz va
ʻ ʻ
Bolasog un oralig i) ularning himoya qo‘rg‘onini ham barpo etganlar. «Qoraxon»
ʻ ʻ
so zi turlicha ma’noda talqin qilinadi. Xususan, «qora» so‘zi «kuchli», «xalq»,
ʻ
9
Sagdullayev A.S. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019-yil. 369-bet.
13

«xon» so‘zi «hukmdor», «rahbar» ma’nolarida kelishini ko‘pchilik olimlar e’tirof
etishadi.
Qоrахоniylаr mаrkаzlаshgаn dаvlаt tizimidаn аlоhidа mulk bоshqаruvi
tizimigа o‘tdi. Hаr bir vilоyat mа’lum siyosiy mаvqеgа egа hоldа хоndаn
kichikrоq unvоngа egа eloqхоnlаr tоmоnidаn bоshqаrilgаn. Qоrахоniylаrdа ikki
pоytахt Kоshg‘аr vа Bоlаsоg‘un sаnаlib, tаmg‘аchхоn shu shаhаrlаrdаn biridа
qаrоrgоhdа o‘tirgаn. Qоrахоniylаr dаvlаti bоshlig‘i lаvоzimi хоqоnning tахti
mеrоsiy sаnаlgаn. Mа’muriy idоrаlаrikkigа bo‘lingаn: dаrgоh vа dеvоngа.
Хоqоnning ulug‘ hоjibi хоqоn bilаn fuqаrо o‘rtаsidа vоsitаchilik qilgаn. Хоqоnlik
hududlаri el vа vilоyatlаrgа bo‘lingаn. El-yurt hоkimlаri “elоqхоn”, vilоyat
nоiblаri “tаkin” dеb yuritilgаn 10
. Qоrахоniylаr mаrkаzlаshgаn dаvlаt tizimidаn
аlоhidа mulk bоshqаruvi tizimigа o‘tdi. Hаr bir vilоyat mа’lum siyosiy mаvqеgа
egа hоldа хоndаn kichikrоq unvоngа egа elikхоnlаr tоmоnidаn bоshqаrilgаn.
Qоrахоniylаrdа ikki pоytахt Kоshg‘аr vа Bоlаsоg‘un sаnаlib, tаmg‘аchхоn shu
shаhаrlаrdаn biridа qаrоrgоhdа o‘tirgаn. Qоrахоniylаr dаvlаti bоshlig‘i lаvоzimi
хоqоnning tахti mеrоsiy sаnаlgаn. Mа’muriy idоrаlаrikkigа bo‘lingаn: dаrgоh vа
dеvоngа. Хоqоnning ulug‘ hоjibi хоqоn bilаn fuqаrо o‘rtаsidа vоsitаchilik qilgаn.
Хоqоnlik hududlаri el vа vilоyatlаrgа bo‘lingаn. El-yurt hоkimlаri “elоqхоn”,
vilоyat nоiblаri “tаkin” dеb yuritilgаn 11
.
Qishloq xo‘jaligidagi ahvol Movarounnahrga kirib kelgan ko‘chmanchi
chorvadorlar dehqonchilik maydonlarini toptab oyoqosti qildilar Ekinzorlar
yaylovlarga aylantirildi, ko pgina dalalar, paykal va bog‘lar barbod bo ldi. Ekinʻ ʻ
maydonlari qisqarib ketdi. Mahalliy mulkdor dehqonlar bilan chorvador
ko‘chmanchilar o‘rtasida ziddiyat kuchayib, dehqonlarga qarshi kurash keskin tus
oladi. Dehqonlar jon saqlash maqsadida o‘z yerlarini tashlab ketishga majbur
bo‘ladilar, ularga zo‘rlik choralari ham qo‘llanilgan. Qoraxoniylar hukmronligi
davrida mahalliy mulkdor dehqonlar yer-suv mulklaridan hamda mavqelaridan
ajralib, jamiyat hayotida o‘zining ilgarigi o‘rni va ahamiyatini butunlay yo‘qotadi.
10
file:///C:/Users/user/Downloads/DIS0408.pdf
11
Sultonov F. Bozorboyev F. O‘rta Asrlar tarixi. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti. Toshkent. 2007-yil. 107-bet.
14

XI asrdan boshlab yerdan foydalanishda iqto tartiboti keng yoyiladi. Hukmron
sulola namoyandalaridan tashqari oliy darajali harbiylar, davlat ma’murlari va
mahalliy zodagonlarga ham katta-katta yer maydonlari iqto tarzida hadya qilinadi.
Iqto qoraxoniylar uchun bo‘ysundirilgan mamlakat aholisidan soliqlarnu undirib,
uni boshqarishning eng qulay shakli hisoblangan. Bu davrda iqto tartibi shunchalik
kengaydiki, nafaqat qishloqlar, balki butun bir viloyat va yirik shaharlardan
olinadigan daromad ham iqto tarzida in’om qilinadigan bo‘ldi. Iqto vaqtinchalik
in’omdan umrbod foydalanishga, hatto avloddan avlodga o‘tadigan merosiy
mulkka aylana boshlagan. Shunday qilib, XI-XII asılarda iqto mulkchilikning
asosiy shakllaridan biriga aylanadi 12
. Bu davrga kelib ruhoniylarga bo‘lgan e’tibor
kuchayishi, ularning siyosiy ta’siri ortib borishi bilan vaqf yerlari ham ancha
ko‘paydi. Garchi bu davrda barzakorlar ilk o‘rta asrlardagi kadivarlarga nisbatan
ozod hisoblansalar-da, ammo ularning zammasiga turli soliq va majburiyatlar
yuklangan. Sug‘orish tarmoqlari, to‘g‘onlar, yo‘l va qal’alar qurish va ularni
ta’mirlashda ularning ishtiroki shart edi, Shaharlar savdo XI-XII asrlarda, ayniqsa,
shaharlar kengayadi, aholining soni ko‘payib, gavjumlashadi. Samarqand, Buxoro,
Termiz,O‘zgan, Toshkent kabi shaharlar ichki va tashqi savdo uchun galma-gal
chaqa tangalar vositasi bilan olib boriladigan bozor tijoratining markaziga
aylanadi. Shaharlar markazida shohona saroylar, masjidlar, madrasa, minora va
hammomlar, shahar ichi va atrofida savdo va hunarmandchilik mahallalari,
karvonsaroylar va bozorlar barpo etadi.Shaharlarda, ayniqsa, kulolchilik,
shaharsozik, miskarlik va chilangarlik rivoj topadi. XI-XII asrlarning sirli
naqshinkor mis idishlari o‘zining xilma-xilligi va nafisligi bilan ajralib turadi.
Hunarmandchilik taraqqiy etishi hamda ichki va tashqi savdoning kengayishi bilan
bozor tijoratida pulga talab oshadi. Natijada qoraxoniylar va ularning viloyat
hokimlari tomonidan kumush va misdan ko‘plab chaqa va tangalar zarb qilinadi.
Bolasog‘un, Taroz, O‘zgan Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarda
pul so‘qiladigan zarbxonalar bo‘lgan. Shaharlarda to‘qimachilik, kulolchilik,
chilangarlik, miskarlik, zargarlik, shishasozlik va duradgorlik ancha rivoj topdi.
12
https://docx.uz/document/qoraxoniylar-davlat-boshqaruv-ab1718e9?lang=ru
15

Natijada shaharlar qiyofasi o‘zgarib, katta-katta imoratlar, ustaxonalar, masjid,
madrasa, maqbara, xonaqoh va karvonsaroylar qad ko‘tardi. Shaharning do‘nglik
yerida joylashgan arkda, odatda, podsho qarorgohi dargoh, xazina, chaqa-tangalar
so‘qiladigan zarbxona va qamoqxona bo‘lardi. Uning markazida registon maydoni,
devonlar, mahkama saroyi, amirzodalar, saroy a’yonlari, ruhoniylar. Mulkdor
dehqonlar va davlatimand savdogarlarning hashamatli qasrlari, qurol-yarog‘,
asbob, egar-jabduq yasaydigan ustaxonalar, hunarmandlarning mahallalari, bozor
rastalari paydo bo‘ldi. Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Binkat Kesh, Axsikent
kabi shaharlar o‘rta asr hunarmandchiliging ravnaq topgan yirik markaz va gavjum
maskan qiyofasini oladı. Samarqandda yuqun navli qog‘oz ishlab chiqanlardi.
Shosh o‘zining konchilik mahsulotlari va charm mollari bilan, Eloq esa kumush va
qo‘rg‘oshin konlari hamda kumush tanga chiqaradigan zarbxonasi bilan mashhur
edi Xorazimda qayiqrozlik taraqqiy etadi 13
.
XII а srd а S а m а rq а nd, Bu хо r о , T е rmiz, O‘zg а n, T о shk е nt k а bi sh а h а rl а r
ichki v а t а shqi s а vd о uchun х ilm а х il hun а rm а ndchilik m а hsul о tl а ri ishl а b
chiq а r а dig а n h а md а ch а q а t а ng а l а r v о sit а si bil а n о lib b о ril а dig а n b о z о r
tij о r а tining m а rk а zig а а yl а n а di. B о l а s о g‘un, T а r о z, O‘zg а n, T о shk е nt, S а m а rq а nd,
Bu хо r о sh а h а rl а rid а pul ishl а b chiq а r а dig а n z а rb хо n а l а ri bo‘lg а n. Bu d а vrd а
sh а h а rl а rd а а yniqs а kul о lchilik,shish а s о zlik, misg а rlik v а chil а ng а rlik riv о j t о pdi.
XI-XIII а sr b о shl а rid а M о v а r о unn а hr v а Х ur о s о nd а t о v а r-pul mun о s а b а tl а ri
nih о yatd а riv о j t о p а di. Q о r ахо niyl а r d а vrid а ijtim о iy bo‘g‘inl а r quyid а gil а rd а n
ib о r а t bo‘lg а n:
 El о q хо n — хо q о nd а n k е yingi p о g‘ а n а d а turuvchish ах s. U хо q о n
хо n о d о nig а m а nsub bo‘lib, vil о yatning mulk s о hibi his о bl а ng а n;
 Iqt о d о rl а r – q о r ахо niyl а r d а vl а tining t а yanch q а tl а mi, а s о siy h а rbiy
h а r а k а tl а rni а m а lg а о shiruvchi j а ng о v а r bo‘linm а l а r v а kill а ri. Ul а r o‘z
m а rt а b а l а rig а ko‘r а bir-birid а n f а rq qilg а n;
 Isl о m dinining p е shv о l а ri —im о ml а r, s а yyidl а r,sh а y х l а r, s а drl а r;
 H о kiml а r, r а isl а r, muht а sibl а r;
13
https://docx.uz/document/qoraxoniylar-davlat-boshqaruv-ab1718e9?lang=ru
16

 T а riqchil а r — zir оа tk о rl а rning turkch а n о mi, qishl о q х o‘j а lik
m а hsul о tl а ri bil а n t а ’minl о vchi а s о siy ijtim о iy q а tl а m s а n а l а di;
 Hun а rm а ndl а r – turli х ild а gi х o‘j а lik а h а miyatig а m о lik а shyo, а sb о b
а nj о ml а r yas о vchi, t а yyorl о vchi m е hn а tk а sh q а tl а m;
 S а vd о g а rl а r – s а vd о -s о tiq bil а n m а shg‘ul bo‘lg а n sh а h а r а hli;
 Ko‘chm а nchil а r —ch о rv а d о rl а r.
Q о r ахо niyl а rd а о ddiy ха lq budun, s о liq to‘l о vchi fuq а r о r а iyyat, q а bil а
b о shliql а ri b е k, s а vd о g а rl а r s а rt d е b а t а lg а n 14
. Q о r ахо niyl а r d а vl а tid а
hun а rm а ndchilik, zir оа t v а ch о rv а chilik m а hsul о tl а rini q а yt а ishl о vchi s о h а l а r
t а r а qqiy etg а n. Qimm а tb а h о t о shl а r, о ltin, mis, t е mir q а zib о ling а n. Qoraxoniylar
davrida turli o‘lkalarning birlashishi fan va madaniyat rivojiga ham imkon berdi.
Bu davrda Buxoro, Samarqand, Bolasog‘un, Qashqar, O‘zgan kabishaharlar
hamma’muriy, hammadaniymarkaz sifatida ahamiyati oshib, yanada kengayib,
rivojlanib borgan. Qoraxoniylar fan va madaniyatning o‘lka hayotidagi muhim
o‘rnini anglab unga homiylik qilishgan. Buyuk ipak yo‘li asosidagi hududlararo
savdo-sotiq yanada ravnaq topdi. Shu davrda bunyod etilib, hozirgacha saqlangan
Raboti Malik, Masjidi kalon, Minorai kalon, Vobkent minorasi, Jarqo‘rg‘on
minorasi, Mag‘oki attori masjidi hamda ko‘plab saroy, masjid, madrasa, minora,
xonaqoh, maqbara, tim va karvonsaroy kabi inshoatlar qoraxoniylar davrida
hashamatli binolar qurish san’ati yuksak darajada taraqqiy etganligini ko‘rsatadi 15
.
II.Bob IX-XII asrlarda o rta Osiyo saljuqiylar va G aznaviylarʻ ʻ
hukmronligi ostida.
2.1 Saljuqiylar davrining tarixiy manbalarda yoritilishi.
Nizomulmulk (Abu Ali Hasan ibn Ali Tusi) – Saljuqiylar davlati tarixidagi
eng buyuk davlat arboblaridan biri bo‘lib,uning siyosiy faoliyati va “Siyosatnoma”
asari Sharq siyosiy tafakkuri va boshqaruv tizimida chuqur iz qoldirdi. U
14
Sultonov F. Bozorboyev F. O‘rta Asrlar tarixi. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti. Toshkent. 2007-yil. 107-bet.
15
https://prezi.com/p/-0z20g7nqisv/the-rise-and-fall-of-the-qarakhanid-dynasty/
17

Saljuqiylar davlatining bosh vaziri sifatida adolatli boshqaruvni yo‘lga qo‘yish,
davlatni mustahkamlash va tartib-intizomni ta’minlashga hissa qo‘shdi. Uning
yozgan “Siyosatnoma” asari siyosiy falsafa, davlat boshqaruvi va ma’muriy
tizimga oid muhim manba sifatida tarixda katta ahamiyatga ega. Nizomulmulk
Saljuqiylar davlatining kuchayishi va barqarorligi yo‘lida beqiyos xizmat qilgan. U
davlatni boshqarishda adolat, tartib-intizom va samaradorlikni ta’minlashni asosiy
vazifa deb bilgan. Nizomulmulk rahbarlikni nafaqat siyosiy hokimiyat, balki
xalqqa xizmat qilishning mas’uliyatli vazifasi sifatida ko‘rgan. Uning davrida
Saljuqiylar davlati hududiy jihatdan kengayib, ichki nizolarni bartaraf etishda katta
muvaffaqiyatlarga erishdi. “Siyosatnoma” 50 dan ortiq bobdan iborat bo‘lib, unda
davlat boshqaruvi, siyosiy tamoyillar, ma’muriy tizim, diniy masalalar va
hokimiyatning mas’uliyati yoritilgan 16
.
Asarda Nizomulmulk davlatni boshqarishda quyidagi tamoyillarni asosiy
deb bilgan:
Adolat tamoyili: Davlatning mustahkamligi va uzoq muddatli barqarorligi
adolat asosida qurilishi lozim. Hokimiyat xalq manfaatiga xizmat qilishi kerak.
Halollik va mas’uliyat: Rahbarlar va amaldorlar halol va mas’uliyatli
bo‘lishlari shart, chunki ularning xatti-harakatlari davlatning kuchli yoki zaif
bo‘lishini belgilaydi.
Tartib-intizom: Davlat tizimida har bir shaxs o‘z vazifasini aniq bajarishi
kerak, aks holda boshqaruv tizimi inqirozga yuz tutadi.
Diniy tamoyillarni hurmat qilish: Shariat qonunlariga rioya qilish va diniy
arboblarning faoliyatini qo‘llab-quvvatlash davlatning barqarorligini ta’minlaydi.
“Siyosatnoma”faqat Saljuqiylar davrida emas, balki undan keyingi davlat
boshqaruvi tizimlarida ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Uning tamoyillari
davlatni boshqarishning universal qoidalari sifatida qabul qilindi. Asarda
keltirilgan fikrlar zamonaviy davlat boshqaruvi va siyosiy tizimlarda ham
16
Sultonov F. Bozorboyev F. O‘rta Asrlar tarixi. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti. Toshkent. 2007-yil. 110-bet.
18

dolzarbligini saqlab qolgan. Bugungi kunda adolat, korrupsiyaga qarshi kurash,
samarali boshqaruv kabi masalalarda “Siyosatnoma”tamoyillari hali ham
qo‘llanilishi mumkin. Nizomulmulk “Siyosatnoma”ni yozishdan asosiy maqsad
davlatni boshqarishning samarali modelini yaratish va uni amalda tatbiq etish
uchun yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish edi. U asarda davlat ichki va tashqi siyosatini
muvaffaqiyatli olib borish uchun rahbar va mulozimlarga muhim maslahatlarni
bergan. Nizomulmulk va uning “Siyosatnoma”asari Sharq siyosiy tafakkuri
tarixida alohida o‘rin tutadi. U davlat boshqaruvida tartib-intizom, adolat va
sadoqat tamoyillarining ahamiyatini ko‘rsatib berdi. “Siyosatnoma” – faqat bir
davrning mahsuli emas, balki universal siyosiy falsafa va boshqaruv modeli
sifatida ko‘riladi. Nizomulmulkning ta’limotlari va asaridagi tamoyillar bugungi
zamonaviy siyosatshunoslik va davlat boshqaruvi uchun ham dolzarb bo‘lib
qolmoqda. U davlatni barqaror boshqarishning asosiy kaliti sifatida halollik, adolat
va bilimni targ‘ib qilgan, bu esa uning merosini abadiy ahamiyatli qiladi 17
.
Azimiy (1091-1161) ning Mosul otabegi Imomiddin Zangiyga bag‘ishlangan
“Tarixul-azim” asarida insoniyat tarixining ilk davridan 1144- yilgacha bo‘lgan
voqealar yoritilgan. Asarda Buyuk Saljuqiylar davlatining shakllanish jarayoni,
o‘g‘uzlarning Ozarbayjonga yurishlari, Hasanqal’a (Pasinler) jangi (1048-yil),
Qutalmishning Kars shahriga yurishi, Ibrohim Yinalning isyonlari, Alp Arslonning
Suriyaga harbiy safari va Malazgirt jangi, Sulaymonshohning Iznik va Antokiyani
qo‘lga kiritishi, Sulaymonshohning Halabni qamal qilishi va Kurzahil jangida
Sharafuddavla Muslim bilan to‘qnashuvi, Sulaymonshohning Aynu Saylam
mavzeyida Tutushga qarshi kurashi va muhorabada halok bo‘lishi bayon qilingan.
Abulfaraj ibn al-Javziy (1116-1201) ning “al-Muntazam fi tarix almuluk val-
umam” asarida dunyo yaratilishidan 1179-yilgacha bo‘lgan voqealar haqida so‘z
boradi. Asar Saljuqiylar davlatining tashkil topish jarayoni, Qutalmish va Ibrohim
Yinalning Vizantiyaga qarshi harbiy yurishlari, sulton Alp Arslonning taxtga
chiqishi va Malazgirt g‘alabasi, Kavurdbeyning saltanat uchun sulton Malikshohga
17
https://uz.wikipedia.org/wiki/Nizomulmulk
19

qarshi kurashi, saljuqiylar va abbosiylar sulolalari munosabatlari yoritilgan muhim
manba hisoblanadi. Asar to‘lig‘icha arab tilida (17 jild), 15-16-jildlarining 1038-
1092-yillar oralig‘i saljuqiylar tarixi bayon qilingan qismlari esa turk tilida nashr
qilingan. Saljuqiylar tarixining muhim manbalaridan biri bo‘lgan “Axbor ad-davlat
as-saljuqiyya” asari muallifi Sadriddin Abulhasan Husayniy (vaf.1194) ekanligi
aniq emas. Asarning unga nisbat berilishiga sabab Sadriddin Abulhasan Ali ibn
Nosir al-Husayniy nomi asar matnida ikki o‘rinda tilga olingan. “Axbor addavlat
as-saljuqiyya” asarida Saljuqbey va uning qabilasining tarix sahnasiga chiqishidan
boshlab sulton To‘g‘rul III vafoti (1194), ya’ni Iroq Saljuqiylari davlatining
qulashigacha bo‘lgan tarixi yoritilgan. Muallif og‘zaki tarix va o‘z kuzatuvlari
asosida Buyuk Saljuqiylar davlati, Iroq va Kirmon saljuqiylari haqida qimmatli
ma’lumotlar bergan. Asar arab va turk tillarida nashr qilingan hamda rus, fors,
ingliz tillaridagi tarjimalari ham mavjud. Ibn Asir (1160-1233) ning umumiy
tarixga oid “Al-Komil fit-tarix” asari 11 jilddan iborat bo‘lib, insoniyat tarixining
ilk davrlaridan 1230- yilgacha bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga olgan. Muallif 915-
yilgacha bo‘lgan voqealarni bayon qilishda Tabariy (839-923)ning “Tarix ar-rusul
va-lmuluk” asaridan foydalangan. Asarning so‘nggi jildlarida saljuqiylar va Mosul
otabeglari haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Xususan, VIII jildida To‘g‘rul,
Choribey va Alp Arslonlarning faoliyatlari, Qutalmishning taxt uchun sulton Alp
Arslonga qarshi kurashi, Malazgirt jangi, sulton Malikshoh hukmronligi davri
haqida so‘z boradi. Shuningdek, VIII–IX jildlarida Hasan Sabboh (vaf. 1124) ning
hayoti va faoliyati, Nizomulmulkning o‘ldirilishi, botiniylar qo‘lga kiritgan
qal’alar va ularning qal’alarni egallash taktikalari, Shohdiz qal’asidagi kurashlar,
botiniylarning muhim davlat arboblariga qarshi suiqasd uyushtirish jarayonlari,
Buyuk Saljuqiylar va botiniylar o‘rtasidagi kurashlar bilan bog‘liq voqealar
batafsil yoritilgan. Asar Arab, eski turkiy, turk va qisman fransuz, rus, fors tillarida
nashr qilingan 18
.
Sibt ibn al-Javziy (1185-1258) ning “Mir’atuz-zamon fi tarixulayon” nomli
asari insoniyat tarixining ilk davrlaridan 1257-yilgacha bo‘lgan tarixiy voqealarni
18
file:///C:/Users/user/Downloads/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F-28446-ru%20(2).pdf
20

o‘z ichiga olgan bo‘lib, arab tilida bitilgan. Asarda Qutalmishning sulton
To‘g‘rulga qarshi isyoni va taxt uchun Alp Arslonga qarshi mujodalasi,
Sulaymonshoh ibn Qutalmishning Anadolu, Suriyadagi fathlari va uning
Sharafuddavla Muslim, Tutush bilan to‘qnashuvlari, Buyuk Saljuqiylarning
Suriyada botiniylarga qarshi olib borgan kurashlari, botiniylar tarafidan qatl
qilingan shaxslar haqida ma’lumotlar mavjud. Asarning asl nusxasi taxminan 30
jilddan ortiq bo‘lgan. Qutbiddin al-Yuniniy (1242-1326) asarning ba’zi qismlarini
tashlab o‘tib, 21 jild holiga keltirgan. Asar to‘lig‘icha arab va ba’zi qismlari
fransuz tilida, To‘g‘rul, Alparslon, Malikshoh davriga oid qismlari esa Ali Sevim
tomonidan turk tilida nashr qilingan 19
.
Iroq Saljuqiylari vaziri Anushervon ibn Xolid (1066-1138) o‘zining tarixiy
xotiralari asosida fors tilida “Futuru zaman as-sudur va suduru zaman alfutur”
asarini yozgan va unda 1134-yilgacha bo‘lgan voqealar bayon qilingan. Mazkur
asar Imoduddin Kotib Isfahoniy tomonidan forschadan arab tiliga tarjima qilinib,
“Nusrat al-fatra va usrat ul-fitra” nomi bilan 1194-yilgacha bo‘lgan tarix aks
ettirilgan asar holiga kelgan. 1226-yil Bundoriy (1190-1245) asarning asl
matnidagi iboralarni o‘zgartirmay, “Zubdat an-nusra va nuhbat al-usra” nomi bilan
Iroq va Xuroson Saljuqiylari tarixini yorituvchi muxtasar asar shakliga keltirgan.
Asarda botiniylar bilan hamkorlik qilgan saljuqiy amaldorlar faoliyati,
Nizomulmulkning o‘ldirilishi, amir Shirg‘irning Alamut qal’asini qamal qilishi,
vazir Sa’dulmulkning botiniylikda ayblanib o‘ldirilishi, xususan, sulton Sanjar
davrida saljuqiylarning botiniylarga qarshi olib borgan kurashlari batafsil
yoritilgan. Asar arab va turk tillarida nashr etilgan.
Ibn al-Adim (1192-1262) ning “Bug‘yatut-talab fi tarixi Halab” asarining
10 jilddan ortig‘i bizgacha yetib kelgan. Asarda sulton Alp Arslonning tarjimayi
holi, sulton Muhammad Taparning botiniylarga qarshi yurishlari, sulton
Muhammad Tapar va sulton Sanjar hukmronligi davrida botiniylar suiqasdi
qurboni bo‘lgan davlat arboblari, Suriyada botiniylar bilan bo‘lgan janglar haqida
ma’lumotlar keltirilgan. Asar to‘lig‘icha arab tilida (12 jild) nashr qilingan.
19
https://www.researchgate.net/publication/297565711_Sibtdot_below_ibn_al-jawzi
21

Asarning saljuqiylarga doir qismlari Ali Sevim tomonidan “Biyografilerle
Selçuklular Tarihi” nomi ostida turk tiliga o‘girilgan. Shuningdek, Ibn al-
Adimning “Zubdatul-Halab min tarixi Halab” nomli asari ham bo‘lib, u
“Bug‘yatut-talab fi tarixi Halab” ning muxtasar shaklidir. Unda 1243-yilgacha
bo‘lgan voqealar keltirilgan.Asarda Sulaymonshohning Suriyadagi fathlari,
Kurzahil, Aynu Saylam jangi tafsilotlari keltirilgan. Asar to‘lig‘icha arab va 3 jild
shaklida fransuz tilida, saljuqiylarga doir qismi esa turk tilida nashr qilingan 20
.
2.2 Gaznaviylar boshqaruvida siyosiy voqealar
G aznaviylar X asr oxiridan XII asr oxirigacha hozirgi Afg onistonning kattaʻ ʻ
qismini, Pokiston, Eron va O rta Osiyoning bir qismida hukmronlik qilgan
ʻ
musulmonlar sulolasi edi. Bu sulolaga Somoniylar saltanatining sobiq quli bo‘lgan
Sabuqtegin asos solgan va u 977 yilda G‘aznani bosib olganida hokimiyat tepasiga
ko‘tarilgan. Bu sulola G‘azna shahri nomi bilan G‘aznaviylar imperiyasi deb ham
yuritiladi.G‘aznaviylar o‘z hukmronligi davrida samarali markazlashgan
boshqaruvni o‘rnatdilar va madaniyat, maorif va iqtisod sohalarida ko‘plab
20
file:///C:/Users/user/Downloads/%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F-28446-ru%20(2).pdf
22

yangicha islohotlarni amalga oshirdilar. G aznaviylar harbiy qudrati va Hindistonʻ
yarim orolidagi hind hukmdorlariga qarshi yurishlari bilan mashhur edilar.
Mahmud G‘aznaviy 997-1030 yillar oralig‘ida Hindistonga o‘n yeti marta bostirib
kirdi va bu G‘aznaviylarga katta boylik, o‘lja va shuhrat keltirdi. Aynan shu davrda
hind-fors madaniyati butun Hindiston bo ylab tarqaldi. G‘aznaviylar davri tarixini
ʻ
fors, hind, numizmatik manbalar va arxetektura inshootlari orqali o‘rganish
mumkin 21
.
G‘aznaviylar davlatining eng muhim manbalaridan biri Abul Fazl
Muhammad ibn al-Hasanning “Tarix-i Bayhaqiy” asaridir. Bayhaqiy 996-yilda
Nishopur yaqinidagi Bayhaq qasabasining Harisobod qishlog‘ida tug‘ilgan.
Bayhaqiy Xurosonda islom qonuni saboqlarini oladi. Keyinchalik, g‘aznaviylar
saroyidagi Devon ar-rasoilga kotib qilib olib ketiladi. “Tarixi Bayhaqiy” Mas’ud
G‘aznaviy davrining ko‘plab tarixiy voqealaridan tanlab olingan hikoyadir.
Bayhaqiy o‘zining avvalgi tarix kitoblaridan farqli yo‘l tutganini, uning asari
g‘oliblar va mag‘lublar haqida kitob bo‘lmaganligini, balki o‘zi ko‘rgan va
boshidan kechirgan voqealarni batafsil tasvirlashga harakat qilganini ta’kidlaydi.
Shu jihatdan asarni memuar sifatida ham baholash mumkin. Asarni o‘qishga qulay
bo‘lishi uchun tarixiy latifalar, arab va fors she’rlarini o‘z ichiga olgan va
Bayhaqiy hech kimga maqtov iboralarini ishlatmagan,o‘zi so‘zlagan mavzu va
odamlarga nisbatan realistik va betaraf bo‘lishga harakat qilgan. Bayhaqiyning
somoniylar, safforiylar, qoraxoniylar, xorazmshohlar, g‘aznaviylar tarixi, Sulton
Ma’sudning Hindistonga ketishigacha va Buyuk Saljuqiylarning ilk davrlari haqida
bergan ma’lumotlari juda muhimdir. Bulardan tashqari, asarda Eron adabiyoti,
geografiyasi, ijtimoiy tuzilishi va urfodatlariga oid muhim qaydlar mavjud.
G‘aznaviylar saroyidagi muhim vazifalari tufayli davlat boshqaruvi va tashkiloti,
saroy hayoti va fitnalarida katta bilim va tajribaga ega bo‘lgan Bayhaqiy xorijiy
davlatlarga yoziladigan maktublarda qo‘llanilgan iboralarni bayon qilgan.
G‘aznaviylar saroyida sodir bo‘layotgan voqealarni xolislik bilan yoritib bergan.
Arab tilining rasmiy til sifatida qo llanilgan, arab madaniyati va adabiyoti
ʻ
21
Sagdullayev A.S. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019-yil. 385-bet.
23

hukmron bo lgan davrda fors tilida yozilgan “Tarix-i Bayhaqiy” asarida arabʻ
tilining ta siri yaqqol ko rinadi. Arabcha she’rlar, maqollar, so‘z va iboralardan
ʼ ʻ
tashqari, ba’zi jumla tuzilmalari ham arab tilining grammatik xususiyatlarini o‘z
ichiga oladi. “Tarix-i Bayhaqiy” asari g‘aznaviylar tarixini yoritishda bugungi
kunga qadar muhim manbalardan biri bo‘lib xizmat qilib kelmoqda 22
.
O‘z asarlarida tarix va geografiya bilimlarini birga taqdim etgan Gardiziy
bugungi kunda Afg‘oniston hududida joylashgan Gardizda tug‘ilgan. Uning hayoti
va qayerda vafot etgani haqida aniq ma’lumotlarga ega emasmiz. U o‘z asarini
G‘aznaviylar sultoni Zaynul-milla Abu Mansur Abdurrashid davrida yozgan.
Sulton Mahmud davridagi istilolar va voqealarni o‘zi ko‘rib, kitobida bayon
qilgan. Xuroson tarixi, jumladan, somoniylar davri uchun ham muhim
manbalardan biri.Asardan 955-975 yillar oralig‘ida Xuroson haqida ma’lumotlarga
ega bo‘lish mumkin. Gardiziyning “Zayn al-axbor” nomli asarida Eron
hukmdorlari va hazrati payg‘ambar davrlari haqida ma’lumot topish mumkin.
Bundan tashqari, uning yunon ilmi, turli qabilalarning xronologiyasi, diniy
bayramlar marosimlarini o‘z ichiga olgan asari qimmatli manba hisoblanadi 23
.
Hindistonga tegishli alohida bobida Hindiston geografiyasi, hindlarning bayramlari
va an analari haqida ma lumotlar bor.
ʼ ʼ
Asarda g‘aznaviylar davlatining asoschisi Alp Tegin bilan somoniy vaziri
Be’lamiy o‘rtasidagi yozishmalar, Alp Teginning G‘azna shahrini bosib olishi
bilan g‘aznaviylar davlatiga qanday asos solganligi haqida ma’lumotlar berilgan.
Bundan tashqari, Hind yurishlari, Seiston yurishlari, G‘o‘r yurishlari, Xorazm
yurishlari va ularning Sulton Mahmud davrida Turk xoqonligi va Somoniylar
davlati bilan olib borgan kurashlari haqida ma’lumotlarni uchratish mumkin.
Asarda Seistonda safforiylar, somoniylar va g‘aznaviylar hukmronligi haqida
ma’lumotlar berilgan. Eng qadimiy fors yozma manbalaridan biri bo‘lgan “Zayn-ul
axbor” asarida qadimgi Eron tarixi, payg‘ambarlar hayoti, Turkiston geografiyasi,
turkiylar va hindlar haqidagi ma’lumotlar yozilgan. Gardiziy asarida madaniy va
22
Sultonov F. Bozorboyev F. O‘rta Asrlar tarixi. Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi
nashriyoti. Toshkent. 2007-yil. 108-bet.
23
Sagdullayev A.S. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019-yil. 370-bet.
24

tarixiy jarayonlar haqida muhim ma’lumotlar bergan. Uning Markaziy Osiyo va
Sharqiy Yevropadagi turkiy xalqlar haqida bergan ma’lumotlari juda qimmatlidir.
Gardiziy o‘sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy holatini o‘rganish nuqtayi nazaridan ham
qimmatli ma’lumotlar beradi 24
.
Mahmud G‘aznaviy va uning davri haqida yozilgan asarlardan yana biri
Rashididdin Fazlulloh Hamadoniyning “Jomi ut-tavorix’ nomli asaridir.
Taxminlarga ko‘ra, muallif Hamadonda 1247-1250 yillarda tug‘ilgan. U tibbiyot
bilan shug‘ullanadigan oilaning o‘g‘li bo‘lgan. Abakaxon (1265-1282) xizmatida
tabib bo‘lib ishlagan muallif G‘ozonxon (12951304) davrida vazir etib
tayinlangan. Rashididdin Fazlulloh G‘azonxon vafotidan keyin diniy va ilmiy
masalalarga e’tibor qaratdi. Asarning G aznaviylar haqida ma lumot beruvchi IVʻ ʼ
juzida Sulton Mahmud G‘aznaviy, somoniylar va uning atrofidagi kichik davlatlar
haqida ma’lumot keltirilgan. Unda g‘aznaviylar davlatining tashkil etilishi, uning
somoniylar va buvayhiylar bilan aloqalari haqida ma’lumotlar bor. “Jomi ut-
tavorix’ umumiy tarixiy asar sifatida qabul qilingan bo‘lib, ba’zi qismlari fors
tilida, ba’zi qismlari esa mo‘g‘ul tilida yozilgan. Asar G‘azonxonning iltimosiga
binoan yozilgan. U islom olamida va undan tashqarida ko‘plab siyosiy-ijtimoiy
masalalar uchun ma’lumotnoma hisoblanadi. Asarda payg‘ambarlar tarixi,
Qadimgi Eron tarixi, hazrati payg‘ambar Muhammad va xalifalar tarixi, Turon va
Eron hukmdorlari tarixi, olimlar, shoirlar va Qazvin tarixi, Mahmud G‘aznaviy,
Sulton Bahromshoh va G aznaviylar qo shini haqida ma lumotlarga ega bo‘lish
ʻ ʻ ʼ
mumkin. Ushbu davr tarixini yoritgan yana bir asar “Taboqot-i Nosiriy’
hisoblanadi. Qozi Munhojiddin Usmon Juzjoniy tomonidan 23 ta qismga bo‘lingan
va g‘ulom sultonlaridan biri Nasriddin Mahmud nomiga yozilgan. Bu asar umumiy
tarixni o‘z ichiga oladi xususan, Hindiston va Pokiston mintaqasidagi g‘aznaviylar
va g‘uriylar (658-657 yillardagi) tarixi va mo‘g‘ullar istilosi tarixini bayon etgan 25
.
G‘azna tarixi haqida ma’lumot bergan muhim olimlardan Hamidulloh
Qazviniy Qazvin shahrida tug‘ilgan. Uning oilasi arab bo‘lgan va u tug‘ilishidan
24
file:///C:/Users/user/Downloads/Sultonova+Farida+O%E2%80%98lmas++qizi.pdf
25
Sagdullayev A.S. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019-yil. 384-bet.
25

ancha oldin Qazvinga joylashgan. Oilasi Abbosiylar xalifasi Mu’tasim Billah
(1429- 1430) davridan Sulton Mahmud G‘aznaviyga qadar Qazvin hukmronligini
ushlab turgan. U 1311-yillarda Qazvin, Tabriz, Bag‘dod, Isfaxon, Sultoniya kabi
shaharlarda bo‘lgan. Olimlar, shoirlar va yozuvchilarning suhbatlarida ishtirok
etgan Qazviniy, Rashiduddin Fazlullohning majlislarida qatnashdi. Muallif 1330
yilda vazir G‘iyosiddin Muhammadga topshirgan “Tarix-i Guzida’ nomli Fors
umumiy tarixiga bag‘ishlangan asar yozadi. “Tarix-i Guzida’, dunyo
yaratilganidan boshlab payg‘ambarlar tarixi, Eron sultonlari, hazrati payg‘ambar
Muhammad hayoti, Abbosiylar davrining oxirigacha bo lgan davri, g aznaviylar,ʻ ʻ
saljuqiylar, xorazmshohlar, qoraxoniylar va mo g ullar kabi ko plab davlatlar va
ʻ ʻ ʻ
ularning tarixi haqida muhim manba hisoblanadi 26
.
Xulosa
IX–XII-asrlar Markaziy Osiyo va unga tutash hududlarda chuqur ijtimoiy-
iqtisodiy o‘zgarishlar ro‘y bergan davr bo‘ldi. Bu davrda feodal munosabatlar
mustahkamlanib, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi. Shu
bilan birga, siyosiy jarayonlar ham ijtimoiy-iqtisodiy hayotga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Ushbu davrning iqtisodiy va ijtimoiy manzarasi turli tarixiy manbalarda aks
ettirilgan bo‘lib, ular orqali jamiyat tuzilishi, ishlab chiqarish tizimi va savdo
aloqalarini tahlil qilish imkoniyati mavjud. Tarixiy manbalar ushbu davrdagi
ijtimoiy tabaqalanish, dehqonchilik tizimi va iqtisodiy munosabatlarning o‘ziga
xos xususiyatlarini yoritib beradi. Masalan, arab va fors geograf va sayyohlari (Ibn
Xurdadbih, al-Muqaddasiy, al-Istahriy) o‘z asarlarida o‘sha davr shaharlari, savdo
26
https://uz.wikipedia.org/wiki/Tarixi_guzida
26

yo‘llari va iqtisodiy hayot haqida qimmatli ma’lumotlar qoldirishgan. Ushbu
manbalardan ma’lum bo‘lishicha, Buxoro, Samarqand, Urganch kabi shaharlar
yirik savdo markazlariga aylangan va Ipak yo‘li orqali Osiyo hamda Yevropa
o‘rtasida muhim iqtisodiy bog‘liqlik yuzaga kelgan. Bundan tashqari, qishloq
xo‘jaligi ham rivoj topgan bo‘lib, o‘troq dehqonchilik kengaygan va sug‘orish
tizimlari takomillashgan. Ayniqsa, Amudaryo va Sirdaryo havzalari atrofida
sug‘orish inshootlari barpo etilgan. Shu sababli, bu davr iqtisodiyotida agrar sektor
asosiy o‘rinni egallagan. Hunarmandchilik ham jadal rivojlangan bo‘lib,
temirchilik, kulolchilik, ipak to‘qish va zargarlik san’ati taraqqiy etgan. Ijtimoiy
jihatdan, jamiyat tabaqalarga bo‘lingan bo‘lib, asosiy guruhlar – dehqonlar,
hunarmandlar, savdogarlar va zodagonlar edi. Feodal tuzum sharoitida yirik yer
egalari – amirlar va boy yer egalari iqtisodiy hayotga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Shuningdek, turli tarixiy hujjatlar (masalan, soliq ro‘yxatlari va farmonlar) orqali
davlatning iqtisodiy siyosati va soliq tizimi haqida ham ma’lumot olish mumkin.
Arxeologik manbalar ham ushbu davr iqtisodiy hayotini o‘rganishda muhim
ahamiyatga ega. Topilmalar shuni ko‘rsatadiki, shahar madaniyati yuksalgan,
bozorlar va savdo rastalari kengaygan, aholi turmush darajasi yaxshilangan.
Umuman olganda, IX–XII-asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot boy va murakkab
jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Tarixiy manbalar orqali biz ushbu davrda iqtisodiyot
va ijtimoiy tuzilishning qanday shakllanganini, qanday muammolar yuzaga
kelganini va savdo-sotiq hamda hunarmandchilikning jamiyatdagi rolini aniqroq
tushunishimiz mumkin. Bu davrning o‘rganilishi nafaqat tarixiy bilimlarimizni
boyitadi, balki bugungi kun iqtisodiy jarayonlarini tushunishda ham muhim
ahamiyatga ega.
27

Foydalanilgan manba va adabiyotlar r o‘ yxati
I. Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. T.: O‘zbekiston , 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – T.: O‘zbekiston, 1998.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Sultonov F. Bozorboyev F. O‘rta Asrlar tarixi. Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. Toshkent. 2007-yil. 428-bet.
28

2. Sagdullayev A.S. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019-yil.
640-bet.
3. Ziyo A. O‘zbek davlatchiligi tarixi.Sharq, Toshkent, 2001. 368-bet
4. ”Buxoro tarixi”ning Texron nashrini (1939 yil) tayyorlagan Mudarris
Rizaviyning muqaddimasi.
5. Abu Bakr an-Narshaxiy. Buxoro tarixi asari. - Toshkent. «Kamalak», 1991 .
III. Internet saytlar va resurslar
1. http://uzbekistan-geneva.ch/abu-bakr-narshaxiy-o-rta-osiyo-tarixida-chuqur-
iz-qoldirgan-olim.html
2. file:///C:/Users/user/Downloads/DIS0408.pdf
3. https://docx.uz/document/qoraxoniylar-davlat-boshqaruv-ab1718e9?lang=ru
4. https://prezi.com/p/-0z20g7nqisv/the-rise-and-fall-of-the-qarakhanid-
dynasty/
5. https://uz.wikipedia.org/wiki/Nizomulmulk
6. file:///C:/Users/user/Downloads/
%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F-28446-ru
%20(2).pdf
7. https://www.researchgate.net/publication/297565711_Sibtdot_below_ibn_al-
jawzi
8. file:///C:/Users/user/Downloads/
%D0%A1%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F-28446-ru
%20(2).pdf
9. file:///C:/Users/user/Downloads/Sultonova+Farida+O%E2%80%98lmas+
+qizi.pdf
10. https://uz.wikipedia.org/wiki/Tarixi_guzida
29

IX- XII-asrlarda O'rta Osiyo aholisini ijtimoiy siyosiy holatini tarixiy manbalarda yoritilishi kurs ishi

Sotib olish