Дата регистрации 09 Май 2024
12 ПродажIzotop va izobar yadrolar
![KIRISH
Buyuk ajdodlarimizning ilmiy an’analarini munosib davom ettirgan holda, XX
asrning 40-yillaridan boshlab O zbekistonda fizika fanini rivojlantirish jarayonidaʻ
nufuzli ilmiy maktablar tashkil etildi, ularning vakillari х alqaro mukofotlarga
sazovor bo ldi va
ʻ х orijiy akademiyalar a’zolari bo lib saylandi. Eng muhim ilmiy ʻ
yo nalishlarni shakllantirishda Fanlar akademiyasining taniqli ilmiy maktablar
ʻ
yaratgan atoqli fiziklari muhim o rin tutdi. Mamlakatimiz fizika
ʻ
maktabi qattiq jismlar fizikasi, atom yadrosi fizikasi, yarim o tkazgichlar fizikasi,
ʻ
lazer fizikasi va issiqlik fizikasi sohalarida jahon ilm-faniga ulkan hissa qo shdi.
ʻ
[1]
Sh.Mirziyoyev
Yadro fizika – atom yadrosining tuzilishi, xususiyatlari va yadro ichida yuz
beradigan jarayonlarni o‘rganuvchi fandir. XIX asr oxirlariga qadar atom tuzilishi
haqida hyech narsa ma’lum emas edi.
1896 yil A.Bekkerel (1852-1908) radioaktivlikni kashf etdi. Radioaktiv
nurlanishlarning fotoplastinkaga ta’sir etishligini va ionlash xususiyatlarini
aniqladi. Ikki yildan so‘ng Per Kyuri (1859-1906) va Mariya Skladovskaya Kyuri
(1867-1934) uran tuzlarining ham radioaktivlik xususiyatiga ega ekanligini
aniqlashdilar. Radioaktivlik vaqtida uch xil ( , , ) nurlanish vujudga kelib,
nurlanish intensivligi tashqi ta’sirlarga (temperatura, elektromagnit maydon ta’siri,
deformasiya) boq’liq emas ekanligi aniqlandi. 1900 yili Kyuri, E.Rezerford,
F.Soddilar radioaktiv namunalardan chiquvchi nur ikki marta ionlashgan geliy
atomi, nur tez elektronlar oqimi, esa qisqa elektromagnit to‘lqin ekanligini
aniqladilar. Shuning uchun, radioaktivlikni atom, molekulalarda bo‘ladigan
jarayonlar deb tushuntirib bo‘lmaydi, balki yangi bir soha yadroda deyishlikni
taqoza etadi.
J.J.Tomson 29 aprel 1897 yilda elektronni kashf etdi. 1904 yili esa o‘zining
atom modelini tavsiya etdi, bunga ko‘ra atom o‘lchami R=10 -8
sm bo‘lgan musbat
va manfiy zaryadlarga aralash neytral shar deb, atom nurlanishini kvazielastik
kuchlarga ko‘ra tebranishi tufayli deb qaradi. Atomdagi musbat va manfiy
3](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_3.png?v=1)
![sochuvchi moddaning 1 sm 3
dagi yadrolar soni; m , v -mos ravishda zarraning
massasi va boshlanq’ich tezligi.
(1) formulada.dN
d
Sin 4
(3)
Tajribalar (2) formulaning to‘g‘ri ekanligini tasdiqladi, ya’ni -zarralar moddadan
o‘tayotganda og‘ir zaryadli zarralardan kulon kuchi ta’sirida sochilishligini, hamda
-zarralar bilan sochuvchi yadro orasidagi masofa 10 -12
sm bo‘lganga qadar to‘g‘ri
ekanligini tasdiqlaydi. Rezerford taklif etgan atomning planetar modeli atomning
barqarorligini, spektrning diskretligini tushuntira olmaydi. Chunki atom qobig‘ida
elektron yadro atrofida aylanib turar ekan. Zaryadli zarra elektrodinamika
qonunlariga ko‘ra o‘z energiyalarini nurlab borishligi lozim va nihoyat elektron
yadroga kelib tushishligi kerak.
Bu qarama – qarshilikni 1913 yili daniyalik olim N.Bor o‘z postulatlari bilan
bartaraf etdi. N.Bor postulatalariga ko‘ra atomda elektronlar aniq barqaror
orbitalarda (K, L , M ,...) harakatlanadilar. Har bir orbita bir-birlaridan muayyan
masofada joylashgan aniq energiyaga egadirlar, bunda energiya yutmaydi yoki
chiqarmaydilar. Energiya yutish va chiqarish faqatgina elektronning bir orbitadan
ikkinchisiga o‘tishida ro‘y beradi. N.Bor o‘z postulatalari bilan atom yadrosidagi
jarayonlarni klassik tasavvurlashdan kvant tasavvurlashga asos soldi. Shunday
qilib, klassik fizika qonunlaridan kvant fizikaga o‘tish davri boshlandi.
1926 yili Geyzenberg, Shredingerlar mikrodunyo jarayonlarini kvant
mexanikasi qonunlariga ko‘ra tushuntira boshladilar. Kvant mexanikasiga ko‘ra
zarralar harakatini o‘rganishda ularning harakat trayektoriyasini, bir vaqtda turgan
joyi va tezliklarini aniq bilish mumkin emas.[2]
5
const 2
](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_5.png?v=1)
![1934 yili I.Kyuri va F.Jolio-Kyurilar su’niy radioaktivlik hodisasini E.Fermi
-yemirilish nazariyasini yaratdi.
1937 yil K.Anderson, S.Nedermeyerlar kosmik nurlar tarkibida -mezon
zarralar ochildi. Bu vaqtga kelib ko‘plab elementar zarralar va bu zarralarning bir-
birlariga o‘tishliklari o‘rganila boshlandi.
1939-1945 yillar og‘ir yadrolarning neytronlar ta’sirida bo‘linishini bu bilan
katta energiya ajralishini, ya’ni yadro zanjir reaksiyalari amalga oshirildi.
Yadro bo‘linish nazariyasini 1939yil Ya.I.Frenkel, N.Bor va J.Uylerlar tomchi
modeliga asosan ishlab chiqishdi. E.Fermi boshchiligida AQSh da 2-dekabr 1942
yil atom reaktori ishga tushdi. 1944-1945 yillarda V.I.Veksler, E.Mak-Millan
zaryadli zarra tezlatgichlariga avtofazirovka prinsipini ishlab chiqdilar bu esa o‘z
navbatida tezlatgichlar energiyasini bir necha tartib oshirish imkoniyatini berdi.
1946 yildan boshlab ko‘plab (betatron, sinxrotron, sinxrofazotron, chiziqli
rezonans) tezlatgichlar qurila boshlandi.[3]
Tezlatgichlar yaratilishi ko‘plab elementar zarralar (mezonlar, adronlar,
giperonlar, rezonans zarralari) ochilishiga va ularning xususiyatlarini o‘rganish,
bundan tashqari, turli yadro reaksiyalarini o‘tkazish imkoniyatini berishdi.
Bu davrga kelib ko‘plab yadro modellari yaratildi. 1954 yil 27 iyunida sobiq
SSSRda birinchi atom elektro-stansiyasi (AES) ishga tushirildi. Bu bilan yadro
energiyasidan tinchilik maqsadida foydalanish davrini boshlab berdi, hozirgi
vaqtda yuzlab (AES) lar ishlab turibdi. Yadro ichki energiyalardan foydalanishning
yana bir turi yengil yadrolar qo‘shilishi (sintez) reaksiyalari ya’ni termoyadro
reaksiyasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda termoyadro reaksiyasini boshqarish eng
aktual muammo, bu muammo hal etilsa, insoniyatning energiyaga bo‘lgan ehtiyoji
to‘la qondirilgan bo‘lur edi.
Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi vaqtda yadro fizika fani oldida: yadro kuchlar
tabiatini, elementar zarralar xususiyatlarini hamda termoyadro reaksiyasini
boshqarish kabi eng muhim muammolar turibdi.
Bu xil muammolarni hal etishda, yagona nazariyani yaratishdagi asosiy
qiyinchilik shundan iboratki, yadrodagi nuklonlar orasidagi o‘zaro ta’sirlashuv
7](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_7.png?v=1)
![1. Yadroning qobiq modeli
Qobiq modeli. Tajribalarda yadroning eng pastki qo’zg’algan holati energiyaning
massa soniga davriy bog’liqligi aniqlandi. Protonlar yoki neytronlar soni
2,8,20,50,82,126 bo’lgan yadrolar barkaror bo’lib,tabiatda ko’p tarkalganligi
ma’lum bo’ldi. Bu sonlar sexrli sonlar deb ataladi. Sexrli sonlarning moxiyati
Gippert-Mayer va Ensen tomonidan taklif qildiingan va yadroning qobiq modeli
deb atalgan yangi model asosida tushuntiriladi. Yadro moddasini zichligi katta
(2.10 14
g/sm 3
) bo’lishiga qaramasdan, nuklonlar yadro ichida bir-birlari bilan
to’knashmay harakat qildiadi deb faraz qilindi. Mayer va Ensen gipotezasiga ko’ra
yadrodagi har bir nuklon boshqa boshqa nuklnlar tomonidan hosil qildiingan
o’rtacha kuch maydonida harakat qildiadi. Bu maydonning potentsialini shakli
taxminan quyidagicha
U (r)=U 0[1+exp (
Z− R
a )]
−1 (4)
a -diffo’ziya masofasi,
R=1,33⋅A1/3⋅10 −15м,U0≈50 Мэв .
(4) potentsial bilan qilinadigan hisoblashlar ancha murakkab, shuning uchun
soddarok potentsiallardan foydalaniladi. Odatda ikki chegaraviy hol ko’riladi: uch
o’lchamli, sferik simmetrik garmonik ostsillyatorni potentsiali
U=−U0+1
2Mω 2r2 (5)
va cheksiz to’gri burchakli o’ra potentsiali
U=¿{−U0,r<R¿¿¿¿ (6)
O’(r) yadroning markazidan r oralikdagi potentsial. (5) va (6) potentsiallarini
sferik simmetriyali bo’lganligi sababli, Ularga mos keladigan holatlarni ikkita
kvant soni bosh kvant soni va zarraning n orbital harakat miqdori momenti bilan
9](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_9.png?v=1)
![harakterlash mumkin. Shredinger tenglamasini garmonik ostsillyator uchun
yechimi energetik satxlar sistemasini beradi:EN=(N+3
2)hω
Uch o’lchovli garmonik ostsillyator potentsiali va uning energiya satxlari 1-rasmda
berilgan.[4]
Harakat miqdorining orbital momenti
l(l≤ N) bo’lganda uning magnit kvant soni
m , - l dan +l gacha bo’lgan 2l+1 qiymatni kabul qildiadi. Ostsillyator holatining
juftligi
π(−1)е . l ning qiymatlari quyidagicha o’zgarishi mumkin.
N-juft bo’lganda
π juft, l= 0,2,…N
N-tok bo’lganda
π tok l= 0,1,3,…N
N-satxning karralanishi. Har bir l holat ( 2l+1 ) karrali aynigan bo’ladi, demak, to’la
aynish uchun aynish karraligi
1
2(N +1)(N +2) .
n -ning aniq qiymatiga tegishli energiyalar bo’yicha xillangan satxlar guruhi
ostsillyator qobig’i deyiladi. Yadrolarda har bir satx ikkita nuklon bilan band
bo’lishi mumkin. Demak, tajribalardagi yadro energiya satxlarining ketma-
10N=3,
N=2,
N=1,
N=0, U(r)
rE
1-rasm.[11]](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_10.png?v=1)
![ketligini to’gri tushuntirish uchun yadrolarda deyarli spin orbital o’zaro ta’sirlarni
hisobga olish zarur ekan.
2. Atom yadrosi va izoton, izotop va izobarlar.
Yadrolarning o‘lchami va zichligi
Yadro o‘lchami yadroning mavjudlik sohasi yoki yadro kuchlarining ta’sir
sferasidir. Yadro o‘lchami (radiusi) R 10 -15
m bo‘lib atom radiusidan 10 5
marotabalar kichikdir.
Yadro o‘lchamini tajribada aniqlashning ko‘pgina usullari bor. Masalan,
elektron va neytronlarning atom yadrosidan sochilishiga ko‘ra, undan tashqari
yadro radiusini «ko‘zgu» yadrolarga, protonlarning elektrostatik ta’sir energiyasini
o‘rganish, -mezonlar rentgen nurlanishni o‘rganish va alfa radioaktiv
yadrolarning yemirilish qonunini o‘rganish yo‘li bilan ham aniqlash mumkin.
Yuqorida sanab o‘tilgan usullar yadroviy kuchning o‘zaro ta’sir sohasini yoki
elektromagnit o‘zaro ta’sir sohasini aniqlashga asoslangan. Turli usullar yadro
taxminan shar shaklida ekanligi va aniq chegaraga ega ekanligini hamda radiusi
massa soniga R=R
0 A 1\3
(7) boq’liq ravishda oshib borishligini ko‘rsatadi. Bu yerda
R
0 doimiy kattalik bo‘lib, uning qiymati yadro radiusini aniqlash usuliga bog‘liq
ravishda (1,2 1,4) F. (1 Fermi=10 -13
sm).[5]
Tez neytronlarning sochilishiga oid tajribalardan R
0 =1,4f, parchalanish
natijalaridan R
0 =1,3F, zaryadli zarralar ta’sirida bo‘ladigan yadro reaksiyalari
natijalariga ko‘ra R
0 =1,6F.
(7) ifodadan yadroni shar shaklida deb qarab hajm birligidagi zarralar sonini
topamiz.n= A
V
= A
4/3πR 03A
= 3
4πR 03= 3
4⋅3,14 ⋅10 −39 sm 3≈ 10 38 nuklon
sm 3
Yadro zichligi hajm birligidagi nuklonlar massasi m
N
ρ= nm N= 10 38 nuklon
sm 3 ⋅1,66 ⋅10 −24 g= 10 14 g
sm 3= 100 ⋅10 6 m
sm 3
Nuklonlar orasidagi masofa
11](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_11.png?v=1)
![d – muhit qalinligi.
Berilgan radioaktiv preparat uchun -zarralarning tezligi υ - ma’lum. Rezerford
tajribasi (formulasi 1) yordamida sochilgan -zarrachalarni hisoblab, sochuvchi
yadro zaryadini topish mumkin. [6]
3) Elektr zaryadining miqdori barcha yadro jarayonlarida saqlanadi. Bunga elektr
zaryadining saqlanish qonuni deb ataladi. Shunga ko‘ra yadro reaksiyalari va
yemirilishlarida zaryad balansiga ko‘ra aniqlash mumkin.
Yadro massasi .
Massa moddiy ob’ektning eng muhim xususiyatlardan biri bo‘lib, jismning
inersiya, gravitasiya va energiya o‘lchamlari bo‘lib xizmat qiladi. Yadro massasi
atom massasi birligida o‘lchanadi. Ma’lumki, atom neytral holatda bo‘ladilar. Bir
massa atom birligi 12
S massasining 1\12 qismi olingan.1m.a.b.= 1
12
12 С = 1
12
12
N A
= 1
6,025 ⋅10 23=1,66 ⋅10 −24 g.
Eynshteyn qarashiga ko‘ra massa bilan energiya orasidagi bo g ‘lanish qonuniga
asosan har qanday M massali ob’ektga shu massaga mos E = mc 2
energiya va
aksincha, E energiyaga m = E \s 2
tenglik bilan ifodalanuvchi massa to‘ g ‘ri keladi.
1 m.a.b.ga mos keluvchi energiya
Е= mc 2= 1,66 ⋅10 −24 g⋅9⋅10 20 sm 2
s2 = 14 ,94 ⋅10 −4erg = 931 ,5MeV
Yadro fizikada massa va energiya eV (elektronvolt) larda o‘lchaniladi.
1eV =4,8 ∗10 −10CGSE 1
300 В=1,6 ∗10 −12Erg =1,6 ∗10 −19J:
yoki
1eV = 1,6 ⋅10 −19 Кl ⋅1V= 1,6 ⋅10 −19 J
1eV-dan katta birliklari keV, MeV, GeV va h.
1 keV = 10 3
eV
1 MeV = 10 6
eV
1 GeV = 10 9
eV mavjud.
Nisbiylik nazariyasiga asosan massa bilan tezlik orasidagi bog‘lanish.
14](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_14.png?v=1)
![Т(2М 0c2+Т)= Р2c2 (14)
Atom yadrosi nuklonlardan iborat murakkab sistema bo‘lgani uchun uning
energiyasi nuklonlar ichki harakat energiyasi bilan belgilanadi. Nuklonlar ichki
harakat energiyasi qancha katta bo‘lsa, shuncha tinch holat massasi M
0 = E /c 2
katta
bo‘ladi. Yadro asosiy holatiga tinch holat massaning va energiyaning eng minimal
qiymati mos keladi. Ya’ni nuklonlar harakatining minimum harakati (chastotasi)
asosiy holat deyiladi. Yadro tashqaridan energiya qabul qilsa, energiyasi oshadi
natijada yadro diskret o‘yg‘ongan E
1 , E
2 ,.., holatlarga o‘tadi mos ravishda massasi
ham
ΔΜ =
Е1
c2 ga oshadi. (2-rasm).
2-rasm. Yadro tashqaridan energiya qabul qilsa, energiyasi oshadi natijada yadro
diskret o‘yg‘ongan E
1 , E
2 ,.., holatlarga o‘tadi mos ravishda massasi ham[12]
ΔΜ =
Е1
c2
ga oshadi.
2- rasmda energiya (0) yadro asosiy holati, E
1 , E
2 lar o‘yg‘ongan holat energiyalari.
Har bir yadro o‘ziga xos uyg‘onish energiyalariga ega bo‘ladilar, yadroning
uyg‘onish energiyasi qanday yo‘l bilan o‘yg‘onishiga bog‘liq emas. Barcha yadro
jarayonlari energiya saqlanishlik bilan ro‘y beradi.[7]
Atom massalarining aniq qiymati mass-spektrometrik texnika yordamida
tajribada aniqlanadi. Mass-spektrometrlarning har xil turlari mavjud. Odatda
musbat zaryadlangan ionlar zaryadining ularning massasiga bo‘lgan nisbati e\ m ,
magnit va elektr maydonlarning umumiy ta’siri natijasida ionlar dastasining og‘ish
kattaligi orqali aniqlanadilar.
16](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_16.png?v=1)
![Hozirgi zamon mass-spektrometrlari vodoroddan tortib hamma
elementlarning massalarini millionning 0,02 ulushi qadar aniqlikda o‘lchash
imkonini beradi.
Atom yadrolari massasini boshqa usullarda ham yuqori aniqlikda o‘lchash
mumkin. Masalan, yadroviy reaksiyalar, radioaktiv yemirilishlarda energiya
balansini tahlil qilishlik va radiospektroskopik, mikroto‘lqin va boshqa usullar.
Yadrodagi nuklonlar mikdorlariga qarab izotop, izobar, izoton, ko‘zguli yadrolar
deb ataladilar.
Bir xil zaryadga ( Z e) ya’ni bir xil sonli protonga, ammo har xil massa soniga A ega
bo‘lgan yadrolarga izotoplar deb ataladi.
Masalan, 8
16 О ,8
17 О ,8
18О protonlar soni bir xil, neytronlar soni turlicha,
elementlar davriy sistemasida bir joyda joylashadi. Izotoplar bir xil ximiyaviy va
optik xususiyatlarga egadirlar. Lekin fizik xususiyatlari massa soni, toq-juftliklari
va hokazo turlichadir.
Massa soni A bir xil zaryadlari har xil yadrolarga izobar yadrolar deb ataladi.
M:
4
10 Ве , 5
10 В ,6
10 С
Izobarlar ximiyaviy xususiyatlari turlicha, fizik xususiyatlar, nuklon soni bir xil
bo‘ladi. Lyokin bir xil A bo‘lganda ham izobar yadrolar massalari birmuncha farq
qiladilar.
Birinchi yadroning protonlari ikkinchi yadroning neytronlariga, ikkinchi
yadroning protonlari birinchi yadroni neytronlariga teng bo‘lsa ko‘zguli yadrolar
deb ataladi.
M:
0
1n→ 1
1P , 1
3H 2→ 2
3He 1, 4
7Be 3→ 3
7Li 4
Ko‘zguli yadrolardan biri radioaktiv bo‘ladi. Har qanday o‘zgarishlardan so‘ng bir-
biriga o‘tishadilar.
Bu yadro xususiyatlari bir-birlariga ancha yaqin. Ko‘zguli yadrolar, yadro kuchlar
tabiatini va yadro kuchlariga elektromagnit maydonining hissasini aniqlashda keng
qo‘llaniladi. Neytronlari bir xil bo‘lgan yadrolarga izotonlar deb ataladi.[8]
17](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_17.png?v=1)
![3. Bog‘lanish energiyasi
Yadro bog‘lanish kuchlari tufayli A nuklondan, ya’ni Z-proton va N=A-Z
neytrondan tashkil topgan sistemadan iborat. Agar yadroni uni tashkil qiluvchi
nuklonlarga ajratmoqchi bo‘lsak, bog‘lash kuchining ta’siriga qarshi ish bajarish
kerak. Bu ishning kattaligi bog‘lanish energiyasi yoki yadro barqarorligining
o‘lchamidir. Bog‘lanish energiyasi nuklonlarga kinetik energiya bermasdan
nuklonlar orasidagi bog‘lanishni (o‘zaro aloqani) uzish uchun kerak bo‘lgan
energiyaga aytiladi.
Bu energiyani yadrodagi nuklonlarning o‘zaro ta’sir (yadro kuchlar)
qonuniyati hozircha noma’lum bo‘lsa ham, energiyaning saqlanish qonuni va
nisbiylik nazariyasining massa bilan energiyani bog‘laydigan E=mc 2
ifodasidan
foydalanib topish mumkin.
Agar yadroning massasi M(A,Z) ni, uni tashkil qilgan nuklonlar massa
soniga tug‘ri keluvchi massalari yig‘indisi [Zm
p +Nm
n ] ga solishtirsak, birinchi
massa ikkinchisidan bir oz m ga kichik ekanligini ko‘ramiz. Bu massalarning
farqi massa defekti deb atalidi. Δm = [Zm p+(A− Z )m n− M (A ,Z )]
(15)
Bu yerda Zm
p -protonlar massasi, (A-Z)m
n -neytronlar massasi, M(A,Z)-yadroning
massasi.
Massa defekti nuklonlarning jipslashib yadro hosil qilish natijasida ajralib chiqqan
E bog‘lanish energiyasining kattaligini ifodalaydi.
Ebog '= Δ mc 2= [Zm p+(A− Z )m n− M (A ,Z )]c2
(16)
Hozirgi vaqtda yadro massasini yuqori aniqlikda o‘lchashlik defekt massani ya’ni
yadro bog‘lanish energiyasini katta aniqlikda hisoblash imkoniyatini yaratdi.
Bog‘lanish energiyasi formulasini neytral atomlar massalari orqali ifodalash
kulaydir, chunki odatda jadvallarda atom massalari keltiriladi. Buning uchun
proton massasini o‘sha yadro atomining massasi bilan almashtiriladi va atomdagi
tegishli elektronlarning massasi hisobga olinadi:[9]
19](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_19.png?v=1)
![Ebog 'l= {ZM аt(1
1H )− Zm e+(A− Z)mn− [M аt(A,Z)− Zm e]}c2=
=[ZM аt(1
1H )+(A− Z)mn− M аt(A,Z)]c2Yadro bog‘lanish energiyasining bitta nuklonga to‘g‘ri keluvchi qiymati
solishtirma bog‘lanish energiyasi deb ataladi.
ε=
E bog 'l
A
(17)
Yadroning mustahkamligini xarakterlashda bog‘lanish energiyasidan tashqari
zichlashish koeffitsiyenti ishlatiladi. Har bir nuklonga to‘g‘ri keluvchi defekt
massaga zichlashish (upakovka) koeffitsiyenti deb ataladi.
f=
Δm
A
(18)
Mavjud yadrolar solishtirma bo g‘ lanish energiyasining massa soniga bog‘li q lik
grafigi 3-rasmda keltirilgan.
3-rasm. Mavjud yadrolar solishtirma bo g‘ lanish energiyasining massa soniga
bog‘li q lik grafigi[13]
Solishtirma bog‘lanish energiyasi juda yengil elementlardan tashqari barcha
elementlar uchun taxminan bir xildir. Massa soni A>11 bo‘lgan yadrolarda
o‘rtacha solishtirma bog‘lanish energiyasi 7,4 dan 8,8 MeV. Eng katta kiymat
20](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_20.png?v=1)
![uchraydigan gravitasiya, elektromagnit va kuchsiz o‘zaro ta’sirlardan farqli
ravishda yadroviy kuch kuchli o‘zaro ta’sir etuvchi kuch deb ataladi. [10]
2. Solishtirma bog‘lanish energiyasining o‘rtacha qiymatining (8 MeV\nuklon)
o‘zgarmas bo‘lishligi yadro kuchlari qisqa masofada ta’sirlashuv xarakteriga ega
deyishlikka asos bo‘ladi. Ta’sir sferasi nuklonlar o‘lchamidan hatto, undan ham
kichik, yadroda har bir nuklon o‘ziga yaqin turgan nuklonlar bilangina ta’sirlasha
oladi deb karaladi. Haqiqatdan ham yadrodagi A nuklon qolgan (A-1) nuklonlar
bilan ta’sirlashganda bog‘lanish energiyasi E ~ A ( A -1) massa sonini A 2
- bog‘liq
bo‘lgan bo‘lar edi. Aslida bog‘lanish energiyasi E= A- massa sonining A 1
-birinchi
darajasiga bog‘liq, demak, yadro kuchlari to‘yinish xarakteriga ham ega ekan.
3. Yadro energiyasi qaysi jarayonlarda vujudga kelishligi qancha energiya
ajratishligini bilish mumkin. Yengil yadrolar ko‘shilib (sintez) og‘irroq yadrolar
hosil qilishsa solishtirma bog‘lanish energiyalari farqiga to‘g‘ri keluvchi energiya
ajraladi termoyadro reaksiyasi.
M: 1
2Н + 1
3Н → 2
4Не + n+17 ,59 meV
2
3Не + 1
2Н → 2
4Не + р+18 ,3 meV
Bundan tash q ari o g ‘ir yadrolar bo‘linishidan o‘rta yadrolar hosil bo‘lishsa ham,
yadro energiyalari ajralishligi mumkin ekanligi aniqlandi.
22](https://docx.uz/documents/02f50072-aac5-4117-9ce3-362291ccd2c5/page_22.png?v=1)
-
Похожие документы
- 11-sinf o‘quvchilarining fizika fanini o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun test
- 10-sinf o‘quvchilarining fizika fanini o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun test
- 9-sinf o‘quvchilarining fizika fanini o‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun test
- Elektrokimyoviy jaroyonlar
- Elektolit eritmalarining elektr o’tkazuvchanligi