Jadidchilik oqimining vujudga kelishida Mahmudxo’ja Behbudiyning ro‘li - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	79.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

188 Sotish

Jadidchilik oqimining vujudga kelishida Mahmudxo’ja Behbudiyning ro‘li

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………..…………………………………………………………… 2-4
I BOB. JADIDCHILIK OQIMINING VUJUDGA KELISHIDA
MAHMUDXO‘JA BEHBUDIYNING RO‘LI ……………………………………………………...… 5-
20
1.1. Jadidchilik harakatining vujudga kelish tarixi ……………………………………………….......... 5-13
1.2. Mahmudxo‘ja Behbudiyning tarjimai holi …………………………………………………..…....... 14-
20
II BOB. MAHMUDXO‘JA BEHBUDIYNING MA’RIFATCHILIK
FAOLIYATI ……………………………………………………………………………..……………………………………... 21-40
2.1. Mahmudxo‘ja Behbudiyning Jadidchilik rivojiga qo‘shgan hissasi …………….. 21-
37
2.2. Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan yaratilgan darsliklar va adibning siyosiy
faoliyati ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 38-40
XULOSA ……………………………………………………..…………………………………………………………………….. 41-43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………………………… 44
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng
tariximizni erkin, xolis va haqqoniy o‘rganish uchun to‘liq sharoit yaratildi va shu
asosda o‘zlikni anglash hamda milliy ma’naviyatimizni tiklashga kuchli ehtiyoj
paydo bo‘ldi. Shu boisdan tarix fani oldiga yangi talablar qo‘yildi. Jamiyatni qayta
qurish jarayonida tarix fanining ahamiyati haqida O‘zbekistonning Birinchi
Prezidenti I.A.Karimov respublika tarixchi olimlari bilan bo‘lgan uchrashuvda
«Tarix xalq ma’naviyatining asosidir, o‘zlikni anglash tarixni bilishdan
boshlanadi», «tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini
baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak» 1
deb
ta’kidlagan edi Mustaqillik sharoitida Vatanimiz tarixini mukammal o‘rganish,
sovet davrida tarixiy voqealar hamda tarixiy shaxslar to‘g‘risida mavjud bo‘lgan
noto‘g‘ri xulosalarni qayta ko‘rib chiqish zaruriyati tug‘ildi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2016-yil yakunlaridaʻ
«eng avvalo yoshlar va aholi o rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
ʻ
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ ib qilish, jahon ilm-fani va
ʻ
adabiyoti yutuqlarini y е tkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor
vazifalardan hisoblanadi» 2
, deb ta’kidlab o tdi.
ʻ
Davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 28-dekabrda parlamentga
yo llagan Murojaatnomasida «Buyuk alloma va adiblarimiz, aziz avliyolarimizning
ʻ
bebaho merosi, yеngilmas sarkarda va arboblarimizning jasoratini yoshlar ongiga
singdirish, ularda milliy g urur va iftixor tuyg ularini kuchaytishga alohida e tibor
ʻ ʻ ʼ
qaratishimiz kerak» deb ta kidlagandi. Bu bejiz aytilmadi, albatta.
ʼ
XIX-XX asrlarda yashab ijod etgan Mahmudxo‘ja Behbudiy va jadidlarning
hayot yo‘li, ilmiy faoliyatini qayta o‘rganish va konseptual asosda qayta baholash
ham ilmiy, ham siyosiy jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malakaviy
ishida bu davr tarixini yoritishga bo‘lgan kichik mavzuning dolzarbligidan dalolat
beradi.
1
Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.:Шарқ. 1998. -Б.8.
2
Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг
кундалик қоидаси боълиши керак . - Т .:Ў збекистон , 2017. - Б .47.
2

Mavzuning o‘rganilish darajasi. Tarixshunosligimizda o‘rganilayotgan
mavzu bo‘yicha ayrim ilmiy tadqiqotlar yaratilgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy
faoliyati haqida A.Alimova, B.Qozoqov, N.H.Avazov, D.Asqarovaning bir qancha
asarlari mavjud. A.Alimova haqli ravishda Behbudiy hayoti va faoliyatiga
to‘xtalib, mamlakatimiz va xalqimiz ma’rifatchiligi, davlatimiz istiqboliga
erishishdagi xizmatlariga alohida to‘xtalib, uning xizmatlariga yuksak baho beradi.
N.H.Avazov bo‘lsa Behnudiyning ma’rifatchilik yo‘lidagi faoliyatiga alohida
urg‘u berib uning xizmatlarini jadidlar orasida eng oldingi o‘ringa qo‘yadi.
B.Qozoqov bo‘lsa, umumiy jadidlar harakatiga oid asarlar yo‘zgan bo‘lib, u
asarlarda Mahmudxo‘ja Behbudiyni Xalq va Istiqlol harakatlarida o‘rni kata
ekanligini, D.Qosimova bo‘lsa, Behbudiy hayotining so‘nggi davrlariga to‘xtalib,
uning hayotiga zomin bo‘lgan va afsus bilan bu hayotdan juda erta atiga 45
yoshida- ijodining eng gullagan davrida hayotdan ko‘z yumganiga sabab qilib
amirni qoralab yozgan. Qolaversa, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning bir
qancha asarlarida Mahmudxo‘ja Behbudiyb hayotiga bag‘ishlangan bir qancha
mavzularni ko‘rish mumkin. Mustaqillik yillarida esa Mahmudxo‘ja Behbudiyning
asarlari alihida to‘plam sifatida chop etildi.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi milliy
mafkura va milliy g‘oya asosida tariximizning Istiqlol kurtagini o‘rganish davri-
Mahmudxo‘ja Behbudiy va Jadidlar davrini tarixiy manbalar va adabiyotlar
asosida ilmiy taxlil etishdir. Kurs ishi maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi
vazifalar belgilandi:
 Mahmudxo‘ja Behbudiy Hayoti va faoliyatini o‘rganish va tahlil etish;
 Behbudiyning ilmiy me’rosini o‘rganinish va uning o‘ziga xos xususiyatlarini
tahlil etish;
 XIX-XX asrlarda Turkiston ilm- fani, adabiyotining rivojlanishi, еtishib
chiqqan ilm- fan va adabiyot vakillarining ilmiy faoliyati, madaniy merosini
o‘rganish va tahlil etish;
 Turkiston zaminidan еtishib chiqqan (XIX-XX asrlarda) jadidlarning xalq
hayotida tutgan o‘rnini, aniqlash va tahlil etishdan iboratdir.
3

Mavzuning ob’ekti va predmeti. Ushbu mavzuning ob’ekti Mahmudxo‘ja
Behbudiy va jadidlarning hayot yo‘li, ilmiy va siyosiy faoliyati hisoblanadi.
Mavzuning predmeti sifatida Mahmudxo‘ja Behbudiyning ilmiy va siyosiy
faoliyati olingan.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining davriy chegarasi XIX asr
oxiri va XX asrning birinchi yarmini qamrab olgan.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, Ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I BOB. JADIDCHILIK OQIMINING VUJUDGA KELISHIDA
MAHMUDXO‘JA BEHBUDIYNING RO‘LI
1.1. Jadidchilik harakatining vujudga kelish
Mahmudxo‘ja Behbudiy XX asr bo‘sag‘asiodagi Turkistonning
orzuarmonlaridan biri sifatida maydonga kelgan o‘zbek xalqining buyuk, unitilmas
farzandi. U o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy hayotlarida, xalq hayotida faol
qatnashgan o‘zbek madaniyatining eng buyuk namoyandasi, yangi zamon
madaniyatining asoschisi edi. Mahmudxo‘ja Behbudiy Turkiston jadodlarining tan
olingan rahnamosi, mustaqil, istiqlolga erishgan xalq g‘oyasining asoschisi,
yalovbardori, yangi maktab g‘oyasiningilg‘or tashkilotchisi, o‘zbek dramachiligini
boshlab bergan birinchi dramaturg, teatrchi, noshir, jurnalist edi 1
.
Mahmudxo‘ja Behbudiy tariximizning g‘oyat og‘ir va murakkab davrida
yashadi. Mana shunday bir sharoitda millatni butunlay mahv bo‘lishi va Vatanni
butkul g‘orat etilishi xavfidan asrab qolish, avlodlari erk va ozodlik, mustaqillik
ruhida tarbiyalash, ma’rifat va taraqqiyotga boshlab o‘zdavbek xalqi tarixida
jadidlar nomi bilan mashhur bo‘lgan Behbudiy boshliq millatparvar fidoiylar
zimmasiga tushdi. Tariximizning so‘nggi yuz-yildan ortiqroq davrida xalqimizning
eng katta armoni bo‘lib kelgan bugungi istiqlol kurtagi dastlab mana shu jadidlar
ko‘ksida nish urib еtilgan edi. XX asr o‘zbek madaniyati va maorifi, qolaversa
bugungi mustaqillik tafakkurimiz, ehtimolki shu jadidlar oldida burchlidir. «Usuli
jadid» yoki «usuli savtiya» (yangicha usul) nomlari bilan shuhrat qozongan yangi
maktabni Turkistonda aynan mana shular tashkil qildilar. Ular birinchi bo‘lib
zamonaviy oliy maktab g‘oyasini ilgari surdilar, o‘nlab jamiyatlar, shirkatlar
uyushtirib, ular yordamida juda ko‘p o‘zbek yoshlarini Yevropaning taraqqiy
topgan davlatlariga o‘qishga yuborishga muvoffaq bo‘ldilar 2
.
O‘zbek teatrini birinchi g‘ishtini qo‘ygan, nashr, matbuotni ham boshlab
bergan aynan mana shulardir. Jadidlar o‘z hisoblaridan maktablar ochib, yosh
avlodni istiqlolga tayyorladilar, she’r va maqolalar, sahna asrlari orqali milliy
1
B.Qosimov. Milliy uyg’onish, - T.: Ma’naviyat. 2000. - B.19.
2
Istiqlol qahramonlari Mahmudxo‘ja Behbudiy. - T.:2009. - B.49.
5

ongni shakllantirishga urindilar. (Rossiya qonunlari imkon bergan darajada,
Turkiston musulmonlarining sharafini himoya qildilar). Inqilob-yillarida esa
mustaqillik bayrog‘ini baland ko‘tardilar.
Jadidchilik o‘z harekteri bilan xalq hayotida katta o‘ringa ega. Jadidchilikning
xalqimiz tarixidagi buyuk xizmati shundan iboratki, bu harakat xalqni, millatni
ma’naviy-ma’rifiy uyg‘onishga, o‘z-o‘zini anglashga, ozodlik, hurriyatga chaqirdi.
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zbek ma’rifatparvarlarining kurashi
qanchalik muhim ekanligini shunday ta’kidlab o‘tgan edi: «Men Abdulla
Avloniyning «tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo
saodat, yo falokat masalasidur» degan fikrini ko‘p mushohada qilaman. Buyuk
ma’rifatparvarning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim
va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kunda ham shunchalik, balki undan ham ko‘ra
muhim va dolzarbdir» 1
.
Jadidchilikning poydevori, tamal toshi usuli jadid maktabi edi. Bu tabiiy.
Hamonki maqsad jamiyatni yangilamoq ekan, uni yangi avlodgina qilishi mumkin
edi. Yangi avlodni esa, еtishtirmoq lozim. Eski, an’anaviy usulda bu ishni amalga
oshirish qiyin, chunki zamon o‘zgargan. U tezkorlikni talab qiladi. Ikkinchidan,
bugungi o‘quvchi tarix, jo‘g‘rofiya, iqtisod, fizika, kimyo, matematika kabi
zamonaviy fanlarni bilishi kerak. So‘nggi uch-to‘rt asr dunyo taqdirini boshqa
o‘zanga solib yubordi. Yevropani oldinga olib chiqdi. Bu ilm-fanni o‘zlashtirmoq
uchun Yevropa tillarini bilmoq kerak. Demak, jadidlar fikricha, Rossiya
musulmonlari uchun bugun birinchi masala ma’rifatdir. Qolgani ma’rifatdan keyin,
to‘g‘rirog‘i, ma’rifatdan boshlanadi. Lekin millatning savodi o‘z tilida chiqmog‘i
kerak. Milliy tarbiya, muqaddas g‘oyalar avlodning ongi tafakkuriga ona tilida
singmog‘i lozim.
«Sut bilan kirgan» degan iborada gap ko‘p. «...1884 sanasi Boqchasaroyda
bir maktab(n)i usuli jadidga qo‘ymish edim, deb yozadi Ismoilbek. Samarasi
umidimdan ziyoda o‘ldi. Bir qoch (qancha) maktablar usulim(n)i qabul ila isloh
1
R.SHaripov. Turkiston jadidchilik harakati tarixidan. - T.:O‘qituvchi. 2002. - B.90.
6

o‘ldilar. Soir (ko‘p) viloyatlardan usul ko‘rmiya (ko‘rmakka) kelub-kedanlar o‘lub,
bu soyada har tarafdan iki yuzdan mutajovuz (ortiq) maktablar usulimi qabul
etdilar...» Ushbu maktab tamom begona bir hodisa emas. Ismoilbek yangi
maktabni shunday tushuntiradi: «Ota-bobo kunlarindan qolmish milliy maktablarni
isloh etmak usuli jadid demakdir» 1888-yilda ushbu maktablar uchun birinchi
darslik «Xojai sibyon» («Bolalar muallimi») ni bosmadan chiqardi.
«Usuli jadid»ga bo‘lgan ehtiyojni tushuntirdi, «usuli qadam» dan farqiga
e’tiborni qaratdi. «Xojalarga ta’limot» («Muallimlarga yo‘llanma») faslida «usuli
jadid» ning osondan murakkabga borishini uqtirib, xos xususiyatlarini 15-bandda
ko‘rsatib berdi. Unda bolaning eng muvofiq o‘quv yoshi (6-7) dan tortib, o‘quv
soatlarining bolalar yoshiga muvofiq taqsimlanishi lozimligigacha, o‘qish bilan
yozishni qo‘shib olib borishdan har bir harfni «sadosi bilan» o‘rgatishgacha,
darslar orasidagi tanaffusdan imtihongacha, qo‘yingki, bugungi zamonaviy
maktablarga xos barcha masalalar qamrab olingan edi. Darslikning har bir darsidan
keyin savollar berilgan bo‘lib, muallif fikricha ular o‘quvchilarning darsni
anglashlari va imtihon topshirishlari uchun «buyuk vosita» edi. «Jadidizm» iborasi,
arabcha «jadid» so‘zidan yasalgan bo‘lib, «yangilik tarafdorlari» degan ma’noni
bildiradi. Jadidlar harakati ijtimoiy tafakkurni alohida bir qoim sifatida XIX
asrning oxiri va XX asrning boshlarida shakllandi. Uning ijtimoiy zamini bo‘lib,
shu davrda shakllangan mahalliy milliy burjuaziya xizmat qildi.
Turkistonda jadidchilining shakllanishiga turk va tatar burjuaziyasi
mafkurachilari katta ta’sir ko‘rsatdilar. Ammo o‘lka jadidlari o‘zlarining
dunyoqarashlari, ilm-ma’rifat jihatidan turk - tatar jadidlaridan ancha ustun edilar.
Ular millatimizning ilmiy - adabiy merosiga asoslanib rivojlanib bordi. Jadidchilik
harakati eng avvlo ma’rifatchilik muhitidan kelib chiqib millatni ma’rifatli, bilimli
qilish yo‘li bilan ozodlikka chiqarishga harakat qilgan. Jadidchilikni ma’rifiy
harakatlari ancha uzoq tarixga ega. Bu harakat namoyondalari islom diniga kirib
kelgan biddiyatlarni olib tashlash, Qur’oni Sharif, hadis, ularning asl tarjimalarini
va islom tarixi kabi darslarni o‘tish bilan birga arifmetika, tarix, jo‘g‘rofiya,
7

tabobat, handasa, mantiq, falsafa va boshqa dunyoviy fanlarni o‘qitishni joriy
qilish kabi tadbirlarni amalga oshirishga intilgan. Masalan, bu qarashlarning
asoschisi islomshunos Abu Nosir al Kursoviy bo‘lgan. Keyinchalik bunday
qarashlarni boshqa bir islomshunos Marjoniy davom ettirgan. Ammo jadidchilik
harakati va jadidizm g‘oyalari, shu ruhdagi yangi usuldagi maktablar, darsliklar
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shakllangan.
Madaniy-ma’rifiy oqim sifatida vujudga kelgan jadidchilik harakati asta-sekin
siyosiy yo‘nalish kasb eta boshladi. Uning yangi usulini Turkistonda birinchilardan
bo‘lib qabul qilgan odam Mahmudxo‘ja Behbudiy bo‘ldi. Uning g‘oyalari va
amaliy faoliyati katta hayotiy ta’sir kuchiga ega edi. «Tarjimon» gazetasi Rossiya
hududida nashr etilgan birinchi turkiy tildagi gazeta bo‘lishiga qaramay, bir qator
xalqlar taqdirida, milliy yangilanish harakati rivojida, undan o‘sib chiqqan milliy
ozodlik harakati jarayonida tutgan o‘rni beqiyosdir. Chunki, 1883-yildan 1916-
yilgacha chop etilgan gazeta Qohiradan Qashqarga, Qozondan Hindistonga qadar
tarkalgan va o‘z davrining mashhur nashrlaridan biriga aylangan edi. Agar dastlab
gazetaning uch yuz obunachisi bo‘lgan bo‘lsa, 1885-yilga kelib ming nusxaga
еtadi.
«Usuli jadid» harakati vaqt o‘tishi bilan o‘z mevalarini bera boshlaydi.
1904yilga kelib Rossiyaning o‘zida besh mingga yaqin «usuli jadid» maktablari
ochiladi.
So‘ngra bu harakat Turkistonga ham yoyila boshladi. Ammo Turkiston
generalgubernatori Kaufman yangi maorif tizimini rus hukumati uchun tahlikali
bilib, ularning o‘rniga rus-tuzem maktablari ochdiradi. 1915-yil ularning soni
to‘qsontaga еtadi. O‘quvchilarning 95 foizi rus bolalari edi. Nodir Davlatning
yozishicha, 1879-1904-yillar orasida «Toshkent o‘qituvchilar maktabi»ni bitirgan
415 boladan 65 nafari turkiy millat vakillari (11 nafari o‘zbek, turkman va tatar, 54
nafari esa qozoq va qirg‘iz) edi, xolos. Ziyolilar va aholining asosiy qismi «usuli
jadid» maktablari ochilishi tarafdori bo‘lishgan. Shuning uchun ham I. G‘aspirali
fikrlarini qog‘ozga tushirib, rus hukumatiga, nusxasini esa general-gubernator
8

N.O.Rozenbaxga jo‘natadi. Afsuski, natija kutilgandek bo‘lib chiqmaydi. I.
G‘aspirali rad javob oladi. Shundan keyin, samimiy munosabatda bo‘lgan Buxoro
amiri Abdulahadga murojaat etib, yangi usuddagi maktablar ochishga izn so‘raydi.
Amir Abdulahad 1893-yil boshida Rossiya ziyorati sirasida Boqchasaroyga kelib,
Ismoil G‘aspirali bilan tanishib, uzoq suhbat quradi. O‘sha uchrashuvda uni
Buxoroga taklif qilgan.
Bu taklifni mamnuniyat bilan qabul qilgan I.G‘aspirali 1893-yilning may oyi
oxirida Buxoroga tashrif buyuradi. Safari davomida Samarqand va Toshkentda
ham bo‘lib, bir qator eski usuldagi maktablarni borib ko‘radi 1
.
Mutasaddi rahbarlar, shu jumladan, N. Ostroumov bilan Turkistondagi maorif
tizimi xususida suhbatlashadi. Amirning Shahrisabzdagi yozgi qarorgohida
mehmon samimiy qarshi olinadi. Uzundan-uzun suhbatlar chog‘ida o‘z fikrlariga
xayrixoxlik topadi. Ammo shunga qaramasdan maqsadiga erisha olmaydi. Sababi,
bu vaqtga kelib, Buxoro amiri chor hukumatidan izn olmay turib, biror masalani
o‘zi hohlaganicha hal etish erkidan mahrum edi. «Usuli jadid» haqidagi xabarlar
o‘lkada juda tez tarqab bordi. Bu yangi maktablarning mo‘jizali qudrati haqidagi
xabar barcha musulmon o‘lkalarga, jumladan Farg‘ona vodiysida ham keng yoyila
boshlandi. Bu davr talabi, ma’naviy ehtiyoji edi. Turkistondagi birinchi jadid
maktabi 1893-yili Ismoil Gaspirinskiyning bevosita yordami va madadi bilan
Samarqandda ochilgan. 1893-yili Gaspirinskiyning Buxoro amiri Abdulahad bilan
ko‘rishmoq niyatida kelgan bo‘lib, M. Behbudiy bilan hamkorlikda yangi maktab
ochadilar.
«Birinchi bo‘lib (Husaynov mablag‘i hisobiga) 1893-yili Samarqandda, 1898-
yili Qo‘qonda, Eski Toshkentda Mannon qori, Andijonda Shamsutdin domla
tomonidan jadid maktablari ochildi». Qo‘qondagi birinchi jadid maktabi 1893-
yilda Mirayubboy mahallasida tashkil qilingan. Bu shahardagi eng yirik
maktablardan biri bo‘lgan. undagi 100 o‘quvchiga o‘qituvchi Ahmadjonqori va
uchta yordamchisi ta’lim bergan. 1899-yilda Hojibobo mahallasida masjid qoshida
1
R.SHamsutdinov, B.Rasulov. Istiqlol uchun kurash fidoyilari. – A.:1993. - B.28.
9

yangi usul maktabi ochilgan. Unda 25 nafar o‘quvchi o‘qigan va 1908-yilgacha
tatar o‘qituvchi, keyin o‘zbek Xo‘jaxon Ahmadxo‘ja o‘qituvchilik qilgan. Ustai
Banaul mahallasida 1899yili ochilgan yangi usul maktabida 115 o‘quvchi o‘qigan
va o‘qituvchi Mahmudjon hoji Muhammedov dars bergan 1
. Boshqovoq masjidi
qoshida 1900-yilda ochilgan yangi usul maktabida 115 o‘quvchi bo‘lib, tatar
Salohiddin Mazitov ta’lim bergan.
Dahma Dihan mahallasida 1901-yilda, G‘alchasoy mahallasida 1901-yilda,
Bekbachcha mahallasida 1904-yilda yangi usul maktabi tashkil qilingan. 1900-yili
Andijonda Azim Qodirov 3 sinfli yanig usul maktabini tashkil etgan. Tohirjon
Qozoqovning yozishicha, «Andijondagi Azim Qodirov maktabi 3 sinfli bo‘lib,
1sinfda bolalarga o‘qishni va yozishni, 2-sinfda tavjid, hisob, 3-sinfda ibodati
islomiya, sarfi turkiy o‘rgatilgan. 1900-yil may oyida Otabek qori ishtirokida
ushbu maktab o‘quvchilaridan imtihon olingan.
O‘quvchilar imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirganlar». Qo‘qon shahrida
jadid maktabini yana bir atoqli o‘zbek shoiri Hamza tashkil etgandir. Hamza
madrasada o‘qib yurgan yuzlaridayoq Qo‘qon shahrida ilg‘or fikrli talabalar
1908yilda «Shamsinur» nomli ma’rifatparvarlik jadidlar guruhini tashkil qiladilar.
Bu guruh a’zolari ayrim mansabdor va mudarrislarning mutaassibligi va
jaholatparvarligiga qarshi, Turkiston maktab va madrasalarida o‘qish-o‘qituv
ishlarini isloh qilish va aniq bilimlardan dars berishlari uchun kurashga chaqirilgan
qo‘lyozma varaqalar tarqatar edilar. Hamza 1911-yilda Qo‘qonda hamfikr do‘sti
Miraziz yordamida Hojibek guzarida yangi usul maktabini ochib, unda o‘zi dars
beradi. Aslida Hamza o‘zining dastlabki yangi usul maktabini 1910-yil
Toshkentdagi Qashqar darvozada ochadi. Bu ochgan birinchi maktabi sakkiz oydan
keyin turli bahonalar bilan yopib qo‘yiladi.
Hamza bolalarni o‘quv qo‘llanmalari, ovqat va kiyim-kechak bilan ta’minlash
maqsadida «Jamiyati xayriya» tashkil etadi. Hamza ochgan maktabning dovrug‘i
Qo‘qon shahridan tashqariga ham tarqala boshlaydi. «Mahalliy ma’murlar bundan
1
R.SHaripov. Turkiston jadidchilik harakati tarixidan. - T.:O‘qituvchi. 2002. - B.32.
10

hayiqib, 1913-yilda maktab va jamiyatni berkitadilar». Aslida bu maktab
ochilganidan keyin to‘rt oydan keyinoq yopib qo‘yilgan edi. Hamza yana 1914-
yilda Marg‘ilon va Qo‘qonda yana jadid maktablarini tashkil etadi. Afsuski, bu
maktablar ham chor ma’murlari tomonidan majburan yopib tashlanadi. Hamzaning
«O‘qish kitobi» 1914-yilda yozilgan bo‘lib, u 2-sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan.
Bu darslik 9 darsga taqsimlangan bo‘lib, muallifning 15t a ma’rifiy-
tarbiyashunoslikka doir asarlari berilgan.
Yana bir maktabchi jadid Muhammadsharif So‘fizodadir (1869-1937). Bu
jadid 1913-yili Chustda yangi usuldagi maktab ochib, maktab eshigining tepasiga
shunday deb yozdirib qo‘yadi: «Men ul bo‘yoqchimanki, maktab xumida rang
berib, qora chappalarni o‘n ikki oyda oq qilaman». Uning maktabida ona tili,
jo‘g‘rofiya, handasa kabi dunyoviy fanlar o‘qitilgan. Diniy darslar deyarli
o‘qitilmagan. Bu maktabdan tashqari, Qamasadada ham u еtim bolalar uchun
«Dorulatoyin» (Yetimlar uyi) va kattalar uchun kechki kurslar ochadi.
Turkiston jadidlarining peshvolaridan bo‘lgan Munavvar qori Abdurashidxon
o‘g‘lini zamondoshlari «Toshkent jadidlarining otasi» deb ham atashgan.
Darhaqiqat, u 1900-yildan boshlab milliy-ozodlik uchun kurashga bel bog‘lagan
toshkentlik ziyolilarga еtakchyalik qilgan, asrimiz boshlarida paydo bo‘lgan
jadidchilik harakatining nazariy qarashlarini, dasturini ishlab chiqishda aqliy
salohiyatini namoyon etdi, amaliy faoliyatiga boshchilik qildi. Jadidchilik harakati
haqida gap ketganda Ismoil G‘asprali, Mahmudxo‘ja Behbudiylar qatorida haqli
suratda Munavvar qorining nomi ham hurmat bilan tilga olinadi. Zotan, uning
deyarli ongli hayoti ana shu harakat bilan chambarchas bog‘langan edi.
Munavvar qori ham ana shu oqimga mansub shaxs sifatida ijtimoiy faoliyatga
kirib keldi. Olim Sirojiddin Ahmad ham Munavvar qorining ochgan jadid
maktablari haqida bir qancha ma’lumotlarni keltiradi. Uning yozishicha,
Munavvarqori 1901- 1904-yillarda qrimlik do‘sti Rasim Kishod yordamida
Toshkentda «usuli savtiya» maktabini ochadi. U maktabni avval o‘z hovlisida,
11

keyin esa boshqa joylarda ochishga harakat qilgan. Bu ishda unga tog‘asining
o‘g‘illari Hasanxo‘ja va
Eshonxo‘ja Xoniy yaqindan yordam berishadi. Munavvarqori «jadidchilik
davri» atalg‘on uyg‘onish davrimizning eng buyuk siymosi va bizning Turkistonda
milliy maorif, milliy nashriyotimizning bonisidir. U Turkistonning taraqqiyparvar,
millatparvar naslining ilk ustozi, ilk mohir gazetachisi, ilk mutafakkiridir.
Munavvarqori bizning Turkistonning eng ishlakli bir jamoat xodimidir.
Munavvar qori matbuot so‘zining qudrati naqadar ulkan ekanligini yaxshi
aiglaganligidan fevral inqilobidan keyin ham gazetalarga muharrirlik qiladi.
(Najot» va «Kengash»), talaygina publisistik maqolalar bilan chiqadi. Munavvar
qorining ushbu jurnalda e’lon qilinayoggan ayrim maqolalarida uning publitsistik
salohiyati aniq sezilib turibdi. Olaylik «Bizning jaholat - jahli murakkab»
maqolasini. Aytish mumkinki, bunda publitsist Munavvarqorining jasorati ochiq
ko‘ri-nadi. Madrasalarga o‘rnatilib, necha asrlardan buyon mustahkam tus olgan
ta’lim tizimini o‘zgartirishga, isloh qilishga u dadil jur’at etgan. Axir, dinning,
ulamolarning ta’siri kuchli bir paytda bunday dadil harakatni jasorat deyish
mumkin, xolos.
Munavvarqori jadid maktablari ochish bilan cheklanmay, ular uchun
darsliklar ham yaratgandir. U jadid maktablari uchun yangi tovush usulida
darsliklar «Adibi avval» («Birinchi adib», 1907), «Adibi soni» («Ikkinchi
adib»),25 «Er yuzi» (Jo‘g‘rofiya), «Havoyiji diniya» kitoblarini (1907-yilda) nashr
ettirgan. 1914-yilda Salim Ismoil Ulviyning Qur’on qiroati bo‘yicha saboq
beruvchi «Tajvid» ini o‘zbekchaga tarjima qilib, Orenburgda nashr ettirgan. 1910-
1911-yillardan boshlab usuli jadid maktabini ochgan A’zamxon, Muslimxon
(Munavvar qorining akalari), Hasan qori Xoniy, Eshonxo‘ja Xoniy, Nizomiddin
Husainov, Rustambek Yusufbekov, Sa’dulla qori Abdul-laev va boshqa ko‘pgina
toshkentlik, qo‘qonlik, namangan-lik, farg‘onalik domlalar A. Ibodov, A.
SHukurov asarla-ri bilan bir qatorda zikr etilgan kitobni ham qo‘llay boshladilar.
12

Ko‘pgina maktablarda Munavvar qorining 1-4 sinflar uchun tuzgan dasturi
joriy qilingan edi. Dast-labki usuli jadid maktablarining 1-sinfida «Adib-ussoniy»,
«Havoyiji diniya» hisob (yuzdan yuqori son va barcha amallar), 3-sinfda So‘fi
Olloyor kitobi, o‘qish va yozish, Qur’on, «Havoy-iji diniya» (II qism), «Tarixi
anbiyo», Shapochnikov va Vol’tsov qalamiga mansub «Arifmetika», «Nasihati
atfol», «Tajvid», 4-sinfda Qur’on, «Tarixi anbiyo», «Daxr-un-najot» (Munavvar
qori asari), R. Faxriddinovning «Nasihat», «Hisob masalasi», arab tili, «Dur-ul-
shifohiya», Abdushukurovning «Fors tili» kitoblari o‘qitilgan. Maktab o‘quv
tizimini chuqur o‘rgana boshlagan Munavvar qori bular bilan cheklanmay, dasturni
tobora takomillashtirib boradi.
1912-yilga kelib, o‘quvchilarga husnixat, jo‘g‘rofiya, islom tarixi, turk
qavmlari tarixi fanlarini oshkora o‘qita boshlaydi, maktab ostonasiga qorovul
qo‘yib, ijtimoiy sohalardan saboq beradi. U mahalliy o‘qituvchilar orasida birinchi
bo‘lib «Namuna» maktabini tashkil qiladi hamda rus tilini o‘qitish masalasini
hukumat oldiga ko‘ndalang qo‘yadi. Dushmanni еngmoqchi bo‘lsang, uni o‘rgan
aqidasiga amal qilgan Munavvar qori quyidagi «Maviza» bitmasini beradi: Xullas,
jadidchilik mamlakatimiz va xalqimiz hayotida muhim o‘rin tutgan harakat sifatida
namoyon bo‘ldi. Bu harkat mohiyati jihatidan ancha ilg‘or va teran fikrga ega edi.
13

1.2. Mahmudxo‘ja Behbudiyning tarjimai holi
Mahmudxo‘ja Behbudiy Xoji Muin (Behbudiyni yaxshi bilgan, uning
e’tiboriga sazovor bo‘lgan hamkasbi, shogirdi. Behbudiy 1914-yili hajga ketishdan
oldin «Oyna» jurnalining muharriri etib aynan Xoji Muinni qoldirgan) ning
yozishicha 1875-yilning 19-yanvarida (hijriy 1291-yil 10-zulhijja) Samarqand
yaqinidagi Baxshitepa qishlog‘ida ruhoniy oilasida dunyoga kelgan. Otasi
Behbudxo‘ja Solihxo‘ja o‘g‘li turkistonlik, Ahmad Yassaviy avlodlarida, ona
tomonidan bobnosi Niyozxo‘ja urganchlik bo‘lib Amir Shohmurod zamonida
(1785-1800-yillarda Buxoro amiri) Samarqandga kelib qolgan 1
. Behbudiy haqida
yozishda unga har taraflama yondashish kerak, ya’ni u adabiyot va ma’rifat
olamidagina emas, butun Sharq tafakkuriy-falsafiy taraqqiyotida ham ulkan
mavqega ega. Bundan 70 yil muqaddam - 1926-yili sharqshunos Laziz Azizzoda
Behbudiy to‘g‘risida juda o‘rinli yozgan edi: «Agar O‘zbekistonda Navoiy va
Ulug‘bekdan boshqa uchinchi bir ilm va madaniyat arbobiga haykal qo‘yiladigan
bo‘lsa, shubhasiz bu Behbudiyning haykali bo‘lg‘usidir». Laziz Azizzoda o‘z
so‘zlari bilan Mahmudxo‘ja Behbudiyni, shakshubxasiz, SHarkning buyuk
mutafakkirlari qatoriga qo‘yadi. Behbudiy hazratlari ular bilan bir safda bo‘lishga
to‘la haqli. Zotan bu siymoning ona-Vatan kelajagi haqidagi orzu-niyatlari va
dunyoqarashi bugungi davlatimiz milliy istiqlol mafkurasi bilan hamohang.
Tadqiqotchilarning ko‘pchiligi Mahmudxo‘ja Behbudiy kambag‘al oilada tug‘ilib
o‘sganligini aytishidi 2
.
Keyingi tadqiqotlar aslida bunday emasligini ko‘rsatdi. Mantiqan olib
qaraganda, ta’limga ega bo‘lish, kitoblar sotib olish, kutubxona bilan qiroatxona
tashkil etish, nashriyot ochib, nashr ishlarini yo‘lga qo‘yish, chet ellarda
Turkistondan borib o‘qiyotgan talabalarga moddiy yordam berib turish va shunga
o‘xashash mablag‘ talab qiladigan ishlar uchun Mahmudxo‘ja Behbudiyning
sarmoyasi еtarli bo‘lgan va buyuk ma’rifatparvar undan oqilona foydalana olgan.
1
T.Qozoqov. Farg’onada jadid maktablari. – T.:Fan va turmush. 1998. №5. – B.8.
2
J.Yo‘ldoshev, S.Hasanov, Jadid tarbiyashunoligi asoslari. T.:O‘qituvchi. 1994. - B.68.
14

1913-yildan boshlab muharrirlikni ishiga asosiy vaqtini bag‘ishlagan
Mahmudxo‘ja Behbudiy Samarqandga yaqin qishloqlarda gog-gohida muftiylik
vazifasini ham o‘tab kelgan, ammo bu ishi uchun oladigan aqchasi yuqoridagi
chiqimlarni qoplash uchun еtmas edi, albatta. Etnagraf G.Andreev bilan bo‘lgan
suhbatda u kuyunib «Jurnal nashr qilish hozircha moddiy jihatdan zarar
keltirmoqda»,- deb aytgan.
Lekin muharrilik vazifasidan oldin Behbudiy Samarqandda muftiylik
vazifasini ham o‘tagan va uning shahar ahli orasida ma’lum va mashhur bo‘lgani
uchun ham bu lavozim unga katta daromad keltirgani ma’lum. Bu vaqtda u o‘z
mablag‘iga yangi usul jadid maktabini ochadi va bu еrda ishlash uchun Rajab
Amin qishlog‘idan Abduqodir Shakuriyni o‘zining uyiga ko‘chirtirib keltiradi.
SH.Ochilovnig yozishicha, Behbudiyning otasi Behbudxo‘ja muftiylik vazifasida
bo‘lgan- bu xizmati uchun unga o‘sha davrda yaxshigina haq to‘langan.
Behbudiyning otasi o‘z davrining fiqh sohasi bo‘yicha yirik mutahassisi
bo‘lgan va islom huquqshunosligi masalalariga oid bir qator asrlarning muallifi
sifatida ham tanilgan edi. N.H.Avazovning takidlashicha, M.Behbudiy ota meros
kasb egasi, ya’ni Qur’oni Karimni yod bilgan qori bo‘lgan.Uning buvasi Solihxo‘ja
imomlik qilib ro‘zg‘or tebratgan, Mahmudxo‘janing oilada yagona o‘gil bo‘lganini
hisobga olsak, u holda unga yaxshigina meros ham qolgan bo‘lishi kerak.
Bu so‘zlarning tasdig‘i sifatida Behbudiylar oilasining Jomboyda vaqf mulk
egasi va Baxshitepada kattagina ko‘rkam bog‘ еrlarining bo‘lgamligini ko‘rsatish
mumkin. (Behbudiyning o‘g‘li Nadim Behmudiyning xotiralarida) 1
. Xullas,
Behbudiy juda boy inson bo‘lgan, deyish mumkin. Mahmudxo‘jalar oilasi
nihoyatda ma’rifatli edi. Uning ikki singlisi ham yaxshi ta’lim olgan. Ular Qur’on
va hadislar bilan yaxshi tanish bo‘lgan. Katta singlisi, hatto «qoribegim» invoniga
edi. Nadim Behbudiyning guvohlik berishicha, ularning kelib chiqishi Ahmad
Yassaviyga borib taqaladi. Behbudiy ajdodlari Xorazmdan Samarqandga ko‘chib
1
Каримов Б. Жадидлар. Маҳмудхўжа Беҳбудий. - Т.: 2022. - Б.37.
15

kelib, guzar tuzishadi va uni Guzari Mahdumi Xorazm («Xorazmlik janob guzari»)
deb atashadi degan ma’lumot ham bor.
Otasining buvasi Samarqandda Qori Niyozxo‘ja Urganji nomi bilan mashhur
bo‘lib ketgan. Nadim Behbudiyning ta’kidlashicha, Mahmudxo‘ja Behbudiyning
xotini shayx Qutbi Chordah urug‘idan bo‘lib, bu ulug‘ Amir Temur hukmronligi
davriga qadar Samarqand yaqinidagi Matrud degan еrda xizmat qilishgan.
Tepaqo‘rg‘onda shayxningn qabri bo‘lgan va bu qabr joylashgan mozor
Rossiya tomonidan bosib olingach, qal’a barpo qilish uchun portlatilib yuborilgan.
G.Andreev bilan bo‘lgan suhbatida M.Behbudiy uning avlodida arablar
bo‘lganligini aytadi: «Bu, albatta, ancha oldin, 100-200 yillar oldin bo‘lgan bo‘lsa
kerak. Hozir esa bizning urug‘imizda arablardan nom-nishon yo‘q, hech asar
qolmagan». Bu еrda unga dastlabki ma’lumot bergan to‘galari- onasining ukalsrini
ko‘zda tutib gapirgan, bo‘lsa kerak. Mahmudxo‘ja Behbudiy 6-7 yoshidayoq
Qur’onni o‘qishni tog‘asi Muhammad Siddiqdan o‘rganadi. 15 yoshidan boshlab
yana bir tog‘asi-mullo odildan arab tili grammatikasini, matematikani,
huquqshunoslik asoslari, mantiq va tilshunoslik, ya’ni o‘sha paytda mavjud
bo‘lgan dunyoviy fanlarning barchasini o‘rganishga kirishdi. U undan keyin
madrasalarda diniy-dunyoviy bilimlarga ham ega bo‘ladi.
Behbudiy dastlab Samarqand madrasasida, so‘ngra esa Buxoroda yaxshigina
tahsil olgan. Turk tadqiqotchisi Ibrohim Yorqinning yozishicha Behbudiy Buxoro
madrasasida uzoq vaqt yashaganini va Buxoroda 1910-yilga qadar-muftiyn
unvonini olgunga qadar yashaganini aytib o‘tadi. Behbudiy G.Andreev savollariga
javob berishda madrasa tahsilini yaxshi egallaganini aytib o‘tgan. Xullas,
Behbudiy yoshligidan ham dunyoviy, ham diniy puxta ta’lim oldi. 1893-yili
Behbudiyning otasi vafot etadi va 18 yoshlik Mahmudxo‘ja mustaqil hayotga
qadam qo‘yib, qozixonaga mirza bo‘lib ishga kiradi. Mirzalik ishi unga,
birinchidan, jamiyatning barcha ijtimoiy qatlamlari turmushi, hayotiy muammolari
bilan yaqindan tanishish uchun sharoit yaratgan bo‘lsa, ikkinchidan, tog‘alarinikida
olgan saboq va bilimlarini amaliyotga tatbiq etish imkoniyatini berdi.
16

Fiqx fanining turli soxalaridan imtixon topshirgan M.Behbudiy muftiy
unvonini oladi. Fikrimizcha, u bu unvonga I.Yorqin ko‘rsatgan vaqtdan ancha
avval sazovor bo‘lgan. 1899-yili 25 yoshli Behbudiy birinchi marta haj safariga
chiqadi.
Islom dunyosida muqaddas ziyoratgox sanalgan Makka-yu Madinaga qilgan
safari uning dunyoqarashini kengayishiga sabab bo‘ldi va umumjahon tarzda
fikrlashga zamin yaratdi. Sayoxat chog‘ida u Rossiya shaharlari Qrim, Eron,
Turkiya, Misr mamlakatlarida bo‘ldi. Safar jarayonida yo‘l yurishning barcha
turlari - poezdda, kemada, otda va piyoda yurib, dunyoni ko‘rdi, boshqa еrdagi
hayot bilan Turkistondagi yashash tarzini taqqoslash imkoniga ega bo‘ldi Bundan
tashkari, savdo ishlari, zarur va muxim bitim va munosabatlar tuzish, ham diniy,
ham dunyoviy aloqalar o‘rnatilishi, fikr almashish, zarur kitoblar, gazeta va
jurnallar, o‘quv qo‘llanmalari va darsliklar sotib olish.
Bularning bari Behbudiy Vataniga qaytib kelgach, ma’rifat va ziyo
tarqatishdek savobli va ulug‘ ishlar uchun asqotdi. SHunday qilib aytish mumkinki,
Behbudiyning dastlabki xaj safari ulkan ma’naviy va moddiy ahamiyatga molik
edi. Xaj safari chog‘ida Behbudiy Arab dunyosi mamlakatlari, Turkiya va Misrda
jadidchilik chuqur ildiz otganini ko‘rdi, u еrlarda ta’lim-tarbiyaning yangi usullari
bilan tanishdi, isloh qkilingan Madrasa va pedagogik tizimni o‘rgandi, Dastlab
tog‘asi qozi Muhammad Siddiq, keyinchalik qozi mulla Zubayr qo‘lida mirzalik
qilib tajriba orttirgan 25 yoshli Behbudiy uchun arab dunyosida ko‘rgan-bilganlari
keyinchalik ko‘p muammolarni hal etishda qo‘l keldi. Qozixonadagi ish
Behbudiyni talay ijtimoiy muammolar bilan to‘qnashtirgan edi. Albatta, u
Rossiyaga qaram bo‘lgan Turkiston ijtimoiy-siyosiy, diniy, huquqiy tizimlari va
iqtisodiy ahvolidan to‘la xabardor, vatandoshlar g‘am-alamlariga sherik edi.
Behbudiy hayotda ko‘pgina narsalarni o‘zlashtirish, yaxshilash,
takomillashtirish, musulmon mamlakatlarida ham umumjaxon sivilizatsiyasi bilan
hamohang taraqqiyotga erishish mumkinligiga ishonchi mustahkamlana bordi. Haj
safaridan uch yil o‘tgach, 1903-1904 yillarda Mahmudxo‘ja Peterburg, Moskva,
17

Qozon, Orenburg, Qrimda bo‘ldi. Maorif sohasidagi Rossiya, ayniqsa, tatar
qardoshlar tajribasi, Ismoil Gasprinskiy bilan yakindan tanishuv Behbudiyning
butun sa’y-harakatini jamiyatni qayta qurish rejalarini amalga oshirishga qaratdi.
1914-yilga qadar bu borada u anchagina tajriba orttirdi. Yangi usul maktablari
ochilgani, jadid gazetalari nashri, darsliklar yaratilganligi, Turkistondagi aql-
zakovatli kuchlarning uning g‘oyasi atrofida uyo‘sha boshlashi, madaniyat va
adabiyotda yangi tamoyillar, ilg‘or yo‘nalish va oqimning paydo bo‘lganligi
Behbudiyni yanada shijoat bilan faoliyat yuritishga da’vat etar edi. Shu bilan birga,
Behbudiyning maqolalarida o‘zi bu ishlarni hali to‘la ko‘nikish hosil qilmaganini,
o‘z loyihasini yangilab, uni dadilroq amalga oshirish niyatini yaqqol ko‘ramiz.
Yanada ko‘proq ozuqa olish istagi uni navbatdagi chet el safariga undaydi.
Bu niyatni u o‘z o‘quvchilariga «do‘xtirlarning maslahati» deb izohlaydi va
salomatligini tiklash maqsadida rejalashtirganini bildiradi. Qozixonadagi
sermashaqqat ish, ilmiy faoliyat ( bu paytga kelib u 7-8 kitob nashr etishga
ulgurgan edi), «Oyna» jurnalida oson bo‘lmagan ishlar, tashkiliy va iqtisodiy
qiyinchiliklar, kitob savdosini tashkil etish bilan bog‘lik muammolarning hammasi
Behbudiydan g‘ayrat, kuch va quvvat talab etar edi. Safar chog‘ida u dam olish
bilan birga o‘z dunyoqarashini kengaytirish, jiddiy aloqalar o‘rnatish, madaniyat va
maorif soxalarida boshqa mamlakatlarning tajribasini o‘rganishdek o‘z rejalarini
belgilab olib, Turkiya va Misr hamda arab dunyosining turli mamlakatlariga uzoq -
sakkiz oylik safarga otlanadi. Bu ham xaj safari, ham ulug‘ mutafakkirning olamni
bilishdek buyuk maksad sari intilishi edi.
Uzoq va sermashaqqat yo‘l davomida Behbudiy ulkan va keng ko‘lamli
ishlarni amalga oshirdi. U sayr etgan barcha mamlakatlarning iqtisodiyoti,
geografiyasi, tarixi, ijtimoiy-siyosiy axvolini o‘rganadi va bular haqida «Oyna»
jurnalining 15 ta sonida «Sayohat xotiralari» nomi ostida kundalik yozuvlarini
e’lon qiladi. Behbudiyning xotira kundaligi hamma tomondan (barcha jixatlari
bo‘yicha) qiziqarli va foydali bo‘lib, unda mamlakatlarning ahvoli, xalqlarning
xo‘jalik turmushi, ziroat yuritish madaniyati, maishiy hayoti madaniyati, savdo-
18

sotiq va ko‘plab boshqa narsalar atroflicha yoritiladi. «Sayohat xotiralari»da Marv,
Bayramali, Krasnovodsk, Boku, Kislovodsk, Jeleznovodsk, Yessentuki, Odessa,
Rostov va boshqa shaharlar haqida to‘la ma’lumot bayon etilgan 1
.
Turkiya va Jazoir, Suriya kabi arab mamlakatlarining bayoni esa to‘laqonli,
mukammal harakter kasb etadi. Bu еrda shaharlarning me’morchiligi va
mamlakatlarda siyosiy vaziyatdan tortib to jamiyatla ayollarning tutgan o‘rni,
aholining mashg‘uloti, kiyim-kechagi va liboslaridagi o‘zgarishlar, bank xizmati va
faoliyati, temir yo‘llar hamd mehmonxonalarda tunash va uning narxi, bahosigacha
o‘z aksini topgan. U ko‘rgan-kechirganlarini taroziga solib, ularni bir-biriga
taqqoslab va solishtirib, mamlakatlar rivojida ijobiy va salbiy, ilg‘or va qoloq,
taraqqiyotni oldinga va orqaga tortadigan yo‘nalishlarii tahlil qilib, xulosa
chiqaradi. Behbudiy Bayrut oliy o‘quv yurtlari va dorilfununida farang, olmon va
ingliz tillari o‘qitilishi, yеvropalik olimlarning u еrda dars berishi, kimyo
laboratoriyalarining borligi, tibbiyot oliygohlarida jarrohlik xonalarining borligiga
xavas va e’tiqod qilgan bo‘lib, ona Turkistonning taraqqiyotda naqadar ortda
qolganligini afsuslar bilan yozadi. «Bu еrda, Turkistondan tashqari, dunyoning
barcha mamlakatlaridan yoshlar kelib o‘qishadi», - deb nadomat ila bong uradi u.
Behbudiyni kutubxonalar, u еrdagi juda kuplab jurnal va gazetalar hayratga soladi.
Shak-shubhasiz, Behbudiy nafaqat sayohat qiladi, balki shu mamlakatlar
xalqlarining boy ilmiy va ijodiy merosini o‘rganadi.
Bu kabi sayohatlar Behbudiy bilimining boyishi va insopparvarona
falsafasining, ilgor rivojiga juda ulkan xissa qo‘shadi. Behbudiyning teran fikri va
soglom akl-zakovati uni ona Turkiston ijtimoiyiktisodiy na madaniy taraqqiyotiga
erishuv yo‘lidagi orzu-o‘y va g‘oyalarini amalga oshirishga undadi. Shu bilan
birga, u muqaddas Ka’bani ziyorat etib, ruhan еngil tortadi, inson zakovatiga
tasanno aytib, hamdu-sanolar o‘qiydi. Xayolan u mo‘tabar Makka shahri
bunyodkorlariga «Ey o‘tmush muqaddas musulmonlar! Ey boniylar! Ey fotihlar!
Ollox sizlarni nihoyatsiz raxmatlarga g‘arq etsunki, zamonangizda bu qadar lohutiy
1
Каримов Б. Жадидлар. Маҳмудхўжа Беҳбудий. - Т.: 2022. - Б.49.
19

asarlarni bizda etibsiz. Chin musulmonlar, haqiqiy insonlar sizlarsiz» -deb
hayqiradi, ehtirom aylaydi.
Biroq hayotiy muammolar uni ko‘proq qiynaydi va bu narsa safar
kundaliklarida o‘z aksini topadi. Bu borada jadidchilik masalalari bo‘yicha»
olmoniyalik tadqiqotchi professor Ingeborg Baldaufning quyidagi fikriga
kushilamiz: «Mahmudxo‘ja Quddusi sharifga sayohati bahonasida o‘quvchilarga
ko‘nglinning tubida cho‘kib yotgan g‘am-anduhlarini, O‘rta Osiyoning dard
tashvishlarini bayon etish hamda vatandoshlariga ularning xatolarini ko‘rsatib
berish uchun bu asarni bitgan». Olmon tadqiqotchisining fikricha. Behbudiy xotira
kundaliklaridagi geografik va savdo-sotiqqa oid qaydnomalar yaqin kelajakda
mamlakatlararo savdo-sotiqqa va sayyohlik aloqalarining vujudga kelib o‘rnatilishi
niyatida yozilib ketilgan. Shu bilan birga, «Sayohat xotiralari», «Oyna» jurnalining
o‘zi singari, O‘rta Osiyo burjuaziya vakillari va sarmoyadorlariga dunyoni Parijdan
Yaponiyaga qadar aks ettiruvchi oyna bo‘libgina qolmasdan, balki Turkiston uchun
musulmon Sharqini, islom dunyosini kashf etdi, uning sivilizatsiyasini ko‘rsata
oldi desak, mubolag‘a bo‘lmas.
U o‘z sayohatlaridan o‘ziga xos xulosa chiqardi va o‘z harakatlarini dadil
amalgam oshirishga kirishdi. Lekin uning harakatlari Buxoro amiriga ham, rus
mustamlakachilariga ham birdek yoqmagan edi. U doim taqib va bosim asosida
yashadi.Shuning uchun unga jismoniy tazyiq o‘tkazish va kerak bo‘lsa uni yo‘q
qilish chorasi ko‘rildi. Ular o‘z maqsadiga erishdilar. Xullas, Behbudiy shu tariqa
halok bo‘ldi .Uning o‘limi tarixda katta judolik bo‘ldi.
20

II BOB. MAHMUDXO‘JA BEHBUDIYNING MA’RIFATCHILIK
FAOLIYATI
2.1. Mahmudxo‘ja Behbudiyning Jadidchilik rivojiga qo‘shgan hissasi
Behbudiyning tabiati va faoliyatidagi yuksak darajadagi ilm, bor
kuchg‘ayratini xalq ma’rifati yulida sarf qilishga bo‘lgan intilishi uo‘idagi
ishchanlik va tadbirkorlik, har bir narsani o‘z yo‘lida imkoniyat darajasida ishlatish
qobiliyati bilan uyg‘unlashib ketgan edi. U nafaqat ma’rifatchilik nazariyotchisi va
tashviqotchisi, balki u yana butun Markaziy Osiyoda bilimlarni amalda tarqatish
tizimini barpo etgan inson edi 1
.
Mahmudxo‘ja Behbudiy padari buzrukvori nomi berilgan «nashriyoti
Behbudiya» xususiy nashriyot egasi, Samarqand, Buxoro, Qo‘qon, Namangan,
Toshkent, Andijon shaharlaridagi kitob do‘konlarining xo‘jayini, «Oyna» jurnali
muharriri sifatida mashxur bo‘lgan inson edi. Xususan, Samarqanddagi kitob
do‘konini u o‘zining xovlisida ochgan edi. «Behbudiya» kutubxonasi
Samarqandning ruslar istiqomat qiladigan qismida ochilgan edi. Bu shunchaki
kutubxona emas, balki do‘kon ham edi. Bu maskanga tashrif buyuruvchilar
Istambul, Misr, Bayrut, Qozon, Boqchasaroy, Orenburg, Eron, Iroq, Hindiston,
Afg‘oniston, Peterburg va albatta Turkistonda chop etilgan kitoblarni ko‘rib, sotib
olishlari mumkin edi. Zamoshdoshining guvohlik berishicha, bu kutubxona
Behbudiy vafotidai so‘ng Turkistonda eng yirik kutubxonalardan bo‘lib qoldi.
Unda Qur’on va hadislarning turli nashrlarini, fors, turk, arab va rus tillarida
chiqqan ilmiy asarlarni sotib olish mumkin bo‘lardiki, bu еrda kitoblarniig bahosi
odatda ancha arzon belgilanardi 2
.
Dunyoning ko‘pgina mamlakatlaridan Turkistonga katta xajmdagi kitoblarni
eksport qilish, bu bilan bog‘lik bo‘lgan tashkiliy ishlar, avvalambor, moddiy
jihatdan keng imkoniyatga ega bo‘lishni, xalqaro aloqalar o‘rnata olish,
ishbilarmonlikni talab etar edi. Vaxolanki, bu sifatlar va imkoniyatlar Behbudiyda
mavjud edi.
1
Авазов Н . Беҳбудий - маърифатпарвар . - Т.:Шарқ. 1993. - Б.178.
2
Алимова А . Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий тафккури . - Т .: Академия . 2004. - Б .57.
21

Kutubxonada qiroatxona ham ochilgan edi. Nadim Behbudiyning so‘zi
bo‘yicha
Behbudiy bu еrda ilmiy ish bilan shug‘ullanuvchilarga, miya faoliyatini
kuchaytirish uchun foydali bo‘lishini nazarda tutib shirin choy berilishiii buyurgan
ekan. SHu kichkinagina fakt Behbudiyning ilm va bilimga chanqoq odamlarga
bo‘lgan munosabatini, g‘amxo‘rligini ko‘rsatib turibdi. Qomusiy aql egasi,
insonparvar bo‘lgan Behbudiy tarix fanining ahamiyati haqida gapirib, insonniig
kamol topishida va jamiyatni boshqarishda bu fanning o‘rni beqiyosligini ko‘p
marotaba ta’kidlab o‘tgan. Uning: «Moziy istiqbolning tarozisidir», - degan xitobi
tarix va o‘tmish tajribasida o‘zining haqligi isbotladi.
Behbudiyning fikricha, jamiyat rivoji va taraqqiyotida jamiyat ongida tarix
fani qanday o‘rin tutishi kerak? Uning bu muammoga bo‘lgan munosabati «Tarix
va jo‘g‘rofiya» maqolasida o‘z aksini topgan bo‘lib, bu tadqiqoot jiddiy masalalarii
ko‘tarib chiqqan asarlardan biri sanaladi. Mutaassib islom namoyondalarining
qotib qolgan dunyoqarashi xukmronlik qilgan davrlarda bu fanlar bid’at va gunox
xisoblangan edi, shunga qarshi Behbudiy o‘sha vaziyatda tarix va jugo‘rofiyaning
muhimligi va zarurligini, diniy aqidaparastlarga qarshi turib, bu ikki fanning jadid
maktablarida bugun yoki kecha kashf etilmaganini, balki jamiyat hayotida
qadimdan mavjud bo‘lib kelganini isbotlaydi.
Tabiiy va ijtimoiy fanlarii Behbudiy «Aqlli ilmlar» deb nomlangan umumiy
tushuncha ostida birlashtiradi 1
. Xalqlar tarixi, mamlakat tarixi, islom tarixini
bilmay turib, oddiy musulmon fuqarosidan tortib to davlat arbobi, ruxoniy va
ulamo, olimu fuzalolargacha ma’rifatli bo‘la olishi aslo mumkin emas. Beh
budiyning fikricha tarix davlatlarning gullab yashnashi va yo inqirozi sabablarini,
kishilarning e’tiqodi darajasini, musulmonchilikka putur еtishi va islomga shak
keltirib, uning asoslarini buzib ko‘rsatish sabablarini tushuntirib beradi va barcha
savollarga javob beradi. Mukammal, odil inson bo‘lib еtishish uchun tarixni
bilmoq darkor, har qanday bilim ham tarix ilmisiz to‘la va mukammal emas, deydi
1
Алимова А . Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий тафккури . - Т .: Академия . 2004. - Б.59.
22

Behbudiy. «Dunyoga ishonmoq uchun, komil va odil bo‘lmoq uchun tarixni
o‘qimoq va bilmoq kerak. Podshoyu vazir, hukumat odamlari va siyosiy kishilar
uchun tarix o‘qimoq kerak.
Dini islomning asli payg‘ambar va sahobalarining islomiyat va ummat uchun
jafo chekkan va mehnatlarini bilmoq uchun tarix o‘qimoq kerak. Past qolgan va yo
taraqqiy qilgan xalqlarni, jahongir bo‘lgan davlat, yo noloyiq bo‘lgan hukumatlarni
bilmoq uchun tarix o‘qimoq kerak... Musulmonlik qanday ko‘paydi va taraqqiy
etdi va al’on na uchun musulmonlar tanazzul etdilar? Muni bilmoq uchun tarix
o‘qimoq kerak. Xulosa, dinu dunyodan boxabar bilmoqni hohlaydurgan har kim
uchun tarix o‘qimoq kerak. Chunki har nimarsa va Shuning asli va nali tarixdan
bilinur» - deydi u tilga olingan maqolasida. M.Behbudiy bu haqda mulohaza
yuritib, islom tarixini o‘rganishni, albatta, zarur deb biladi va bu zaruriyatni
birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bu o‘zo‘zidan ravshan.
Ma’lumki, islom ta’limotini poklash va isloh qilish, ta’lim-tarbiya va hayotiy
qadriyatlar muammolari jadidlar faoliyatining diqqat markazida turdi. Ular ta’lim,
iqtisodiyot, madaniyatni umuman, jamiyat hayotining barcha jabhalarini isloh
qilish zarurligi islom ta’limoti negizida yaqqol belgilanganini isbotlashga va buni
xalqqa tushuntirishga harakat qildilar. Behbudiyning fikr-mulohazalari shunchaki
oddiy va havoyi fikr-mulohazalar emas edi. Tarix va jo‘g‘rofiya inson uchun
quyosh kabi zarurligini, tarixni yaxshi bilmoq uchun jo‘g‘rofiya va ayniqsa, tarixiy
jo‘g‘rofiyani bilish zarurligiga o‘quvchining dikqqatini tortadi. Bu maqolasi bilan
cheklanmay, jurnal muharriri o‘z o‘quvchilariga turli-tuman fanlar bo‘yicha
muntazam ravishda ma’lumotlar berib turishni va’da qiladi.
Islom tarixiga esa Behbudiy «Muxtasari tarixi islom» -»Islomning qisqacha
tarixi» deb nomlangan maxsus asar bag‘ishladi. Uning ta’kidlashicha, Qur’oni
karim bilimdoni, sharxlovchisi va muxaddislar oldiga qadimdan ular egallashi
kerak bo‘lgan bir qancha shartlardan biri tarix fanini o‘rganish edi. Tarixni
o‘rganishga Behbudiy qanchalar katta ahamiyat berganini «Behbudiya»
kutubxonasida mavjud va sotuvga chiqarilgan kitoblar ro‘yxati aytib turibdi va bu
23

еrdagi nashrlarning еtmish foizini tarixga oid asarlar tashkil qilardi. Bu kitoblar
orasida uch tomlik
«Tarixi madaniyat», «Tarixi islom», «Buyuk tarixi umumiy», «Tarixi
istiqbol», «Turk tarixi», «Zafarnomai shoxiy», «Xulosai tarixi madaniyat», «Oynai
tarixi usmoniy», «Madaniyati islomiya tarixi», «Temurlang», «Yigirmanchi asrda
olami islom va Ovrupa», «Tarixi kashf ul-Amriko», «Tarixi Eron», «Tarixi Eroni
buzurg», «Tarixi Baxtiyori» va boshqalar bor edi.
«Oyna» jurnalining 38-sonida imzosiz bosilgan dolzarb maqolada faqat
Mahmudxo‘ja Behbudiy ko‘tarib olib chiqa oladigan masalalar o‘rtaga tashlanadi.
O‘lka tarixiga oid xanuzgacha «tartibli, istifodali, mukammal bir asar yo‘q.
To‘g‘risi, shunday asar yozuvchi kishi turk o‘g‘lonlarin xanuz maydonga chiqqisi
yo‘q». Lekin, deydi muallif, tarix bo‘yicha yozilgan kitob yo‘q deb bo‘lmaydi.
«Turkiy, forsiy va arabiy tillarda necha kitoblar yozilgandurki, u kitoblardan rus va
boshqa yеvropaliklar istifoda etkan va etmaqdadurlar». Axolining ko‘prok qissa,
xikoyat, oshiqona g‘azal kitoblarga moyilligini xisobga olgan noshirlar ko‘proq
moddiy manfaat topish maqsadida aynan shunday asarlarni chiqaradilar.
Tarixni unutganimiz oqibatida barcha gunohlar siz va bizning bo‘ynimizga,
еlkamizga to‘shadi, deydi u. Turkistonning yangi tarixini yozishning naqadar
mashaqqatliligini tushungan Behbudiy, bunday asarni yozish Axmad Zaki
Validiyning qo‘lidangina keladi, deb xisoblardi. Mahmudxo‘ja Behbudiyning «Sart
so‘zi majxuldir» maqolasini biz nihoyatda muhim manba sifatida baholaymiz,
ammo afsuski, juda kam tarixchi va etnograflargagina u ma’lum. Maqola - o‘z
zamonasi ilmiy izlanishlariga tayangan holda, aholi fikrini bilishdan tortib
manbalarni ham o‘rganib, mavzuga oid qator alabiyotlarni tadqiq qilish natijasida
yaratilgan ilmiy asar. Nima sababdan M.Behbudiy bu mavzuga qo‘l urdi?
Ma’lumki, Turkistondagi rus aholi o‘rtasida yuqori boshqaruv doiralarining sa’y-
harakati oqibatida mahalliy aholini «sart» nomi bilan aytish keng tarqaldi. Hayotda
esa «sart» ishlatilmas edi. Behbudiy Shuning uchun ham bu «sart» atamasining
24

qo‘llanishiga qarshi edi. U xalqni bu nom bilan atash noto‘g‘ri ekanligini isbotlash
uchun jiddiy tadqiqotlar olib borish kerakligini tushungan.
Shuning uchun Behbudiy o‘z xalqi tarixi va xotirasiga murojaat qildi. U
«Tarjimon» gazetasi muharriri Ismoil Gasprinskiy o‘zi tashkil etgan nashrlar,
Shuningdek, «Туркестанский куръер» gazetalarida ushbu mavzuda chikishlarini
qo‘llab-quvvatlab, yuqorida zikr etilgan maqolani chiqaradi. Albatta, Turkistonda
bu masala allaqachonlardan buyon munozaraga sabab bo‘lgan muammo edi.
Behbudiy «Oyna» jurnalida bu haqda birinchi bo‘lib Baxrombek
Qorovulbegiso‘zlaganini eslatib o‘tadi. Axmad Zaki Validiy ishtirok etgan
munozaralar «Oyna» saxifalarida yoritib kelindi. Jurnalning uchta sonida chiqqan
kattagina maqolasi bilan Behbudiy bu muammo bo‘yicha oxirgi xal qiluvchi
nuqtani qo‘yish uchun munozaraga olimlar, yoshlar, fikrlaydigan odamlarii tortdi.
Behbudiy bir narsani: turkistonliklar o‘zlarini kim deb ataydilar va ularga yaqin
bo‘lgan atrofdagilarchi, shuni aniqlab olaylik, deydi. Turkistonning g‘arbida
yashovchi turkmanlar turkistonliklarni «tojiklar» deb, Turkistonning janubida
Balx, Badaxshon, Chaxorda yashovchi aholi turkiycha so‘zlashadilar va
turkistonliklarni «o‘zbeklar» deb, Afg‘oniston aholisi - tojik va o‘zbek tillarida
so‘zlashuvchi xalq turkistonliklarni «o‘zbeklar» va «turkiylar» deb atashadi 1
.
Yuqorida sanab o‘tilgan xalqlardan birortasi «sart» so‘zini bilmaydilar.
Kavkaz, Eron, Hindiston xalqlariga ham «sart» so‘zi noma’lum. Ular ham
Turkiston aholisini o‘zbeklar va tojiklar sifatida biladilar. Faqatgina qozoq va
tatarlarning ma’lum bir qismi turkistonliklarni «sart» deb ataydi, ya’ni ular qozoq
bo‘lmagan xalqlarni sart deb biladilar. Behbudiyning: «na uchun «sart» dersan?» -
degan savoliga ular - «bizning cho‘lning sirtida o‘tirgani uchun «sart» dermiz.
Sirdaryoni bir zamonlar Yaksart deganlar. Daryoning naryog‘ida o‘tirganlarni biz
«sart» deganmiz» - deb ularning tilidan yozib oladi Behbudiy. 50 Behbudiyning
so‘zlariga qaraganda, Turkistondagi 92 urug‘ va qabilalar orasida «sart» nomi bilan
ataluvchi xalq yoki qabila-urug‘ bo‘lmagan. Muallif Samarqand shahri va
1
R.SHaripov. Turkiston jadidchilik harakati tarixidan. T.: O‘qituvchi, 2002. - B.38.
25

viloyatida tadqiqot ishlarini olib borib, quyidagi xulosaga keladi: «Samarqand
viloyatinda Totor, Mang‘it, Mo‘gul, Kanguli, Qozoq, Namin, Durman, Qirq,
O‘zbek, Saroy, Olchin, Baxrin, Yuz, Turk, Barlos ismlik qishloqlar ko‘p.
Xulosa turk-o‘zbeklarning har bir qabilasiniig ismi taqilgan qishloqlar
nihoyatda ko‘pdur. Ammo majxul «sart» ismi berilgan bitta qishloq yo‘q...
Samarqand sinjokining sharqiy, janubiy va g‘arbiy qismindagi xalqni aksari turkiy
so‘ylaydurlar va ular xalqini «tojik» ataydur. Xech vajx ila va bu birgina ulusun
shahar xalqini «sart» demas Samarqandning g‘arbida joylashgan tojiklarning 24 ta
qabilasi istiqomat qiladigan Chashman volostida «Qayirmaqkozoq» degan
kichkinagina qishloq bo‘lib, shahar aholi u еrdagi qozoqlarning bir qismi «sart»
deb ataydi. Xullas, Behbudiy ulkan va keng qamrovli etnografik izlanishlarni
amalga oshirdi va kim bilan suhbatlashmasin, savol-javoblar natijasi uni: «sart»
atamasini faqat ruslar, qozoqlar hamda tatarlarnint ozchilik qisminigina qo‘llar
ekan, degan fikrga olib keldi. U yozadiki: «Rokimi xuruf 20 sanadan ziyoda bir
muddat Samarqand atrofindagi qishloqtar xalqini marja’i bo‘lgan dor ul-qazo va
ba’zan vaz’i xiroj ishlarinda mashxul bo‘lub, har nav xalq ila so‘ylashganmen».
Xar vaqt tatar va qozoq urug‘iga mansub kishilardan shahar xalini «sart» atalganini
mushoxada etdi. «Bu ikki urug‘ ila ruslardan boshqa na Turkiston, Eron va na
Kavkaz, na arab va na xindiy va na xitoylarning Turkiston xalqini va yo tojiklarni
«sart» ataganini eshitmadim». Behbudiy Turkistoining turli burchaklarida yoshi 60
yoshdan - 100 gacha bo‘lgan keksa kishilar bilan suhbat o‘tkazdi va ko‘plab
qabilalar - urug‘lar nomini bilib olib, o‘z maqolasida keltirdi, lekin keksa
kishilarning birontasi «sart» so‘zini bilmas, eshitmagan hamedi. Ma’lumki, «sart»
atamasi chuqur tarixiy ildizga ega. Lekin bu еrda ran XIX asr oxiri - XX asr
boshlaridagi voqea-xodisalar haqida ketayapti. «Sart» so‘ziga o‘zbek, tojik va
boshka xalqlarning o‘zlari qanday qarardilar? Behbudiy bu savolga shunday javob
beradi: «Matbuotda boxabar turkistoniy o‘zbek va yo tojik yo arabga «sart!» deb
xitob qilinsa, o‘zlariga or xis etarlar. Adbatta, bir kishini ota-onasi bergan ismi
bo‘lib va oni mansub qabila va urug‘i bo‘lib turub, oni boshqa bir ism ila chaqirib
26

va noma’lum va yo ma’lum qabila ismini taqilsa, oning xushlanmasiga... haqqi
bo‘lsa kerak».
Afsuski, taniqli tarixchi va adabiyotchilarga uning qolgan murojaati xech
qanday natija bermadi. Shunga qaramasdan, Behbudiy zamonaviy adabiyotlarga
murojaat qiladi va N.P.Ostroumovning «Sartlar. Etnografik ma’lumotlar» kitobini,
Vamberining «O‘rta Osiyo bo‘ylab sayohati», Logofetning «Buxoro xonligi»,
Gayerning «Turkiston sayohatnomasi» asarlarini ukib, o‘rganadi. «Oyna»ning
1914-yili, 25-sonida bularning tadqiqiga bag‘ishlangan maqolaning davomi bosilib
chiqadi. Behbudiy N.P.Ostroumovning kitobiga tanqidiy munosabat bildirib, uning
bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan ziddiyatli tomonlari borligi va muallif tomonidan
sartlar o‘zi kim ekanligini aniqlab ko‘rsata olmaganini ta’kidlaydi. Aslida
N.P.Ostroumov Turkiston aholisining maishiy turmushini o‘rganishni maqsad qilib
qo‘ygan bo‘lib, aholini sartlar deb atagan eli. Behbudiy Gayerning fikrini
qo‘llabquvvatlaydi. Gayer o‘zbek va tojiklarni «sart» deb atalishiga gumon ko‘zi
bilan qaragan edi. Vamberi va Logofet asarlarini o‘qib, Behbudiy o‘z fikrlariniig
haqligiga ishonch hosil qildi. U rasmiy manba va ma’lumotlarga, 1898-yilgi aholi
ro‘yxatiga ham murojaat etib, Rossiyaga qaram Turkistonda istiqomat qilayotgan
xalqlarnipg nomlarini keltiradi.
Behbudiyning maqolasi bizlarga uning nafaqat publisist, adabiyotchi,
ma’rifatparvar, balki yana ajoyib olim nazariy va amaliy xulosalar yasovchi, ilmiy
usullarini qo‘llab izlanishlarni olib boruvchi tadkqkitchi olim sifatida namoyon
qildi. «Turkiston o‘zbeklari», «Turkiston tojiklari», «Turkiston arablari»,
«Turkiston turkmanlari», «Turkiston yaxudiylari» atamalarini qo‘llashga da’vat
etib, u oddiy xalq uchun yot, begona, bema’ni bo‘lgan nomlarga chek qo‘yishni
taklif qiladi. Keyinchalik «sart» atamasining odamlar tilidan tushib, unut bo‘lib
ketganligi M.Behbudiyning haqligini isbot qildi, uning fikrlari keng xalq ommasi
tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Bu bilan Behbudiyning fikri va bu masalaga uning
munosabatidan boshqa ajralib turuvchi fikr-munosabatlar bo‘lmagan, demoqchi
emasmiz.
27

Behbudiyning taraqqiyotda fanga beqiyos o‘rin ajratib qaraganligiga u bilan
Buxoro va Samarqandda bir necha marta uchrashgan Sadriddin Ayniy guvohlik
beradi. S.Ayniy u bilan birinchi marta 1908-yili Samarqandda bir
mehmondorchilikada bo‘lganini va Behbudiy u еrda hammaning e’tiborini tortib
o‘tirganini, hammaning diqqat markazida bo‘lganini hikoya qiladi: «Bu kecha
Mahmudxo‘ja ko‘pincha fanniy masalalardan so‘z chiqarib, еrdan, ko‘kdan, oydan,
yulduzdan, qisqasi, ul vaktgacha biz eshitmagan narsalardan ko‘pgina so‘yladi» 1
.
Mahmudxo‘ja Behbudiy bilan ikkinchi uchrashuvini eslab, o‘shanda Ayniy
Abdulqodir Shakuriy bilan uning uyiga tashrif buyurishganini, suhbat mavzusi
Turkiston va Buxorodagi ilmiy va ijtimoiy masalalar bo‘lganini ko‘rsatib o‘tadi.
Vaqt o‘tishi bilan sodir bo‘layotgan voqea xolisalarni tadqiq etib tekshirgan
Behbudiyning siyosatshunoslik va madaniyatshunoslik asarlari ham tarixiy
ahamiyatga molik bo‘la bordi, Bu еrda Turkistonning milliy davlat qurilishi
muammolari muhim urin egallaydi. Turkistonning siyosiy ahvoliga va tuzilishiga
M.Behbudiy qanday munosabatda bo‘lgan? U o‘z xalqi taraqqiyotini nafaqat
ma’rifatda, balki uning siyosiy maqomining keskin o‘zgarishida, o‘z mustaqilligini
qo‘lga kiritishda deb bildi. O‘ziining ko‘plab maqolalar va siyosiy-ijtimoiy
faoliyatida u rus chorizmi va vaqtli hukumatning mustamlakachilik siyosatini fosh
qiladi, mavjud tuzum qonunlarini tanqid ostiga oladi 2
.
Masalan, vaqtli hukumat tomonidan o‘z moxiyati jixatidan demokratik
ko‘ringan bir qonun qabul qilindi. Bu qonunga binoan, qozi yoki volost 25 yoshga
kirgan har qanday musulmon kishisi saylanishi mumkin edi. Biroq bu lavozimga
saylanadigan odamdan, uning qobiliyati, ishchanlik maxoratini tasdiqlovchi biror
bir xujjat talab qilinmas edi. Demak, xulosa qiladi M. Behbudiy, ma’lumoti yo‘q,
noxalol kishilar uchun bunday lavozimlarni pulga sotib olish imkoniyati paydo
bo‘ladi. «Mustabid va zolim hukumatning maqsad xukmronlarining bu qilgan
jabrlari o‘zlari uchun eng yaxshi, biz musulmonlar uchun eng jonsiz va harobligini
berdi. Bu zakun bizga savodsiz qozilarni aqcha va rasvo ila saylamog‘iga yordam
1
R. SHamsutdinov, B. Rasulov. Istiqlol uchun kurash fidoyilari. – A.:1993. - B.35.
2
T. Qozoqov. Farg’onada jadid maktablari. – T.:Fan va turmush. 1998. - B.10.
28

etdi». Madrasa mudarrislarining soni qisqarib ketganligi shunga olib keldiki, eski
ziyolilar o‘rniga 2-3 mudarrisning o‘rnini egallab ishlash sharti bilan bilimi past
bo‘lgan yoshlar ishga qabul qilinar edilar. Shunday qilib, bir «bilimsiz» kishi bir
necha fanlardan saboq berardi. «Natijada ilmo ozaydi. Axloq buzildi, ilmo
musulmoniyaga joxil va xoinlar sirf savodsiz kishilar qozi bo‘ldi. Tadris va aftodai
ojiz kishilar mufti, mudarris bo‘ldi. Bir mulla ham hozi va ham mudarris va ham
oqsoqol bo‘lib, talaba, maorifchi va aholi ishlarini saqtaga uchratdi.
Boshqa tarafga qarasak, qozi va mudarrislik uchun iste’dod bo‘lgan ulamomiz
och yuradur. Ox, zolim hukumat va missionerlar bizga na’lar qildilar». Lekin
mustaqillik va ozodlik kurashish qo‘lga kiritilmaydi. Behbudiyning imoni komilki,
«Xaq olinur, berilmas!» U maqolasiga shunday sarlavxa qo‘yadi, «Bayoni haqiqat»
maqolasida ham yuqoridagi so‘zlarni ta’kidlaydi. Tarixan yaxshi ma’lumki, deb
yozadi Behbudiy: «Xaq olinur, berilmaydur. Xar millat va mamlakat xalqi o‘ziniig
xuquqi, dini va siyosatini harakat va ittifoq ila boshqalardan oladi... Biz
musulmonlar, xususan, Turkiston musulmonlari, istaymizki, xech bir kishi bizning
din va millatimizga zulm taxlid qilmasun va bizni ham boshqalarga taxdid
qilmoqqa aslo fikr va niyatimiz yo‘q». Behbudiy «Xurriyat berilmas, olinur» nomli
maqola muallifi Munavvarqorining fikriga qisman qo‘shildi. Lekin Munavvarqori
ozodlikni «Fakat qon ilagina olib bo‘lur»-deb xisoblardi. Behbudiy esa ko‘pchilik
jadidlar singari, mustamlakachilikka qarshi qonsiz kurash tarafdori har qanday
inqilobga qarshi edi. U doimo diqqat bilan Duma ishini kuzatar, parlament kurashi
orqali ko‘p narsaga erishsa bo‘ladi, deb xisoblardi. U Muxtoriyatning ashaddiy
tarafdori bo‘lishiga qaramay, taraqqiyotga eriishshning tadrijiy asta-sekinlik bilan
amalga oshuvi usullarini yoqlab chiqqan edi.
Xatto, Rossiya tarkibida turib ham Turkiston o‘z mustaqilligiga erishishi
mumkin, deb xisoblardi. Fevral inqilobidan so‘ng Rossiya federativ tuzilmasini va
unda Turkistonning o‘rni qay darajadaligipi Behbudiy qanday tasavvur qilgan? U
yozadiki: «Besh viloyatdap iborat... Turkistonning har bir shahar va uezdidan bir
necha nafardan kishi saylanib, Toshkentda katga markaz va majlisimiz bulurki,
29

barcha olur-solik va minba’d bulaturgan qonun va nizomqlarni alar tuzib,
Turkistonda joriy qiladurlar. Rossiya hukumati ila musulmonlar orasinda shul
majlis vosita bulur. Turkistoi uchun va har viloyat saylangan voliy va ma’murlarni
alar musgaxkam kiladurlar. Turkistonning nataraqqiy va inkishofiga alar harakat
kiladurlar. Albatta, mazkur vakil va mab’uslarimiziing kuprok musulmonlardan va
ozrogi ruslardan bulub, ishlar xukm ila va zur ila bulmay, balki mashrub rizolik ila
bulur». Birok, bunday xukukka ega bulish uchun, millatidan kat’iy nazar, hamma
ijtimoiy katlamlar kurashda ishtirok etishi kerak va rus aholisi bilan birlashib,
«Turkisto musulmonlari sho‘rosi»ni tuzish kerak va bu shuroga har bir uezddan
vakil saylanishi kerak, deb ta’kidlaydi muallif.
Tobora kengayib borayotgan demokratik jarayonlarda mahalliy aholi siyosiy
manfaatlarining ustuvor ximoya etish masalasi - jadidlarning 1917-yil fevral
voqealaridan sung siyosiy saxnadagi faoliyatining asosiy yunalishiga aylandi.
Turkistonda bu goyalarning boshida Mahmudxo‘ja Behbudiy! turar edi va u
ham barcha jadidlar kabi Rossiyada galaba! kozongan Fevral demokratik inkilobini
kutarinki rux va kuvonch bilan kugib oldi. Bu inkilob Turkistonda jadidlar uchun
mustakillik buyicha uz dasturlarining amalga oshishida katta imkoniyatlar berishini
Behbudiy yaxshi tushunar edi. Turkiston mahalliy xalklarning siyosiy, milliy va
iktisodiy manfaatlarini ximoya etish jadidlar va xususan, Behbudiy faoliyatida
ustuvor yunalish sifatida 1917-yil baxori va yozidan to Qo‘qon muxtoriyati tor-mor
bulib tugatilgunga kadar xukmronlik kilib keldi.
«Musulmonlarning o‘zlari ozodlik va madaniyat yo‘lida o‘z o‘rinlarini
ruslarga bo‘shatib beradilar». Notiq kompromisga - kelishishga ham tayyor va
ruslarga mutanosib (proporpional) miqdorda o‘rin berish o‘rniga barcha
p’rinlarning uchdan bir qismini berishga tayyor edi. «Ruslar siquvdan xavotir
olmasalar ham bo‘ladi, musulmonlar orasida Buxoroda – 1200-yildan buyon boyib
va rivojlanib yaxudiylar yashab kelmoqdalar. Madaniyat va qo‘shinlarga ega
bo‘lgan yеvropaliklar esa biron narsadan xavotirga tushmasalar ham bo‘ladi, ammo
musulmonlar xuquqining qisqarib kamayishi demokratik tamoyillarga zid kelgan
30

bo‘lur edi», - deydi Behbudiy. Bu material ko‘p narsalar haqida o‘y-fikrlarga olib
keladi, chunonchi, birinchidan «Туркестанские ведомости»da Behbudiyning
chiqishi boshqacha bir tarzda berilgan. Yuqorida keltirganimizdek, uning ikki
iborasi Turkiston o‘lkasi ijroiya qo‘mitalari qurultoyi bayonnomasidan joy
olmagan.
Gazetada yozilishicha, Behbudiy, o‘shanda musulmonlar kelishuvga tayyor va
ruslarga uchdan bir emas, balki barcha o‘rinlarni berishi haqida gapirgan, deyiladi
3 Bunday bo‘lishi mumkin emas edi. Mallitskiy xavotirlanib, o‘rinlarni mutanosib
tarzda bo‘lish prinsipi ruslarga umuman bironta ham joy qoldirmasligiga ko‘zi еtdi,
chunki ruslar mahalliy aholi bilan solishtirganda, ozchilikni tashkil etardilar.
SHundan kelib chiqib, Behbudiy kompromiss - kelishuv so‘zi ostida ruslarga
ko‘proq o‘rinlar, ya’ni ularga uchdan bir kismi berilishini ko‘zda tutgan edi.
Behbudiyning bu chiqishidagi ayrim so‘zlar gazetada: «Bo‘linishga urinish
bo‘lishi mumkin emas, zero musulmonlarning o‘zlari xuquqlarini tenglashtirishga
harakat qiladilar» -deb o‘zgartirib berilgan 1
. Xolbuki, qurultoy bayonnomasida bu
so‘zlar kuchliroq oxangda aytilgan edi: «Agar bunga ruslar ko‘nmasalar, unda
umumiy masalalar bo‘yicha kelishuv qomunga to‘g‘ri keladi» 2
.
Demak, Turkiston muxtoriyati tashkil bo‘lgunga qadar, Behbudiy, agar
muvaffaqqiyatsizlikka uchrasa va Turkistonda siyosiy kuchlar noo‘rin joylashsa, u
holda o‘z milliy davlat tuzilmasini tashkil qilish imkoniyati paydo bo‘lishini
ko‘zda tutadi. Behbudiy va Axmad Zaki Validiy davlatni boshqarish ishi
ma’lumoti yo‘q.
Lekin bu yеrda xolis bo‘lishimiz kerak. Behbudiy rus madaniyati oldida tiz
cho‘kar edi. O‘sha yillari Turkistonga nisbatan, Rossiyada fan, san’at va adabiyot
sohalari taraqqiy etib borayotgan edi. Siolkovskiy, Dokuchaev, Vernadskiy va
Mendeleev, Pirogov, Mikluxo-Maklay, Tolstoy, Dostoevskiy, Chaykovskiy,
Raxmaninov va ko‘plab ulkan olim, adib, musiqachilar, teatr va muzeylarning
rivojlanib borishi va xokazolarning barchasi Behbudiyni xayratga solmasligi
1
Қосимов . Б . Миллий уйғониш . - Т .: 2000. - Б .69.
2
R.SHaripov. Turkiston jadidchilik harakati tarixida. – T.:O‘qituvchi. 2002. – B.36.
31

mumkin emas edi va shu asosda yuqoridagi «katta og‘a» iborani qo‘llagandir ham.
Behbudiy jadidlar orasida katta obro‘ga ega edi. Uning ishontira bilish xislati
safdoshlariga gumon-shubxa va qiyinchiliklarni yеngib o‘tishda yordam berar edi.
Behbudiy, Validiyning guvohlik berishicha, jadidchilikning milliy harakatga
aylanishiga ishonar edi.
Xattoki Munavvarqori, ba’zan gumonlari ustun kelgan vaqtlarida ham, Zaki
Validiy guvohligida, Mahmudxo‘ja Behbudiy so‘zlariga quloq tutar edi. Uning
o‘rinli tanqidi sharofati bilan qurultoyda shahar o‘z-o‘zini boshqaruvining ikki
shakliga saylovlar o‘tkazish haqidagi xavfli fikr-taklif inkor etildi, ya’ni
Turkistonda ruslar uchun alohida, mahalliylar uchun alohida boshqaruv tizimi
inkor qilinib, hamma uchun yagona o‘z-o‘zipi boshqaruv tizimi taklif etildi.
Behbudiy faoliyatida milliy manfaatlar ustuvor ahamiyatga ega bo‘lishiga
qaramay, uning o‘zi milliy harakat g‘oyasi tarafdori va barcha siyosiy kuchlarning
birlashuvi tarafdori edi. SHu bilan birga, Axmad Zaki Validiyning guvohlik
berishicha, Behbudiy bolsheviklarga yot ko‘z bilan qarab kelgan va ularga nisbatan
yomon munosabatda bo‘lgan.Zero: «Munavvarqori, Behbudiy va Buxoro jadidlari
kadetlarga qarshi qanday chiqishgan bo‘lsa, sotsializmga ham shunday qarshi
bo‘lganlar», - degan so‘zlar yuqoridagi fikrni to‘la qo‘llab-quvvatlaydi.
Chunonchi, Behbudiy o‘sha paytda mavjud bo‘lgan barcha firqalarni juda yaxshi
bilar edi. 1906-yili u o‘zining maxsus maqolasiga to‘rtta firqaga, jumladan,
bolsheviklar firqasiga ham baho berib o‘tgan edi. Maqola nomi arab maqoli «Xayr
ul-umuri avsatuxo» dan olinib, «Hamma narsaning o‘rta miyonasi durust», degan
ma’noni berar edi.
Birinchi partiyani u «buyrukratiya-mustabid», ya’ni eski monarxiya tuzumi
tarafdorlaridan iborat partiya deb ataydi. Agar bu tuzum, Behbudiyning fikricha,
Turkistonning erkin taraqqiyoti uchun, umuman, nomaqbul bo‘lsa, unda
«ishtirokiyun avomiya maishat mushtaraka firqasi» - sotsial-demokratik partiyasi
dasturini nafaqat nomaqbul, balki o‘ta zararli deb xisoblaydi: «U holda bu
partiyaning murodi mumkin loyik’i yoinki xayoliydek kurutgub, bu toifaga
32

qo‘shilmoq bu musulmonlar uchun nihoyatda zararlidur. Pragrammalarni moliya
moddalarini bir oz tagyir bermaguncha shariatga muvofiq bo‘lmagoni kabi joniy va
oila bobidagi fikrlari ham aslo to‘g‘’ri kelmaydur». Behbudiyning bu munosabati
sovet tadqiqotchilari tomonidan uning sotsializm g‘oyalarini tushunib еtmasligi,
marksizmni bilmasligi, xatosi sifatida baholanib keldi.
Biroq «Xayr ul-umuri avsatuxo» maqolasini asliyatida o‘qib, Behbudiyning
o‘z pozitsiyasisoxibi bo‘lib turib, sotsial-demokratik firqa va uning dasturiga salbiy
baho berganligiga bizda shubxa qolmadi. Kadetlar partiyasini «kadet avomiya
maishat mashruta» firqasini xush ko‘rgan Behbudiy sal keyinroq - aprel oyida
Turkiston o‘lkasi Ijroiya Qo‘mitasi noiblari qurultoyida bu partiya a’zolari bilan
to‘qnash kelib, ba’zi xatti-harakatlaridan norizo bo‘lib, ko‘ngli qolgan va
kadetlarnint pozitsiyasini qattik tanqid qilgai edi. M.Behbudiy to‘rtinchi partiyani -
«Rossiya musulmonlari ittifoqi»ni ta’riflar ekan, uning siyosiy dasturi
kadetlarnikiga o‘xshashligini ta’kidladi. SHu bilan birga, bu partiya
musulmonlarny diniy, iqtisodiy, mafkuraviy jixatlaridan birlashtirar edi.
Behbudiy, bu harakatda Turkiston, Buxoro, Xivaning bir viloyatidan
musulmon vakillaridan kam deganda 30 ta odam qatnashishi va Turkiston ravnaqi
yo‘lida xizmat qiluvchi qo‘mita tuzilishi lozim, deb xisoblardi. SHunday qilib, u
Turkiston uchun eng maqbul partiyani tanlar ekan, o‘z nuqtai nazarini muvozanatli
ob’ektiv deb baholaydi. O‘zining еngil va jonli tilda yozilgan feletoni bilan
o‘quvchilarga to‘rt partiyadan har birining maqsadi va vazifalarini tushuntirishga
harakat qiladi. Biroq Behbudiy asarini feleton xisoblagan bo‘lsa ham, biz uni
taxliliy maqola sifatida baxolaymiz, chunki bu еrda ma’rifatparvarning
munosabatlari, tushunchalari va xulosalari mavjud.
«Oyna» jurnali Behbudiy qaynoq faoliyatini ko‘rsatadigan va g‘oyalarini
ilgari surgan yorqin yodgorlik xisoblanadi. Jurnalning birinchi soni 1913-yil 20-
avgustda, oxirgi 68-soni esa 1915-yil 15-iyunda chiqdi. Umuman olganda jami
1720 saxifadan iborat. Jurnal har xafta chiqar, jurnalning soni 24 saxifani tashkil
etardi. 47-sondan jurnal saxifalaridan fotoillyustratsiyalar ham joy ola boshladi. Bu
33

fotoillyustratsiyalar ko‘pincha Samarqandning arxitektura yodgorligi va
M.Behbudiy sayohati paytida to‘xtab o‘tgan joylari haqida xikoya qilar hamda
Ismoil Gasprinskiyning bir necha surati ham bosilib chiqqan edi. Jurnalning tashqi
ko‘rinishi ham o‘zgacha bo‘lib, qulay bichim va o‘qish uchun arab yozuvining
bejirim, chiroyli shriftiga ham ega edi.
Jurnalning ko‘rkam muqovasi va oxirgi saxifalari rus tilidagi reklama va
ba’zi bir ma’lumotlar uchun mo‘ljallangan edi. Jurnal nomi muqovada to‘rt tilda:
o‘zbek, tojik, arab va rus tillarida - «Oyna» «Ko‘zgu»-«Mir’ot»-«Зеркало» nomi
ostida chiqqan. Xo‘sh, «Oyna» nimani anglatadi? Mahmudxo‘ja Behbudiy javob
beradi: «Oyna... Unda odam nazar tashlasa o‘zini ko‘radi va qiyofasining
qandayligidan ogox bo‘ladi. qizil, sarik, qora yo oq bulsa, bu omillar ta’sirida
uning moddiy va ma’naviy xolatining hosili bo‘lgan... kishi ilojini qidira
boshlaydi... Odamzotning oynasi odamdir... Boz ustiga, odamzotning oynasi
boshqa odamdir. Dustlar birbirining oynasi va faqat odamzotga oyna yasash va
yaratish maxorati berilgandir» 1
.
«Oyna»ni nashr qilishda Behbudiy o‘z ustozlari tajribasiga suyandi.
Ma’lumki, Gasprinskiy ham «Tarjimon» gazetasini nashr qilishga qadar «Mir’oti
jadid», ya’ni «Yangi Oyna» nomi ostida varaqalar chiqarib yurgan edi, qori
Abdurashid Ibroximov osa 1902-1909-yillari Ozarbayjonda «Mirat-Ko‘zgu» nomli
islohiy-diniy mazmun kasb etuvchi qalin jurnal chiqargan, 1910-yili shu nom bilan
badiiy jurnal chiqar edi. «Oyna»ning to‘rt tilda nomlanishi chet tillarini bilish va
egallash zarurligini doimo ta’kidlab kelgan Behbudiyning til bo‘yicha qarashlari
dalilidir. U chet tillarini bilish, ta’lim olish, fan va madaniyat rivoji va butun
taraqqiyot uchun muximligini qayta-qayta ta’kidlardi. Binobarin, jurnalning
dastlabki sonidayoq, «Ikki emas, turt til lozim» nomli maqolasi bosilgani tasodifiy
emas.
Hindistonda ta’lim olgan turkistonlik talabalarning maktubi bu еrda juda
o‘rinli bo‘lib, ular «Vaqt» nashrining muharriri Fotix Karim va «Oyna» jurnalining
1
R.SHaripov, Turkiston jadidchilik harakati tarixidan. – T.:O‘qituvchi. 2002. - B.37.
34

muharriri Mahmudxo‘ja Behbudiyga yuborilgan gazeta va jurnallar uchun
minnatdorchilik bildiradi: «Turkiy tilini o‘zlashtirmagan Buxoro va uning yon
atroflaridan kelgan talabalar uz Vatanlaridan fors tilidagi ma’lumotlarga ehtiyojlari
katta». Biroq jurnalning 49-sonidayoq tahririyat o‘z o‘quvchilariga moliyaviy
qiyinchiliklar tufayli va obunachilar sonining qisqarishi munosabati bilan o‘z
faoliyatini to‘xtatishni bildirgan edi. G.Andreev bilan qilgan suhbatida Behbudiy
buni tan olib: «O‘tgan-yili 300 ta obunachi bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi yil borgada esa
obunachilarning soni 200 taga tushib qoldi. Ulardan 100 dan ortig‘i Farg‘onaga
to‘g‘ri kelsa, bizning Samarqand viloyatiga taxminan deyarli 50 tasi to‘g‘ri keladi.
Shunday qilib, dastlabki davrlarda men ziyon ko‘rishimga to‘g‘ri keldi», -
degan edi. Jurnalga zarur bulgan xodimlarning topilmaganligi, mablag‘larni tejash
bilan boshqa sabablarga ko‘ra, jurnalni nashr qilishh toboraq qiyinlashgan edi.
«Amalda faqat mening o‘zim jurnalda ishlayapman» - deb shikoyatomuz gapirgan
edi Behbudiy. Bundan tashqari, balki haddan ziyod toliqqanligi va sog‘ligiga putur
еtganligi sababli ham u jurnal chiqarishdan voz kechishga majbur bo‘lgandir.
Tabiiyki, bu ulkan aqliy mehnat natijasida asabiy toliqqanligidan kelib chiqqan
bo‘lishi kerak. U bilan suhbatlaggan G.Andreev ham uning yuz-ko‘zlari, xasta
nigoxlariga e’tibor bergan edi. Behbudiyni jurnalni yopishga majbur qilgan
sabablardan yana biri senzuraning haddan ziyod e’tirozi va muallif so‘zlari bilan
aytganda, «harbiy senzor»ning jurnal ishlariga doimiy aralashuvi edi.
Jurnalning so‘nggi sonlaridan birida Behbudiy tahririyati bergan e’lonida
jurnalning kechikib nashr etilishi senzura tufayli ekanligini tushuntirgan edi.
Qisqagina muddat nashr etilgan bo‘lsada, «Oyna» ko‘p maqsadlariga erishib
ulgurdi. Behbudiy ilg‘or g‘oyalarini jamiyat orasida yoyishga erishdi. Agar u o‘z
faoliyatining ilk davrida yakka bo‘lgan bo‘lsa, 1913-yilga kelib, Samarqand,
Buxoro, Qo’qon, Farg‘ona Toshkent va Turkiston o‘lkasining boshqa shaharlari
yangi jadid o‘qituvchilari, o‘quvchi-talabalarning ota-onalari, ilg‘or kishilar,
Turkiya, Hindiston, Rossiya, Arab mamlakatlari ziyolilari tomonidan qo‘llab-
quvvatlanishiga erishdi, unga kitoblar, nashrlar bilan yordam berildi. Bu 39 yoshli
35

Behbudiy uchun kuchli manba bo‘ldiki katta sa’y-harakatlar bilan jurnalni chiqara
oldi.
«Oyna» mundarijalarini o‘rganar ekanmiz, PAndreevning Behbudiy jurnalni
yumoristik harakterda, еngil satira ruxila chiqargani haqidagi so‘zlarini qayta taxlil
qilib ko‘rdik. Lekin yumoristik emas, balki satirik va publisistik ruxda yozilgan
ko‘plab maqolalar ham muhim muammolar ko‘tarilganining shoxidi bo‘ldik. SHu
bilan birga, G.Andreevning xotirlashicha, Behbudiyning quyidagi so‘zlari ko‘p
narsani, xususan, uning taktikasini oydinlashtiradi: «Jurnaldagi qarashlar moxiyati
o‘z faoliyatini to‘xtatgan «Samarqand» gazetasi qarashlarining moxiyati bilan
deyarli bir xil. Lekin yorug‘likka chiqishning o‘zga bir yo‘lini tanladim. Fosh etish
yo‘lidan, satira va yumor yo‘liga o‘tdim. Zero, еngil zaharxandali kulgi bilan ko‘p
narsaga erishsa bo‘ladi». Jurnalning mashxur va ma’lum bo‘lganligini bu еrga
junaldagi xat va telegrammalar isbotlab turibdi. Xatlarda hayotniig barcha og‘ir-
yengil, past-baland tomonlari haqida so‘z yuritishar edi.
Masalan, 1914-yil 14-aprelida chiqqan «Oyna»ning 51-sonida Qozondagi
rossiyalik musulmonlar, Buxoro fuqarolari, Hindiston universitetida taxsil
olayotgan talabalarning xatlari e’lon etilgan. Bu xol jurnalning juda keng
tarqalganini va ma’lumligini yana bir bor tasdiqlaydi. Taxririyatga kelib tushgan
xatlarda jurnal nashrini yana davom ettirish zarurligi izxor etilgan edi. Demak, u
zamondoshlarining ma’naviy hayotida katta o‘rin egaldab turar edi. Jurnal mavzusi
rangbarang: iqtisodiyot, siyosat, fan, madaniyat masalalariga keng o‘rin berilgan.
Birinchi sonining dastlabki maqolasi «Turkiston» deb atalib, u Behbudiy qalamiga
mansub edi. Xozirgi zamon tarixshunos va tilshunoslari uchun muallifning Osiyoi
Vusto (O‘rta Osiyo) va Turon Zaminning qadim jo‘g‘ofiy chegaralari bo‘yicha
mulohaza va tushunchalar qiziqish uyg‘otishi turgan gap. Maqolada Turkistonni
ijtimoiy-siyosiy tuzilmasi tavsiflanib, viloyatlar, uezdlar nomlari berilib, 1902-yilgi
aholi ro‘yxati ma’lu motlari ham keltirilgan. Jurnalda chop etilgan maqolala
mavzusi va ruxi buyicha ilmiy-ommabop «Jug‘rofiya chist?» «Ulug‘bek
36

rasadxonasi», «Yer», «Quyosh», «Tarix va jo‘g‘rofiya» maqolalari va adabiy
chiqishlarga bo‘lingan.
Adabiy maqolalarda o‘quvchini boshqa xalqlar so‘z san’ati bilan tanishtirish
(bu ko‘proq tatar matbuot nashrlarida e’lon etilgan adabiy materiallar edi) maqsadi
ko‘yilgan edi. Jurnal jamiyatning madaniy va ijtimoiy hayotida ro‘y berayotgan
yangi jarayonlarni keng yoritib bordi. Bular jumlasiga «Andijonda yangi bank»,
«Samarqandda elektr tramvay», «Buxoro temir yo‘li» maqolalari kiradi, ochilgan
kinoteatrlar, yangi kutubxona va qiroatxonalar haqidagi xabarlar ham bor.
Behbudiy qalamiga mansub maqolalar orasida ijtimoiy fanlar bo‘yicha ilmiy
maqolalar alohida o‘rin tutadi. Xorijiy mamlakatlardan tahririyatga kelib turgan
korrespondentsiyalar, xatlar, ma’lumot va xabarlar Yaponiyadan to Amerikagacha
bo‘lgan mamlakatlardan yuborilar edi.
Bulardan tashqari, «Oyna» doimiy ravishda o‘z o‘quvchilarini Hindiston,
Xitoy, Rossiya, Indoneziya musulmonlari hayotidan ham xabardor qilib turar edi.
«Oyna»da chop etiladigan xabarlar o‘rtasida Behbudiyning sevimli shoiri -
Umar Xayyom ruboiylari berilib turardi.
37

2.2. Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan yaratilgan darsliklar va
adibning siyosiy faoliyati
Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘lkadagi «usuli jadid» maktabining eng birinchi
nazariyotchi va amaliyotchilaridan, umuman, jadidchilik harakatining esa tan
olingan karvonboshisidir. 1908-yilda ochilgan Rajabamin qishlog‘ida ochilgan
yangi usuldagi Abdulqodir Shakuriy maktabini Samarqandga, o‘z hovlisnga
ko‘chirib keldi, unga moddiy va ma’naviy yordam ko‘rsatdi. Abduqodir SHakuriy
1903 yil Orenburg va Qozonda, 1911-yili Turkiyaning Istanbul shahrida bo‘lib,
jadid maktablarida o‘qitish ishlari bilan tanishadi. U Samarqandda o‘zi ochgan
jadid maktabini keyinchalik tergovda tan olishicha, 1925-yilgacha saqlab turgan.85
U o‘zbek va tojik tillarida «Kitobul-aftol», «Bolalar uchun kitob», «Muxtasari
tarixi islom», «Islomning qisqacha tarixi», «Amaliyoti islom», «Madhali
jo‘g‘rofiyai umroniy», «Aholi geografiyasiga kirish», «Muxtasari jo‘g‘rofiyai
Russiy» «Rossiyaning qisqacha geografiyasi» kabi asarlarni yaratgan 1
.
«Behbudiy nashriyoti»ni tashkil etib, unda o‘zbek tilida darsliklar,
«Turkiston, Buxoro va Xiva haritasn»ni bosqb chiqardi. Bular ilk o‘zbek
maktablari uchun tuzilgan darslik va qo‘llanmalar sifatidagina emas, til-yozuv
madaniyatimiz taraqqqiyoti nuqtai nazaridan ham muhim ahamiyatga ega edi.
Samarqandda mahalliy aholi uchun kutubxona va qiroatxona ochishga boshchilik
qildi. Behbudiy o‘quv rejasini amalga oshirish uchun tahsilni ikki bosqichga -
ajratdi. Har bir o‘quv bosqichi 4-yildan iborat edi. Birinchi yil (1-sinf). 1-bosqich
maktabining mazmuni:
Forscha, arabcha alifbeni yozish va o‘qishni o‘rgatish. Hisob darsidan
qo‘shish va ayirishni. Bolalarni zehni va nutqini o‘stirish uchun og‘zaki hisob,
suhbat usulidan foydalangan 2
.
Qur’on suralaridan yod olish hamda namoz o‘qish o‘rgatilar edi. Ikkinchi yil
(2-sinf). «Haftiyak darsi», «Imon va e’tiqod darsi» (Bu darsning maqsadi ota-ona
va Vataniga mehrli va sodiq qilnb tarbiyalashdir). Uchinchi yil (3-sinf). Kalomu
1
Ҳасанбоева.О, Ҳасанбоев.Ж, Ҳамидов.Ҳ, Педагогика. - Т.:Ўқитувчи. 1997. - Б.24.
2
Каримов.Б. Жадидлар. Маҳмудхўжа Беҳбудий. - Т.:2022. -Б.74.
38

Sharif kitob - islom ibodati darsi, tajvid qoidalari, adabiyoti forsiy va turkiy.
Sa’dinning «Nasihatnoma» asari asosnda forsiy va turkiy tili o‘tilgani hisobidan
taqsimlashni o‘rganar edilar. To‘rtinchi-yili (4-sinf). Kalomu Sharif kitobining
davomi - islom ibodati darsining davomi, forsiy va turkiy adabiyot (nazm va nasr
o‘rgatilar edi). Forsiy va turkiy til, axloq hisob (to‘rt amalni bajargan), tarix, islom
tarixi, jo‘g‘rofiya kabi darslar o‘tilar edi. Maktabning bu bosqichini bitirgan
o‘quvchilar forsiy va turkiy tilda savodlari chiqib, arab tilidan han bilimga ega
bo‘lib, Qur’oni Karimni tajvid asosida o‘qir edilar.
Behbudiyning fikricha, to‘rt sinfli «usuli jadid»da o‘qigan tolib, o‘n sana eski
maktabda o‘qigan tolibdan puxta bilimga egadur. I bosqich maktabning 4- sinfini
bitirgan bolalar II bosqich maktabga qabul qilinar edi. Maktabning bu bosqichi
o‘rta hisoblanar edi. II bosqich maktabi: Birinchi-yili arab tili, jo‘g‘rofiya,
shafaqiya (falakiyot), fors tilidan turkiyga tarjima, tarix, nslom tarixi, Sa’diyning
«Guliston», fors va turkiy tillar o‘qitilar edi. Ikkinchi-yili arab tili, shifohiya
(meditsina), tarix, islom tarixi, axloq darsi, fors, turkiy tillari, hioob kabi darslar
o‘tilar edi. Uchinchi yil - arab tili, hisob, islom muhokamasiga oid dars, umumiy
tarix, rus tili (xat va turli hujjatlarni yozishnn mashq qilganlar) 1
.
Turkiy tilda ish yuritish qog‘ozlari ham o‘rgatilgan. To‘rtinchi-yili - arab tili,
rus tklida ish yuritish, ta’lim (pedagogika), adabiyot, maktab va hayot, tabiat
darslaridan saboq olar edi. Sakkiz yillik maktabni bitirgan savodli, xatto adabiy
maqolalar yozish qobiliyatiga ega bo‘lgan islomshunos, yuksak axloqiy shogirdlar
edilar. Bu shogirdlar xohlasa tijorat, mirzolik, muharrirlik va usuli jadid maktabnda
muallimlik qilishga qodir edilar. Behbudiy o‘zbek va tojik tillarida o‘z maktabi
toliblari uchun darsliklar yaratdi. Dunyoga tanilgan xalq ilm vositasi ila taraqqiy
qiladi. Ilmning zarurligini u o‘zining «Bolalar uchun kitob» darsligida asoslab
berdi.
Bu darslik fors va o‘zbek tillarida yozilgan. Darslikning asosiy mazmuni ish
yuritish tartib-qoidalariga qaratilgan.
1
J.Yo‘ldoshev, S.Hasanov, Jadid tarbiyashunoligi asoslari, - T.:O‘qituvchi, 1994. - B.77.
39

Behbudiyning fikricha: «...Ovrupo ila savdo qilaturg‘on kishi avvalo un sani
zamona ilmi uqimog‘i lozim». Bu yo‘lda boylarga ham murojaatim shulkim,
boshqa millatlarning boylari, faqir va еtimlar uchun maktab va dorilfununlar
soldururlar, ularning o‘qimog‘i uchun pul tayin qilurlar». Behbudiy kelajak avlod
Ovrupa, Turkiya va boshqa xorijiy davlatlar bilan aloqa qilish, ular hayotini
o‘rganish; tijorat ishlarida ish yurntnsh qonui-qoidalariii o‘rganishi, zarur deb
hisoblaydi.Darslikda (5 bet) xat szmoq shartlari beriladi. Xatni kamso‘z,
sermazmun yozmoq; Maktabda haqorat, ta’na, hazil, gunohga taalluq so‘zlar aslo
yozilmasligi; Xat borib tegadurg‘on odamni mulohaza qilib, oni fahm va bilishiga
muvofiq bo‘lmog‘ lozim; Kotib har muddaoni yozmoqchi bo‘lgaida o‘shal
muddaoni o‘zi yaxshi tushunib yozishi kerak. G‘azab, xiralik va nihoyat xursand
va behushlik vaqtlarda xat yozmaslik, o‘znni oldingn holatiga kelganda yozmog‘i
kerak. Bu darslikda yana xususiy xatlar, rasmiy xatlar hatsida ham ma’lumot
beriladi.
Xullas, jadidlar O‘zlarini ma’rifatchilik ishlarini yoyish uchun turli darsliklar
yaratdilar.Ularning asarlari o‘z ahamiyati bilan juda katta salmoqqa ega . Ularning
ichida Behbudiy asarlari alohida ahamiyat kasb etadi.
40

XULOSA
Shunday qilib, Mahmudxo‘ja Behbudiy hayoti O‘zbekiston tarixining eng
qiyin damlaridan bo‘lgan mustamlakachilik kuchaygan davrga to‘g‘ri kelgan. Bir
tomondan, rus bosqini, ikkinchi tomondan O‘rta Osiyo maorif tizimida yangilanish
boshlangan, uchinchidan, ushbu yangilikka qadimchilarning qarshilik qilgan
davrga to‘g‘ri kelgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy esa ma’rifatchilikda paydo bo‘lgan
yangi oqim - jadidchilikni tanladi.
Xalqni ma’rifatli qilish orqali mustaqillikka erishish yo‘lini ko‘rdi. Bu yo‘lda
dadil qadam tashlab, ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi va haqli ravishda «Turkiston
jadidlarining ma’naviy otasi» degan faxriy nomga sazovor bo‘ldi. Umuman
jadidchilik o‘zining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi jihatidan uch katta davrga
bo‘linadi:
1. jadidchilik tamoyillarining vujudga kelishi davri (1870-1900 yillar);
2. jadidchilikning harakat darajasiga ko‘tarilish davri (1900-1917 yillar);
3. jadidchilikning so‘nggi davri (1917-1935 yillar).
Dastlabki davrlarda jadidchilik harakati o‘zining boshlang‘ich davrlarida
faqat xalqni ma’rifatga yеtaklash g‘oyasini ilgari suradi. Shu maqsadda g‘oyalar
yaratildi. Bu g‘oyaning jarchisi bo‘lib, Qrimlik Ismoil G‘aspirali bo‘lib chiqdi. U
o‘zining dastlabki jadid usulidagi maktabi bilan boshqa musulmon olami
ulamolariga namuna bo‘ldi. Turkistonlik ma’rifatparvarlar shu tariqa jadidchilik
oqimiga ixtiyoriy suratda qo‘shildilar. Zero bunday voqelikning vujudga kelishi
tabiiy bir hol edi. Chunki, xalq har doim ham mudrab yotavermaydi.
Qachondir millat ichidan shu millatni o‘ylovchi, kelajagi haqida qayg‘uruvchi
fidoyilar еtishib chiqadi. Jadidlar ana shunday namoyondalar bo‘lib chiqdilar.
Dastlab o‘z yurtida bunday maktabni ochgan Ismoil G‘aspirali bunday
tashabbusni boshqa musulmon olamiga har targ‘ib qlishga bel bog‘ladi va bunday
targ‘ibot uchun Turkiston o‘lkasidan boshqa qulayroq va ma’qulroq yurt yo‘q edi,
albatta. Shuning uchun 1892-yilda Buxoro amiri Abdulahatxon huzuriga keladi.
Keyinroq Turkiston general-gubernator huzuriga o‘zining musulmon maktablarini
isloh qilish g‘oyasini jo‘natadi va ulardan jo‘yadiroq javob kutadi. Lekin 56
41

kutilganidek uning takliflari oqibatsiz qoldirilgan. SHundan keyin uning o‘lka
ahoisi ichidan o‘ziga xayrixohlar izlagan va topgan albatta. Ana shunday shaxslar
bo‘lib, dastlab, Mahmudxo‘ja Behbudiy va Toshkent jadidlaring otasi
Munavvarqori bo‘lib chiqdilar. Turkistonlik ilg‘or ulamolar albatta ularning
ortidan ergashdilar va o‘lkada yangi usuldagi jadid maktablarini ochishga jondan
xizmat qildilar. Ularning bu harakatlari besamar ketmagan.
O‘lkada birin-ketin jadid maktablari ochila boshlandi. Yevropacha tipdagi
dastlabki o‘rta maxsus maktablar ha paydo bo‘la boshladi. Yoshlar chet ellarga
o‘qish uchun yuborildi. Ular asosan Germaniya va Turkiyaga o‘qish uchun
yuborildi. Ularning yaxshiroq bilim olishlari uchun xayriya jamg‘armalari tashkil
etildi. Saxovatli boylarimiz bunday yoshlar uchun o‘z mablag‘larini ayamaganlar.
Bilim olish uchun chet ellarga jo‘natilgan yoshlar u еrdan milliy mustaqillik
haqidagi tushunchalar bilan boyib qaytdilar. Shuning aksi o‘laroq dastlab xalqni
faqat savodli qilish maqsadida vujudga kelgan jadidchilik harakati, keyinchalik
o‘lkaga muxtoriyat talab qiladigan kuchgacha o‘sib chiqdi. Ular mehnati samarasi
sifatida Turkiston Muxtoriyatini ko‘rishimiz umkin. Aholini bu qadar ma’lumotli,
siyosiy jihatdan еtuk darajaga olib chiqish jarayonida jadidlar o‘zlarining
imkonlariqadar harakat qildilar, turdi gazetalar nashr etdilar. Ular chor amaldorlari
tomonidan takror-takror berkitilishiga qaramasdan mahalliy gazetalar doimiy
suratda bosilib turdi. Yoshlarni savodli qilish umummilliy harakatga aylandi.
Hamma еrda jadid maktablarining afzalligi tarqaldi. Albatta bunday oqimga qarshi
bo‘lgan «qadimchilar» ularning mehnatlari samarasini yo‘qqa chiqarishga harakat
qildilar. Oxir-oqibat ustunlik jadidlar tarafida bo‘ldi va ular o‘lka maktablarining
еtakchi kuchlariga aylandilar.
Jadidlarning bunday harakatlari albatta chor ma’murlari tomonidan yaxshi
qarshi olinmagan. Chor ma’murlari mahalliy aholini mukammal bilimli bo‘lishini
istamas edilar. Shuning uchun imkoni boricha chor ma’murlari bunday maktablarni
berkitishga harakat qilganlar. Hatto o‘lkani ruslashtirishga bo‘lgan intilishlarini
mahalliy aholi rus tilini o‘rganishda deb bilanida, mahalliy aholi 57 vakillari rus
42

tilini jiddiy suratda o‘rganishga kirishgan paytlarida ham ularga qarshi harakat
qilib, bunday tashabbusni bo‘g‘ishga harakat qilganlar. Albatta jadidlarning
bunday harakatlari samarasiz ketmagan. Ularning o‘lkani ma’rifatli qilish va
siyosiy jihatdan mukammalashtirishga bo‘lgan urinishlari aholini siyosiy jihatdan
jonlanishiga va chor ma’murlariga qarshi ko‘pincha norozilik harakatlarini vujudga
kelishiga sabab bo‘lgan. Garchi jadidlar harakati va ularning mevalari bo‘lgan
Turkiston Muxtoriyati vaqtida bo‘g‘ib tashlangan bo‘lsada, ularning orzu-umidlari
XX asrning oxirgi o‘n yilligiga kelib ro‘yobga chiqdi va jahon siyosiy haritasida
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasi paydo bo‘ldi.
43

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
Rahbariy adabiyotlar:
1. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.:Шарқ. 1998.
2. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси боълиши
керак . - Т .: Ўзбекистон , 2017.
Asosiy adabiyotlar:
1. Istiqlol qahramonlari. Mahmudxo‘ja Behbudiy.- T.:2009.
2. Mahmudxo‘ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. – T.:Ma’naviyat,1997.
3. R. SHamsutdinov, B. Rasulov. Istiqlol uchun kurash fidoyilari. –
A.:1993.
4. T. Qozoqov, Farg‘onada jadid maktablari, - T.:Fan va turmush. 1998.
5. Авазов Н. Беҳбудий- маърифатпарвар. - Т.:Шарқ, 1993.
6. Алимова А. Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий тафккури. -
Т:2004.
7. Асқаров Д. Беҳбудийнинг сўнгги манзили., Фан ва турмуш, 1997.
8. Йўлдошев С. Ҳасанов Ҳ, Жадид тарбияшунолиги асослари. - Т.:1994.
9. Каримов Б. Жадидлар. Маҳмудхўжа Беҳбудий. - Т.:2022.
10. Қосимов Б. Миллий уйғониш. - Т.:2000.
11. Турдийев Ш. Маърифатпарвар ва мураббий. - Т.:Ўзбекистон. 1998.
44

JADIDCHILIK OQIMINING VUJUDGA KELISHIDA MAHMUDXO‘JA BEHBUDIYNING RO‘LI

Sotib olish