Jadidchilikning marifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	90.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

94 Sotish

Jadidchilikning marifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanishi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………….4-6
I B OB . JADIDCHILIK HARAKATINING VUJUDGA KELISHI MAQSAD
VA MOHIYATI . ................................................................................................7-19
1.1 Jadidchilik harakatining vujudga kelishi. .......................................................7-10
1.2 Jadid matbuotchiligi, hamda teatr san atining vujudga kelishi.ʼ ..................11-19
II BOB. JADIDCHILIKNING MA’RIFATPARVARLIKDAN SIYOSIY
HARAKATGA AYLANISHI ……...……....……………….................……..20-36
2.1 Jadidchilik ning siyosiy harakatga aylanishi. .............,................................20-27
2.2 Turkiston muxtoriyati, jadidchilik harakati natijasi va oqibati….............. 27-36
Xulosa ……………………………...………………………………….………37-38
Foydalanilgan manba va adabiyotlar …...………………………..…………39-40
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Buyuk ma rifatparvar bobolarimizʼ
tomonidan olg a surilgan g oyaviy-siyosiy, ijtimoiy-ma rifiy va huquqiy-axloqiy
ʻ ʻ ʼ
qarashlar, turli millat va elatlar o rtasida bag rikenglik va hamjihatlik tamoyillarini
ʻ ʻ
qaror toptirish bilan birga, milliy manfaatlarni himoya qilishga qaratilgan
intilishlar hozirgi murakkab va tahlikali zamonda barchamiz, avvalo, yoshlarimiz
uchun chinakam ibrat namunasidir. Ertangi kunimiz, Vatanimizning yorug’
istiqboli, birinchi navbatda, ta’lim tizimi va farzandlarimizga berayotgan
tarbiyamiz bilan chambarchas bog’liq. Ularning hayoti va jasorati bugungi tinch va
osoyishta kunlarga osonlik bilan erishilmaganini eslatib, milliy istiqlolimizni,
jonajon Vatanimizni ko z qorachig iday asrashga doimo da vat etib turadi
ʻ ʻ ʼ 1
.
Shavkat Mirziyoyev, O zbekiston Respublikasi Prezidenti tariximizning eng
ʻ
e tiborli hodisalaridan biri, shubhasiz, jadidchilikdir.
ʼ
Prezidentimiz nutqlarida bu harakatning zamonamiz uchun nechog li
ʻ
muhimligiga urg u berib keladi. Bu bejiz emas. Yaqinda poytaxtimizda
ʻ
jadidchilikka bag ishlab o tkazilgan nufuzli xalqaro konferensiya ishtirokchilariga
ʻ ʻ
yo llagan tabrigida ham davlatimiz rahbari jadidchilik harakatining Turkiston
ʻ
tarixida tutgan o rni hamda bugungi kun uchun ahamiyatiga alohida diqqat qaratdi.
ʻ
Jadidchilik qay darajada o rganildi va bugungi kunda mutaxassislar oldida
ʻ
yechimini kutayotgan yana qanday dolzarb muammolar bor? Ma rifatparvar
ʼ
jadidlar adabiy-ilmiy merosini qaysi mavzular kesimida va qay mezonlar asosida
tadqiq qilish zarur? Ular asarlaridagi qaysi g oyalardan bugungi avlod tarbiyasida
ʻ
foydalanish kerak? Bu kabi savollar jadidchilik va jadid adabiyotini tizimli va
rejali asosda o rganish istiqbollarini belgilash uchun ham muhimdir. «Yana bir
ʻ
fidoyi ustozimiz – akademik Naim Karimov jadidchilik va jadid adabiyotini
o rganish bo yicha katta ahamiyatga ega tadqiqotlarni amalga oshirdi.
ʻ ʻ
Arxiv materiallari asosida qatag on qilingan yuzlab shoiru adiblar merosini
ʻ
yuzaga chiqarish yo lida mehnatu zahmat chekdi.Faqat ilmu tafakkur bilangina
ʻ
emas, pok qalbi, ruhi bilan ham butun bilimi va salohiyatini jadidlar ijodini
1
Мирзиёев Ш. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston, 2021.
ʻ 78-b
2

o rganishga bag ishladi. Olimning «XX asr adabiyoti manzaralari», «Adabiyot vaʻ ʻ
ijtimoiy hayot», « Uch buyuk siymo» singari o nlab kitoblari hamda yuzlab
ʻ
maqolalari tariximiz, adabiyotimizning xalqimiz uchun qorong i bo lib kelayotgan
ʻ ʻ
haqiqatlarini oydinlashtirishda beqiyos o rin tutdi.
ʻ
Bundan tashqari, Boybo ta Do stqorayev, Sherali Turdiyev singari
ʻ ʻ
zahmatkash olimlarimiz jadidchilikni o rganish bo yicha salmoqli ishlar qildi.
ʻ ʻ
Bularni e tirof etmaslik insofdan bo lmas. Chekkan zahmatlari, erishgan ilmiy
ʼ ʻ
natijalari uchun ustoz olimlar ruhi oldida qarzdormiz. Ular boshlagan ishni yuqori
saviyada davom ettirishga burchlimiz. Bugungi kunda ham jadidchilik bo yicha
ʻ
ko plab adabiyotshunos va tarixchi olimlarimiz shug ullanib kelayotir. Hali yo l
ʻ ʻ ʻ
uzoq va oldimizda fidoiy tadqiqotchilarini kutayotgan ilmiy muammolar yetarli 2
.»
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Kurs ishi tadqiqotining asosiy maqsadiga
to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak jadidlar tomonidan ta’lim, madaniyat hamda maktab va
maorif sohasida yirik jonbozlik ishlarini olib bordilar hamda xalqni ilmli
ma’rifatli qilish yo‘lida o‘z jonlarini qurbon qildilar. Ushbu kurs ishi tadqiqotining
asosiy maqsadi yana quyidagilardan iborat. Jadidchilikning tarixiy ahamiyatini
ochib berish – Bu harakatning Turkiston va umuman musulmon jamiyatlari
taraqqiyotidagi o rnini ko rsatish. Jadidlarning faoliyati va yetakchilarini o rganish
ʻ ʻ ʻ
– Mahmudxo ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Munavvarqori Abdurashidxonov
ʻ
kabi jadidlarning ta’lim, matbuot va siyosiy sohalardagi ro‘lini yoritish.
Jadidchilikning ta’lim va madaniyatga ta’sirini tahlil qilish – Jadid maktablari,
gazeta va jurnallari orqali bu harakatning qanday o zgarishlarga sabab bo lganini
ʻ ʻ
ko rsatish. Sovet davrida jadidlarga bo lgan munosabatni o rganish – Ularning
ʻ ʻ ʻ
ta’qib qilinishi va qatag on qilinishining sabablari va oqibatlarini yoritish.
ʻ
Jadidchilik g oyalarining bugungi kundagi ahamiyatini baholash – Ularning
ʻ
zamonaviy O zbekiston jamiyatiga qanday ta’sir ko rsatganini ko rsatish muhim
ʻ ʻ ʻ
ahamiyatga ega hisoblanadi.
2
Мирзиёев Ш. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O’zbekiston, 2021. 110-b .
3

Tadqiqot ob’yekti: Ushbu kurs ishida men asosan Jadidchilikning
ma’rifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanish tarixini ochib berishga harakat
qildim.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Ushbu kurs ishimda men 19-asrda
vujudga kelgan jadidchilik harakatining keng yoyilgan vaqtidan to 20-asrda
o zining eng kulminatsion nuqtasiga yetgan davrdagi ma’rifiy va siyosiyʻ
jarayonlarni ya’ni jadidchilikning ma’rifatparvarlikdan siyosiy harakatga
aylanishigacha bo lgan davrini yoritishga harakat qildim.
ʻ
Mavzuning tuzilishi va hajmi: Ushbu kurs ishi mavzuyim ikki bob, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yoritib berilgan. Ishning asosiy hajmi
37 betni tashkil etadi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Jadidchilik harakati Markaziy Osiyo,
xususan O‘zbekistonda milliy uyg’onish, ma’rifat va modernizatsiya yo‘lida
muhim ijtimoiy-siyosiy va madaniy harakat bo‘lib, uni o‘rganish bugungi kunda
ham katta ahamiyatga ega. Ushbu harakat tarixini ilmiy asosda yoritishda ko‘plab
taniqli olimlar o‘z hissalarini qo‘shganlar.
M. Qori Niyoziy, S. Shamsiyev, Mirzo Tursunzoda, Ismoil G’ulomov, N.
To‘xtayev, A. Qodirov, L. K. Bogoslovskiy, V. V. Bartold kabi olimlar jadidchilik
harakatining siyosiy, ijtimoiy va madaniy jihatlarini, uning rivojlanish
bosqichlarini o‘rganib, tarixiy kontekstda yoritib berishgan. Ularning tadqiqotlari
jadidchilikning milliy uyg’onishdagi ro‘li, uning ijtimoiy va madaniy ahamiyati
haqida chuqur ilmiy ma’lumotlar beradi. Xususan, Begali Qosimovning ilmiy
faoliyati jadidchilik tarixini o‘rganishda yangi bosqich ochdi.U o‘zbek
adabiyotshunosligida jadidchilik va jadid adabiyotini chuqur tahlil qilgan, o‘zbek
milliy uyg’onishining ma’rifat va fidoyilik jihatlarini yoritgan. Begali Qosimov
rahbarligida tashkil etilgan ilmiy maktab bu sohadagi ilmiy izlanishlarga katta
hissa qo‘shdi va yangi tadqiqotlar uchun poydevor yaratdi.
4

I B OB . JADIDCHILIK HARAKATINING VUJUDGA KELISHI
maqsad va mohiyati.
1.1 Jadidchilik harakatining vujudga kelishi.
Jadidchilik harakatining vujudga kelishi tarixini o rganishdan oldin «Jadid»ʻ
atamasi haqida to xtalib o tishni lozim topdim. Jadid atamasini Turkistonda ilk
ʻ ʻ
marta kim tomonidan qachon va qayerda qo llanilganini aniq belgilash qiyin.
ʻ
Lekin taxmin qilish mumkinki bu atama garchi Ismoilbek tomonidan 1884 -yildan
istemolga kiritilgan va Tarjimon gazetasi orqali sharq va g arbning juda ko p
ʻ ʻ
o lkalariga yoyila boshlagan bo lsada bizga asosan 90-yillarada kirib kelgan. 1891
ʻ ʻ
yilda Rossiya Ichki Ishlar Vazirligining maxsus ishlarga mas’ul xodimi
Vashkevich Qrimga borib, G aspra maktabini tekshirib kelgan. Shu munosabat
ʻ
bilan mashhur islohotchi Qrimdagi musulmon maktablarini isloh qilish zarurligini
va bu islohotning mazmun-mundarijasini asoslab ko rsatib, hujjat tayyorlagan edi.
ʻ
Rasmiy murojaatdan natija chiqmaganidan keyin, Ismoilbekning o zi Turkistonga
ʻ
otlanadi. Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarda «usuli jadid»
maktablari tashkil topib, ovozasi butun Turkistonga yoyiladi. Tez orada uning
uchun darsliklar tuzila boshlaydi 3
. Bizga malum bo lgan jadaidchilik harakati yani
ʻ
jadid atamasi turli tadqiqotchilar tomonidan turlicha talqinda bayon etiladi. Bunga
misol tariqasida bir malumotni keltirish muhim deb hisobladim. «Jadid» atamasi
Turkiya turklarida ilk marotaba Sultan III Salim (1789—1802) hukmronligi
davrida paydo bo lgan. Avstriyaga elchi yuborilgan Abubakr Ratib afandi shohga
ʻ
yozgan bildiruvlarida u yerda ko rgan idora tizimini «nizomi jadid» deb
ʻ
tushuntiradi. 1789 yildagi fransuz inqilobidan keyin qurilgan yangi tizimni esa
«Fransiya nizomi jadidi» deb atalgan. Shu yillarda « nizomi jadid» tor ma’noda
askar tizimini Yevropalashtirishn, keng ma’noda ilm-fan, maorif, sanoat va qishloq
xo jaligini zamonaviylashtirishni nazarda tutar edi. Jadid va qadim iboralari
ʻ
keyingi asrlarda maydonga kelgan bo lsa-da, u mohiyatdan eski va yangi,
ʻ
taraqqiyot va turg unlik o rtasidagi kurashni anglatardi.
ʻ ʻ
3
Qosimov B ,, Milliy uyg onish» jasorat, ma’rifat, fidoyilik. - Ma’naviyat , 2002. 9-b.
ʻ
5

«Yunon qadimchilari ikki ming necha yuz sana muqaddam Sokratni
jadidchilik uchun ayblab, qatl etishgan», deb yozadi Ismoilbek « Qadimchilik —
jadidchilik» maqolasida. Shundan keyin, masalan, hatto zamonamizning eng
madaniy, eng taraqqiyparvar insonlari, ayniqsa inglizlar orasida ham qadimchilar
juda ko pdir, deb davom etadi muallif va ularning tepasida dunyoga mashhurʻ
olimlar, siyosatchilar, iqtisodchilar turishini aytadi. Abdulla Avloniy «Bu kurashda
madaniy millatlar urushlarini sanoat va tijoratga aylantirdilar va bu sohada bir-
birlariga g alaba va raqobat qilishni boshladilar», deb aytadi. Fitrat va Cho‘lpon
ʻ
bularni «madaniyat va vahshiylar» deb ataydilar. Mohiyat shunda, o zgarmagan,
ʻ
faqat shakllari turlicha. Samovarni suvning ichida qizdirish, bu yerda issiq bor,
boshqa biror nashriyotga qarshi chiqish, jome’alarni elektr bilan almashtirish,
«usuli jadid» maktabini, zamonaviy fan va texnologiyalarni rad etish, gazeta va
teatrni « shaytoniy ish», «shakkoklik» deb qarash va ularning hammasidan kofirlik
izlash — bular jadid — qadim kurashining bir ko rinishidir
ʻ 4
.
Jadidchilik harakatining vujudga kelishi borasida Naim Karimov ham bir
qator malumotlar berib o tadi. Unga ko ra Turkistonda jadidchilik xarakatining
ʻ ʻ
boshlanishi masalasida yaqin vaqtlarga qadar tarixchi va adabiyotshunos olimlar
davrasida yakdillik bo lgan. O zbek xalqi tarixining xorijiy tadqiqotchilaridan biri
ʻ ʻ
Boymirza Xayitning fikriga ko ra, jadidchilik XIX asrning oxirlarida boshlangan.
ʻ
Turkistondagi jadidchilik harakatining taniqli namoyandalaridan biri Abdulla
Avloniyning o zining tarjimai holida 1900 yilda uylandigi va oila boshligi bo lib
ʻ ʻ
qolganligini eslab, bunday yozgan: Bu vaqtda butun oilani boqish uchun qish
kunlarida ishlamoqqa to g ri kelganligidan, quvvati muhofazasi o‘rta daraja
ʻ ʻ
bo lgan holda madrasani tashlab chiqib, kasbga to g ri keldi. Shu o ylarda o zim
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mehnat ichida yashayotganimdan, boylarga va mullalarga qarshi she’rlar yozishga
boshladim. Madrasadan chiqib ketganim bilan maorif ishlaridan chiqib ketmadim.
Turli gazetalar o qishga tutindim.Shu zamonlarda Rossiyaning turli shaharlarda
ʻ
chiqqan matbuot-gazeta va jurnallar bilan tanishib, o qib ma’lumotimni orttirib
ʻ
bordim.
4
Karimov N,, Ismoil G’aspirinskiy va Turkiston « - Toshkent: 2005. 10-b.
6

«Tarjimon» gazetasini o qib, zamonadan xabardor bo ldim. Shu zamondaʻ ʻ
erli xalq o rtasida eski-yangi janjali boshlandi. Gazet o quvchilarni mullalar
ʻ ʻ
«jadidchi» nomi bilan atar edilar, deb aytib o tadi Abdulla Avloniy. Shu bilan
ʻ
birgalikda yana bir tadqiqotchi olima Dilorom Alimovaning Jadidchilik fenomeni
kitobida ham jadidchilik harakatining vujudga kelishi masalasida atroflicha
malumotlar berib o tadi. Unga ko ra Sovet davrida bu harakat tarixini o rganish
ʻ ʻ ʻ
taqiqlangan yoki atayin soxtalashtirilgan. Tarixiy xaqiqatni tiklash imkoniyati
paydo bo lgan hozirgi sharoitda XX-asr boshidagi noyob ijtimoiy siyosiy xodisa
ʻ
milliy taraqqiyparvarlik xarakatining tarixiy jarayonlardagi o rni xaqidagi mavjud
ʻ
qarashlarni qayta ko rib chiqish zaruriyati yetildi. Xozirgi kunda yurtimiz olimlari
ʻ
say harakatlari tufayli ushbu masalani o rganishda yangicha yondashuvlar qaror
ʻ
topdi. Izlanishlar natijalari jadidlar harakati XIX-asr oxiri XX- asr boshlarida
Turkiston jamiyatining chalkash siyosiy kuchlari orasida eng ilg or yo nalish
ʻ ʻ
bo lganini yaqqol namoyon qilmoqda
ʻ 5
.
Mazkur harakat dunyoviy gumanistik va milliy qadriyatlarga asoslangan
o lka mahaliy aholisining hayotiy manfatlari himoyasi ijtimoiy taraqqiyotdagi
ʻ
muammolarni hal qilish yo llarini ko rsatgan. Jadidchilik marifatparvarlikdan
ʻ ʻ
qudratli siyosiy harakatgacha bo lgan murakkab rivojlanish yo lini bosib o tdi.
ʻ ʻ ʻ
Imperiya siyosati va mahaliy istibod tufayli dunyoning iqtisodiy tarqqiy etgan
davlatlaridan orta qolish havfi keng xalq ommasining og ir iqtisodiy ahvoli
ʻ
madaniy qoloqlik tafakkur turg unligi ajdidlarni inqirozdan chiqishning xaqiqiy
ʻ
vositalarini qidirishga chorladi. Nega masala aynan shunday qo yildi. Buni
ʻ
ularning misolida ko rish mumkin. Jadidlar yoki milliy taraqqiyparvarlar o z
ʻ ʻ
davrining juda o qimishli kishilari edilar. Ular o qib o rganishgan o qituvchilik
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishgan hamda sharq va g arb madaniyatini egallashga intilganlar Rossiyada
ʻ
Yevropa va Osiyoning boshqa davlatlarida bo lishgan. Turli mamlakatlardagi
ʻ
ta’lim va madaniyatni ko zdan kechirib solishtira olishgan ziyoli sifatida dunyo
ʻ
svilizatsiyasi yutuqlarini Turkistonga yoyishni asosiy maqsadi deb bilishgan.
5
Alimova. D. ,,Jadidchilik fenomeni» - Toshkent: 2022. 5-b.
7

Islohotlarning jo shqin tarafdorlari bo lgan mashhur marifatchi Ahmad Donish,ʻ ʻ
shoirlar Muqimiy, Furqat, Xamza, Berdaq, Zavqiy, Bayoniy va boshqa
marifatparvarlar xalqni bilim va marifatga chorlaganlar. 20-yillari boshiga qadar
jadid va jadidchilik, uning konkret vakillari atrofidagi fikrlar, yo l-yo lakay turli
ʻ ʻ
voqealar va munosabatlar bilan bildirilgan bo lib, maxsus tadqiqotlar kuzga
ʻ
tashlanmaydi. Sadriddin Ayniyning 1920-yilda e’lon qilingan «Buxoro inqilobi
tarixi materiallari» va Fayzulla Xo jayevning «Buxoro inqilobi tarixi» (1926)
ʻ
kitoblari (har ikki kitobning birinchi nashri) bu boradagi dastlabki ishlar edi. Har
ikki muallif jadidchilikni zamonning eng peshqadam hodisasi sifatida baholagan
edilar.Turkistonda boshlangan jadidchilik harakatini faqatgina «Tarjimon»
gazetasiga bog lash to g ri emas. Shu yillarda shakllana boshlagan mahalliy
ʻ ʻ ʻ
ziyolilar «Vaqt» va «Tarjimon» gazetalari bilan birga, To g ariston, Ozarbayjon,
ʻ ʻ
Hindiston va Misrda nashr etilgan gazeta va jurnallarga ham mushtariy bo lib,
ʻ
ularni muntazam ravishda o qib turganlar. Sadriddin Ayniyning «Qisqacha
ʻ
tarjimai holim» degan xasbi-xolida yozishicha, yoshlikdagi o rtoqlaridan biri
ʻ
Hindistonda fors tilida chiqqan « Xabl ul-matin» Misrda fors tilida bosilgan
«Chehr-Name» gazetasini ham qayerlardandir topib kelgan. Shu tarzda XX asr
boshlarida Turkistonga yetib kelgan taraqqiyparvar gazetalari Behbudiy,
Munavvarqori, Abdurashidxonov, A. Avloniyning, Hamza, Fitrat, Chulpon singari
yoshlarni dunyoning boshqa mamlakatlarida yashovchi xalqlar hayoti bilan, yangi
tug ilgan asrning ma’rifatparvarlik g oyalari bilan tanishtira boshladi
ʻ ʻ 6
.

6
Qosimov B. ,,Milliy uyg onish» jasorat, ma’rifat, fidoyilik. - Toshkent: Ma’naviyat, 2002. 5-b.
ʻ
8

1.2 Jadid matbuotchiligi, hamda teatr san atining vujudga kelishi. ʼ
Jadid matbuotchiligi 1905-yildan keyin, 17-oktabr manifesti bilan berilgan
ma’lum erkinliklar natijasida paydo bo ldi.Bunda quyidagi omillar muhim rol
ʻ
o ynadi:
ʻ
1. Turkistondagi mavjud o zbekcha nashr — «Turkiston viloyatining
ʻ
gazetasi».
2. Usmonli turklari, Kavkaz va Volgaboyi (Idilbo yi) hududlaridagi matbuot
ʻ
ham katta ta’sir ko rsatdi.
ʻ
Turkiston matbuoti butun Rossiya musulmon matbuoti bilan bir qadamda
harakat qildi, ya’ni u hamohang rivojlandi. U yurt hayoti va milliy taraqqiyot
bilan bog liq masalalarni ko tarib chiqdi va ularni hal etishga harakat qildi.
ʻ ʻ
Milliy adabiyotning shakllanishi va rivojlanishiga munosib hissa qo shdi.
ʻ
Turkistonda davriy matbuot aslida jadidlardan biroz ilgariroq, 1870-yilda paydo
bo lgan. U o sha davrda bu hududga kirib kelgan Rossiya hukumatining harbiy-
ʻ ʻ
istilochilik siyosatiga xizmat qilgan. Uning tarixi quyidagicha: 1867-yil 14-
iyulda Toshkentda Turkiston harbiy okrugi shtabi huzurida harbiy hujjatlarni
ko paytirish maqsadida bosmaxona tashkil etiladi. 1868-yilda bu bosmaxona
ʻ
o rtacha hajmdagi kitob chiqarishga moslashtiriladi. 1869-yilda harbiy vazir
ʻ
D.A. Milyutin «Turkestanskie vedomosti» (Turkiston xabarlari) gazetasini
chiqarishga ruxsat beradi. Shu tariqa, 1870-yil 28-apreldan (yangi hisobda 10-
maydan) boshlab Toshkentda rus tilida gazeta chiqa boshlaydi. O sha yili 17
ʻ
soni, 1871-yilda 48 soni, 1872-yilda esa 51 soni chiqqani ma’lum. Dastlab
gazetani general-gubernator fon Kaufmanning o zi boshqargan. 1874-yildagina
ʻ
polkovnik N.A. Maev rasmiy muharrir etib tayinlangan. 1917-yilgacha gazeta
harbiy shtabga qarashli bosmaxonada bosib kelingan. Aytgancha, bu bosmaxona
1918-yil yanvaridan boshlab Sovet harbiy komissarligi tasarrufiga o tgan. Xulosa
ʻ
qilib aytganda, bu bosmaxonaning taqdiriga faqat harbiylarga xizmat qilish
yozilgan edi. O zbek tilidagi ilk gazeta esa 1870-yilda, «Turkestanskie
ʻ
vedomosti» gazetasi chiqishni boshlaganidan ikki oy o tib, shu gazetaning
ʻ
ilovasi sifatida chiqara boshlandi.
9

Bu gazetaga 1881-yil 20-noyabrgacha Shohimardon Ibrohimov muharrirlik
qilgan, undan keyin esa 1881–1883-yillarda Hasan Chonishev bosh muharrir
bo lgan. 1883-yildan boshlab esa gazeta mustaqil nashrga aylangan va ungaʻ
muharrir etib Turkiston general-gubernatori M.G. Chernyaevning 27-sonli
buyrug i asosida Toshkent o qituvchilar seminariyasining direktori N.
ʻ ʻ
Ostroumov tayinlangan. U bu lavozimda 1917-yilgi Fevral voqealarigacha
ishlagan. N.P.Ostroumov (1846–1930) Kazon Diniy akademiyasida mashhur
missioner N. Ilminskiy (1822–1891) qo lida tahsil olgan. Sharq tillaridan,
ʻ
xususan turkiy tillarni yaxshi bilgan, ammo zabt etilgan (bosib olingan)
hududlarni ruslashtirishni hayotining asosiy g oyasi deb hisoblagan ashaddiy
ʻ
shovinist edi. Shu sababli gazeta sahifalarida rus ilmi, fani va madaniyati keng
targ ib qilinardi. Rossiya shaharlari bo ylab safar qilgan turkistonliklarning
ʻ ʻ
taassurotlari muntazam e’lon qilib borilgan. Gazeta atrofida mahalliy
yozuvchilardan iborat bir doira tashkil qilinib, ular Rossiya tarixi va
madaniyatini maqtov bilan yoritgan, ruslardan ibrat olishga chaqirgan. Ular
mahalliy xalqni ruslarni Turkistonga ilm, axloq va madaniyat olib keluvchi,
dunyo bilan tanishtiruvchi bir xalq sifatida tanitishga harakat qilganlar. Bunday
«ma’rifatparvarlik» esa ko pincha mahalliy xalqning o tmishdagi milliy-diniy
ʻ ʻ
an’analarini kamsitish va tanqid qilish hisobiga amalga oshirilgan. Bunday
tadbirlar Turkistonga doimiy hukmronlik qilish niyati bilan kelganlarga, ularning
turmush tarzi va tafakkuriga mehr-muhabbat uyg otib, «urispaxar» (rusga
ʻ
sig inish) bir avlodni yetishtirishga xizmat qilardi
ʻ 7
. Xulosa qilib aytganda,
urispaxarlik dastlabki o zbekcha matbuot namunasi bo lgan «Turkiston
ʻ ʻ
viloyatining gazetasi»da Rossiya hukumatining tag inli odamlar tomonidan
ʻ
tashkil qilinib, rag batlantirilib bordi va u «ilg or rus madaniyatini yoyish»
ʻ ʻ
sifatida talqin qilindi. Hatto Furqat ham 1890-yilda Toshkentga kelganida N.
Ostroumov uni o z gazetasiga jalb qildi. General-gubernator baron Vrevskoy
ʻ
shoirning salohiyati va shaxsidan targ ibot uchun foydalanish niyati bilan uni rus
ʻ
zodagonlarining bal bazmiga taklif etdi.
7
G. Zokirova, Ismoil G aspirali va Turkiston. T. “ Sharq “, 2005.34-b.
ʻ
10

Ostroumov shoir bilan o tgan uchrashuv haqidagi taassurotlarini yozib,ʻ
gazetasida chop etdi. Turkiston jadid matbuotining shakllanishida umumturkiy
matbuot, xususan Kavkaz, Volgaboyi va Istanbulda paydo bo layotgan hamda
ʻ
milliy asosda tashkil etilgan gazeta va jurnallar muhim rol o ynagan. Turkiy
ʻ
xalqlar hayotiga gazeta aslida XIX asrning 1830-yillarida kirib kelgan. Masalan,
Turkiyada chiqqan turk tilidagi «Taqvimi Vaqoe» (Voqealar kalendari) faqat shu
mamlakatda emas, balki butun turkiy dunyoda chiqqan ilk rasmiy gazeta
hisoblanadi. 1860-yildan chiqishni boshlagan «Tarjimoni ahvol», ayniqsa 1862-
yildagi «Tasviri afkor» gazetasidan keyin gazetachilik Turkiyada keng
ommalashdi. Ozarbayjonda esa gazeta nisbatan kechroq — 1875-yildan chiqa
boshladi. Hasan Zardobiyning «Ekinchi» gazetasi bu yo ldagi birinchi qadam
ʻ
edi. XIX asr oxiridagi eng mashhur gazeta esa Ismoilbek G asprali tomonidan
ʻ
chiqarilgan «Tarjimon» gazetasi bo ldi. 1833-yilda Boqchasaroyda dunyoga
ʻ
kelgan bu gazeta nafaqat Rossiyada, balki butun dunyo bo ylab yashayotgan
ʻ
turkiy xalqlarni bir-birlari bilan tanishtirish, ularni madaniy-ma’naviy asosda
birlashtirish va hamkorlikka da’vat etish, shuningdek, milliy ishlarni yo lga
ʻ
qo yish borasida 20 yildan ortiq vaqt davomida asosiy, hattoki yagona nashr
ʻ
bo lib xizmat qilgan. Rossiya podsho hukmati 1905-yil 17-oktabr Manifesti bilan
ʻ
bo ysunuvchi millatlarga ham ma’lum erkinliklar berishga majbur bo lganidan
ʻ ʻ
so ng, milliy gazeta va jurnallar chiqishni boshlagan bo lsa-da, «Tarjimon»
ʻ ʻ
gazetasining ahamiyati kamaymadi 8
.
Turkiston matbuoti 1905-yil Manifestidan ilhom va kuch olib, qisqa vaqt
ichida katta bosqichni bosib o tdi va turkiy dunyoning e’tiborli doiralarining
ʻ
diqqat markaziga tushdi. Ular haqida ilk bor jamlab fikr bildirgan shoir Cho lpon
ʻ
bo lgan. Abdulla Avloniy «Burung i o zbek vaqtli matbuoti tarixi» maqolasida
ʻ ʻ ʻ
1905–1917-yillar oralig ida o zbek tilida 22 ta gazeta va 8 ta jurnal nashr
ʻ ʻ
etilganini ma’lum qiladi.
8
F. Abdullayeva, Mahmudxo ja Behbudiy diniy-ma’rifiy qarashlarining zamonaviy talqinlari. T. “ O zbekiston xalqaro islom akademiyasi “,
ʻ ʻ
2021. 46-b.
11

1927-yilda «O zbek vaqtli matbuoti tarixiga materiallar (1870–1927)»ʻ
tadqiqotini chop ettirgan Ziyo Saidning aniqlashicha, bu davr mobaynida 45 ta
gazeta va 36 ta jurnal nashr etilgan. Bu nashrlar haqida matbuotshunoslikka oid
ishlarda ozmi-ko pmi ma’lumotlar berilgan. Manifestdan keyin chiqqan ilk
ʻ
o zbekcha gazeta — «O rta Osiyoning umr guzarligi» edi. Muharriri — Ivan
ʻ ʻ
Geyer. Avloniy gazetaning « bir oz yuqori fikrli» ekanligini ta’kidlagan. Ziyo
Said esa uning atigi «ikki oy» chiqqanini yozadi. 1906-yil 27-iyunida dunyoga
kelgan «Taraqqiy» (muharriri Ismoil Obidiy) ilk o zbek milliy gazetasi sifatida
ʻ
tarixga kirgan. U nashr qilingan kun O zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi
ʻ
qarori bilan Matbuot kuni deb e’lon qilingan. «Elning eng sevimli o qiydigan»
ʻ
(Avloniy) bu gazetasi o z davrida katta shuhrat qozongan. Ismoil Obidiyga «
ʻ
Ismoil Taraqqiy» deb ham atalgan. I. G’aspirinskiy «Taraqqiy» nomli maxsus
maqola yozib, Toshkentlik hamkasblarini tabriklagan, «Tilimiz Turkiston
taraflarida maqbul turk shevasida» ekanligini va «taraqqiyparvar maqsadga
xizmat qilishidan» mamnunligini bildirgan, o lkada bunday gazetaga uzoq
ʻ
vaqtdan beri ehtiyoj borligini ta’kidlagan edi. «Taraqqiy» gazetasidan mashhur
shoir Abdulla Tog’ay ham xabardor edi. Gazetani tashkil qilishdan tortib,
materiallar bilan ta’minlashga qadar Munavvarqori va Abdulla Avloniylarning
ro‘li katta bo lgan. Munavvarqorining «Xurshid» gazetasi 1906-yil 6-sentabrdan
ʻ
chiqa boshladi va 10-sonida yopildi. Gazetada Fonsurullohbek Xudoyorxonov,
Abdulla Avloniy, aka-uka Komilbek va Karimbek Norbekovlar, Muhammadxon
Podshohujaev kabi yosh taraqqiyparvar kuchlar birlashdi. Siyosiy masalalar bilan
ham faol shug ullanishdi
ʻ 9
.
Gazetaning 6-sonida chop etilgan Behbudiyning «Xayrul umuri avsatuho»
(Ishlarning yaxshisi o rtachasidir) maqolasida Rossiya Evropa davlatlarining
ʻ
qirqga yaqin mamlakatlariga xos umumdemokratik mezonlar nuqtai nazaridan
baholandi, chor hukumatining «idarasi mustaqil» — «samoderjavie» idora tizimi
tanqid qilindi.
9
Z. Abdirashidov, Jadidlar.Mahmudxo ja Behbudiy. T. Yoshlar nashriyoti uyi, 2022.74-b.
ʻ
12

1907-yil 1-dekabrdan Avloniyning «Shuhrat» gazetasi chiqishni boshladi.
Gazetaning tahririyati uning uyida — Sapernaia 35 manzilida joylashgan edi.
Eng mashhur gazetalardan biri «Sadoyi Turkiston» edi. Gazetaning birinchi soni
1914-yil 4-aprelda chiqqan. Rasmiy muharriri Ubaydulloho‘ja Asadulloho‘jayev
(1880–1938) bo lgan. Ziyo Said uning yonida Munavvarqori va Abduraufʻ
Muzaffarzoda yaqin yordam ko rsatganini bildiradi. Gazetaning deyarli har bir
ʻ
sonida Avloniyning she’r yoki maqolalari chop etilgan, «Turon» truppasi bilan
hamkorligi va uning tahririyatdagi o rni yuqori bo lganligi ko rinadi. Obidjon
ʻ ʻ ʻ
Mahmudovning « sadoyi Farg ona» gazetasi « sadoyi Turkiston» bilan bir vaqtda
ʻ
chiqqan. Faollardan biri Ashurali Zohiriy (1885–1937) edi. 1917-yil fevralidan
keyin «Najot» (Munavvarqori), « Sho‘royi Islom» (A. Battol), «Turon»
(Avloniy), «Hurriyat» (Fitrat), «Kengash» (Zaki Validiy), «El bayrogi» (B.
Soliyev, A. Zohiriy), «Ulug Turkiston» (K. Bakir) kabi ko plab gazetalar
ʻ ʻ
chiqqan. Bular orasida ayniqsa «Hurriyat» adabiy kuch-quvvati bilan, « El
bayrogi» esa Turkiston mustaqilligi yo lidagi kurashning erkin sahifasi bo lgan
ʻ ʻ
muxtoriyat g oyalarini ifoda etganligi bilan alohida o rin egallaydi. Oktyabr
ʻ ʻ
to ntarishidan keyin chiqqan «Ishtirokiyun» (1918–1919), «Qizil bayroq»
ʻ
(1920–1921), «Turkiston» (1922–1924), «Mehnatkashlar tovushi» (Samarqand,
1918–1922), «Buxoro axbori» (1920–1922), «Mehnat bayrog i» (1921),
ʻ
«Farg ona» (1921) kabi partiya-sovet matbuoti deb ataladigan o nlab gazetalar
ʻ ʻ
dunyoga keldi 10
.
Turkistonda chiqqan birinchi jurnal «Oyna»dir. «Oyna» Mahmudxo ja
ʻ
Behbudiyning g ayrat va tashabbusi bilan 1913-yil 20-avgustdan 1915-yil 15-
ʻ
iyungacha chiqdi. Jami 68 son, 1720 sahifa. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
Turkiston zaminidagi eng ilg or fikrli ziyolilar ongida shakllangan milliy
ʻ
uyg onish g oyasi ma’rifatchilikda yaqqol namoyon bo ldi. Yangi
ʻ ʻ ʻ
ma’rifatchilikning ilk targ ibotchilari bo lgan jadidlar o z g oyalarining jamiyat
ʻ ʻ ʻ ʻ
hayotida mustahkamlanib, barqaror bo lishi, oxir-oqibatda esa milliy ozodlik va
ʻ
10
N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov. Hamza Hakimzoda Niyoziy. T. “Fan”, 1988- B 236.
13

siyosiy mustaqillik kurashlariga yetaklashi uchun keng ko lamli amaliy faoliyatʻ
olib bordilar. Bu davr Turkistonda ijtimoiy-siyosiy tafakkur rivojida yangi
bosqich edi. Aynan shu bosqichda mahalliy xalqning madaniy-ma’rifiy hayotida
shunchalik ko p o zgarishlar yuz berdiki, bu holatni mubolag asiz Uyg onish
ʻ ʻ ʻ ʻ
(Renessans) davriga qiyoslash mumkin. Jadidlar nazarida teatr, eng avvalo,
«ulug lar maktabi», «ibratxona» bo lib, aynan maktab va matbuot kabi ma’rifat
ʻ ʻ
va ilm olish g oyasini targ ib etishi ko zda tutilgan edi. Ikkinchidan, ma’rifiy va
ʻ ʻ ʻ
ko ngilochar tomoshalar orqali mablag topib, uni maorif va matbuot
ʻ ʻ
ehtiyojlariga sarflash maqsad qilingan edi. Turkistonga tatar, ozarbayjon va rus
sayyor teatr jamoalarining kirib kelishi Yevropa uslubidagi o zbek milliy teatr
ʻ
san’ati tug ilishiga turtki berdi. Turkistonning asr boshlaridagi matbuotida
ʻ
Yevropa uslubidagi teatr san’ati bizda 1913-yilda rasmiy shakllanishidan biroz
oldin boshlanganiga oid dalillar uchraydi. O zbek yangi teatri tarixini maxsus
ʻ
o rgangan B.O. Pestovskiy «Inqilob» jurnalining bir necha sonida chop etilgan
ʻ
katta maqolasida «Qorako l» shahri yaqinidagi bir qishloqda 1909-yilda
ʻ
«O zbek teatri o ynaldi» degan xabar bo lganini qayd etgan. «Turkiston
ʻ ʻ ʻ
viloyatining gazetasi»ning 1910-yil yanvar sonlaridan birida esa: «tez orada
Toshkent shahrida teatr, ya’ni ‘muqallid’ o yini o ynaladigan musulmon jamiyati
ʻ ʻ
(truppasi) ochilar emish.U jamiyat musulmon tilida ‘muqallid’ o ynar ekanlar»
ʻ
degan xabar bosilgan.
Bu xabardan besh-olti kun o tib, yana shu gazetada mahalliy tatar
ʻ
havaskorlari doimiy teatr truppasi tuzganligi haqida ham kichik axborot berilgan.
Ehtimol, avvalgi xabarda «musulmon jamiyati» deyilganida aynan shu tatar
havaskorlari nazarda tutilgandir? Ammo bundan qat’i nazar, o sha jamiyat
ʻ
spektakllari bevosita mahalliy ziyolilar ishtirokida o tgan. Agar «Oyna»
ʻ
jurnalidagi « Ichki xabarlar» deb nomlangan ruknni ko zdan kechirsak, teatr yoki
ʻ
kontsert tomoshalari haqidagi xabarlarda mahalliy havaskorlar tatar teatrchilari
bilan hamkorlikda spektakllar qo yganini, ko pincha milliy pyesalardan so ng
ʻ ʻ ʻ
tatar pyesalari ijro etilganini, har bir spektaklda tatar va o zbek aktyorlari
ʻ
birgalikda ishtirok etganini bilib olamiz.
14

1911-yilda Mahmudxo ja Behbudiy «Padarkush yoki o qimagan bolaningʻ ʻ
holi» nomli «3 pardali 4 manzarali milliy, birinchi fojiaviy» pyesasini yozadi.
Asarni chop ettirishga bo lgan urinishlar ikki yil davomida muvaffaqiyatsiz
ʻ
kechadi. Faqat 1812-yilgi rus-fransuz urushining Borodino jangidagi ruslar
g alabasining 100 yilligi munosabati bilan pyesa Tiflisdagi tsenzuraga yuboriladi
ʻ
va shu orqali nashrga ruxsat olinadi. «Matbuot ishlari Tiflis gubernyasi tsenzori
ruxsati bilan Kavkaz viloyatida sahnaga qo yilishi mumkin» degan 1913-yil 23-
ʻ
martdagi 19940-sonli qaror asosida, asar 1913-yilda Samarqandda alohida kitob
shaklida chop etiladi. «Padarkush» asarining nashrdan chiqishi, to liq ma’noda,
ʻ
milliy teatrning tug ilishini belgiladi. Aynan shu yilning o zida, Samarqandda
ʻ ʻ
Behbudiy, Toshkentda esa Munavvarqori va Abdulla Avloniy rahbarligida asarni
sahnalashtirish ishlari boshlab yuborildi. 1914-yil 27-fevralda Toshkentning
Yangi shahardagi «Kolizey» teatrining 2000 kishilik tomoshaxonasida kechki
soat yettida «musulmon» jamiyati imlodiyasi foydasiga Toshkentlik teatr
havaskorlari o z spektakllarini rasmiy ravishda namoyish eta boshlaydilar
ʻ 11
.
Abdulla Avloniy memorial muzeyida saqlanayotgan «maromnoma» (afisha)ga
ko ra, teatr kechasi uch bo limdan iborat bo lgan:
ʻ ʻ ʻ
1. Mahmudxo ja Behbudiyning «Padarkush» pyesasi asosidagi spektakl.
ʻ
2. Ozarbayjon aktyorlari Aliaskar Askarov, Guluozorkhonim va M. Shaxbalovlar
ijrosida bir pardalik ozarbayjoncha «Xur-xur» kulgi-tomoshasi (S. Muzagoyev
asari).
3. «Milliy o qish va qo shiqlar» bo lib, sakkiz raqamli konsert namoyish etilgan.
ʻ ʻ ʻ
Konsertda Mulla Tuychi hofiz, mashhur raqqosa Qurbonxon, Mulla Ahmadjon
Tura va boshqalar ishtirok etgan. Shundan so ng Abdulla Avloniyning qalamiga
ʻ
mansub «Turkiston faryodi» va «To y» nomli manzumalar jamoaviy tarzda ijro
ʻ
etilgani aytiladi. Maromnoma oxirida butun kecha uchun moliyaviy mas’ul —
Abdulla Ho ja o g li, rejissyor esa — Aliaskar Askarov bo lganligi qayd etiladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
11
G. Zokirova, Ismoil G aspirali va Turkiston. T. “ Sharq “, 2005.143-b.
ʻ
15

«Turon» truppasi 1915-yildan boshlab tarjima asarlari bilan bir qatorda milliy
dramaturgiyamizning yangi-yangi namunalarini muntazam sahnalashtirib bordi.
1915–1916-yillar davomida Abdulla Qodiriyning «Baxtsiz kuyov», Abdulla
Avloniyning «Advokatlik osonmi?», «Pinak», Hoji Muinining «Mazluma xotin»
pyesalari truppa repertuaridan o rin oldi. Aynan shu yillarda milliy sahnaʻ
rejissyorlarimiz ham yetishib chiqdi. Nizomiddin Ho jayev, Abdulla Avloniy,
ʻ
Badridin A’lamov kabi insonlar bu sohaning ilk kashshoflari bo lishdi. Aynan shu
ʻ
yillarda «Turon» truppasi teatr san’atining yana bir yo nalishi — musiqali drama
ʻ
(ba’zi manbalarda «opera» deb ham yuritiladi) teatrining ham asoslarini
shakllantira boshlaydi. Toshkentga Ozarbayjonning mashhur dramatik aktyori,
rejissyor va xonandasi Silkin Ruxulla boshchiligidagi ozarbayjon musiqali teatr
truppasi gastrol uchun tashrif buyuradi. Shu tariqa, qadimiy Turkistonda yangicha
teatr san’ati maydonga keldi, dramaturgiya shakllandi. Teatr va dramaturgiya
jadidchilik harakatining va jadid adabiyotining nihoyatda muhim yo nalishlaridan
ʻ
biri bo lganligi sababli, bu harakatning ma’rifiy, ijtimoiy hamda siyosiy g oyalari
ʻ ʻ
tomon yo naltirildi va shu asosda uyg un holda rivojlandi. Ammo Turkiston
ʻ ʻ
sharoitida teatr san’atining paydo bo lishi oson kechmadi. Turkiston general-
ʻ
gubernatori tomonidan qo yilgan to siqlar — senzura, asar matnining rus tiliga
ʻ ʻ
tarjima qilinishi shartligi, tushgan mablag ning hokimiyat bilan bo lishilishi va
ʻ ʻ
boshqa to siqlar — jadidlar tomonidan katta qiyinchiliklar bilan yengib
ʻ
o tilayotgan edi. Bunga qo shimcha ravishda, ular mutaassib (qattiq dinga
ʻ ʻ
berilgan) ommaning qarshiligiga ham duch keldilar. Masalan, «Padarkush»
spektakliga chiqarilgan afishadagi so zlarni o chirib, uning ustiga kimdir «Otangni
ʻ ʻ
o ldirib ye» degan mazmunda so zlar yozib ketgan edi. Ushbu spektaklni tashkil
ʻ ʻ
qilganlardan biri A. Avloniy masxarabozlikda ayblanib, maktabdan haydaldi.
«Padarkush» spektaklining sahnalashtirilishi hatto jadid maktablari va xayriya
jamiyatlarining ochilishiga ijobiy munosabat bildirgan kishilarning ham
noroziligiga sabab bo ldi. Andijonda Mahmudxo ja Behbudiy asarini
ʻ ʻ
sahnalashtirgan guruh a’zolariga «padarkushlar» degan haqoratli tamg a
ʻ
yopishtirildi.
16

Chor (podsho) ma’murlari esa «jadidlar» bilan «qadimchilar» o rtasidaʻ
boshlangan kurashning yangi bosqichini nafaqat befarqlik bilan tomosha qildilar,
balki bu kurash milliy nizoga aylanishiga umid bog ladilar. Agar tarixiy davrning
ʻ
aynan shunday kurashlardan iborat bo lganini, ilk milliy teatr spektakllarini ko rib,
ʻ ʻ
aynan shu «ibrat maskani»da «o zining go zallik va xunukligini, ayb va
ʻ ʻ
nuqsonlarini ko rib» o zgarishi, tarbiyalanishi, yangi davrga moslashishi kerak
ʻ ʻ
bo lgan xalqning katta qismi teatrni g azab va nafrat bilan qarshi olganini eslasak,
ʻ ʻ
jadidlarning milliy teatrni yaratish yo lidagi faoliyatini tarixiy jasorat deb baholash
ʻ
to g ri bo ladi
ʻ ʻ ʻ 12
.
12
O. Sharafiddinov, D. Alimova, B. Qosimov. Munavvarqori Abdurashidxonov. T. “Ma’naviyat”, 2003. 179-b.
17

II BOB. JADIDCHILIKNING MA’RIFATPARVARLIKDAN SIYOSIY
HARAKATGA AYLANISHI.
2.1. Jadidchilikning siyosiy harakatga aylanishi.
Jadidchilik, ma’rifatparvarlikdan qudratli siyosiy harakatgacha bo lganʻ
murakkab rivojlanish yo lini bosib o tdi. Turkistondagi mustamlaka, uning turli
ʻ ʻ
tanazzulga yuz tutganligi, xalqning og ir iqtisodiy ahvoli, jahondagi taraqqiy etgan
ʻ
mamlakatlardan iqtisodiy jihatdan ortda qolishi, madaniy qoloqlik, ijtimoiy
ongdagi turg unlik — jadidlarni jahon taraqqiyoti tajribasidan foydalangan holda,
ʻ
bu holatdan tezlikda chiqish yo lini izlab topishga undadi. Yig ilib qolgan
ʻ ʻ
muammolarni hal etishda dastlabki yo l sifatida ma’rifatparvarlik harakati yuzaga
ʻ
keldi. Nima uchun masala aynan shunday qo yildi? Sababi, jadidlarning o zlari
ʻ ʻ
talaba yoshlar edi 13
.
Ular ham Sharq, ham G arb madaniyati yutuqlarini o zlashtirishga intildilar,
ʻ ʻ
o qidilar va boshqalarni ham shunga da’vat etdilar. Jadidlar xorijga chiqib, turli
ʻ
mamlakatlardagi madaniyat va ta’lim taraqqiyoti darajasini ko ra oldilar, ularni
ʻ
solishtirdilar va bu zehnli yoshlarda jahon taraqqiyoti yutuqlarini Turkistonga olib
kelish istagi paydo bo ldi. Natijada, jadidlarning diqqat markaziga birinchi
ʻ
bosqichda ta’limni isloh qilish vazifasi qo yildi. Ular bunday islohotlarni o tkazish
ʻ ʻ
zaruratini nafaqat nazariy jihatdan asoslab berdilar, balki yangi usuldagi maktablar,
kutubxonalar, o quv zallari ochib, darsliklar yozib, o z g oyalarini amaliyotda
ʻ ʻ ʻ
amalga oshirishga katta kuch sarfladilar. So nggi ma’lumotlarga ko ra, dastlabki
ʻ ʻ
jadid maktablari 1898-yilda Xo jandda Salohiddin domla, 1899-yilda Toshkentda
ʻ
Mannon qori va shu yili Andijonda Shamsiddin domlalar tomonidan ochilgan.
«Jadidlarning sa’y-harakatlari bilan yangi usuldagi maktablar ochilgandan keyin
ularni moddiy ta’minotida muammolar yuzaga kela boshlaydi. Ushbu masalani hal
etish maqsadida maxsus shirkatlar, xayriya jamiyatlari, matbaa-nashriyot uylari
tashkil etiladi. Xayriya jamiyatlari Vatan va millat ehtiyojlari uchun qilinadigan
ehsonlar evaziga tashkil etilgan bo lib, ular o qituvchilar yoki ta’lim-tarbiya,
ʻ ʻ
13
N. Karimov, Mahmudxo ja Behbudiy. T.2010. 124-b.
ʻ
18

savdo-sotiq, dehqonchilik ishlari jamiyatlari va boshqa shu kabi tuzilmalarni o zʻ
ichiga olgan. Bunday jamiyatlar nafaqat yordamga muhtoj mamlakatlarda, balki
rivojlangan davlatlarda ham xalq, Vatan va ilm-fan manfaatlari yo lida buyuk
ʻ
ishlarni amalga oshirgan. Jadidchilik harakati rahbarlari ham bunday jamiyatlar va
shirkatlar ochishga, jamg armalar tashkil qilishga, ularning faoliyatini Vatan
ʻ
ravnaqi va millat kelajagiga yo naltirish masalasiga katta ahamiyat berganlar.
ʻ
Jamiyatlarni tashkil qilish va ularning faoliyatini zamon talablariga moslashtirish
ishlariga Mahmudxo ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla
ʻ
Avloniy, Sadriddin Ayniy, Abdurauf Fitrat kabi jadidchilik harakati namoyandalari
munosib hissa qo shganlar. Ularning tashabbusi va harakatlari bilan Toshkentda
ʻ
«Turon», Buxoroda «Tarbiyai atfol» (Bolalarni tarbiyalash), Qo qonda esa
ʻ
«G ayrat» kabi xayriya jamiyatlari, o nga yaqin shirkatlar, nashriyotlar va
ʻ ʻ
kutubxonalar tashkil etilgan. Bu tuzilmalarining asosiy vazifasi — yangi usuldagi
maktablar faoliyatini yo lga qo yish, matbuot va nashriyot ishlarini yanada
ʻ ʻ
jonlantirish bo lgan. 1909-yilda Sadriddin Ayniy, Abduvohid Munzim, Ahmadjon
ʻ
Hamdiy, Hamidxo ja Mehriy, Hoji Rofe’ va Mukammal Burhonovlar Buxoroda
ʻ
«Tarbiya atfol» (Bolalar tarbiyasi) nomli jamiyatni tuzganlar va Termiz, Karki,
Yangi Buxoro hamda G ijduvonda 28 ta bo lim (shaxobcha) ochganlar. Garchi
ʻ ʻ
jamiyat nizomida siyosiy masalalar ochiq ifodalanmagan bo lsa-da, uning asosiy
ʻ
maqsadlaridan biri Buxoro amirligining siyosiy tuzumini isloh qilish, davlat
boshqaruviga ilg or fikrli yoshlarni jalb etish va shu yo l bilan siyosiy tizimda
ʻ ʻ
ilg or o zgarishlar qilish edi.
ʻ ʻ
Jamiyatning asosiy vazifasi esa Buxorodagi ta’lim muassasalarini tubdan
isloh qilishdan iborat bo lgan. XX asr boshlarida bu harakat kengayib, tez
ʻ
sur’atlarda rivojlanib ketdi. Milliy ziyolilarning asosini tashkil etuvchi
jadidchilikning ko zga ko ringan vakillari — Munavvarqori Abdurashidxon o g li,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ubaydulla Asadullaxo ja o g li, Abdulla Avloniy, Toshpo lat Norbo g aev
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
(Toshkent), Mahmudxo ja Behbudiy, Hoji Muin Shukrullo, Abdulqodir Shakuri
ʻ
(Samarqand), Sadriddin Ayniy, Fayzulla Xo jaev, Abdurauf Fitrat, Ubaydulla
ʻ
Xo jaev (Buxoro), Ashurali Zohiriy, Po lat So fiyev, Obidjon Mahmudov
ʻ ʻ ʻ
19

(Qo qon), Nosirxonto ra Komolxonto rayev, Is’hoqxon Ibrat (Namangan) kabiʻ ʻ ʻ
shaxslar harakatning yetakchilari bo lgan.Turkiston jadidlarini birlashtirishda
ʻ
«jadidlarning rahbari» deb tan olingan Mahmudxo ja Behbudiyning xizmati
ʻ
beqiyos bo lgan. Jadidlar tarkibining yosh jihatdan g oyat yosh bo lishi natijasida,
ʻ ʻ ʻ
jadidlarning Turkistonning bo lajak davlat tuzilmasi haqidagi dasturlarida,
ʻ
haqiqatdan ham, yoshlarga xos dunyoqarash o z aksini topganiga ishonch hosil
ʻ
qilamiz. 1910-yilda jadidlar safini asosan 13 yoshdan 36 yoshgacha bo lganlar
ʻ
tashkil etgan. Jadidchilikning rahbari Behbudiy o sha paytda 36 yoshda bo lgan
ʻ ʻ
bo lsa, keyinchalik yoshlarning sevimli shoiri bo lib tanilgan Cho lpon endigina 13
ʻ ʻ ʻ
yoshda edi. Ularning hech biri siyosiy tazyiqlar tufayli keksalik yoshiga yetib
yashamagan. Jadidlar mafkurasida hozirgi kunda jamiyatni tashvishga solayotgan
masalalar — dinning insonning ma’naviy kamolotidagi o rnini to g ri tushunish,
ʻ ʻ ʻ
bozorni shakllantirish jarayonlarini faollashtirish, taraqqiyparvar-demokratik
institutlarni yaratish, mamlakatda o ziga xos milliy rivojlanishni shakllantirish kabi
ʻ
tarixiy vazifalar jamlangan edi. Bu vazifalarni amalga oshirish uchun muhim
shartlar bo lib, islom tushunchasini yangilash, uni mutassiblikdan tozalash, fan
ʻ
yutuqlari va ilg or texnologiyalarni egallash muammolarini hal etish kerak edi.
ʻ
Ammo bu g oyalar jadidlar islomning butun ta’limotini qayta yozishga intilganlar,
ʻ
degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Sababi ular o z faoliyatlarida Qur’onni ham,
ʻ
umuman, butun islom ta’limotini ham to g ri izohlashga intilganlar.
ʻ ʻ
Ular o z asarlarida (masalan, A. Fitratning «Hind sayyohi qissasi» , M.
ʻ
Behbudiyning «Mutasari tarixi islom» (Islomning qisqacha tarixi) ayrim
ruhoniylarning o z manfaatlari yo lida islom mohiyatini buzib ko rsatganliklarini
ʻ ʻ ʻ
tan oladilar va dinni siyosiy maqsadlarda ishlatishning qanchalik og ir oqibatlarga
ʻ
olib kelishini ko rsatib beradilar. Jadidlar islomning taraqqiyparvar rolini
ʻ
tushuntirish bilan birga ta’lim, iqtisod, madaniyat va umuman jamiyat hayotining
barcha sohalarini isloh qilish zaruratini tushuntirishga intilganlar. Qur’on va uning
tafsirini juda yaxshi bilgan Mahmudxo ja Behbudiy o z maqolalaridan birida
ʻ ʻ
Qur’on oyatlari va hadislardan misollar keltirish orqali islom xalq ta’limi va
barcha fanlarga, jumladan tarix faniga qanchalik katta ahamiyat berganligini
20

isbotlab bergan. U islom tarixini bilmasligi sababli ko pincha noqulay vaziyatgaʻ
tushib qoladigan din peshvolarini tanqid qiladi. Ular hech qachon milliy doirada
cheklanib qolmaganlar va ularning g arb sivilizatsiyasi tomon intilishlarini
ʻ
tushunish mumkin. O sha paytda g arb, texnologiya va ishlab chiqarish darajasi
ʻ ʻ
jihatidan Sharqqa nisbatan ancha oldinga chiqib ketgan edi. Jadidlar o zlarining
ʻ
kelajakdagi davlat tuzumini barcha millatlarning birligi asosida tasavvur qilishardi.
Bu haqda Behbudiy shunday degandi:
«Biz joriy etgan qonunlar yahudiylarning ham, nasroniylarning ham,
musulmonlarning ham va umuman, barchaning manfaatlarini himoya qilishi kerak.
Agar biz, Turkiston musulmonlari, birgalikda islohotlar o tkazishni istasak,
ʻ
bizning ziyolilar, ma’rifatparvarlar, boylar, ruhoniylar va olimlar millat va Vatan
farovonligiga xizmat qilishlari kerak. Agar bizni mustamlakachilik qonunlari bilan
boshqarayotgan bo lsalar, buning sababi, avvalo, o zimizning noittifoqligimizdir.
ʻ ʻ
Jadidlarning xalqaro aloqalari juda keng qamrovli bo lgan. Ular Rossiya, Turkiya,
ʻ
Misr va boshqa mamlakatlardagi jadidchilik oqimlaridan xabardor bo lganlar.
ʻ
O zaro safarlar, muloqotlar orqali tajriba almashganlar. 1905-1906 yillardagi
ʻ
Rossiyadagi inqilobiy harakatlar Turkistonga ham o z ta’sirini ko rsatdi.
ʻ ʻ
Progressiv kuchlar birlashib, jadidlar ma’rifatchilik faoliyatini jadallashtirdilar. Bu
nafaqat maktablarda, balki jonli matbuot faoliyatida, jumladan, ko plab
ʻ
gazetalarning paydo bo lishida ham ko rindi. Masalan, 1906 yilda Ismoil Obidov
ʻ ʻ
muharrirligida «Taraqqiy», shu yili Munavvarqori muharrirligida «Xurshid»,
1907-1908 yillarda Abdulla Avloniy muharrirligida «Shuhrat», Ahmadjon
Bektemirov muharrirligida «Osiyo» gazetasi chop etildi. Shu bilan birga yana bir
Jadidlarning siyosiy qarashlarida 1913- yilda «Turkiston ovozi « va «Golos
Turkestana» gazetalarida ko‘tarilgan uch masala ham muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi.
1). Sibir temir yo‘lidan to Afg oniston va Erongacha bo lgan joyda yashayotgan
ʻ ʻ
butun yerli xalqlar bilan ruslar orasida huquq va soliqlar borasida tenglikning
vujudga keltirish.
21

2). Ko‘chmanchi hayot kechiruvchi musulmonlarga qishloq va shaharlardan joylar
bo‘lib berilgunga qadar ko‘chib kelayotgan ruslarga yer bermaslik.
3). Zamonaviy ma’rifatni tarqatish.
Jadidlar Rossiyadagi siyosiy jarayonlarni diqqat bilan kuzatib bordilar, paydo
bo layotgan rus siyosiy partiyalarining dasturlarini o rgandilar. Lekin milliyʻ ʻ
mentalitetning o ziga xos xususiyati bo lgan o zbek xalqining muloyimlikka,
ʻ ʻ ʻ
sabrlilikka moyilligidan kelib chiqib, ular tinch yo l bilan, jamoatchilikning
ʻ
murojaatlari, Davlat Dumasidagi ommaviy bahslar va boshqa qonuniy vositalar
orqali podsho hokimiyatidan o z maqsadlarini amalga oshirish yo lida tomon
ʻ ʻ
berishga intildilar. Ammo chorizm ma’muriyati Davlat Dumasida turkistonlik
vakil bo lishini taqiqladi. Bu, bir tomondan, xalqning huquqlari va qadr-qimmatini
ʻ
poymol qilish bo lsa, ikkinchi tomondan, ularning siyosiy ongining o sishi Rossiya
ʻ ʻ
imperiyasi davlatchiligi uchun xavf tug dirardi. Shunday vaziyatda jadidlar,
ʻ
Mahmudxo ja Behbudiyning 1906 yil 11 oktabrda «Xurshid» gazetasida chop
ʻ
etilgan maqolasidagi fikrga amal qilib, ya’ni birlashib yagona musulmon
partiyasini tuzish va Butunrossiya musulmonlari ittifoqi tarkibiga kirish zarurati
haqida qarorga kelishdi. Shu bilan ular Rossiyadagi barcha turkiy xalqlar orasidagi
progressiv kuchlarga tayanshga intildilar. Ushbu maqolasida Behbudiy sotsial-
demokratlar partiyasiga nisbatan o zining salbiy munosabatini bildirdi. U bu
ʻ
partiyaning dasturini musulmonlar hayoti normalariga mos kelmaydigan xayoliy
(utopik) deb hisoblagan. Jadidchilik Stolipin reaksiyasidan so ng yashirin tusga
ʻ
o tdi.Chonancha, Toshkent politsiya departamentiga yetkazilishicha, mana
ʻ
shunday guruhlardan birini o qituvchi Ahmadjonov boshqargan va u, asosan,
ʻ
milliy ziyolilar hamda o quvchi yoshlar vakillaridan tashkil topgan. Qo qondagi
ʻ ʻ
maxfiy guruh 50 kishidan iborat bo lgan. Andijondagi jadidlarning yashirin
ʻ
tashkiloti «Taraqqiyparvar» deb atalib, maxfiy ishlar bo yicha politsiya
ʻ
bo limining ma’lumotlariga ko ra, uning rahbarlaridan biri Ubaydulla Xo jaev
ʻ ʻ ʻ
bo lgan. Shuningdek, podsho ayg oqchilari 1909-1916 yillar davomida mudarris
ʻ ʻ
va maktab o qituvchilarining o lkanini boshqarishda islohotlar o tkazish kerakligi
ʻ ʻ ʻ
haqida targ ibotlar olib borayotganliklarini bir necha marotaba hukumatga
ʻ
22

yetkazganlar. Markaziy Osiyo jadidchiligiga Turkiya va 1905-1911 yillardagi
Eron inqiloblari sezilarli ta’sir ko rsatdi. Bu mamlakatlardagi milliy ziyolilarʻ
vakillari monarx hokimiyatining konstitutsion doirada cheklanishiga, milliy
burjuaziyaning iqtisodiy kuchini mustahkamlash uchun shart-sharoitlarni
yaratishga erishishni o z oldilariga maqsad qilib qo yganlar. Biroq ularning
ʻ ʻ
tajribalari Turkiston jadidlari tomonidan mexanik tarzda ko chirilib olinmadi. Ular
ʻ
Sharq va Yevropa mamlakatlarining mustamlakachilikka qarshi kurash hamda
demokratik harakat amaliyotidan o lka sharoitlariga mos keluvchilarini tanlab
ʻ
oldilar, sharoitga to g ri kelmaydiganlaridan voz kechdilar yoki biroz o zgartirib
ʻ ʻ ʻ
qabul qildilar. Rossiya Fevral demokratik inqilobi arafasida, Turkiston jadidchiligi
yetuk siyosiy harakatga aylandi. Agar birinchi jahon urushidan keyin jadidlar
parlamenter monarxiya uchun kurashgan bo lsalar, Fevral inqilobidan keyin
ʻ
Turkiston jadidlarining «taraqqiyparvarlar» oqimini tashkil qilgan radikal qismi
ancha keng qamrovli, bir qator siyosiy talablarni ilgari surdilar. Ular qatoriga
mahalliy aholi huquqlarini kengaytirish uchun, o lkani boshqarish yuzasidan asosli
ʻ
islohotlar o tkazish, o lkaga Davlat Dumasidan aholi soniga qarab o rin berish,
ʻ ʻ ʻ
asosiy demokratik erkinliklarni, avvalo, milliy matbuot erkinligini ta’minlash,
chorizmni konstitutsion tuzum bilan almashtirish kabi talablar kirardi. Rossiyadagi
Fevral demokratik inqilobi natijasida Rossiyada yangi davlat tuzumi o rnatilgach,
ʻ
federativ davlat shaklida muxtoriyat olishga umid bog lagan jadidlarni ruhlantirib
ʻ
yubordi. Ayni paytda, milliy siyosiy partiyalar va tashkilotlar jumladan, jadidlar
tomonidan «Sho roi Islomiya», «Ittifoq» kabi bir qator tashkilotlar tuzildi. Bu
ʻ
paytga kelganda jadidlar mahalliy aholi ijtimoiy tarkibining turli qatlamlarini o z
ʻ
ortlaridan ergashtira oldilar, ularning ongida musulmonlar birligini
mustahkamlash, jipslashtirish tuyg usini uyg otdilar. Ammo ular tez orada
ʻ ʻ
tushundilarki, Rossiyadagi Muvaqqat hukumat ham, uning Turkistondagi
Muvaqqat Qo mitasi ham o lkada avvalgidek mustamlakachilik siyosatini davom
ʻ ʻ
ettirish yo lini tutmoqda.Chunonchi, bu siyosat Ta’sis majlisini chaqirishga
ʻ
tayyorgarlik jarayonida yaqqol namoyon bo ldi.Shu vaqtdan boshlab jadidlar
ʻ
uchun mustaqillik va muxtoriyat masalasi hayot yoki mamot muammosiga aylandi
23

va keskin siyosiy kurashlar boshlandi. Ular hukumatning mustamlakachilik
siyosatini keskin tanqid ostiga oldilar va Turkistonning Rossiya Demokratik
Federativ Respublikasi tarkibida milliy-hududiy muxtoriyatga erishish uchun
astoydil harakat qilishga kirishdilar. Jadidlarning dasturiy hujjatlarida e’tibor
milliy-hududiy muxtoriyatning asosiy tamoyillarini amalga oshirish
mexanizmlariga — Turkiston Federativ Respublikasi imkoniyatlariga oid
masalalar bo yicha qonunlar chiqarishni amalga oshirish uchun chaqirilganʻ
mustaqil vakolatli o lka hokimiyatining oliy organlari, boshqaruvi va sud tizimi
ʻ
mexanizmlarini ishlab chiqish, o z davlat tuzilishini barpo etishga qaratilgan edi.
ʻ
Boshqaruvning asosi sifatida respublika shakli tanlab olindi. Demokratik huquq va
erkinliklar berilgan hamda konstitutsiyaviy jihatdan kafolatlanishi lozim bo lgan
ʻ
demokratik jamiyatni shakllantirish — ustuvor maqsad qilib belgilandi. Turkiston
jadidlari davlat mustaqilligi haqidagi o z g oyalarini hayotga tatbiq etishni
ʻ ʻ
mamlakatdagi turli ijtimoiy kuchlar o rtasida tinchlik va kelishuv, demokratik
ʻ
asosda shakllantirilgan Rossiya Ta’sis majlisini chaqirish bilan bog laganliklari
ʻ
ham e’tiborga loyiqdir. O sha paytda, jadidlarning taraqqiyparvar namoyandalari
ʻ
«Sho roi Islomiya», konservativ qismi esa «Sho roi Ulamo» tashkilotlariga
ʻ ʻ
ajralib ketgan edilar. Ammo Ta’sis majlisida o rin olish masalasining muhimligini
ʻ
anglash bu ikki jadidchilik oqimining qo shilishiga va «Turk Odami Markaziyati»
ʻ
nomi bilan atalgan yagona Turkiston Federalistlari partiyasining tashkil etilishiga
olib keldi 14
.
Biroq, Turkistondagi Oktyabr voqealari va bolsheviklarning hokimiyatni
egallashi ularga o z maqsadlarini oxirigacha amalga oshirishga imkon bermadi.
ʻ
Shunga qaramay, ular yangi bolshevik hokimiyatining «Millatlarning o z taqdirini
ʻ
o zi belgilashi to g risida»gi deklaratsiyasida ko rsatilgan huquqlaridan
ʻ ʻ ʻ ʻ
foydalanib, markazi Qo qonda joylashgan va «Turkiston muxtoriyati» deb atalgan
ʻ
mustaqil muxtor respublikani e’lon qildilar.
14
Alimova. D. ,,Jadidchilik fenomeni» - Toshkent: 2022. 58-b.
24

Uch oygina yashagan bu muxtor respublikaning tarixi, uning fojiali yakuni,
jadidlarning ta’qibga uchrashi va nihoyat 1937–1938 yillarda butunlay yo qʻ
qilinishi — tarixning qonli sahifalaridandir.
Jadidchilik o zidagi qaysi belgilari bilan favqulodda hodisa edi? Uning fenomeni
ʻ
nimada? Ularning jamiyatdagi inqiroz va mutaassiblikni shu darajada aniq
ko rishlari, diniy, huquqiy va axloqiy normalarga amaliy yondashuvlari nimaning
ʻ
evaziga yuzaga keldi? Birinchidan, uning noyobligi (fenomeni) avvalo, unda
nihoyatda yuqori darajadagi aql-idrokka ega, ham Sharq, ham Yevropa
madaniyatiga xos bilimlarga ega bo lgan ziyolilar jamlanganligi bilan belgilanadi.
ʻ
Xulosa qilib aytadigan bo lsak jadidchilikning qisqacha tarixi shundan iborat.
ʻ
2.2. Turkiston muxtoriyati - jadidchilik harakati natijasi va oqibatlari.
1917 yilda Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida eng muhim
masalalaridan biri, bu Turkistonda yangi boshqaruv usulidagi davlatchilikni tashkil
etish edi. O‘sha tarixiy shart-sharoitlarda milliy davlatchilikka ega bo‘lish g’oyasi
turli tashkilot va partiyalarning o‘zaro kurashida asosiy qurolga aylangan edi.
Jadidlarning intilishlari Turkistonda federatsiya asosida milliy-demokratik
davlatchilikni barpo etishga qaratilgan edi. Jadidlarning muxtoriyat (avtonomiya),
davlatchilik to‘g’risidagi g’oyalari o‘sha paytdagi Rossiyada mavjud siyosiy-
ijtimoiy va inqilobiy ahvol bilan bog’liq holda shakllanib kelgan edi. Ular
mustamlaka xalqlarning Rossiyadan butunlay mustaqil bo‘lib chiqib ketishlarini
hali kun tartibiga qo‘ya olmagan edilar. Chunki Rossiyadek qudratli imperiya
changalidan asta-sekinlik bilan, oqilona va nozik siyosat yuritish orqali butunlay
mustaqillikka erishish mumkin deb hisoblagan edilar.Biroq jadidlarning davlat
tizimi haqidagi qarashlarining hayotda amalga oshmay qolishiga, bolsheviklarning
hokimiyatni zo‘ravonlik bilan egallashlari to‘siq bo‘ldi.
Turkiston bolsheviklari va so‘l eserlar musulmon aholining o‘lkani
boshqarishga bo‘lgan huquqini inkor qilib, hokimiyat to‘g’risidagi masalani
kelishib hal qilish imkoniyatini yo‘qqa chiqardilar va shu bilan o‘lka siyosiy
hayotidagi kuchlarning kelgusida muholif turib qolishini oldindan muqarrar qilib
qo‘ydilar.
25

Toshkentdagi Sovet komissariati Turkiston musulmonlari vakolatli s’ezdining
mamlakatni idora etishni yerli xalq qo‘liga topshirish haqidagi qarorini rad
etgandan keyin va noyabrda Toshkentda chaqirilgan Sovet s’ezdi inqilobiy
qo‘mitasida Turkiston yerli aholi vakillari kirishini istamaganidan keyin,
Markaziy Sho‘royi Islomiyа tashkiloti milliy masalani hal etishga, mustaqil
harakatni boshlashga majbur bo‘ldi. Biroq Toshkentda mustahkam joylashib olgan
Sovet komissariati qizil qo‘shin kuchiga tayangan holda, Milliy markaz deb
hisoblangan (Markaziy Shuroyi Islomiyа) harakatiga to‘sqinlik qildi. Shundan
keyin Milliy Markaz o‘z harakatini Qo‘qondan yuritib davom ettirishga qaror qildi.
26-noyabrdan Qo‘qon shahrida o‘lka musulmonlarining g’ayrioddiy (favqulodda)
s’ezdi ish boshladi. Unda o‘lkaning barcha mintaqalari va ko‘pgina jamoat
tashkilotlaridan 200 nafardan ortiq vakil hozir bo‘ldi. Kun tartibiga o‘lkani
boshqarish shakli, Turkiston Markaziy Musulmonlar Idorasini qayta saylash,
Turkiston Ta’sis majlisi, militsiya, moliya va boshqa masalalar qo‘yildi.Mandat
komissiyasining a’zosi T. Norbutabekov qatnashchilarni vakillar tarkibi bilan
tanishtirdi. Bu paytda s’ezdda Farg’onadan -100, Sirdaryodan - 22, Samarqanddan
- 21, Buxorodan - 4 va Kaspiy ortidan - 1 vakil qatnashayotgan edi.
Viloyat vakillaridan tashqari s’ezdda, shuningdek, Shuroyi Islomiyа,
Sho‘royi Ulamo, musulmon harbiylari shurosi, o‘lka yahudiylari jamiyati (Paoley
Sion), shuningdek, mahalliy yahudiylar vakillari qatnashdi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘z chiqishida syezdning huquqiy jihatdan
qonuniyligi haqida shunday degan edi: S’ezd qarorlari shuning uchun ham katta
mavqega sazovorki, unda Turkistonning avrupolik aholisi vakillari ham
qatnashmoqda. Mahmudxo ja Behbudiyning ta’kidlashicha, hay’atni ham shundayʻ
tuzish kerakki, unga turli musulmon guruhlari bilan birga rus, yahudiy va boshqa
xalqlarning vakillari kiritilsin. Vakillar uni qo‘llab-quvvatlaydi. Andijon vakillari
shu fikrga qo‘shiladi, undan so‘ng so‘zga chiqqan qo‘qonlik vakil O. Mahmudov
ham «Hay’atni saylashda viloyatlar bo‘yicha emas, balki alohida diniy qarashlar va
milliy guruhlarni hisobga olgan holda, ya’ni bilimdon, o‘quvli va g’ayratli
26

kishilarni tanlab olish kerak» deydi. Muhokamadan so‘ng 13 kishidan iborat hay’at
saylashga kelishib olindi. Ochiq ovoz bilan quyidagi tartibda hay’at saylandi:
M. Cho‘qayev, U. Xo‘jayev, Yo. Aghayev, S. Akaev, S. Gertsfeld, O. Mahmudov,
A. Urazaev, I. Shoahmedov, Kishchinboyev, Kamol Qozi, Abdul Badin, Tilliyev,
Karimboev. S’ezdning uch kunlik faoliyati mobaynida vakillar Turkistonning
bo‘lajak siyosiy tuzumi to‘g’risida qat’iy bir fikrga kelishdi. Deyarli yakdil ovoz
bilan (ikki kishi qarshi) 1917 yil 27 noyabr kuni kechasi soat 12:00 da qabul
etilgan qarorda, jumladan, shunday deyiladi Turkistonda yashab turgan turli
millatga mansub aholi Rossiya inqilobi da’vat etgan xalqlarning o‘z huquqlarini
o‘zlari belgilash xususidagi irodasini namoyon etib, Turkistonni Federativ Rossiya
Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon qiladi, shu bilan birga
muxtoriyatning qaror topish shakllarini Ta’sis Majlisiga havola etadi. Shundan
keyin s’ezd: Turkistonda yashab turgan milliy ozchilik aholi huquqlarining
muttasil himoya qilinishini tantanali ravishda e’lon qiladi. 28 noyabrda tashkil
topayotgan mazkur davlatning nomi aniqlanib, Turkiston Muxtoriyati deb
ataladigan bo‘ldi.
Hokimiyat tarkibi esa quyidagicha shakllanishi lozim edi: Ta’sis s’ezdi
chaqirilgunga qadar, hokimiyat vaqtincha Turkiston Muvaqqat Kengashi va
Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi qo‘lida bo‘ladi. Muvaqqat Kengash a’zolaridan
hukumat tuzilishi kerak edi. Uning tarkibiga esa 12 kishi taklif etildi. Xalq
Majlisida belgilangan 54 o‘rinning 18 o‘rni o‘lkadagi turli yevropalik tashkilotlar
vakillari uchun ajratildi. Bu esa uchdan bir o‘rin yevropalik aholi vakillariga
tegishini bildirar edi 15
.
Demokratik ruhdagi milliy ziyolilar s’ezdda qabul qilingan dasturiy
hujjatlarga o‘ziga xosligi bilan ajralib turgan demokratik g’oyalarni kiritishdi.
Ammo s’ezdda turli siyosiy guruhlarning bir fikrga kelishi juda qiyin kechdi.
15
Alimova. D. ,,Jadidchilik fenomeni» - Toshkent: 2022. 67-b.
27

Matbuotning guvohlik berishicha, s’ezd keskin tortishuvlar bilan o‘tgan.
Hatto Sherali Lapin boshchiligidagi ulamolar vakillari haydab chiqarilgan.
Umuman, kurash ulamolar bilan radikal unsurlar o‘rtasida borayotgan edi.
Biroq, o‘zaro kelishuvlardan so‘ng bir to‘xtamga kelinib, Sherali Lapin
boshchiligidagi ulamolar s’ezdga qaytarildi. Nihoyat, syezd ishtirokchilari o‘zaro
bahslarga chek qo‘yib, siyosiy guruhbozlikni to‘xtatdilar. Syezdda Muvakkat
hukumat tarkib topgani buning aniq dalilidir. Unga quyidagi kishilar kiritilgan edi:
1. Muhammadjon Tinishlaev — bosh vazir, ichki ishlar vaziri, 2-chi chaqiriq
davlat dumasi a’zosi, Turkiston Muvakkat hukumat komiteti a’zosi, muhandis.
2. Islom Sulton o‘g’li Shoahmedov (Shagiakhmedov) — bosh vazir o‘rinbosari,
Butunrossiya Musulmonlar Kengashi markaziy komiteti a’zosi, huquqshunos.
3. Mustafo Chukaev — Turkiston Musulmonlar Kengashi markaziy komiteti raisi,
huquqshunos.
4. Ubaydulla Xo‘jaev — harbiy vazir, Butunrossiya Musulmonlar Kengashi
markaziy komiteti a’zosi, huquqshunos.
5. Yorati Agaev — yer va suv boyliklari vaziri, agronom.
6. Obidjon Mahmudov — oziq-ovqat vaziri, Qo‘qon shahar dumasi raisi
o‘rinbosari, jamoat arbobi.
7. Abdurahmon Urazaev — ichki ishlar vazirining o‘rinbosari, huquqshunos.
8. Solomon Abramovich Gertsfeld — moliya vaziri, huquqshunos.
Shu o‘rinda muvaqqat hukumat tarkibiga nega 12 emas, balki 8 kishi kirdi, degan
savol tug’iladi. Chunki yana 4 kishi — Evropolik aholi vakillari ichidan nomzodlar
ko‘rsatilgach, qayd etilishi ko‘zda tutildi. Bir necha kunlik bahslardan so‘ng, syezd
1917 yil noyabr oyida Umummusulmon syezdi tomonidan tuzilgan Turkiston
Muxtoriyati Vaqtinchalik Hukumatini qo‘llab-quvvatlashga hamda uning tarkibiga
Musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlari syezdi vakillarini kiritishga qaror
qildi. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki, o‘sha kunlarda syezdda Vladimir Ilich
Lenin huzuriga maxsus vakillar yuborish masalasi ham muhokama qilindi. Chunki
Sovet hokimiyati rahbari shaxsan o‘zi turkistonliklarga muxtoriyat qanday shaklda
bo‘lishi kerakligini tushuntirib berishiga umid qilingan edi.
28

Biroq syezd o‘zining yakuniy qaroriga ko‘ra, Petrogradga Xalq
Komissarlari Sovetiga telegramma yuborishga qaror qildi. 1917 yil 27 dekabr kuni
yuborilgan telegrammada quyidagicha deyilgan: Xalq Komissarlari Soveti e’lon
qilgan shiorlar Turkistonda amaliyotga joriy etilmoqda. Butun Turkiston xalqi ikki
syezdda Turkiston Muxtoriyatini bir ovozdan e’lon qildi va Turkiston Ta’sis
majlisiga — mamlakatni boshqarishning yakuniy shaklini belgilash taklifi berildi.
Barcha shahar va qishloqlardagi turli tashkilotlar namoyish va qarorlari orqali
Muxtoriyat e’lon qilinishiga qo‘shilmoqda. Saylangan Xalq Sovetida ruslar va
yevropaliklar shahar va qishloq aholisining bor-yo‘g’i 2 foizini tashkil qilsa-da, biz
ularga 33 foiz o‘rin ajratdik. Xalqlar o‘rtasida urushga chek qo‘yilishi, anneksiya
va kontributsiyasiz sulx tuzilishiga bir ovozdan qo‘shilamiz. Musulmon
proletariatining favqulodda syezdi Xalq Komissarlari Soveti tomonidan Turkiston
Muxtoriyatining mustahkamlanishi uchun haqiqiy chora-tadbirlar ko‘riladi, shu
bilan xalqlarning o‘z huquqlarini o‘zlari belgilash to‘g’risidagi shior qat’iyligi va
bunga chin dildan intilayotganligini namoyon etadi, deb ishonadi. Turkiston
musulmon ishchi, askar va dehqon deputatlarining I favqulodda syezdi tomonidan
qabul qilingan qaror haqida ma’lumot bera turib, sizlardan Rossiya Demokratik
Respublikasining oliy hokimiyati sifatida Toshkent Xalq Komissarlari Sovetiga
hokimiyatni Turkiston Muvaqqat Hukumatiga topshirish to‘g’risida farmoyish
berishingizni so‘raymiz. Bu bilan siz Turkistonni juda katta falokatga olib keluvchi
anarxiya va qo‘shhokimiyatchilikdan qutqargan bo‘lur edingiz.
Muxtoriyatchilarning e’tirof (tan olinishi) haqidagi talablarini Butunrossiya
Musulmonlari Milliy Sho‘rosi qo‘llab-quvvatladi. Sovet hukumatida millatlar
ishlari bo‘yicha komissar bo‘lgan I.V. Stalin 1918 yil 5 yanvarda bu talab xatiga
Qo‘qondagi Turkiston hukumati berilgan javobida: Toshkentdagi Sovet
komissariatini yo‘qotish haqida Petrogradga murojaat qilishning ehtiyoji yo‘q.
Agar komissariatni istamasangiz, uni kuch bilan yo‘qota olasiz, — deb yozdi.
Stalin Turkiston Muxtoriyatining qo‘lida kuch yo‘qligini yaxshi bilar edi.
Toshkentdagi Sovet hukumat esa Turkiston Muxtoriyati hukumatini o‘zi uchun
xavfli deb bildi va qanday bo‘lmasin, uni yo‘qotishga tayyorgarlikni
29

boshladi.Toshkentdagi Sovet hokimiyati vakillari Qo‘qondagi voqealarni faqat
diqqat bilan kuzatibgina qolmay, balki uning rivojiga o‘z ta’sirini o‘tkazishga urina
boshladi. Jumladan, Sovet komissari, bolshevik P.G. Poltoratskiy shu syezdga
so‘zga chiqib, Turkiston viloyati Sovetlarining kelgusi syezdi haqida ma’lumot
berar ekan, unda Turkiston Muxtoriyati masalasi ko‘rib chiqilishini ma’lum qiladi
va o‘z fikrini shunday davom ettiradi: Biz kambag’allar muxtoriyatiga qarshi
emasmiz, ammo biz boylarning muxtoriyatiga qarshimiz. Biz muxtoriyat uchun
kurashar ekanmiz, burjua qo‘lidagi hokimiyatni o‘zimiz uchun tortib olganimiz
yo‘q — biz uni ishchi sinfi va kambag’allar uchun tortib oldik.
Biz hokimiyatni rus burjuaziyasi qo‘lidan olib, uni musulmon
burjuaziyasiga topshirish uchun olganimiz yo‘q. Hokimiyatni biz Ishchi va Soldat
Deputatlari Soveti uchun oldik. Biz musulmon mehnatkashlarini o‘z tarafimizga
qo‘shilishlari uchun ishladik va ishlayveramiz. Shu o‘rinda yana bir muhim
masalaga to‘xtalib o‘tish kerak. Bu — o‘lka Sovet Xalq Komissariyatining
Turkiston Muxtoriyatiga munosabati. O‘lkaning Sovet organlari Muxtoriyatning
Muvaqqat Hukumatini tan olmasliklarini ilk kunlardanoq ma’lum qildilar va bu
hukumatga aksilinqilobiy, millatchi, burjua hukumati degan baho berdilar. O‘sha
kunlarda «Nasha Gazeta» musulmonlarning ko‘p ming kishilik mitingi haqida
xabar berib, qabul qilingan qarorda yig’ilganlar soxta Muvaqqat Hukumatni tan
olmaydilar, deya e’lon qilganlari haqida tuhmatli so‘zlarni yozadi. Bu gazeta
Muxtoriyatga qarshi chiqqan ba’zi musulmon ishchilari vakillarining xatlarini chop
etishni uyushtiradi va ularni barcha musulmon mehnatkashlarining fikri sifatida
ko‘rsatishga urinadi. Vaziyat muxtoriyatchilar foydasiga o‘zgarayotganini sezgan
bolsheviklar Muxtoriyatning, shuningdek, uni qo‘llab-quvvatlagan kishilarning
shaxsiy hisoblaridagi barcha mablag’ni musodara qilish to‘g’risida qaror chiqardi.
29 dekabrda esa butun o‘lka bo‘ylab qamal holati e’lon qilindi. Toshkent Soveti va
boshqa joylardan Qo‘qon Sovetiga tinimsiz ravishda harbiy yordam yuborila
boshlandi. Muxtoriyatchilar bilan bolsheviklar o‘rtasidagi kurash tobora keskin va
uzluksiz tus ola boshladi. Toshkent Soveti muxtor hukumatni yakkalab, uning
imkoniyatlarini cheklab qo‘yishga qaratilgan bir necha tadbirlarni amalga oshiradi.
30

Jumladan, Toshkent shahar dumasini tarqatib yuboradi, «Turkestanskiy Vestnik»
gazetasini yopadi va hokazo. Bu harakatlar esa, o‘z navbatida, ularning bir-biriga
qarshi kurashini yanada kuchaytirdi. Ikkala hokimiyat o‘rtasidagi munosabatlar
jiddiylashib borib, ziddiyatli shaklga kira boshladi. Jumladan, turkistonlik
bolsheviklar rahbarlaridan biri I.O. Tobolin 1918 yilning 19–26 yanvar kunlari
bo‘lib o‘tgan Turkiston o‘lkasi Sovetlarining IV o‘lka syezdidagi nutqida shunday
deydi: Biz nafaqat Rossiya haqida, balki mehnatkashlar haqida, proletariat sinfi
haqida qayg’urayapmiz. Agar xalq xohish-irodasi bu o‘lkaning Rossiyadan ajralib
chiqishini referendum orqali hal qilishni istasa, uning ajralib chiqish huquqini
saqlab qolamiz. Biroq Turkiston o‘lkasining IV Sovetlar syezdi Turkiston
Muxtoriyati hukumatini va uning a’zolarini qonundan tashqari holatda deb
hisobladi, hattoki, ularning rahbarlarini qamoqqa olishga ham qaror qildi.
Qo‘qonda esa ish qizg’in davom etardi. Xalq Majlisi tomonidan tasdiqlangan
Asosiy Qonunlar loyihasi tayyorlandi, shuningdek, o‘zbek, qozoq va rus tillarida
bir nechta ommaviy nashrlar chop etila boshlandi. «El Bayrog’i», «Svobodnyy
Turkestan» va 1917 yil 13 dekabrda rus tilida chiqa boshlagan «Izvestiya
Vremennogo Pravitel’stva Avtonomnogo Turkestana» (Avtonom Turkiston
Muvaqqat Hukumatining Axborotnomasi) shular jumlasidandir. Obidjon
Mahmudovning bosmaxonasi ham Muxtoriyat hukumatining hisobiga
o‘tkazildi.Hukumat xarajatlari uchun yirik mablag’lar zarur edi. Yirik sarmoyador
Potelyaxovning so‘ziga ko‘ra, yahudiylar yarim million so‘m bergan. Bundan
tashqari, Namangan va Andijon banklari 500 000 so‘mdan pul ajratgan. «Ulug’
Turkiston» gazetasi xabar berishicha, bunga erishish oson bo‘lmagan. M.
Cho‘qayev bu shaharlarga maxsus kelib, milliy zaemni sotib olish targ’ibotini olib
borgan. Va, nihoyat, bolsheviklar hukumati Turkiston banklaridagi pullarni
musodara eta boshlagach, xususiy bank egalari o‘z pullarini Muvaqqat Hukumatga
berish va zayom sotib olish haqida o‘ylay boshlashgan. Ana o‘sha paytda «Ulug’
Turkiston Milliy Banki»ni tashkil etish loyihasi yuzaga kelgan. Hukumatning
moliyaviy jihatdan qiynalayotganligi yana bir holatda yaqqol ko‘zga tashlanadi.
31

Jumladan, «Birlik tug’i» gazetasini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash uchun 5000
so‘m, «Svobodnyy Turkestan» uchun esa 50 000 so‘m sarflangan 16
.
Qo‘shin ta’minoti uchun ham ko‘p mablag’ ketgan. «Ulug’ Turkiston»ning
yozishicha, yanvar oyining boshlarida askarlar soni 1000 kishini tashkil etgan.
Aynan shu oyda harbiy vazir Ubaydulla Ho‘jayev rahbarligida harbiy ko‘rik
o‘tkazilgan, shuningdek, milliy qo‘shin askarlari soni 2000 kishiga yetgan.
Umuman, bu vaziyatda yuzaga kelgan mojaroni bartaraf etishga bo‘lgan
urinishlarga qaramay, Qo‘qon Toshkentga bo‘ysunmadi va ikkala hokimiyat ayni
paytda bir-birini rad etuvchi qonunlar qabul qildi va ularning bajarilishini talab
etdi. Turkistonda ikki hokimiyatlilik yuzaga keldi. Muxtoriyatchilar 11 fevraldan
12 fevralga o‘tar kechasi oq gvardiyachilar yordamida Qo‘qon qo‘rg’oniga hujum
uyushtirdi. Ularning boshqa bir qurollangan qismi telefon stansiyasini egallab oldi.
Ammo Qo‘qon Harbiy Inqilobiy Qo‘mitasi telegraph va telefon aloqasi uzilgunga
qadar Sodir bo‘layotgan voqea haqida Toshkentga xabar berish va harbiy yordam
so‘rashga ulgurilgan edi. 13 fevral kechasi soat uchda Farg’onadan to‘rtta
zambarak va to‘rtta pulemyot bilan qurollangan 120 (ayrim ma’lumotlarga ko‘ra
146) kishilik harbiy kuch yetib keldi. Shu tunning o‘zidayoq Inqilobiy Qo‘mita
Muxtoriyat hukumatiga talabnoma yo‘llab, kunduzgi soat uchgacha qurol-yarog’ni
topshirish, vakolatlaridan voz kechib, Sovet hukumatini tan olish shartini qo‘ydi.
Muxtoriyat hukumati a’zolari bolsheviklar talabini javobsiz qoldirdilar. Shundan
so‘ng Inqilobiy Qo‘mita Muxtoriyat hukumati a’zolarini hibsga olish to‘g’risida
qaror chiqardi.18 fevralda «Ulamo» jamiyati tashabbusi bilan Muxtoriyatda
to‘ntarish yuz berdi. Mustafo Cho‘qay o‘g’li boshchiligidagi hukumat ag’darilib,
Ergash qorboshi Qo‘qon xoni deb e’lon qilindi. 18 fevraldan 19 fevralga o‘tar
kechasi Toshkentdan O‘lka harbiy komissari E.L. Perfilyev boshchiligidagi
zambaraklar bilan qurollangan qo‘shin yetib keldi. Perfilyev shaharni uch
tomondan o‘rab olib, 19 fevral kuni ertalab soat o‘ndan o‘n besh daqiqa o‘tganda
16
N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov. Hamza Hakimzoda Niyoziy. T. “Fan”, 1988. 156-b
32

Ergashga talabnoma yo‘lladi. Ergash uning talablarini bajarishdan bosh tortgach,
Perfilyev Qo‘qonni 12 zambarakdan o‘qqa tutdi 17
.
Kunduz soat birda boshlangan o‘q uzish kechgacha davom etdi va shaharni
vayron etib tashladi. Ammo shunga qaramay, muxtoriyatchilar taslim bo‘lmay, har
bir bino, har bir do‘kon, har bir karvonsaroyni mardlarcha himoya qildilar. Qizil
gvardiyachilar, Avstriya-Vengriya harbiy asirlari va arman birlashmalari
(dashnoklar)dan tashkil topgan harbiy qismlar Qo‘qon tomon yuborildi. Tinch yo‘l
bilan hokimiyatni olishga ishongan Turkiston muxtoriyati o‘zini himoya qilishga
yetarlicha tayyor emas edi. Shunga qaramay, muxtoriyatchilar Sovet qo‘shinlari
hujumini uch kun qaytardilar. Ular qo‘llariga tushgan narsa bilan qurollangan
edilar — qo‘llarida tayoq, bolta, ketmon, oshpichoq tutgan edilar. «Turkiston —
turkistonliklar uchun» shiori bilan chiqqan muxtoriyatchilar muqaddas urush —
g’azovot e’lon qildilar va viloyatlardan yordam kutishdi. Biroq, afsuski
Muxtoriyatchilar boshqa joylardan yetarli harbiy yordam olishmadi. Vahimaga
tushgan aholi shaharni tark eta boshladi. «Qo‘qonda dahshatli manzara hosil
bo‘lgan edi. Eski shahar hududining uchdan bir qismi butunlay vayron etildi. Har
yerda o‘liklar. Ularning bir qismi kuyib ketgan. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, shahar
portlovchi moddalar bilan butunlay buzib yuborilgan. Qadimgi madaniy va boy
savdo shahri bo‘lgan Qo‘qon tag-tugi bilan vayron qilindi va ko‘p yillar shu
holatda qoldi. Qo‘qondagi Muxtoriyat hukumati tor-mor etildi, biroq bu yong’in,
bu olov ichidan xalqning g’azab-u nafrati, bosqinchilarga bo‘lgan nafrati,
ko‘ngilda tug’ilgan kuchli istak sifatida tarix ilmida «bosmachilik» deb atalgan
harakat Qaqnus qushi kabi yorib chiqdi. Har bir hodisaning sababi va natijasi
bo‘lganidek, bu qonli voqea ham o‘zining keyingi oqibatlariga ega bo‘ldi. Shunday
qilib, mahalliy aholining asosiy talabi — milliy davlatchilikni barpo etish edi.
Turkistonliklar yana o‘z taqdirlarining egasi bo‘lish uchun demokratik asosdagi
mustaqil davlatlarini tiklash yo‘lida ilk amaliy qadam qo‘yishga urindilar. Biroq
1918 yil fevralida bolsheviklar qarori bilan ikki yarim oylik faoliyatdan so‘ng
«paralel musulmon hukumati» sifatida tugatildi.
17
N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov. Hamza Hakimzoda Niyoziy. T. “Fan”, 1988. 196-b
33

Sovet tuzumi bu vahshiylikni qo‘rqitish uchun amalga oshirdi: Turkistonda hech
kim va hech qachon o‘zboshimchalik bilan muxtoriyat barpo etmasin, degan
maqsadda Turkiston Muxtoriyati millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash
masalasini demokratik yo‘l bilan hal etishga bel bog’lagan xalq irodasi va ilg’or
ziyolilarning ko‘tarinki harakatlari zaminida vujudga kelgan edi. Tabiiyki,
zo‘ravonlik va shovinizm bilan qurollangan yangi mustabid — bolsheviklar milliy
mustaqillikka intilishning har qanday ko‘rinishiga tish-tirnog’i bilan qarshi edilar.
Sinovdan o‘tgan eski usul — xalqni aldamak, shafqatsiz bostirmak, talash — bu
gal ham ishga solindi. Va ezgu niyatlar, katta maqsadlar bilan yuzaga kelgan
hayotbaxsh g’oyalar kurtaklashgandayoq ezib tashlandi.

34

XULOSA
Jadidchilik harakati dastlab ma’rifatparvarlik ruhida shakllanib, xalqni ilm-
fan, zamonaviy bilimlar va dunyoviy tarbiya orqali uyg otishni maqsad qilgan edi.ʻ
Ammo Rossiya imperiyasi bosqinchilik siyosati, musulmon xalqlarning huquqlari
toptalishi va mahalliy boshqaruvdagi adolatsizliklar jadidlar e’tiborini siyosiy
faollikka burilishiga sabab bo ldi. Ma’rifiy g oyalar tobora siyosiy mazmun kasb
ʻ ʻ
eta boshladi — ular milliy uyg onish, siyosiy erkinlik, o zini o zi boshqarish va
ʻ ʻ ʻ
mustaqillik kabi yuksak g oyalarni ilgari surdilar. Natijada, jadidchilik harakati
ʻ
nafaqat madaniy-ma’rifiy yangilanish, balki milliy ozodlik harakatining asosiy
tayanchi va g oyaviy negiziga aylandi. Shu tariqa, jadidchilik asta-sekinlik bilan
ʻ
ijtimoiy-ma’naviy islohotchilikdan siyosiy kurash maydoniga o tdi.
ʻ
Jadidchilik harakati XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda
paydo bo lgan ijtimoiy-siyosiy va madaniy harakat bo lib, dastlab asosiy e’tiborni
ʻ ʻ
ma’rifatparvarlik va zamonaviy ta’lim tizimini rivojlantirishga qaratgan edi.
Jadidlar eski, eskirgan usuldagi maktablar o rniga yangi usuldagi maktablarni
ʻ
ochish, bolalarni fan, texnika, tarix, geografiya kabi dunyoviy fanlarga o rgatish
ʻ
orqali jamiyatni ilgari surishni maqsad qilishgan. Ular turg unlik, jaholat va
ʻ
bid’atlarga qarshi kurashni ilm orqali amalga oshirmoqchi bo lishdi. Biroq vaqt
ʻ
o tishi bilan jadidlar tushunib yetdilarki, faqatgina ta’lim-tarbiya orqali xalqni
ʻ
uyg otish va jamiyatni yangilash yetarli emas. Rossiya imperiyasi
ʻ
mustamlakachilik siyosati, mahalliy xalqlarning siyosiy va iqtisodiy huquqlarining
buzilishi, diniy va madaniy qadriyatlarning kamsitilishi sababli jadidlarning
faoliyati asta-sekin siyosiy tus ola boshladi. Ular mahalliy o zini o zi boshqarish,
ʻ ʻ
konstitutsiyaviy tuzum, milliy mustaqillik kabi g oyalarni ilgari surdilar. Bu
ʻ
o zgarishlar natijasida jadidchilik harakati faqat ma’rifat va madaniyat doirasidan
ʻ
chiqib, siyosiy harakatga aylana boshladi. Jadidlar gazetalar, jurnallar va sahna
asarlari orqali siyosiy ongni uyg otishga intildilar. Turkiston Muxtoriyati (1917)
ʻ
kabi siyosiy tajribalar esa jadidlarning amalda siyosiy faoliyatga kirishganining
yaqqol dalilidir. Ular milliy manfaatlar himoyachisiga, mustaqillik yo lida
ʻ
kurashchi kuchga aylandilar.
35

Xulosa qilib aytganda, jadidchilik harakati dastlab ma’rifat, ta’lim va
madaniyatni asosiy vazifa deb bilgan bo lsa-da, ijtimoiy-siyosiy sharoitlar ta’siridaʻ
u kengroq ijtimoiy harakatga, keyinchalik esa siyosiy harakatga aylana bordi.
Ularning faoliyati Turkiston tarixida milliy uyg onish davrining muhim bosqichi
ʻ
bo lib, bugungi mustaqillik g oyalarining shakllanishida muhim o rin tutadi.
ʻ ʻ ʻ

36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Мирзиёев Ш. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O zbekiston, 2021.ʻ
–Б 367.
2. Каримов И. А. Маьнфвий юксалиш йўлида . – Тошкент: Ўзбекистон, 1998.
–Б 479.
II. Asosiy adabiyotlar.
1. Baymirza Hayit. Sovyetlerde Türklüğün ve İslamın bazı Meseleleri. – İstanbul,
2000. – B 234.
2. D. Alimova, M. Is’hoqov, A. Sagdullayev va boshqalar. Jadidchilik: islohot,
yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. – T., Universitet , 1999. – B
213.
3. B. Qosimov, Milliy uyg onish: jasorat, ma’rifat, fidoyilik.
ʻ – T., Ma’naviyat ,
2002. – B 195.
4. N. Karimov, Mahmudxo ja Behbudiy.
ʻ – T., «Sharq», 2010. – B 122.
5. D. Alimova, Jadidchilik fenomeni. T., «Fan», 2022. – B 157.
6. G. Zokirova, Ismoil G aspirali va Turkiston. T., « Sharq «, 2005.
ʻ – B 265.
7.F. Abdullayeva, Mahmudxo ja Behbudiy diniy-ma’rifiy qarashlarining
ʻ
zamonaviy talqinlari. T., O zbekiston xalqaro islom akademiyasi , 2021.
ʻ – B 178.
8. Z. Abdirashidov, Jadidlar.Mahmudxo ja Behbudiy. T., Yoshlar nashriyoti uyi,
ʻ
2022. – B 244.
9. N. Karimov, S. Mamajonov, B. Nazarov. Hamza Hakimzoda Niyoziy. T.,
«Fan», 1988. – B 324.
10. O. Sharafiddinov, D. Alimova, B. Qosimov. Munavvarqori Abdurashidxonov.
T., Ma’naviyat, 2003. – B 231.
37

Internet saytlari va resurslar
1. https://uza.uz/uz/posts/jadidchilik-harakati-va-uning-taraqqiyotdagi-
orni_274708
2. https://qomus.info/encyclopedia/cat-j/jadidlar
3. https://ijod.uz/post/jadidlar-siyosiy-faoliyati
4. https://ziyonet.uz/uz/news/jadidchilik-marifiy-va-siyosiy-jihatlari
5. https://history.uz/jadidchilik-harakatining-siyosiylashuvi
38

Jadidchilikning marifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanishi

Sotib olish