Jahon bozorining shakllanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	286.0KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Jahon bozorining shakllanishi

Sotib olish

JAHON BOZORINING SHAKLLANISHI
Mundarija:
Kirish ………………………………………………………… 2
1.Jaxon bozorining shakllanishi ……………………………… 4
2.Jahon bozori. xalqaro valyuta va kredit munosabatlari …… 8
3. Jaxon bozorining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy
belgilari. ……………………………………………………… 12
4.Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlari: ……………… 14
Xulosa………………………………………………………… 19
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………… 21
1

Kirish.
O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqeyi sezilarli
darajada va muntazam oshib bormoqda. Bunda mamlakatimiz birinchi prezidenti
Islom Karimov tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining puxta
ishlab chiqilganligi, iqtisodiy islohotlar maqsadi va vazifalari, amalga oshirish yo’
llarining aniq va to’ g ri ko’ rsatib berilganligi bosh maqsad yo’ lidagi yutuq va
marralarning salmoqli bo’ lishiga imkon yaratdi. Hozirgi davrda dunyo
mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o’ zining ma no-mazmuni jihatidan
oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat milliy
iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va globallashuvining kuchayib
borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro miqyosda moliya, kredit va valuta
munosabatlariga o’ z ta sirini ko’ rsatmoqda. Xalqaro valuta-kredit munosabatlari
bozor iqtisodiyotining tarkibiy qismi va eng murakkab jarayonlaridan biridir. Ko’
plab omillar ta sirida xalqaro valuta-kredit munosabatlari murakkablashmoqda va
hozirgi sharoitda o’ zining o’ ta beqarorligi bilan ahamiyatlidir. Bugungi kunda
davlat va xo’ jalik yurituvchi subyektlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini pul bozori
yoki valuta bozori, undagi valuta operatsiyalarining rivojisiz tasavvur qilib bo
lmaydi. Shu sababli xorijiy valutalar bilan bog liq jahon tajribasini o’ rganish O’
zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida shakllanayotgan bozor
iqtisodiyoti uchun katta ahamiyat kasb etadi. Mustaqillikning birinchi kunidanoq
ushbu masala Respublikamiz Prezidenti va Hukumatining diqqat-e tiborida bo’ ldi.
Dastlab O’zbekiston Respublikasida milliy pul birligi «so’ m»ni muomalaga
kiritish va hozirgi davrga kelib, respublikada valuta tizimini barpo etish, uni
rivojlantirish bilan bog liq bir talay ishlar amalga oshirildi. Natijada
Respublikamizda valuta birjasi shakllandi va u valutalar oldi-sotdisi bilan bog liq
operatsiyalarni muvaffaqiyatli amalga oshirmoqda.O’zbekistonning jahon
hamjamiyatiga asta-sekin integratsiyalashuvi, Xalqaro Valuta Fondi hamda
Xalqaro Taraqqiyot va Tiklanish Bankiga a zo bo lib kirishi jahonning valuta,
kredit, qimmatli qog ozlar hamda oltin bozorlarida qabul qilingan zamonaviy
2

kodeksini bilishni talab etadi. «Xalqaro valuta-kredit munosabatlari» kursida ushbu
munosabatlarning iqtisodiy kategoriyalari, rivojlanish qonuniyatlari, asosiy
tamoyillari va tashkil etish shakllari o’ rganiladi. Qo’llanmada globallashuv
sharoitida valuta va valuta munosabatlari, valuta tizimi hamda uning rivojlanish
qonuniyatlari, valuta kursi, valuta bozori, valuta operatsiyalari va valuta risklari
hamda ularni boshqarish, xalqaro hisob-kitob shakllari, to’ lov va hisobkitob
balanslari hamda xalqaro kredit munosabatlari kabi masalalar o’ z ifodasini topgan.
Ushbu o’quv qo’llanma kasb-hunar ta limining «Bank ishi» mutaxassisligi bo’
yicha ta lim olayotgan o’ quvchilarga mo’ ljallangan.O’quv qo’ llanmadan,
shuningdek, bank xodimlari, tadbirkorlar va boshqa qiziquvchilar foydalanishi
mumkin.
3

1.Jaxon bozorining shakllanishi
Hozirgi zamon jahon xo’jaligi rivojining
muhim tamoyili milliy xo’jaliklarning
baynalminallashuvi, shu asosda jahon xo’jaligi
va avvalo jahon bozorining shakllanishi va
rivojlanishidan iborat. Bu insoniyat taraqqiyoti
uchun ijobiy bo’lgan jarayonga yetmish yildan ortiq davr davomida dunyoning ikki
qarama-qarshi ijtimoiy-siyosiy tizimiga bo’linganligi qarshi ta’sir ko’rsatib keldi.
Hozir yangi davr boshlandi, dunyoning iqtisodiy rivojlanishi va shunga mos
ravishda O’zbekiston bilan jahon hamjamiyati mamlakatlari o’rtasidagi
aloqalarning butunlay yangi imkoniyatlari vujudga keldi.
O’zbekiston va jahon hamjamiyati mamlakatlari o’rtasidagi har tomonlama
aloqalarning kengayishi va chuqurlashuvi har ikki tomon uchun iqtisodiy va
siyosiy jihatdan foydali hisoblanadi. Shu bilan birga, har bir mamlakat
iqtisodiyotining rivojlanishi, uning milliy xo’jaligi ko’p darajada nafaqat bu
mamlakatning ichki imkoniyatlari bilan, balki uning xalqaro ijtimoiy mehnat
taqsimotida qatnashish darajasi va miqyosi, butun insoniyat resurslari bilan
aniqlanadi.
Bu holatlar jahon xo’jaligi aloqalari va milliy xo’jaliklarning iqtisodiy
rivojlanish muammolarini alohida tahlil qilishni taqozo etadi. Shunga ko’ra ushbu
bobda jahon xo’jaligining tarkib topishi, bunda ishlab chiqarishning
baynalminallashuvi va globallashuv jarayonlarining o’rni, x alqaro iqtisodiy
munosabatlarning shakllari, jahon infratuzilmasining rivojlanishi, j ahon xo’jaligi
aloqalarini xalqaro tartibga solish masalalari bayon etiladi.
4

Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muhim o’ziga xos
xususiyatlaridan biri – turli mamlakatlar va xo’jalik mintaqalari o’rtasidagi o’zaro
bog’liqlikning o’sib borishi hisoblanadi.
Jahon xo’jaligi uzoq davrlar mobaynida shakllanib va rivojlanib keldi.
Ye.F.Borisov jahon xo’jaligi shakllanishining to’rtta bosqichini ajratib ko’rsatadi:
Birinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuvidan oldingi davrda
vujudga kelib, dastlab o’sha davrdagi kishilar jamoalari yoki qabilalari o’rtasida
paydo bo’lgan savdo ayirboshlashuvi keyinchalik tovar ishlab chiqarishning
rivojlanishi bilan turli mamlakatlar o’rtasidagi doimiy tovar almashuvi – xalqaro
savdo ning paydo bo’lishi va rivojlanishiga olib keldi.
Ikkinchi bosqich ishlab chiqarishning sanoatlashuv davriga to’g’ri kelib,
yirik mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kelishi va tadbirkorlarning
ko’proq foyda olishga intilishi tashqi savdoni deyarli barcha milliy xo’jaliklarning
tarkibiy qismiga aylantirib qo’yishi natijasida XVIII-XIX asrlarda rivojlangan
jahon bozori paydo bo’ldi. Uchinchi bosqich XIX-XX asrlarga to’g’ri kelib, bu
davrda jahon xo’jaligi tizimi shakllandi.
To’rtinchi bosqich XX asrning 60-yillaridan boshlab, ya’ni ko’plab
mustamlaka mamlakatlarning siyosiy qaramlikdan ozod bo’lishi natijasida
zamonaviy jahon iqtisodiyotida ijobiy o’zgarishlarning yangi tendentsiyalarini
paydo bo’lishi bilan bog’liq. B u tendentsiyalar quyidagilardan iborat:
- iqtisodiy manfaatdorlik asosidagi xalqaro hamkorlik;
- ishlab chiqarishning baynalminallashuvi ;
- jahon miqyosidagi bozor makonlarining kengayishi;
- jahon xo’jaligi aloqalari majmuining rivojlanishi.
«Jahon xo’jaligi», «butunjahon xo’jaligi», «jahon iqtisodiyoti» tushunchalari
bir xil ma’noni anglatib, ba’zi manbalarda ularning keng va tor ma’nolari
farqlanadi. Keng ma’nosiga ko’ra, jahon xo’jaligi – bu jahondagi barcha milliy
iqtisodiyotlarning yig’indisidir. Tor ma’nosiga ko’ra – bu milliy iqtisodiyotlarning
faqat tashqi dunyo bilan o’zaro aloqada bo’lgan qismlari majmuidir. Biroq, bu
ikkala ma’no o’rtasidagi tafovut borgan sari sezilmay qolmoqda, chunki barcha
5

mamlakatlarda tashqi dunyo bilan bevosita yoki bilvosita aloqaga kirishmagan
tarmoq yoki sohalar tobora kamayib bormoqda.
Demak, jahon xo’jaligi – bu xalqaro mehnat taqsimoti, savdo, ishlab
chiqarish, moliyaviy, ilmiy-texnikaviy va boshqa iqtisodiy aloqalari
kuchaygan turli mamlakatlar xo’jaliklari umumiy tizimidir.
Jahon xo’jaligi sub’ektlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
- o’z ichiga milliy iqtisodiyot majmuini oluvchi turli mamlakatlar;
- transmilliy korporatsiyalar;
- xalqaro tashkilot va institutlar;
- milliy iqtisodiyot chegarasidan chiqqan, xo’jalik barcha sohalari tarkibidagi
firmalar.
Jahon xo’jaligi milliy xo’jalikdan yagona jahon bozorining mavjudligi bilan
farqlanadi. Jahon bozorining amal qilishiga rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy
siyosati ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Jahon bozorining o’ziga xos xususiyati bo’lib
jahon narxlari va xalqaro raqobat tizimining amal qilishi hisoblanadi. Aynan
xalqaro raqobatning mavjudligi turli darajadagi milliy qiymatlarni yagona
baynalminal qiymatga keltiradi. Jahon narxi ja h on bozoriga ne’matlarning asosiy
hajmini yetkazib beruvchi mamlakatlardagi shart-sharoitlar orqali aniqlanadi.
Mamlakatlar o’rtasida sotish bozorlarini egallash uchun keskin raqobat kurashi
olib boriladi.
Jahon xo’jaligida har bir o’zgarishlar (jahon bozoridagi narxlar harakati va
alohida mamlakatning eksport imkoniyatidan tortib dunyo iqtisodiyotidagi tarkibiy
siljishlar va xalqaro monopoliyalar faoliyatigacha) dunyodagi barcha mamlakatlar
manfaatini o’ziga tortadi. Mamlakatning savdo, ishlab chiqarish, valyuta-moliya
sohalaridagi jahon tamoyillariga bog’liqlik ob’ektiv reallik hisoblanadi.
Hozirgi davrda har qanday
mamlakatni uning iqtisodiyoti
qanday rivojlangan bo’lishidan
qat’iy nazar, jahon xo’jaligi
6

aloqalariga jalb qilmasdan to’laqonli iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash mumkin
emas.Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish mexanizmi bilan farqlanuvchi turli
xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga bo’lingan. Jahon hamjamiyati
mamlakatlarini turkumlash har xil mezonlar asosida amalga oshiriladi.
Turli mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari ning turli-
tumanligi ular taraqqiyot darajasini qandaydir bitta nuqtai-nazardan baholash
imkonini bermaydi. Shunga ko’ra, mazkur maqsadda bir necha asosiy ko’rsatkich va
mezonlardan foydalaniladi:
- mutlaq va nisbiy YaIM;
- milliy daromad va uning aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi miqdori;
- milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi;
- mamlakat eksporti va importi tarkibiy tuzilmasi;
- aholining turmush darajasi , sifati va boshqalar.
Mamlakatning jahon xo’jaligidagi o’rnini aniqlashda bir necha yondashuvlar
mavjud. Ulardan eng oddiylari – mamlakatlarni aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi
daromad darajasi bo’yicha guruhlarga ajratish hisoblanadi. Bunday yondashuv
BMT, Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon tiklanish va taraqqiyot banki (JTTB)
tomonidan qo’llaniladi. Masalan, JTTB daromad darajasiga ko’ra mamlakatlarning
uchta guruhini far q laydi. 1995 yili aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi milliy
daromadlarning quyidagi chegaraviy miqdorlari belgilangan edi:
- daromadlarning past darajasi – 765 dollargacha (49 ta mamlakat);
- daromadlarning o’rtacha darajasi – 766 dollardan 9385 dollargacha (58 ta
mamlakat);
- daromadlarning yuqori darajasi – 9386 dollar va undan yuqori (26 ta
mamlakat).
Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondashib
xo’jalik tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda davlatlarning uchta guruhini
ajratib ko’rsatish mumkin: rivojlangan, bozor iqtisodiyotiga asoslangan holda
rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti mavjud bo’lmagan mamlakatlar.
7

Rivojlanganlik darajasi bo’yicha ham o’z navbatida uchta guruh farqlanadi: past,
o’rtacha va yuqori rivojlangan mamlakatlar. Shimoli-sharqiy Osiyo va Lotin
Amerikasidagi yangi industrial mamlakatlar (Y a IM), yuqori daromadli neft eksport
qiluvchi mamlakatlar (Saudiya Arabistoni, Quvayt va boshqalar), eng kam
rivojlangan mamlakatlar (EKRM), shu jumladan eng kambag’al mamlakatlar
(CHad, Bangladesh, Efiopiya), har xil mintaqaviy ittifoqlar va baynalminal
guruhlarga ajratiladi.Bu barcha turli-tumanlik bir butun yaxlitlikka o’zaro iqtisodiy
bog’liqlikning har xil jihatlari orqali tortiladi. Hozirgi xo’jalik aloqalarining
chuqurlashib borayotganligi, baynalminallashuvning kuchayishi hamda fan-texnika
inqilobining keng qamrovli tavsifi, aloqa va kommunikatsiya vositalarining
butunlay yangi roli sharoitida milliy iqtisodiyot o’z-o’zini ta’minlash orqali
samarali amal qilishi mumkin emas.
2.Jahon bozori. xalqaro valyuta va kredit munosabatlari
Bu bob milliy iqtisodiyotning dunyo mamlakatlari bilan bog’langan murakkab
iqtisodiy munosabatlari tizimida xalqaro savdo munosabatlarining tutgan o’rnini
tahlil q ilish bilan boshlanadi. Dastlab xalqaro savdoning rivojlanishi, omillari va
tuzilishi qarab chiqiladi.
Bobning ikkinchi qismida xalqaro munosabatlarning moliyaviy yoki
valyutaga oid tomonlari bayon etiladi . Bunda valyuta munosabatlari va hozirgi
zamon valyuta tizimi asoslari ko’rib chiqiladi. So’ngra mamlakatning to’lov
balansi , uning tarkibi va taqchilligi muammolari o’rganiladi. Bobning yakunida
xalqaro vayuta-kredit munosabatlari, valyuta tizimi, valyuta kursi va valyuta
siyosati , ularga ta’sir ko’rsatuvchi omillar bayon etiladi.
Mutlaq ustunlik nazariyasi. Iqtisodiy rivojlanishning milliy andozasidan jahon
andozasiga o’tish, xalqaro iqtisodiy integratsiyaning rivojlanishi, iqtisodiyotning
globallashuvi mamlakatlarning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda faol ishtirok
etishi milliy manfaatlarga qay darajada javob beradi, degan savolni qo’yadi. Bu
savolga javob topishga iqtisodiyot fani ilgaridan qiziqib kelgan. Jumladan, A.Smit
xalqaro mehnat taqsimoti masalasini tahlil qilib, qanday tovarlarni eksport qilish
va qaysilarini import qilish qulayligi to’g’risidagi o’z qarashlarini bayon qilish
8

asosida «mutlaq ustunlik» nazariyasini ilgari surgan. Mazkur nazariyaga ko’ra,
A.Smit har bir mamlakatning qandaydir mahsulot turini ishlab chiqarishga
ixtisoslashuvida bozorning ahamiyatli rol o’ynashini ko’rsatib bergan. Shu bilan
birga, u mamlakatlar quyidagi ikki ko’rinishdagi ustunlikka, ya’ni: 1) tabiiy, ya’ni
iqlim sharoitining qulayligi, ba’zi bir tabiiy resurslarning mavjudligi va shu kabi
holatlar bilan shartlangan ustunlik; 2) erishilgan, ya’ni mamlakatdagi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi, ishlab chiqarish texnologiyasi bilan
shartlangan ustunlikka egaligini ta’kidlagan. Bu ustunliklardan foydalangan holda
ishlab chiqarilgan mahsulot o’z sifati jihatidan yuqori va tannarxi jihatidan past
darajada bo’ladi. Shunga ko’ra, mahsulotlarning barcha turlari har bir mamlakat
tomonidan ishlab chiqarilishi shart emas, balki ularning ba’zilarini ustunlikka ega
bo’lgan mamlakatdan sotib olish samarali hisoblanadi.
Uni sotib olish mehnat sarflari esa mazkur mamlakatning o’zi uchun ustun
hisoblangan sohadagi mehnat orqali qoplanadi.A.Smit nazariyasi bo’yicha har bir
mamlakat o’zida boshqalarga qaraganda arzonga tushgan, ya’ni kam mehnat
sarflangan tovarni eksport qilib, ularga nisbatan ko’p sarf talab qiladigan tovarlarni
import qilish foydalidir.
Qiyosiy ustunlik nazariyasi. D.Rikardo o’zaro foydali savdo va xalqaro
ixtisoslashuvning ancha umumiy tamoyillarini shakllantirib, A.Smitning
qarashlarini takomillashtirgan holda «qiyosiy ustunlik» nazariyasini ishlab chiqdi.
U mazkur nazariya yordamida, hatto barcha mahsulotlarni ishlab chiqarishda ayrim
mamlakatning mutlaq ustunligi mavjudligida ham o’zaro foydali savdoning
nafaqat mumkinligini, balki zarurligini isbotlab berdi. Bu mamlakat nisbatan past
samarali mahsulotni ishlab chiqarishdan voz kechib, nisbatan yuqori samarali
mahsulotni ishlab chiqarishga o’tish orqali ishlab chiqarish hajmini oshirishi
mumkin.
Mazkur nazariyaga ko’ra, mamlakatlar nisbatan past xarajatli mahsulotni
ishlab chiqarishga ixtisoslashuv orqali qo’shimcha ustunlikka ega bo’lishi va
mahsulot umumiy hajmini oshirishlari mumkin. Bunda har bir mamlakatning
qandaydir tovar ishlab chiqarish bo’yicha mutlaq ustunlikka ega bo’lishi, ya’ni
9

uning ishlab chiqarish xarajatlari xorijda yaratilayotgan shunday tovarlarning
xarajatlaridan past bo’lishi shart emas. D.Rikardoning fikricha, mamlakat o’zida
qiyosiy ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishi va chetga sotishi yetarli
hisoblanadi.
Qiyosiy ustunlik nazariyasi quyidagi bir qator shartli farazlarga asoslanadi: 1)
unda ikkita mamlakat va ikkita tovar o’zaro taqqoslanadi; 2) ishlab chiqarish
xarajatlari ish haqi ko’rinishida olinadi; 3) mamlakatlar o’rtasidagi ish haqi
darajasidagi farqlar e’tiborga olinmaydi; 4) transport xarajatlari e’tiborga
olinmaydi; 5) erkin savdo mavjud deb
faraz qilinadi.
Xalqaro savdoning mazmuni,
tuzilishi va xususiyatlari
Hozirgi jahon rivojining
xususiyatli belgisi tashqi iqtisodiy
aloqalarning, avvalo, tashqi
savdoning tez o’sishi hisoblanadi. Tashqi savdo xalqaro hamkorlikning ishlab
chiqarish, ilmiy-texnika va boshqa shakllari (kadrlarni tayyorlash, turizm va h.k.)
bilan bir qatordagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim shakli hisoblanadi.
Barcha mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro savdoni tashkil etadi.
Xalqaro savdo – bu turli davlat milliy xo’jaliklari o’rtasidagi tovar va
xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud
bo’lsada, faqat XIX asrga kelib, ya’ni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar
xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi.
Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi
ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Eksport – bu tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish bo’lib, bunda mazkur
mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovar mamlakatdan tashqariga chiqariladi.
Eksportning iqtisodiy samaradorligi shu bilan aniqlanadiki, mazkur mamlakat
ishlab chiqarishning milliy xarajatlari jahon xarajatlaridan past bo’lgan
10

mahsulotlarni chetga chiqaradi. Bunda eksportda olinadigan yutuq hajmi mazkur
tovar milliy va jahon narxlarining nisbatiga, mazkur tovarning xalqaro
aylanmasida ishtirok etuvchi mamlakatlarning mehnat unumdorligiga bog’liq.
Xalqaro savdoda tovarlarning eksport tarkibi fan-texnika revolyutsiyasi va
xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ta’siri ostida o’zgaradi. Hozirgi
davrda xalqaro savdoning eksport tarkibida qayta ishlovchi sanoat mahsulotlari
yetakchi o’ringa ega bo’lib, uning hissasiga jahon tovar ayriboshlashining 3G’4
qismi to’g’ri keladi. Oziq-ovqat, xomashyo va yoqilg’i ulushi faqat 1G’4 qismini
tashkil qiladi.
Xizmatlar eksporti tovarlar eksportidan farq qiladi. Chet ellik
iste’molchilarga xizmat ko’rsatish, chet el valyutalarini olish bilan bog’liq bo’lib, u
milliy chegarada amalga oshiriladi (masalan, chet el kompaniyasi vakillariga
pochta, telegraf xizmati ko’rsatish, chet el fuqarolariga sayyohlik xizmati
ko’rsatish va h.k.).
Kapital eksport qilish ham o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Kapital
eksporti kredit berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli qo’yilmalar
kabi shakllarda amalga oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi
mamlakatdan mablag’lar oqimini taqozo qiladi va shu orqali tasarrufida bo’lgan
resurslar hajmini qisqartiradi. Boshqa tomondan, kapital eksporti chet davlatlarning
mazkur mamlakatdan bo’lgan qarzlarini ko’paytiradi.
U jahon bozoriga tovarlarning keyingi eksporti uchun qulay sharoit yaratadi va
chet el valyutasida foiz yoki dividend shaklida barqaror daromad olish omili
hisoblanadi.
Ko’plab mamlakatlar, cheklangan resurs bazasiga va tor ichki bozorga ega
bo’lib, o’zlarining ichki iste’moli uchun zarur bo’lgan barcha tovarlarni yetarli
samaradorlik bilan ishlab chiqarish holatida bo’lmaydi. Bunday mamlakatlar
uchun import kerakli tovarlarni olishning asosiy yo’li hisoblanadi.
Xalqaro savdoning mazmuni, tuzilishi va xususiyatlari
Hozirgi jahon rivojining xususiyatli belgisi tashqi iqtisodiy aloqalarning,
avvalo, tashqi savdoning tez o’sishi hisoblanadi. Tashqi savdo xalqaro
11

hamkorlikning ishlab chiqarish, ilmiy-texnika va boshqa shakllari (kadrlarni
tayyorlash, turizm va h.k.) bilan bir qatordagi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
muhim shakli hisoblanadi. Barcha mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro
savdoni tashkil etadi.
Xalqaro savdo – bu turli davlat milliy xo’jaliklari o’rtasidagi tovar va
xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud
bo’lsada, faqat XIX asrga kelib, ya’ni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar
xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi.
Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo balansi kabi
ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
3. Jaxon bozorining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy
belgilari.
Jahon bozori — xalqaro mehnat
taqsimotida ishtirok etish bilan
o zaro bog langan mamlakatlarʻ ʻ
o rtasidagi barqaror tovar-pul
ʻ
munosabatlari tizimi. Xalqaro
savdo munosabatlari qadimda
ham mavjud bo lgan,
ʻ
mamlakatlar o rtasida iqtisodiy va siyosiy aloqalar milliy davlatlarning paydo
ʻ
bo lishi bilan yuzaga kelgan, ammo ko pgina mamlakatlar, so ngra jaxondagi
ʻ ʻ ʻ
barcha mamlakatlar savdosini qamraydigan Jahon bozori (uning negizida jahon
xo jaligi) faqat yirik mashinalashgan industriyaga o tish bilan shakllana boshladi
ʻ ʻ
va 20-asr boshiga kelib qaror topdi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga o tish
ʻ
milliy bozor chegaralarini kengaytirdi, tashqi savdo u yoki bu mamlakatning ichki
taraqqiyotini to ldiradigan omildan mamlakat xo jaligi taraqqiyotining zaruriy
ʻ ʻ
shartiga aylandi. Ixtisoslashuv bir mamlakatda muayyan tovarni arzon va sifatli i.
ch. imkonini bersa, tovarlarni i. ch.da resurslardan samarali foydalanishni
ta minlasa, shu tovarlar ko plab yaratiladi va Jahon bozoriiga yetkazib beriladi.
ʼ ʻ
Biror mamlakatda resurelarni sarflash qulay bo lmagan yoki i. ch. imkoni
ʻ
12

bulmagan tovarlar Jahon bozoridan sotib olinadi. Jahon bozorida alohida
narxlar — jahon narxlari amal qiladi; ayirboshlash ulgurji shaklda va xalqaro
birjalar vositasida olib boriladi.
Jahon bozori tovar, mehnat, kapital va valyuta bozorlari majmuidan tashkil topadi
(qarang Mehnat bozori , Ishchi kuchi bozori ). Jahon bozorida barcha mamlakatlar
tashqi savdosining majmuini ifoda etadigan xalqaro savdo amalga oshiriladi. Bu
tarkiban jahon miqyosidagi eksport va importdan iborat, ularning qiymat bo yichaʻ
nisbati savdo balansi deb yuritiladi.
Jahon bozori xalqaro birjalar, savdo uylari, banklar, sug urta
ʻ
kompaniyalaridan iborat bulgan o z infratuzilmasiga ega. Jahon bozori to lovlar va
ʻ ʻ
hisob-kitoblar xalqaro pul vazifasini o tovchi barqaror, erkin almashtiriladigan
ʻ
valyutalar, maye, AQSH dollari, Yaponiya iyenasi va yevroda olib boriladi. Jahon
bozori ixtisoslashgan xalqaro birjalardan iborat yirik segmentlariga ega. Maye,
Chikago don birjasi, Liverpul paxta birjasi va London rangli metallar birjasi va b.
Jahon bozorida savdo-sotiq xalqaro birja bitimlari, ikki tomonlama yoki ko p
ʻ
tomonlama birjadan tashqari bitimlar yo nalishlarida boradi.
ʻ
Jahon bozoridagi savdo-sotiqni maxsus tashkilot — Jahon savdo
tashqishyuti boshqarib boradi, davlatlararo savdo tartibi va qoidalarini belgilab
beradi, unga a zo bo lganlar o zlari uchun qulay savdo qilish huquqini oladilar.
ʼ ʻ ʻ
Xalq a ro savdo — bu tur l i dav l a t - m i l liy xo j
ʻ a l i k l a r i o rt ʻ a sidagi to v a r va
xi z m a t l a r ning a y irboshla s h j a r a y o n i di r . Xalq a ro savdo qad i m dan m av j ud
bo lsad
ʻ a , f a qat XIX asrga ke l i b , y a ʼ n i d e y a r li b ar c h a ri voj l ang a n m amlak a t l a r
xa l q aro savdo a l oqalar i da isht i rok e t a boshlashi bi l a n j a hon bozo r i shakl i ga k irdi.
X a l qa r o savdo t ashqi savdo a y l a n m asi, eksport v a import, s a vdo b a l a nsi k abi
ko r
ʻ s a tk i chlar b i l an t a v sifl a nadi.
Jahon xo‘jaligi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlaridan bir- bu xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu
mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, alohida firma va korxonalar o‘rtasida savdo-
iqtisodiy aloqalarning kengayishi tobora chuqurlashuvi, xo‘jalik hayotining
globallashuvi, milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi, mamlakatlarning
13

iqtisodiy integratsiyalashuvi va hududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar startegiyasining
chuqurlashib borayotganligida ko‘rish mumkin
Xalqaro savdo-tovar va xizmatlarni xalqaro almashuv shakli. Xalqaro savdo
o‘zining rivojlanish bosqichlariga ega bo‘lib, har bir bosqich o‘z tarixiy
xususiyatlari bilan ajralib turadi:
- tashqi savdo aloqalarning lokal darajada shakllanish bosqichi - (VI-XIII
asrlar) O‘rta yer dengizidan Sharqqa tomon xalqaro savdo yo‘llarning vujudga
kelishi;
- tashqi savdo aloqalarining mintaqaviy darajada shakllanish bosqichi -
(XII-XV asrlar) tashqi savdo aloqalarining O‘rta yer, Boltiq va Shimoliy
dengizlarida kontsentratsiyalshuvi;
- tashqi savdo aloqalarining globallashuvining boshlanish bosqichi - (XV-
XVII asrlar) Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli xalqaro savdo yo‘llarining
Atlantika, Hind va Tinch okeanlariga ko‘chishi;
- tashqi savdo aloqalarining intensivlashuv bosqichi – (XVIII-XIX asrlar)
sanoat to‘ntarishi, G‘arbiy Yevropa va AQSH iqtisodiyotining industrlashtirish
jarayoni bilan bog‘liq;
- tashqi savdo aloqalarning militizatsiyalashuv bosqichi (XIX oxiri – XX asr
boshi) Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari bilan bog‘liq;
- integratsion bloklar va birlashmalarning tashqi savdo munosabatlariga faol
ta‘sir etish bosqichi – (XX asrning o‘rtasi va ikkinchi qismi);
- tashqi savdo aloqalari globallashuv jarayonlarining zamonaviy bosqichining
shakllanishi va jahon bozorining vujudga kelishi;
4.Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlari:
- Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta‘sirida mahsulot hamda xizmatlar
savdosi hajmining keskin ortishi;
- Xalqaro savdo rivojlanayotgan mamlakatlar salmog‘ining
qisqarishi;
- Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta‘sirida jahon eksportining tovar tarkibidagi
ilm-fan sigimkorligi yuqori bo‘lgan mahsulot va xizmatlar ulushining ortishi;
14

- Tashqi savdo aylanmasining jon boshiga baholangan qiymatining
notekis taqsimlanishi;
- Yangi tarmoq va ishlab chiqarishning vujudga kelishi;
- Qator mamlakatlarning ayrim mahsulotlar importiga bog‘liqligini
ortishi;
- Tashqi bozorda ortiqcha mahsulotni sotish kabi soda shaklining turli
mamlakat korxonalari o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari asosida avvaldan
kelishilgan mahsulotni yetkazib berish shakliga o‘tilishi
Xalqaro savdoning hududiy tarkibi – bu savdoning tarkibini aniqlovchi tovar
mutanosibliklari majmui va aloqalar majmui bo‘lib, bu tarkib xalqaro savdoning
quyidagi xususiyatlari va rivojlanish yo‘nalishlarini ajratish imkonini beradi:
- Alohida mamlakatlarning savdo oqimlarni ajratish;
- Bir guruh mamlakatlar o‘rtasidagi savdo oqimlariniajratish;
- Mintaqalar o‘rtasidagi savdo oqimlarini ajratish;
- Xalqaro savdoning asosiy ulushi oqimlarining rivojlangan
mamlakatlar guruhida yig‘ilganligi;
- Jahoning yirik savdo imperiyalari bo‘lib AQSH,
Germaniya va Yaponiya hisoblanadi;
- AQSH eksportining faollashuvi;
- Yaponiya eksportining o‘sishi (birinchi navbatda, boshqa
Osiyo mamlakatlariga);
- Janubiy Osiyo mamlakatlarida xalqaro savdoning faol
rivojlanishi (ko‘proq Pokiston va Hindiston hisobiga);
- Sharqiy Osiyo va qisman Lotin Amerikasi mamlakatlari xalqaro
savdosining ustun darajada rivojlanishi (Yaponiyadan tashqari)
- Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari tashqi savdosining sekin
rivojlanishi;
Xalqaro savdoning zamonaviy hududiy tarkibidagi o‘zgarishlar tendensiyasi
quyidagilar orqali ifodalanadi:
15

- Xalqaro savdoda bozor iqtisodiyotiga ega rivojlangan mamlakatlar
ulushining saqlanib qolishi;
- Xalqaro savdo asosiy qismining rivojlangan mamlakatlar guruhi ichida
mujassamlashuvi;
- Rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining ortishi;
- Rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar o‘rtasida
savdo aloqalari hajmining ortishi;
- O‘tish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarning xalqaro savdodagi
pozitsiyasining zaifligi (rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 3,5%,
rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 2,5%);
Demak, zamonaviy xalqaro savdoning asosiy omillari
quyidagilardan iborat:
- Milliy iqtisodiyotlarning ochiqligi;
- Milliy iqtisodiyotlar ishlab chiqarish salohiyatining o‘sishi;
- Xalqaro savdoning hududiy va tovar o‘zgarishi;
- Xalqaro savdo mexanizmlarining murakkablashuvi.
XXI asrning boshlarida xalqaro savdo nisbatan jadal suratlarda rivojlanishi
bilan birga turli inqirozlar tufayli uning pasayishi ham yuz berdi. Tahlillar, jahon
ishlab chiqarish hajmining o‘sish sur‘ati 2005-2010 yillarda o‘rtacha 2,0%ni, jahon
tovarlar eksporti hajmining o‘sish sur‘ati esa 3,5% ni tashkil etganligini
ko‘rsatmoqda.
2-va 4-chorakda. Yaponiya kuchli moneter va fiscal siyosat olib bordi va
2013-yilning birinchi ikki choragida kuchli o‘sishga erishdi.lekin bu yilning
ikkinchi yarmidan pasaya boshladi va 3- chorakda 1% dank am miqdorda pasaydi.
Rivojlangan mamlakatlar birgalikda olinib bir butun sifatida qaralganda umumiy
YaIM o‘sishi 1.1%, 2012-yilda 1.3% ni tashkil qilgan edi. Rivojlanayotgan
mamlakatlar o‘z ichiga MDH mamlaktlarini olgan holda 4.5% dan 4.4% ga
pasaydi. Osiyo
16

2013-yilda JSTning geografik hududlari bo‘yicha eng tez o‘sgan YaIM
ni qayd etdi va 4.2% o‘sish, bu deyarli o‘tgan ikki yildagi o‘sish bilan teng;
Keyingisi Afrika 3.8%, Yaqin sharq
3.0% , janubiy va markaziy Amerika 3.0% ; Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi
mamlakatlari 2.0% ; Shimoliyn Amerika 1.8% va Yevropaa 0.3%
2013-yilda jahon xalqaro tovarlar savdosi ko‘rsatkichi o‘rtacha export va
import hajmi 2.1% ga o‘sdi .Ammo jahon importi va exporti o‘rtasiodagi farq
yuqori 2.4% export va 1.8% import ulushi o‘sdi;Rivojlangan mamlakatlar exporti
jahon o‘rtachasiga nisbatan ancha sekin o‘sdi va 1.5%ni tashkil qildi. Bu davrda
rivojlanayotgan mmlakatlarda bu ko‘rsatkich tez suratlarda o‘sdi o‘rtachaga
qaraganda va 3.3%ni tashkil qildi.Import jihatdan rivojlangan mamlakatlar
salbiy .02 % pasayishni qayd qildi; Rivojlanayotgan va o‘tish iqtisodiyoti
mamlakatlari 4.4% ga o‘sdi.
O‘tgan yili osiyo mamlakatlarining exportdagi ulushi ortdi boshqa barcha
hududlar bilan solishtirilganda 4.6foizlik o‘sish bilan;Qolaversa SHimoliy
Amerika (2.8%), Yevropa (1.5%), Yaqin sharq (1.5%), Janubiy va markaziy
Amerika (2.5%), SHimoliy Amerika (1.2%), MDH mamlakatlari (0.7%) va
Afrika (-3.4%) o‘sishni tashkil qildi. Osiyo mamlakatlari exporti asosan
yaponiyaga yo‘nltirilgan edi va dunyoning boshqa mamlakatlari bilan ulushi
1.8%ga pasaydi. Xuddi shu paytda Xitoy va Hindiston exporti 7.7% va 6.7%ga
o‘sdi mos ravishda; Salbiy ko‘rsatkich Afrika mamlakatlarida qayd qilindi va
bunga sabab yoqilg‘I export qiluvchi mamlakatlardagi keskin qisqarishlar,
Masalan: Libya (-27%), Nigeria (11%), Algeria (-7%).Import hajmi bo‘yicha
o‘sish surari yuqoriligi bo‘yicha osiyo 4.4% lik o‘sish bilan eng yuqori o‘rinni
egalladi.Yaqin sharq (4.4%), Afrika (4%), janubiy va markaziy Amerika
(2.5%), Shimoliy Amerika (1.2%), Yevropa (-0.5%), MDH mamlakatlari (-1.1),
Hindistonda import 2.9%ga qisqardi bunga sabab iqtisodiy pasayish bo‘ldi ,
lekin xitoy respublikasining jetdan qiladigan xarajatlari keskin oshdi va 10%
dan oshiqni tashkil qildi; Afrika hamm o‘z import hajmini oshirdi , garchi
17

eksport hajmi so‘nggi ikki yil davomida pasaygan bo‘lsa ham, bunga sabab
asosiy maxsulotlarining yuqori narxdaligidir.
Bu borada sug‘urta xizmati va computer va axborot xizmati exp[ortida 8% li
kuchli o‘sish qayd qilindi va qurulish materiallari faqatgina 3% ga
qisqardi.Moliyaviy xizmatlar
2012-yildagi -3% pasayishdan so‘ng tezlikda qayta tiklandi va2013-yilda 7%
lik o‘sishni qayd etdi. Axborot almashinuv xizmatlari o‘rtacha 2% ni tashkil qildi.
Royaltilar va litsenziya to‘lovlari 6%ga oshdi;Xulosa qilib aytganda , shimoliy
Amerika exporti 2% ga o‘sdi va 2.42 trln dollarni tashkil qildi, bu jahon
exportining 13.0 foizi demakdir; Import hajmi esa 1% ga o‘sdi va 3.2 trln dollarni
tashkil qildi va bu jahon umumiy ko‘ratkichiga nisbatan 17% ni tashkil qildi;
Yevropa 2013-yilda export hajmi 4% ga o‘sdi va 6.64 trln dollarni tashkil
qildi.jahon umumiysiga nisbatan 36% ni tashkil qildi;Janubiy va markaziy
Amerika mamlakatlari export ulushi 2% ga pasaydi va 737 mlrd dollarni tashkil
qildi, uning jahondagi ulushi 4% ni tashkilq ildi; Importi esa,2 foizga o‘sdi 773
mlrd dollarni tashkil qildi va jahonda ulushi 4% ga teng bo‘ldi;Osiyo exporti
2%ga o‘sdi.
2013-yilda shimoliy amerikada savdo xizmatlari eksport hajmi 5%ga o‘sdi va
761 mlrd dollarni tashkil qildi,bu jahon savdo exportiga nisbatan 16% dir. Import
hajmi esa 2% ga o‘sdi va 561mlrd dollar, jahon importiga nisbatan 13% ga
teng bo‘ldi;Yevropada o‘sish 6% va 2.17trln dollar jahon eksportining 47% i
qayd etildi. Savdo xizmatlari bo‘yicha import hajmi esa 5% ga osdi va 1.78 trln
dollar 41% jahon savdo xizmatlari eksportidagi ulushi;Bu borada osiyo
mamlakatlari export hajmi 6 % ga o‘sdi va 1.21 trln dollarni tashkil etdi, bu esa
jahon hajmiga nisbatan 26%;Import hajmi esa 4% ga o‘sdi,1.23 trln dollarni tashkil
qildi va jahon savdo xizmatlari importidagi ulushi 28%ni tashkil qildi. Jahon savdo
xizmatlari exporti va importidagi ulushi past bo‘lgan mamlakatlar bu: Afrika
mamlakatlari, Yaqain sharq, janubiy va markaziy Amerika mamlakatlari va
MDH mamlakatlari; Ushbu mamlakatlarning umumiy jahon savdo xizmatlaridagi
ulushi har biriniki o‘rtacha 5% dan past.
18

Xulosa
1. Barcha mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro savdoni tashkil etadi.
Xalqaro savdo – bu turli davlat milliy xo’jaliklari o’rtasidagi tovar va
xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo qadimdan mavjud bo’lsada,
faqat XIX asrga kelib, ya’ni deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo
aloqalarida ishtirok eta boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi. Xalqaro
iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblangan xalqaro savdo tashqi savdo
aylanmasi, eksport va import kabi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
2. Kapital eksport qilish ham o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Kapital
eksporti kredit berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli qo’yilmalar
kabi shakllarda amalga oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi
mamlakatdan mablag’lar oqimini taqozo qiladi va shu orqali tasarrufida bo’lgan
resurslar hajmini qisqartiradi. Boshqa tomondan, kapital eksporti chet davlatlarning
mazkur mamlakatdan bo’lgan qarzlarini ko’paytiradi. U jahon bozoriga tovarlarning
keyingi eksporti uchun qulay sharoit yaratadi va chet el valyutasida foiz yoki
dividend shaklida barqaror daromad olish omili hisoblanadi.
3. Mamlakatdagi aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi eksport hajmi uning
iqtisodiyotining «ochiqligi» darajasini ifodalaydi. Eksport salohiyati (eksport
imkoniyatlari) – bu mazkur mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning
o’z iqtisodiyoti manfaatlariga putur yetkazmagan holda jahon bozorida sotishi
mumkin bo’lgan qismi.
4. Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab
chiqaruvchilarni tashqi raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib qo’yadi.
Bu vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon amaliyotida
bu siyosatning protektsionizm (tashqi ta’sirdan himoyalash) va fritrederlik (savdoga
to’liq erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan.
5. Iqtisodiy bitimlar – qiymatning har qanday ayirboshlanishi, ya’ni tovarlar,
ko’rsatilgan xizmatlar yoki aktivlarga mulkchilik huquqining bir davlat
rezidentlaridan boshqa davlat rezidentlariga o’tishi bo’yicha kelishuvlar. Har
qanday bitim ikki tomoniga ega bo’ladi va shu sababli to’lov balansida ikki
19

tomonlama yozuv tartibiga rioya qilinadi. Har bir bitim to’lov balansining debet va
kredit qismlarida o’z ifodasini topadi.
Mamlakatlar xalqaro savdo yordamida o’zlarining davlatlararo
ixtisoslashuvini rivojlantirishi, o’zlarining resurslari unumdorligini oshirish va shu
orqali ishlab chiqarishning umumiy hajmini ko’paytirishi mumkin. Alohida
davlatlar, eng yuqori nisbiy samaradorlik bilan ishlab chiqarish mumkin bo’lgan
tovarlarga ixtisoslashishi va ularning o’zlari samarali ishlab chiqarish holatida
bo’lmagan tovarlarga ayirboshlash hisobiga yutish mumkin ekan.
20

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.M.Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston,
NMIU, 2018.
2. Sh.M.Mirziyoevning. Konstitutsiya — erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir. –Toshkent:
O‘zbekiston NMIU, 2018.
3. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2017
4. SH.M. Mirziyoev. - Toshkent: O‘zbekiston, NMIU, 2016.
5. Sh.M.Mirziyoevning Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash - yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. 2020 yil
6. Sh.M.Mirziyoevning. Oliy Majlisga Murojaatnomasi. - Toshkent: O‘zbekiston,
NMIU, 2018
7. Komilova N.Q .Tibbiyot geografiyasining nazariy va amaliy masalalari.
Monografiya. -Toshkent, ―SHARQ , 2016. 277 b.‖
7. Malxazova S.M. Mediko-geograficheskiy analiz territoriy: kartografirovanie,
otsenka, prognoz. -M.: Nauchnыy mir, 2001. 240 s.
9. CHaklin A.V. Meditsinskaya geografiya. -M.: Znanie, 1977. -128 s.
10. Komilova N., Ravshanov A., Muhammedova N. Tibbiyot geografiyasi va
global salomatlik. O’quv qo’llanma.T. ―Unversitet , 2018 y.
‖
Qo’shimcha adabiyotlar:
11. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar
strategiyasi to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y
6-son, 70-modda.
12.Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag’ishlangan
21

JAHON BOZORINING SHAKLLANISHI

Sotib olish