Jahon iqtisodiyoti globallashuvi asosiy mexanzmlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	66.3KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi asosiy mexanzmlari

Sotib olish

Mavzu: Jahon iqtisodiyoti globallashuvining sikliligi tarixi va uning
rivojlanish qonuniyatlari
REJA
Kirish
I.Bob. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi asosiy mexanzmlari
1.1 Iqtisodiyotni globallashuvi sikllari
1.2 Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o’ziga xos xususiyatlari
II.Bob. Global hudud va uning belgilari
2.1 Global hudud va uning belgilari
2.2 Jahon iqtisodiyoti globallashuvi va geoiqtisodiy modellar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Ushbu kurs ishinining asosiy vazifasi hozirgi
iqtisodiy globallashuv jarayonini savdo erkinligi, kapital harakatchanligi va
to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalardagi asosiy elementlarini o'rganishdir. Bu
elementlarning natijasi mahalliy hukumat asosan dunyodagi eng qoloq davlatlar
hukumatlari qanday qilib globallashuvga yondashishsi kerakligi haqidagi taklif
va tanqidlar berilishiga yo'l ochadi.Bu kurs ishining vazifasi empirik tarzda
globallashuvning jamiyat uchun yaxshi va yomon taraflarini o'rganib, global
integrallashuv jarayoniga to'g'ri yondashuvchi yo'lni topishda xizmat qilishdir.
Iqtisodiy globallashuv yangi hodisa emas 1870-1914-yillarda hozirgi ekspertlar
globallashuv deb atovchi jarayonga start berilgan edi. Bu jarayon tovarlar,
xizmatlar va ishlab chiqarish vositalari eksport-importining yuqorilashi bilan
birgalikda transport texnologiyalari yuksalishi bilan xarakterlanadi va iqtisodiy
rivojlanishning yoyilishi va milliy iqtisodiy tizimlarning bir-biriga
integratsiyalashuvi orqali xalqaro narxlarning va ish haqqining ko'tarilshiga
zamin yaratdi. XIX asr globallashuv jarayoni kapitaliszm rivojiga hissa
qo’shgan lekin, Ikkinchi Jahon urishi natijasida buning natijalari yo’qolgan. XIX
asrning ikkinchi yarmidan keyin va asosan oxirgi yigirma yillikda globallashuv
bozor iqtisodiyoti va boy davlatlarning institutsional tarmoqlari tufayli yanada
kuchaydi.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishi maqsadini amalga oshirish
uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi:
- Butun jahon savdo tashkiloti haqida umumiy ma’lumotlar berish;
- Butun jahon savdo tashkilotining vazifalari va umumiy
xususiyatlarini aniqlash ;
- Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik siyosati tadqiq etish;
- O’zbekistonning Butun jahon savdo tashkiloti bilan hamkorlik
siyosati ko’rib chiqish;
2

Kurs ishi ob’ekti : Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik
siyosati va ahamiyati bilan tanishtirish jarayoni
Kurs ishi predmeti: Butun jahon savdo tashkilotining hamkorlik
siyosati va ahamiyati bilan tanishtirish ko’nikmalari
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari
surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi
Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash,
qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish
tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4
bo‘lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yhatidan iborat.
3

I.Bob. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi asosiy mexanzmlari
1.1 Iqtisodiyotni globallashuvi sikllari
Klassik maktab vakillari nazariyasiga ko’ra jahon iqtisodiyotining
integratsiyalashuvi ish taqsimoti va ixtisoslashtirishning har bir davlat uchun
o’ziga qulay bo’lgan uslubda olib borilishi orqali istiqbolda yaxshi natijalar olib
kelishi kutilmoqda. Bu prinsiplar rivojlanishda orqada qolayotgan
mamlakatlarni jahon bozoridan o’ziga kerakli bo’lgan texnologiya va boshqa
ishlab chiqarish vositalarini arzon narxlarda olishga zamin yaratib beradi.
Boshqa tomondan qaraganda esa globallashuv jarayoni ijtimoiy tanglikni
yo’qotish uchun cheklovchi va qayta taqsimlovchi siyosat olib borishda to’siq
yaratadi.Bu holat rivojlangan mamlakatlarda yomonlashgani kuchli va samarali
tarzda globallashuvni boshqaradigan institutlar yo’qligi tufayli 90-yillarda
bo’lib o’tgan moliyaviy inqirozlarda o’z natijasini topgan . To'qsoninchi
yillarning boshidan boshlab kuchaygan mamlakatlar o'rtasida iqtisodiy o'zaro
bog'liqlikning barqaror o'sib borishi ma'lum foyda keltirdi va ba'zi hollarda bu
jarayonga botgan mamlakatlarga to'siqlar keltirib, mamlakatlar iqtisodiy
o'sishida globallashuvning ta'siri haqida katta munozaralarni keltirib chiqardi.
Ijtimoiy fanda o'zgaruvchilar o'rtasidagi nedensellik darajasini aniqlash qiyin
bo'lsa-da, aksariyat advokatlar, asosan iqtisodchilar, iqtisodiy globallashuv
ijobiy ta'sir ko'rsatmoqda mamlakatlarning o'sishi va yaqinlashishi, chunki bu
qashshoqlikni kamaytirishning omili va demokratik tamoyillar targ'ibotchisi
bo'lishi mumkin. Boshqa tomondan, tanqidchilar, iqtisodiy globallashuv milliyni
zaiflashtirganligini tasdiqlaydilar. suverenitet, shuningdek g'oliblar va
yutqazuvchilarni yaratadigan mamlakatlar o'rtasida tengsizlik yuzaga keldi.
Yutqazuvchilar odatda rivojlanayotgan mamlakatlarda va rivojlangan
mamlakatlarning quyi sinflarida, g'oliblar esa rivojlangan mamlakatlarda va
ayrim rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda qoladilar. Lotin Amerikasida haqiqiy
tekislikda globalizatsiya tanqidlari kuchli bo'lgan; bu pravoslavlikdan yuz
o'girgan mamlakatlarda chapparast rahbarlarning borligi bilan bog'liq. Masalan,
birinchi bo'lib Ugo Chaves bilan, bugun esa Nikolas Maduro bilan bo'lgan
4

Venesuela - bu eng ko'zga ko'ringan holat. Biroq, bu yagona emas edi.
Boshqalar global iqtisodiy integratsiya va Vashington konsensusi uchun
Boliviyadan Evo Morales, Ekvadordan Rafael Korrea, Perudan Ollanta Moisés
Humala Tasso va Nikaraguadan Daniel Ortega kiradi. Ushbu rahbarlar qit'ada
ustun turadigan muqobil rivojlanish dasturlarini yaratish orqali milliy
suverenitetni yo'qotish bilan kurashishga harakat qilmoqdalar.
Ushbu trilemaga ko'ra, mamlakatlar uchta variantdan faqat ikkitasiga ega
bo'lishi mumkin: xalqaro iqtisodiy integratsiya, demokratiya va milliy davlat.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya globallashuv ta'sirining yuqori darajasini
anglatadi; ya'ni ishlab chiqarish omillari va texnologiyasining erkin aylanishi
tugallangan holat. Davlat-davlat qonunlarni tashqi ta'sirlarsiz amalga oshirish va
boshqarish uchun mustaqil vakolatlarga ega bo'lgan hududiy yurisdiktsiyalarga
murojaat qiladi. Demokratiya bu mazmundagi saylov huquqi cheklanmagan,
ijtimoiy safarbarlik darajasi yuqori bo'lgan va siyosiy institutlar fuqarolarning
talablariga javob beradigan siyosiy tashkilot tizimini anglatadi.
Global iqtisodiyot trilemmasi, agar mamlakatlar tanlasalar, deb hisoblaydi
Xalqaro iqtisodiy integratsiya (globallashuv), bir vaqtning o'zida demokratiya va
millat-davlatni saqlab qolish mumkin emas; ikkitadan birini tanlash kerak. Agar
Demokratiya va Globallashuv tanlansa (1-rasmda Global Federalizm sifatida
ko'rsatilgan), demokratik millatlararo tashkilotlar bunday organizmlarning
me'yorlariga mos qonunlarni belgilash huquqiga ega bo'ladilar. Bu millatlararo
tashkilotlar tomonidan moslashtirilgan global boshqaruv modeli bo'lar edi.
Ushbu tizim Evropa Ittifoqida (Evropa Ittifoqi) a'zo davlatlarda demokratik
mohiyat saqlanib qolgan joyda amalga oshirishga harakat qilindi, chunki ular o'z
fuqarolarining manfaatlarini Evropa Ittifoqi institutlari oldida himoya qiladilar.
Biroq, ushbu tizim asosan siyosiy integratsiya sohasidagi kamchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bunga ayrim a'zo davlatlarning Evropa konstitutsiyasidan voz
kechishi dalil bo'ldi. Bundan tashqari, agar biz xalqaro tizimda hokimiyatni
taqsimlash aniq tengsiz va rivojlangan mamlakatlarni qo'llab-quvvatlaydi deb
hisoblasak, Global Federalizm aslida global diktatura bo'lishiga olib kelishi
5

mumkin. Agar eng maqbul iqtisodiy guruhlar o'zlarining milliy dasturlari orqali
o'zlarining kun tartiblarini amalga oshirish uchun millatlararo organlardan
foydalansalar, bu dunyoda ham iqtisodiy, ham siyosiy diktaturani targ'ib qiladi.
xalqaro iqtisodiyotning ehtiyojlari (diktatura bozori deb ataladi) .6 Bu o'z
fuqarolarining qaror qabul qilish qobiliyatini yo'qotish, ya'ni iqtisodiyotdagi
demokratiyani yo'qotish hisobiga global iqtisodiy integratsiyani amalga
oshiradigan davlat bo'ladi. Ko'pgina antiglobalizatsiya harakatlar buni
qoralaydilar va boshqa akademiklar va siyosiy sharhlovchilar "Davlatning
orqaga chekinishi" Jahon iqtisodiyoti hali ham to'liq iqtisodiy integratsiyadan
yiroq bo'lishiga qaramay, agar u to'liq bo'lsa va fuqarolarning xohish-istaklarida
konvergentsiya yuzaga kelmasa, amalga oshirishga mas'ul bo'lgan
tashkilotlarning jamoatchilik muhokamalarini izolyatsiyasida aks etgan siyosiy
makon qisqarishi kuzatiladi. iqtisodiy siyosat (Markaziy banklar, soliq idoralari
va boshqalar). Shu bilan birga, ular ijtimoiy ta'minot tizimlari yo'q bo'lib ketadi
(yoki xususiylashtiriladi), iqtisodiy rivojlanish maqsadlari esa bozor ishonchini
saqlab qolish zarurati bilan almashtiriladi Ba'zi Lotin Amerikasi davlatlari
ushbu diktatura bozorini boshdan kechirgan. Rodrikning fikriga ko'ra (2000,
183-bet), "bir marta o'yin qoidalarini global iqtisodiyot talablari bo'yicha
belgilab olgandan so'ng, u ijtimoiy guruhlarning milliy iqtisodiy qarorlarga
kirish va ularga ta'sir qilish imkoniyatlarini cheklashi kerak".
Meksika misolida ma'lum bir diktatura bozori mavjud bo'lib, uni bir
tomonlama va ko'p tomonlama savdo-sotiq va moliyaviy liberallashtirishning
turli bosqichlarida aks ettirish mumkin, bu mamlakat farovonlik holati xalqaro
bozor foydasiga tinchlangan joyda. Shuningdek, 1995 yildagi inqiroz paytida
XVF (Xalqaro valyuta fondi) moliyaviy shokni engish uchun zarur mablag'larni
qarz olishga yordam berish uchun quyidagi ba'zi makroiqtisodiy ko'rsatmalar
taklif qilib, Meksika hukumatining siyosat makonini chekladi.
Hozirgi vaqtda Evropa Ittifoqiga ta'sir ko'rsatadigan inqiroz, ayniqsa
Ispaniya va Gretsiyada diktatura bozorining natijasi shundaki, fuqarolar
Evropaning va xalqaro iqtisodiy ehtiyojlar bilan bog'liq ravishda demokratiyani
6

yo'qotganligini ko'rishdi. Globallashuv talablari muqarrar ravishda ichki siyosat
majburiyatlari bilan to'qnashishi (ijtimoiy himoya, ish bilan ta'minlash va
boshqalar) isbotlangan. Diktatura bozori yagona alternativ emas. Uchinchi
variant - global integratsiyadan voz kechish. Biroq, ushbu sxema Bretton-
Vudsning Keynes uslubi sifatida majburiyatni majbur qiladi, bu erda har bir
davlatda demokratiya saqlanib qoladi va iqtisodiy integratsiya cheklangan va
tanlab olingan protektsionistik savdo choralari orqali amalga oshiriladi. Ushbu
usullar ilgari Triad mamlakatlari (Evropa, AQSh va Yaponiya), shuningdek,
heterodoksik rivojlanish modellariga ega bo'lgan Osiyo mamlakatlarining
qashshoqlik darajasini pasaytirishga imkon beradigan va doimiy o'sish sur'atlari
5% dan yuqori bo'lishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Ammo hozirgi kunda ularning
barchasi ushbu tizimdan voz kechib, o'zlarining o'sishini mustahkamlash uchun
iqtisodiy globallashuv imkoniyatidan foydalanmoqdalar 1
Oxir oqibat, ushbu trilemmada belgilanganidek, xalqaro iqtisodiy
integratsiyani rivojlantirish siyosiy qarorga aylanadi. Trilemmaga ko'ra, global
boshqaruvga olib boradigan yo'l ikkita vertikalda tasvirlangan bo'lar edi.
Birinchisi, Ruggie tomonidan Bretton-Vuds uslubi sifatida taklif qilingan
ko'milgan liberalizmning majburiyatini qayta tiklaydi, bu NationState-ning
davomiyligini qabul qiladi va xalqaro agentliklar kuchli va barqaror xalqaro
moliyaviy me'morchilikni yaratadi, bu kabi savdo-sotiqni tartibga solish tizimiga
imkon beradi. Jahon Savdo Tashkiloti (JST) tomonidan tashkil etilgan. Shu
munosabat bilan xalqaro iqtisodiy boshqaruvning har qanday rejimi milliy
imtiyozlarga mos kelishi, shartnomalarning barcha a'zolari tomonidan
kelishilganligini ta'minlashi kerak. Shu tarzda, mamlakatlar o'z qit'alarida
mintaqaviy blokga (Regional Federalizm) tegishli bo'lib, undan keyin uzoq
muddatli istiqbolda Global Federalizmga erishish imkoniyatiga ega bo'ladilar.
1
Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2017. –
488 b.
7

Evropa inqirozi holatida, millatlararo loyihani qurish tajribasini hisobga
olgan holda, Evropada ushbu yo'l ushbu asarda taklif qilingan Global Trilemma
muammolariga javob berishi mumkin. Faqat ko'proq federal, siyosiy va iqtisodiy
Evropa orqali u demokratiyani saqlab qolgan holda mintaqaviy iqtisodiyotni
birlashtira oladi.
Shubhasiz, global iqtisodiyotni birlashtirishda siyosat uning
konstitutsiyasini belgilovchi omil bo'lsa ham, iqtisodiy globallashuv kamida
ikkita omil bilan belgilanadi: Savdo ochiqligi va ko'p millatli korxonalar (MTM)
orqali to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimi va chet el investitsiyalari
oqimi. kapital harakatlari.
So'nggi o'n yilliklarda xalqaro savdoning o'sishiga texnologik yangiliklar
va tarif to'siqlarining pasayishi yordam berdi. Ushbu tendentsiya Ikkinchi Jahon
urushi oxirida, Xalqaro Savdo Tashkilotiga (ITO) asos solinadigan paytdan
boshlandi va bu nihoyat mustahkamlanmadi, chunki AQSh Gavana
Xartiyasidagi asosiy matn AQSh suverenitetini cheklaydi deb hisobladi. .
Natijada, ITOning ta'sis xartiyasining IV bobida savdo siyosati to'g'risida
(Steinberg 2017) belgilangan qism qabul qilindi. Shu tarzda GATT paydo bo'ldi,
bu xalqaro savdo uchun to'siqlarni kamaytirish uchun to'g'ri forumga aylanadi.
Jenevada birinchi bo'lib 23 davlat ishtirokida o'tkazilgan ko'p tomonlama savdo
muzokaralarining sakkiz raundidan so'ng va Urugvayda 123 ishtirokchi ishtirok
etgan yakuniy raund bo'lib, tovarlar va xizmatlarning eksport va importi yalpi
ichki mahsulotga nisbatan 8 foizga teng 1960-2015 yillar davomida o'rtacha
o'sish sur'atlari mos ravishda 1,6% va 1,5% ni tashkil etdi, shu bilan bir qatorda
a'zo davlatlar o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi YaIM9 ga nisbatan o'sha
davrda doimiy o'sish sur'ati 1,5% ni tashkil etdi va 61% ni tashkil etdi. 2018
yilda global YaIMning ulushi .
Mintaqaviy darajada, tahlil qilingan shu davrda Jahon banki (2016) Lotin
Amerikasida tovar aylanmasining yillik o'sish sur'ati YaIMga nisbatan 1,2%,
Evropa Ittifoqi 1,5%, Osiyo Tinch okeani Qo'shma Shtatlar va Xitoy yagona
davlat sifatida o'rtacha o'sish sur'ati YaIMga nisbatan 2,0% va 2,8% ga teng.
8

1994 yilda Urugvay raundining tugashi bilan JST (Jahon Savdo Tashkiloti)
tashkil etilganda xalqaro savdoni boshqarishda eng muhim o'zgarishlar yuz
berdi. GATT birinchi navbatda tovarlar savdosi bilan bog'liq bo'lsa, JST va
uning shartnomalari xizmatlar savdosi (Xizmatlar savdosi bo'yicha umumiy
bitim, GATS), intellektual mulk (intellektual mulk huquqlarining savdo bilan
bog'liq jihatlari, TRIPS) va investitsiyalar uchun javobgardir. (Savdo bilan
bog'liq investitsiya choralari, TRIMS). Shunday qilib, muzokaralarning keyingi
bosqichlarida erishilgan bitimlar GATT raundlaridagi kabi tomonlar o'rtasida
kelishuv sifatida emas, balki xalqaro shartnomaning huquqiy maqomi ostida
bo'ladi. 2
Hozirda Jahon savdo tashkiloti 2001 yilda boshlangan va tugallanmagan
bo'lib qolgan Doha raundining 11-forumidir.12 Ushbu tur davomida eng
ziddiyatli masalalardan biri muhokama qilindi, chunki bu qishloq xo'jaligi. Shu
sababli, shartnomalar xalqaro miqyosdagi qishloq xo'jaligi savdosining og'irligi
uchun emas, balki milliy iqtisodiyotdagi eng aralashgan sektor bo'lgani uchun
juda murakkab edi. Natijada, ushbu mavzular uchun tezkor echim yo'q; Bundan
tashqari, shu munosabat bilan sakkiz yil davomida va qishloq xo'jaligiga
nisbatan unchalik murakkab bo'lmagan masalalar bo'yicha muzokaralar olib
borgan Urugvay raundida o'ttizdan ortiq yangi a'zo davlatlar bo'lgan. Milliy
iqtisodiyotdagi erkin savdo afzalliklarini baholashda eng munozarali savollardan
biri iqtisodiy o'sishda iqtisodchilar va mutaxassislar tomonidan savdoni
erkinlashtirish mamlakat uchun foydalimi yoki yo'qmi. Savdo-sotiqni
erkinlashtirishning nazariy asoslanishi uzoq muddatli iqtisodiy o'sishdagi ijobiy
natijalar bilan bog'liq bo'lib, yuqori rentabellikga ega bo'lgan milliy ishlab
chiqarish omillarini taqsimlash uchun ko'proq harakatlarni amalga oshirishga
imkon beradi. Boshqa tomondan, u ishbilarmonlik yangiliklarini va ichki
bozorda raqobatchilarning o'sishiga javob berishni osonlashtirish orqali
2
O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // “ Xalq so ‘ zi ” gazetasi . 2017 yil , 22
dekabr .
9

samaradorlikni oshiradi. Shuningdek, savdo bozorlarni kengaytirganda miqyosli
iqtisodlarni yaratish mumkin.
Bundan tashqari, arzonroq kapital mahsulotlarini olib kirish orqali yangi
texnologiyalar, investitsiyalarni jalb qilish va kapitalni to'plash mumkin, bu esa
mamlakatlarni makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va sog'lom moliyaviy
menejment natijasida olinadigan iqtisodiy foyda olish uchun sharoit yaratadi
(Irwin, 2005, Bagvati, 2004). Va nihoyat, savdo-sotiqdan olinadigan yana bir
foyda institutlarda aks etadi, ya'ni ayrim rivojlanayotgan mamlakatlar erkin
savdo siyosati amalga oshirilgandan so'ng demokratik jarayonlarga katta hissa
qo'shdilar. Masalan, Xitoyda, bozor islohotlaridan so'ng, maoist totalitarizm
bilan taqqoslaganda, rejim tomonidan repressiyalar kamaygan.
Biroq, ushbu nazariy asoslarning to'g'riligiga shubha bor, ayniqsa
rivojlanayotgan mamlakatlarda. Masalan, rivojlangan mamlakatlar va ayrim
rivojlanayotgan bozorlar tarif to'siqlarini amalga oshirish hisobiga barqaror o'sib
bordi, keyinchalik ular asta-sekin kamaytirildi va keyinchalik darhol
ochilishning nazariy printsiplaridan farqli ravishda tarif to'siqlarini amalga
oshirishda barqaror o'sishga erishildi. Ayni paytda, yangi endogen o'sish
nazariyasi savdoni liberallashtirishning afzalliklari to'g'risida noaniq javob
beradi.
Javob qiyosiy ustunlik kuchlari iqtisodiy resurslarni uzoq muddatli
o'sishni keltirib chiqaradigan (R + D dagi tashqi ta'sirlar, ishlab chiqarish
turlarini kengaytirish, mahsulot sifatini oshirish va h.k.) yoki ularni ushbu
faoliyatdan chetga chiqaradigan faoliyatga yo'naltirayotganiga qarab farq qiladi
Hozirgi vaqtda savdo integratsiyasining mamlakatlarning o'sishi va
rivojlanishidagi ta'siri to'g'risida empirik tadqiqotlar mavjud, ammo natijalar
aniq emas. Jahon banki, Frankel va Romer, Sala-i-Martin va Dollar & Kraay
kabi ekonometrik usullar orqali tahlil qilingan turli mamlakatlardan vaqt ketma-
ketligi ma'lumotlari. , savdoni liberallashtirish darajasi yuqori bo'lgan
mamlakatlar o'zlarining turmush darajalarida oldingi davrlarga qaraganda
10

yaxshiroq natijalarga erishganliklarini va avtarkiy mamlakatlariga qaraganda
tezroq o'sganligini tasdiqlaydilar.
Aholi jon boshiga YaIM o'sish sur'atlarining regressiyalari orqali savdoning
rivojlanishga ta'sirini o'rganadigan ko'plab tadqiqotlar mavjud bo'lsa-da, so'nggi
yillarda ushbu gipoteza, ayniqsa, Rodrigez va Rodrik (2000) tomonidan qattiq
tanqid qilindi. Mualliflarning ta'kidlashicha, ushbu tadqiqotlarning aksariyatida
savdoni liberallashtirish shunchaki mamlakatning YaIMni tashqi savdo hajmiga
nisbatan nisbati bilan o'lchanadi. Biroq, savdo-sotiqni liberallashtirishning
iqtisodiy o'sishga ta'siri to'g'risida qaror chiqarish qiyin. Ikkinchidan, savdoni
liberallashtirish va ichki iqtisodiy siyosatning ta'sirini farqlash qiyin, chunki
savdo rejimini liberallashtirgan ko'plab mamlakatlar bir vaqtning o'zida iqtisodiy
kengayishni keltirib chiqaradigan keyingi ichki islohotlarni amalga
oshirmoqdalar. Agar ushbu islohotlar e'tiborga olinmasa, savdoni erkinlashtirish
samarasini iqtisodiy o'sishni ta'minlaydigan boshqa choralar bilan aralashtirish
mumkin. Va nihoyat, ko'plab tadqiqotlarda nedensellik yo'nalishini aniqlash
qiyin, ya'ni savdo keyingi o'sishga ta'sir qiladimi yoki yuqori o'sish sur'atlarini
qayd etgan iqtisodiyotlar ham tashqi savdo hajmini oshirayaptimi.
Savdoni erkinlashtirish iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sir ko'rsatgandan ko'ra
tobora ko'proq e'tirof etilayotganiga qaramay, ko'plab tahlilchilar ushbu
iqtisodiy siyosatning daromadlarni taqsimlashdagi potentsial ta'sirini aniqlashga
ehtiyotkorlik bilan yondashmoqdalar.
Sala-i-Martin kabi globallashuv imtiyozlari himoyachilari bo'lgan ba'zi
mualliflar global tengsizlikning pasayishini Osiyo mamlakatlari, xususan Xitoy
va Hindiston, shuningdek, Lotin Amerikasidagi ba'zi davlatlar bo'lgan ulkan
iqtisodiy o'sish bilan izohlashadi. Boshqa tomondan, erkin savdo-sotiqni qo'llab-
quvvatlovchi islohotlar Stolper-Samuelson teoremasiga muvofiq daromadlar
tengsizligining o'sishiga to'g'ri kelganligi haqida ham dalillar mavjud. Masalan,
Broman (1996) mehnat bozorlaridagi va savdo-sotiqdagi islohotlar (Lotin
Amerikasida Vashington konsensusi orqali tashkil etilgan islohotlar to'plamining
asosiy elementlari) 14 daromad taqsimotidagi tengsizlikka hissa qo'shganligini
11

tasdiqlaydi. Pravoslav nuqtai nazariga ko'ra, erkin savdo daromadlarning
ko'payishi bilan birga bo'lishi taxmin qilinmoqda; ammo, "Lotin Amerikasida
har doim savdo oshib borishi yoki erkinlashtirilishi bilan daromadlar tengsizligi
ko'payib ketganday tuyuladi". Ushbu hodisaning mumkin bo'lgan izohlaridan
biri shundan iboratki, globallashuv iqtisodiyotning eng kuchli tarmoqlarini
qo'llab-quvvatlaydi.
Ushbu bahs-munozaradan xulosa qilish mumkinki, hozirgi globallashuv
davrida so'nggi ikki o'n yillikda mamlakatlar o'rtasidagi tengsizlik pasaygan;
BRICS deb nomlangan narsalarning, ayniqsa, Xitoy va Hindistonning tez
o'sishi, asosan, ushbu o'zgaruvchiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.15 Biroq, turli xil
tadqiqotlar va empirik adabiyotlar sharhlari har bir mamlakat ichida tengsizlik
oshdi, garchi ko'p hollarda daromad taqsimotidagi o'zgarishlar xalqaro savdo
evolyutsiyasi bilan bevosita bog'liq bo'lmagan omillarga bog'liq (Majeed, 2016).
Shuning uchun savdoni erkinlashtirish - bu tengsizlikning sababliligi ekanligini
tasdiqlagan paytdan boshlab ehtiyot bo'lish kerak. 3
Savdo-sotiqni erkinlashtirishning eng yaxshi foydasi uchun unga
mamlakatni iqtisodiy o'sish yo'lini yo'naltirishga qodir bo'lgan siyosat
aralashmasi qo'shilishi kerak (Rodriguez va Rodrik, 2000; Winters va boshq,
2004). Bhagvati (2004) va Ritser (2011) kabi mualliflar iqtisodiy globallashuv
yangi boshqaruv shakllariga duch keladigan va o'z muammolarini mahalliy
(global va mahalliy) siyosat bilan boshqaradigan milliy davlat uchun
noqulayliklarni keltirib chiqarishi bilan birga, noqulayliklarni keltirib chiqaradi
deb ta'kidlaydilar. noaniqlikni global darajadagi qo'shilishni kamaytirish
maqsadida xalqaro institutlar yordamida 16 holat, bu hukumatlar uchun milliy
suverenitetni yo'qotish deb o'qiladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, savdo ochiqligi va iqtisodiy o'sish o'rtasida
to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik mavjud emas, global tengsizlikni kamaytirish uchun
omil, garchi har bir mamlakat ichidagi tengsizliklar bo'lmasa. Shuningdek,
savdoni erkinlashtirish iqtisodiy yutuqlarga olib kelmaydi; bu globallashuv
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi. 2018 yil, 28 dekabr.
12

imkoniyatlaridan foydalanishga imkon beradigan siyosat aralashmasi. Biroq,
bizning Jahon iqtisodiyoti trilemmasi tomonidan bashorat qilinganidek, garchi
davlatlar katta xalqaro iqtisodiy integratsiyani amalga oshirayotgan bo'lsalar
ham, globallashuv keyinchalik suverenitetni va shuning uchun demokratik
nazorat doirasini cheklaydi. Biroq, hozirgi global inqirozdan olingan saboqlar
shuni ko'rsatadiki, demokratik shaklda savdo-sotiqni demontaj qilishni davom
ettirish uchun Global Federalizmga o'tish uchun ko'proq xalqaro
muvofiqlashtirish zarur.
O'zaro bog'liqlik shuni anglatadiki, milliy davlat tomonidan amalga
oshiriladigan harakatlar boshqa millat davlatlari va xalqaro aktyorlarning
reaktsiyasi ta'sir qiladigan oqibatlarga olib keladi. Ushbu aktyorlar ko'p millatli
korxonalar (MNE) va ularning moliyaviy oqimlari bo'lishi mumkin, 17 iqtisodiy
globallashuvning muhim qismidir va xalqaro va milliy darajadagi qarorlarni
qabul qilishga ta'sir ko'rsatadigan xalqaro siyosatda tobora faol ishtirok
etmoqda.
Chet el investitsiyalari va kapitalning harakatchanligi Savdo ochilmasdan,
texnologik yangilanishlarsiz va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar oqimining
liberallashuvisiz globallashuv rivojlanishi mumkin emas edi.Ushbu yutuqlar
natijasida MEHlar xalqaro iqtisodiy integratsiyani kengaytirishda muhim
agentlarni tashkil etishdi, chunki ular tarmoqlararo savdo-sotiqdan tarmoq
ichidagi savdo-sotiq shakllarini o'zgartirishga, shuningdek o'z kuchlarini xalqaro
siyosiy tizimda o'rnatishga yordam beradi.
Xorijiy investitsiyalarning asosiy foydalari texnologiyalarni uzatish,
xususan, ichki kirish bozorida raqobatni rag'batlantiradigan kapital
manbalarining yangi navlari orqali amalga oshiriladi Xorijiy investitsiyalarni
olganlar odatda o'z xodimlari uchun o'qitadilar va inson kapitalining
rivojlanishiga hissa qo'shadilar. Xuddi shu tarzda, tashqi investitsiyalar
tomonidan ishlab chiqarilgan foyda mamlakatda olingan soliq daromadlarini
ham oshiradi (Sanna-Randaccio va Veugelers, ; Barrios va boshq.,. Ularning
mavjudligi va milliy iqtisodiyotdagi ta'siri tanqid uchun boshlang'ich nuqtadir,
13

masalan, mezbon mamlakatni qashshoqlashtiradigan va milliy ishchilarni
ekspluatatsiya qiladigan MNlar. MNlarning tanqid qilinadigan yana bir jihati
shundaki, ular kichik mamlakatlarga qaraganda kuchliroq va zarari bor/
Milliy suverenitet (Anderson va Cavanagh, ). Ushbu kelishmovchiliklarni
bartaraf etishdan oldin, MNQning ishlash tartibi va uning so'nggi yillardagi
evolyutsiyasini bilish kerak.
Birinchidan, MNEni "milliy iqtisodiyot tarkibida to'liq yoki qisman sho'ba
korxonalariga egalik qiluvchi ma'lum bir millat shirkati" deb ta'riflash mumkin .
Ushbu ta'rifdan ikkita elementni ajratib ko'rsatish mumkin: a) chet elda
tadbirkorlik faoliyatini boshqarish va b) kompaniyaga tegishli bo'lgan kelib
chiqishi (uy shtati) deb tan olinishi mumkin bo'lgan kamida ikkita davlat
mavjudligi. ga va qabul qiluvchi mamlakat (qabul qiluvchi davlat); bu
kompaniya mulkka egalik qiladigan yoki uning sho'ba korxonalariga ega bo'lgan
narsadir. Kompaniyalar tabiiy resurslarni xizmat ko'rsatish, ishlab chiqarish yoki
qazib olish va ekspluatatsiya qilish uchun mablag 'sarflaydilar va ushbu
harakatlar mavjud infratuzilmalar yordamida yoki "Grinfild" deb nomlanuvchi
investitsiyalar hisobiga yangilarini yaratish orqali amalga oshiriladi. Ammo,
nima uchun faqat bitta mamlakatda emas, balki bir nechta mamlakatlarda ishlab
chiqarish kerak? Va nima uchun turli joylarda ishlab chiqarish alohida
kompaniyalar tomonidan emas, balki bitta kompaniya orqali amalga
oshirilmoqda? MNlarning kengayish shakli mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy
stimulga javob beradigan to'g'ridan to'g'ri investitsiyalar oqimlari orqali beriladi.
Ushbu turdagi sarmoyalar harakati OLE eklektik paradigmasi (Dunning,
1999) orqali izohlanishi mumkin, shuni anglash mumkinki, har qanday vaqtda,
MNlarning mulklari va faoliyat turlari quyidagilarga bog'liq: uning raqobatdosh
ustunliklari konfiguratsiyasiga (egalik qilish) o'ziga xos) ko'p millatli bo'lmagan
kompaniyalarga nisbatan; mamlakat yoki mintaqaning raqobatbardoshligini jalb
qilish (joylashish boshqa mamlakatlarga nisbatan; va (iii) kompaniyalarning
ushbu ikki afzalliklardan foydalanib, bozorni o'ziga xos O ning afzalliklari
uchun ichkilashtirishi, natijada chuqurtirishning afzalligi
14

Shunday qilib, OLI paradigmasida paydo bo'ladigan afzalliklarga qarab,
MNM maksimal foyda olish uchun qaerga sarmoya kiritishni hal qiladi. Ushbu
sarmoyaviy harakatlar axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT)
jadal rivojlanishi va transport va tranzaksiya xarajatlarining pastligi tufayli,
lekin, avvalambor, xorijiy investitsiyalar to'g'risidagi milliy me'yorlarning
liberallashtirilishi tufayli mumkin. 4
1.2 Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati va o’ziga xos
xususiyatlari
XX asrning oxiri – XXI asrning boshida globallashuv jahon xo’jaligi
rivojlanishining asosiy, fundamental tendensiyasi sifatida qaror topdi.
―Globallashuv deganda ko’pincha iqtisodiy ochiqlikning oshishi, savdo-‖
sotiq va xalqaro kapital erkinlashishi tushuniladi.
Globallashuv jahon mamlakatlari iqtisodiyotlarining o’zaro bir-biriga kirib
borishini, o’zaro bog’liqligini va bir-biri bilan qo’shilib ketishini ifodalaydi.
Bunda bir mamlakatda yuz berayotgan iqtisodiy jarayonlar boshqa
mamlakatlarda o’z aksini topadi, u yangi axborot texnologiyalariga asoslangan
bo’ladi va butun dunyoni bir butun sifatida ifodalaydi.
jarayoni turlicha qabul qilinadi va baholanadi. Rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlarda unga turlicha munosabatda bo’lishadi. Bir
tarafdan, xorijiy raqobat uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdo, kapital va
mehnat resurslari ko’chib yurishining kuchayishi jahon ishlab chiqarish
omillaridan samaraliroq foydalanish, jahon ishlab chiqarishini oshirish uchun
yangi imkoniyatlar yaratadi va unda ishtirok etuvchi mamlakatlar uchun yutuq
deb atash mumkin.
Jahon iqtisodiyoti (jahon xo’jaligi, butunjahon iqtisodiyoti), eng qisqa
ta‘rifga ko’ra – bu jahonning barcha milliy iqtisodiyotlarining yig’indisidir.
Agar jahon xo’jaligi jahon mamlakatlarining yalpi ichki mahsuloti (YaIM)
hajmi negizida hisoblansa, 2018 yilda ularning hajmi taxminan 84,835.46 trln.
4
Jumayev N.X., Abduraxmonov O.Q. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: sabablari va uni bartaraf etish muammolari. – T.:
Akademnashr, 2010. – 160 b.
15

dollarni (xarid qobiliyati pariteti (XQP) bo’yicha taxminan 90 trln. doll.) tashkil
qiladi.
Jahon iqtisodiyotida uning eng dinamik qismi – global iqtisodiyot
ajratiladi. Bu milliy iqtisodiyotlarning resurslar va mahsulotlar (tovarlar va
xizmatlar)ni tashqi dunyoga yetkazib beruvchi va (yoki) ulardan oluvchi
qismidir. Iqtisodiy nazariya bunday resurslar va mahsulotlarni, savdo
qilinmaydigan, ya‘ni milliy chegaralarni hatlab o’tmaydigan resurslardan farqli
ravishda savdo qilinadigan resurslar va mahsulotlar deb nomlaydi.
Tushunarliki, xalqaro iqtisodiy munosabatlar ham eng avvalo global iqtisodiyot
bilan bog’langan.
Global iqtisodiyotni miqdoriy baholashga urinib ko’rilsa, uning hajmi
jahon iqtisodiyotidan bir necha marta kam bo’ladi. Bu shuning uchun ro’y
beradiki, jahonning yetakchi iqtisodiyotlari (masalan, jahon YaIM hajmining
90 %ini ishlab chiqaruvchi YaIM hajmi bo’yicha eng yirik 20 ta mamlakat)
avvalgidek, tashqi bozordagi emas, balki ustun ravishda ichki bozordagi
mahsulotlarga bo’lgan talab va taklifga yo’nalgan bo’ladi. Masalan, Rossiyada
import, tovarlar va xizmatlar iste‘molining 13-14%ni ta‘minlaydi, mamlakatda
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning 16-18% eksportga yo’naltiriladi,
to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar oqimi Rossiya iqtisodiyotiga umumiy kapital
qo’yilmalar hajmiga eng ko’pi bilan 16% (ya‘ni Xitoy va Braziliya darajasida)
hissa qo’shadi, mamlakatga doimiy va vaqtincha ishlash uchun kirib kelgan
ishchi kuchi, baholashlarga ko’ra ish joylarining 10 %ga yaqinini tashkil qiladi.
AQSH va Xitoyda ushbu ko’rsatkichlar bundan yuqori emas.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi ko’p jihatan global muammolar
tushunchasi bilan bog’liqdir. XX asrning ikkinchi yarmida insoniyat oldida
juda ko’p murakkab muammolar vujudga keldi. Ularning asosiy qismi ta‘sir
doirasining miqyosi va ahamiyatiga ko’ra global muammolar nomini oldi.
XX asrning 60 yillariga kelib global muammolar tor doiradan keng
doirada ishlatilishiga o’tib qoldi. Ushbu davrdan boshlab jamiyatning ushbu
bobga qiziqishi intensiv ravishda oshib bordi va uning muhokamasi keng
16

doiradagi majlislarda ko’rila boshladi.
Ushbu bobga juda katta qiziqishning sababi bo’lib birinchi o’rinda
insoniyatning yer kurrasining hatto bir chekkasida yuzaga kelgan jiddiy
muammo bir kun kelib butun planetaga o’z ta‘sirini o’tkazishi mumkinligini
tushunib yetganligi bo’ldi.
Global muammolarni o’rganish va insoniyatni kelajagini tahminlash
jarayoni bo’yicha ilmiy ishlarni olib borishda italiyalik menedjer Aurelio
Pechchei tomonidan tashkil etilgan xalqaro nohukumat tashkiloti bo’lmish –
Rim klubi alohida o’rin egallaydi.
Rim klubi a‘zolari o’z oldilariga ikkita maqsadni qo’yadi:
birinchisi, insoniyat oldida turgan asosiy global muammolarni aniqlash,
ikkinchisi, jamiyatga ushbu global muammolarni taqdim etib, ularning bartaraf
etish borasidagi eng dolzarb ishlarini belgilab olib amalga oshirish. 5
Rim klubidagi ma‘ruzalar ushbu izlanishlar natijasi bo’ldi va ularda mashhur
olimlar global muammolarni hal etishning turli yo’llarini yoritgan edilar.
Rim klubini birinchi ishlaridan biri bo’lib, umumjahon rivojlanishini
matematik modelga qo’yish bo’ldi. Ushbu model rivojlanishning asosiy
parametrlari bo’lgan aholi, kapital qo’yilma, qayta tiklanmaydigan
resurslarning ishlatilishi, atrof muhitning ifloslanishi, iste‘mol mollarini ishlab
chiqarilishi kabilarni e‘tiborga olgan edi.
Rim klubi a‘zolari orasidan keyinchalik bir qancha ma‘ruzalar
tayyorlandi. Bu ma‘ruzalarda sivilizatsiyani qayta tiklash va atrof muhitni
ifloslovchi insonlar ongini yangilash zarurligi alohida ta‘kidlangan.
Darhaqiqat, global muammolarni bu qadar chuqurlashib ketishiga asosiy
sabablardan biri bo’lib, odamlar hayotining har jihatiga o’z ta‘sirini o’tkazib
bo’lgan ilmiy - texnik taraqqiyoti desa bo’ladi.
Uning ijobiy natijalari bilan birga, ilmiy, texnikaviy, texnologik
imkoniyatlar insonlar uchun kimyoviy, baktereologik, yadroviy qurollarini
5
Мировая экономика: учебник / под ред. Б.М.Смитиенко. – M.: Высшее образование, Юрайт-Издат, 2009. – 581 с.
17

yaratish imkonini ham berdi.
Shu jihatdan, butun dunyoni va insoniyatning bugungi kuni va kelajagiga
xavf soluvchi, yechimini topishda barcha davlatlar va xalqlarning hamjihatlik
bilan birgalikda harakatini talab qiluvchi muammolar global muammolar deb
atash mumkin.
Global muammolar, o’z navbatida, aholi iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyoti va
atrof muhit o’rtasidagi o’zaro munosabatlar natijasidir.
Global muammolar:
birinchidan jami insoniyatga, barcha mamlakatlar, xalqlar, ijtimoiy
tabaqalar manfaatlari va taqdirlariga ta‘sir ko’rsatuvchi;
ikkinchidan iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda katta talofatlarga,
inqirozlarga
sabab bo’luvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon sivilizatsiyasining
mavjudliligiga ham xavf soluvchi;
uchinchidan yechimini topishga umumplanetar miqyosdagi hamkorlikni
barcha mamlakatlar va xalqlarning birgalikda harakat qilishini talab qiluvchi
muammolardir.
Oxirgi paytlarga qadar kambag’allik, asosan daromadning borligi yoki
yo’qligi nuqtayi nazaridan qarab kelingan. Ammo kambag’allik daromadning
yoki qabul etilgan kaloriyalarning kamligiga qaranda g’oyat keng ko’lamdagi
tushunchadir.
Bu – uzoq, sog’lom va ongli hayot kechirish hamda yaxshi turmush
darajasi, qadr-qimmat, g’urur va o’zgalarni ham qadrlash darajisiga erishish
uchun keng ko’lamda zarur bo’ladigan imkoniyatlar va tanlash huquqidan
maxrumlik demakdir.
Yer kurrasining, pana-pastkamlarda, omonat boshpanalarda, noqonuniy
kirib olgan kulbalarda, eng kam ijara haqi to’lanadigan uylarda, salomatlik
borasida bir olam muammolari mavjud dunyo aholisining katta qismi o’z hayot
tarzini yaxshilash imkoniga ega bo’lmagan holda kambag’allik iskanjasida
18

yashamoqdalar.
Eng rivojlangan davlatlar va uchinchi dunyo davlatlari o’rtasidagi
rivojlanishda va yashash sharoitida o’sib borayotgan farq muammosi yechimini
topmayapti.
Tinchlik va qurolsizlanish muammosi.
XX asrning eng asosiy hodisalaridan bo’lmish ikki qutbli tizimni
yo’qolganidan so’ng ko’pchilik endi dunyoda faqat tinchlik bo’ladi, eng
asosiy qarama - qarshi kuchga barham berildi deb hisoblagan edi.
Urush va tinchlik muammosi XX asrning ikkinchi yarmining deyarli 40 yili
mobaynida haqli ravishda insoniyatning eng muhim muammosi bo’lib kelgan.
Albatta bizning asosiy maqsadimiz yerda tinchlikni saqlash, insoniyat
uchun qaytarib bo’lmas kulfatlar keltiruvchi turli ziddiyatlarni oldini olish,
geosiyosiy tenglik va barqarorlik muammolarini hal etishdir.
Insoniyatning shu vaqtgacha ortirgan harbiy potensiali yerdagi barcha
tiriklikni bir necha marta yo’q qilish imkonini beradi, shu sababli bunday
xolatlarga javobgarlik va mas‘uliyat hukumat va davlat boshliqlariga tegishlidir.
BMTning ma‘lumotlariga qaraganda, har bir daqiqada dunyoda 30 ga
yaqin bola to’yib ovqat yemaslik, ochlik va bedavo kasallar tufayli hayotdan
ko’z yumadi. Huddi shu muddat mobaynida harbiy maqsadlarga 1,7 mln.
AQSH dollar xarajat qilinadi. Ko’plab mamlakatlarda iqtisodiy va ijtimoiy
taraqqiyot uchun o’zi yetishmay turgan resurslarni harbiy xarajatlar yana ham
qisqartirib yubormoqda.
Qurollanish poygasining iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlari borasida quyidagi
ayrim raqamlarni keltirish mumkin:
 bitta askarni o’qitish xarajatlari 80 bolani o’qitish xarajtlariga teng;
 bitta bombani ishlab chiqishga ketgan xarajatlar chechak kasalligini 10
yil bartaraf etishga ketadigan xarajatga teng;
 bortida yadro raketasi bo’lgan bitta suvosti kemasini qurishga ketgan
19

mablag’ga 450 ming uy qurish mumkin .
Ma‘lumki, odatdagi va o’qotar qurollar bilan birga XX asrda yadro,
kimyoviy va bakteriologik qurollar ham keng tarqala boshladi.
Yadro qurollari. 1945 yilning avgustidan, jahon yadro urushlari davriga
kirishi bilan dunyo butunlay o’zgarib ketdi. Yadroviy qurollarni keng ko’lamda
taqiqlash to’g’risidagi shartnoma yadroviy qurolsizlanish va yadro qurollarini
tarqatmaslik uchun kurash tarixida muhim bosqich hisoblanadi.
Kimyoviy, bakteriologik qurollar ham yadro qurollari singari o’lim
sochishi va vayronagarchiliklar keltirishi mumkin. Kimyoviy va biologik
qurollar ham, yadro quroli singari ommaviy qirg’in qurollari deb hisoblanadi.
Odatdagi qurollar tarkibiga quruqligda, dengizlarda va havoda
foydalaniladigan an‘anaviy qurol-yarog’ kiradi. Butunjahon harbiy
xarajatlarning 80 % dan ortiqrog’i odatdagi qurollar va qurolli kuchlarga to’g’ri
keladi.
Ekologik muammolar.
Hozirgi vaqtda global ekologik tizimning degradatsiyalanishi to’g’risida
so’z yuritilmoqda. Ushbu jarayonni shartli ravishda kuydagi tarkibiy qismlarga
ajratish mumkin:
 ilmiy asoslanmagan, betartib tarzda tabiatdan foydalanish oqibatida
atrof muhitning degratsiyalanishi;
 atrof muhitni inson faoliyati chiqindilari bilan ifloslanishi;
 atrof muhitni ushbu chiqindilar bilan zaharlanishi;
Shunday qilib, ishlab chiqarishning o’sishi, ilmiy - texnik inqilob natijalari
va tabiat imkoniyatlaridan o’ylamay foydalanish dunyo olidida global ekologik
inqiroz oldida turganligini bildirmoqda.
Bunga isbot sifatida Shimoliy yarim sharning o’zida so’nggi yillarda tabiiy
ofatlar suv bosish, kuchli shamol, quruqlashish xolatlarini 2,5 barobar
oshganini, Arktika muzlarining qalinligi o’zgarganligini keltirish mumkin.
20

Oxirgi yillarda qorning erishi tezlashib, yiliga 10 sm ga etgan va bu jarayon
kundan kunga o’sib bormoqda.
Ishlab chiqarish xajmi va sur‘atini nazoratsiz o’sishini davom etilishi va bu
bilan bog’liq bo’lgan tabiatdan o’ylamay foydalanish keyinchalik insonlarga
zarur bo’lgan resurslarni ham topish imkonsizliligiga olib kelishi mumkinligini
tushunish zarur.
Resurslarni to’xtamay va betartib iste‘mol qilinishi insoniyatni jahon
inqirozi poyonida turganligini anglatmoqda. Planetaning ekologik ifloslanishiga
alohida hissa qo’shayotgan manbalar butan, gaz, avtomobil gazlari,
ximikatlardir.
Atmosferaga uglekislorod gazi kuniga 5 milliard tonna miqdorida
chiqarilmoqda. Natijada atmosferaning ozon qatlamini yo’qolishi muammosi
vujudga kelmoqda. 1992 yili AQSH olimlarining fikriga ko’ra, ozon qatlami
Shimoliy yarim sharda 30-40 % ga kamaygani tasdiqlangan. Yerlarning
saxrolashishi davom etishi bir milliarddan ortiq odamning hayotini xavf ostiga
solmoqda. 6
Dunyo mamlakatlari bu jarayon oqibatida ko’rayotgan zarari har yili 42
milliard AQSH dollarini tashkil etmoqda. Muammo global xususiyatga ega
bo’lib Markaziy Osiyo mintaqasi uchun ham juda dolzarb hisoblanadi.
Energetik muammolar.
1973 yilda yuz bergan energetika inqirozi va uning oqibatlari hozirgi
kungacha sezilmoqda.
Mutaxassislarning hisob-kitoblariga qaraganda, hozirgi kundagi yoqilg’I
iste‘moli hajmida (agar yoqilg’i iste‘molining hozirgi kundagi hajmi
o’zgarmasa) Yer sayyorasida shu kungacha aniqlangan yoqilg’i zaxiralari yana
150 yilga etishi mumkin. Xususan, neft zaxiralari 35 yilga, tabiiy gaz – 50 yilga
va ko’mir 425 yilga etadi.
6
Jumayev N.X., Abduraxmonov O.Q. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi: sabablari va uni bartaraf etish muammolari. – T.:
Akademnashr, 2010. – 160 b.
21

Ma‘lumki, qazilma boyliklar konlari bir tekisda joylashmagan. Jahon
neftining 35 % va tabiiy gazning 17 % O’rta Sharqda jamlangan bo’lib,
Shimoliy Amerika ham ushbu turdagi yoqilg’i zaxiralariga boydir.
Jahon tabiy gaz zaxiralari esa neft zaxiralaridan ko’ra nomutanosib
joylashgan bo’lib – atigi uchta davlatga (Rossiya, Eron va Qatar) 60% to’g’ri
keladi. 2007 yil 1 yanvar holatiga ko’ra jahon bo’yicha tabiiy gaz zaxiralari
175.1 trln.kub.m.ni tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasining hududlari ham neft va tabiiy gaz bo’yicha
yuqori potensialga ega, zero respublika hududining qariyb 60 % i istiqbolga
egadir. Neft va tabiiy gazga boy bo’lgan bir qator mintaqalarda (Ustyurt,
Buxoro-Xiva, Surxondaryo va Farg’ona) ko’plab konlar ochilgan.
Ma‘lumki, hozirgi zamonda yonilg’i-energetika resurslariga bo’lgan talab
butun dunyoda oshib bormoqda. Shu tariqa, jahon va milliy tabiiy zaxiralarning
kamayib borish tendensiyasining ob‘ektiv jihatlari, atrof muhitning ifloslanib
borishi, neft-gaz qazib chiqarishning globallashuvi, sanoati rivojlangan
davlatlar tomonidan uglevodorod xom - ashyo bilan o’zini ta‘minlanishining
pasayib borishi, neft va gaz narxlarining tez o’sib ketishi natijasida va to’lash
qobiliyatga ega yirik iste‘molchilarning paydo bo’lishi global energetik
xavfsilik muammolarini kelib chiqishiga olib kelayapti .
Xom - ashyo muammosi.
Energetik muammo va undan keyingi chuqurlashgan xom - ashyo
muammosi yoqilg’i va xom - ashyoga bo’lgan talab va taklif nisbati bilangina
belgilanmasdan balki ularni qazib chiqarish sharoitlari, xom - ashyo qazib
olinayotgan va u birlamchi qayta ishlanayotgan hududlarda ekologik vaziyatning
yomonlashuvi bilan ham bog’langandir.
Global muammolarni hal qilishning asosiy yo’nalishi bo’lib o’sish
chegarasini aniqlash, planetaning resurslarini oqilona foydalanishga o’rganish,
22

qayta tiklash imkonsiz yoki qiyin bo’lgan resurslarni tejab ishlatishdan iborat.
Resurslarni saqlash muammosi ularni ratsional ishlatish va insoniyatga
optimal va to’g’ri taqsimlanish zaruriyatini ko’rsatadi. Chunki buning
orqasidan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy muammolar yuzaga kelib, ularning hal
etish yo’li to’g’ridan - to’g’ri atrof muhit bilan hal etish lozimligi bilan ham
belgilanadi.
23

II.Bob. Global hudud va uning belgilari
2.1 Global hudud va uning belgilari
Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi nafaqat iqtisodiy hayotga, balki
uzoq davom etadigan siyosiy (ichki va xalqaro), ijtimoiy va hatto madaniy-
sivilizatsion oqibatlarga olib keladigan ulkan ta‘sirga ega zamonaviy
dunyoni rivojlantirishning asosiy tendensiyalaridan biridir.
Globallashuv tushunchasi keng tarqalishiga qaramay, uning
mohiyatini aniqlashda aniqlikka hali erishilmagan.
Bu holat murakkabligi va ko’p qirraliligi bilan bog’liq globallashuv
jarayoni inson hayotining barcha sohalarida aks ettirilgan. Shunga
qaramasdan, tavsiya etilgan va ishlatilgan globallashuv bo‘yicha berilgan
ta‘riflarning katta qismi noto’g’ri jarayonga tegishli ekanligini ta‘kidlash
kerak. 7
Yana bir qarama-qarshilik hozirgi globallashuvning holatni baholash
hamda uning rivojlanish vektorini aniqlashdir. Xalqaro savdoning
sekinlashuvi yoki hatto salbiy o’sish sur‘atlari va kapital harakatchanligi
so’nggi chuqur inqiroz shoklarining natijasi sifatida ko’plab mutaxassislar
deglobalizatsiyaning yangi davri haqidagi tushunchalarni ilgari surishdi.
Qayd etilganidek, ushbu jarayon doirasida mamlakatlar o’z taraqqiyotini
mahalliylashtirishga intilmoqda, bu esa tabiiy ravishda jahon
iqtisodiyotining kamroq aloqasi va o’zaro bog’liqligiga olib keladi. Ya‘ni,
harakat, teskari globallashuvdir. Milliy iqtisodiyotlar tobora birlashgan
Globallashuvning tarkibiy elementlari xarakterini egallamoqdalar.
Endilikda ikki yuzdan ortiq davlatlarning o'zaro ta'sir ko'rsatuvchi milliy
iqtisodiyotlari, shuningdek, transmilliy korporatsiyalar va davlatlararo va
sivilizatsiyalashgan iqtisodiy birlashmalar va ittifoqlar mavjud. Bular -
7
Mirziyoyev Sh . M . Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz . – Toshkent : O ‘ zbekiston NMIU , 2017. – 488
b .
24

Yevropa Ittifoqi, NAFTA, MDH, Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati,
Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi, Afrika ittifoqi va boshqalar.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar qatoriga Birlashgan Millatlar Tashkilotining
Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengashi, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg'armasi,
Jahon savdo tashkiloti va boshqalar kiradi. Geoiqtisodiyot jahon
bozorining birligi va uni tartibga solish qoidalari asosida ishlaydi. Bu
dunyo valyutalarining (dollar, ba'zi mintaqalarda -yevro, iyena)
mavjudligi, axborot va texnologik makonning umumiyligi, kapital va
ishchi kuchi migratsiyasi erkinligi bilan tavsiflanadi. Geoiqtisodiyot
neoliberal modelga muvofiq, yetakchilik hamda transmilliy
korporatsiyalar va rivojlangan davlatlar manfaatlariga muvofiq
shakllantirilgan. Ular globallashuv samarasini olishmoqda. Boy va
kambag'al davlatlar va sivilizatsiyalar o'rtasidagi tafovut tobora kengayib
bormoqda. 1992 yilda Rio-de-Janeyro sammitida ilgari surilgan Barqaror
rivojlanish dasturi amalga oshirilmadi. Bu sivilizatsiyalar to'qnashuvi
xavfini oshirdi. Anti-globalistlarning ommaviy harakati "oltin milliard"
manfaatlariga mos holda birpolyar dunyoni shakllantirish tendensiyasiga
reaksiya sifatida paydo bo'ldi. Gruziyaning neoliberal modelidan farqli
ravishda globallashuv va rivojlanishning gumanistik-noosferik modeli
ilgari surilib, globallashuvning afzalliklari va mamlakatlar o'rtasida
zamonaviy ilmiy va texnologik inqilobni, XXI asrning global
muammolarini hal qilishda davlatlar va sivilizatsiyalarning muloqotiga,
hamkorligiga va sherikligiga qaratilgan. Global barqaror rivojlanishni
ta'minlash modeli 2002 yilda Yoxannesburgning Barqaror rivojlanish
bo'yicha Butunjahon sammitida ko'plab ishtirokchilar tomonidan qo'llab-
quvvatlandi. Biroq, rivojlanayotgan global fuqarolik jamiyatida ushbu
modelni amalga oshirish uchun jiddiy harakatlarni amalga oshirishni talab
qiladi.
25

Bir-biri bilan chambarchas bog'langan va o'zaro ta'sir ko'rsatadigan
milliy iqtisodiyotlar, davlatlararo iqtisodiy birlashmalar (masalan,
Yevropa Ittifoqi), transmilliy korporatsiyalar (TMK) va jahon moliyaviy
markazlari global iqtisodiy makonni yuzaga keltiradi. Geoiqtisodiyot,
shuningdek, jahon iqtisodiyotining
qonuniyatlari, tendensiyalari, omillari va mexanizmlarini o'rganadigan
iqtisodiy fanning yangi sohasi tushuniladi.
Globallashuv jarayonining mexanizmi-jahon iqtisodiyotini
modernizatsiya qilish va yangi texnologik uslubga o’tish, texnologik
bazani sifatli yangilash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va
raqobatbardoshlik bilan birga hayot sifati va yashash muhitini yaxshilashga
qaratilgan.
Iqtisodiy faoliyatning globallashuvi uni liberallashtirishni talab qiladi,
ya‘ni xalqaro savdo, xorijiy investitsiyalar, xalqaro moliyaviy
operatsiyalar yo’llaridagi cheklovlarni kamaytirish yoki yo’q qilishni
nazarda tutadi. Globallashuv sohasidagi keyingi yutuqlar jahon
iqtisodiyotining ochiqlik darajasining umumiy darajasidan, uni
liberallashtirish darajasiga bog’liq.
Globallashuv va liberallashtirish bir xil jarayonning ikki tomonidir,
ular orasida yaqin aloqalar mavjud. Bir tomondan, kompaniyalar, banklar,
investitsiya jamg’armalari darajasida xalqaro ishlab chiqarish, savdo,
moliyaviy faoliyatni rivojlantirish, kompaniyalarning davlatlararo
birlashuvi va sotib olishlarini oshirish, xalqaro ixtisoslashuvni
kengaytirish va ishlab chiqarishda hamkorlik qilish ob‘ektiv ravishda
ushbu yo’llardagi to’siqlarni bartaraf etish yoki zaiflashtirishni talab
qiladi. Boshqa tomondan, liberallashtirish o’z-o’zidan yanada
globallashuv uchun qulay shart-sharoitlar yaratib, uni kengaytirish va
chuqurlashtirishni rag’batlantiradi. So’nggi yillarda GATT-JST doirasi
26

kengaydi. Bundan tashqari, intellektual mulk huquqlarini himoya
qilishning savdo jihatlari bo’yicha bitim (Trips) tuzildi.
GATSning asosiy ma‘nosi xizmatlar savdosini liberallashtirish
choralari bo’lib, u hali ham dastlabki bosqichda. Tripsga kelsak, u
intellektual mulkni o’z ichiga olgan ilm-fan iste‘mol tovarlari savdosini
osonlashtirish va rag’batlantirish rolini bajaradi.
Xalqaro iqtisodiyotni liberallashtirishning muhim sohasi xorijiy
investitsiyalar rejimi bilan bog’liq. Xalqaro savdodan farqli o’laroq, bu
sohada liberallashtirish ko’p tomonlama keng ko’lamli bitimlar (GATT va
GATS kabi) shaklida emas, balki bir tomonlama harakatlar yoki ikki
tomonlama va guruh kelishuvlari asosida chet el
investitsiyalari yo’lidagi cheklovlarni olib tashlash yoki zaiflashtirish
va xorijiy investorlar uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratish asosida amalga
oshiriladi.
Erkinlashtirish tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy tendensiya sifatida
chuqur, ammo muqarrar qarama-qarshiliklar bilan bog’liq, chunki turli
iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy kuchlarning manfaatlari, iqtisodiyotning turli
sohalari, sanoat va moliyaviy guruhlar va kompaniyalar, tarmoqlar va
mamlakatlarning manfaatlarini ifoda etadi.
Strategik istiqbolda liberallashtirish zamonaviy jahon iqtisodiyotining
zaruriy talabidir. Biroq hozirgi taktik manfaatlar sohasida liberallashtirish
ayrim kompaniyalar, tarmoqlar, fermer xo’jaliklari, mamlakatlar va
boshqalar uchun muqarrar foydalar bilan to’la. Bundan tashqari, "g’alaba
va yo’qotish" balansi doimo o’zgarib turadi, shuning uchun bu yerda aniq
bir xulosa qilish qiyin masala hisoblanadi. 8
Qoida tariqasida, "savdo erkinligi" ning eng qizg’in himoyachilari
8
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // “Xalq so‘zi” gazetasi. 2017 yil, 22
dekabr.
27

jahon bozorlarida kuchli va raqobatbardosh mamlakatlar, sanoat,
kompaniyalaridir. Ammo ular ko’pincha (hozirgi AQSH kabi) o’zlarining
umumiy pozitsiyalariga qaramasdan, agar ularning iqtisodiy manfaatlariga
tahdid bo’lsa, proteksion choralar ko’rishadi.
Bundan tashqari, qulay iqtisodiy kon‘yunktura davrida (butun jahon
iqtisodiyoti yoki alohida hududlar va mamlakatlar doirasida)
liberalizatsiyaning afzalliklari, ko’pchilik guruhlar va mamlakatlar uchun
foydalari ko’proq his etilmoqda, shuning uchun iqtisodiy siyosatdagi
tegishli jarayonlar yanada jadallashmoqda.
Bu, tashqi savdoni davlat tomonidan tartibga solishning ko’plab
vositalarini milliy manfaatlarga (yoki ushbu vositalarni zaiflashtirishga),
shu jumladan, iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlardan keng
foydalanadiganlarga nisbatan asossiz ravishda rad etishdir.
Shunday qilib, tashqi iqtisodiy siyosat (yoki aniq va izchil siyosatning
yo’qligi) mamlakatning zamonaviy global iqtisodiyotga haqiqiy
integratsiyalashuviga emas, balki jahon moliyaviy bozorlariga bir
tomonlama qaramligiga va xalqaro mehnat taqsimoti tizimida quyi
maqomni saqlab qolish va hatto kuchaytirishga yordam berdi.
Shu sababli, globallashuv jarayonlarining rivojlanayotgan
mamlakatlar iqtisodiyoti uchun uning salbiy oqibatlari namoyon bo‘ldi.
2.2 Jahon iqtisodiyoti globallashuvi va geoiqtisodiy modellar
Globallashuv va liberallashtirish bilan bir qatorda, ular bilan yaqin
aloqada yana bir zamonaviy tendensiya aniq belgilangan: jahon
iqtisodiyotining hududiylashuvi. Bu, cheklangan miqyosda globallashuv,
savdo-sotiqni liberallashtirish, kapital harakati va odamlarni tegishli
integratsiya guruhining bir qismi sifatida tashkil etadigan birlashmalar
tashkil etadigan bir guruh davlatlarni qamrab oladi.
Ushbu tendensiyaning eng yaxshi namunasi G’arbiy Yevropa
28

mamlakatlari tarkibida Yevropa Ittifoqi tomonidan taqdim etilgan bo’lib,
40 yildan ko’proq vaqt davomida mavjud bo’lib, 1999 yil 1- yanvar
sanasida umumiy valyutaga-yevro tasis etildi. Umuman olganda, GATT /
JST ma‘lumotlariga ko’ra, 90-yillarning o’rtalariga kelib, dunyoda 30 dan
ortiq turli xil integratsiya guruhlari (imtiyozli savdo bitimlari, erkin savdo
zonalari, bojxona uyushmalari, "umumiy bozorlar", iqtisodiy va valyuta
uyushmalari) mavjud edi.
Mintaqaviylashtirish hududlararo iqtisodiy oqimlarning (savdo,
to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar) umumiy dinamikasiga nisbatan jadal
o’sishiga olib keladi. Jahon eksportining qariyb yarmi uchta asosiy
mintaqada (G’arbiy Yevropa, Shimoliy Amerika, Osiyo-tinch okeani)
mintaqaviy savdo ulushiga to’g’ri keladi. G’arbiy Yevropada
mamlakatlarining umumiy eksportida mintaqaviy savdo (eksport) ulushi
70% dan oshadi.
Huddi shu tendensiya sezilarli darajada va ko’p hollarda mahalliy
xususiy investitsiyalarning o’sib borayotgan ulushi sifatida namoyon
bo’ladi. Bu huddi shu Yevropa Ittifoqi, shuningdek, Yaponiya va Janubiy-
Sharqiy Osiyo misolida ko’rinadi.
Mintaqaviy guruhlar doirasidagi iqtisodiy munosabatlar, albatta,
erkinlashtiriladi, bu yerda yagona iqtisodiy makon yaratiladi. Biroq, ushbu
guruhga (erkin savdo hududi, bojxona ittifoqi) a‘zo bo’lmagan
mamlakatlar, ular uchun tarif shartlari bir xil bo’lsa ham, nisbatan yomon
ahvolda.
Mintaqaviy jarayonlar davlat suvereniteti haqida juda nozik va
og’riqli masalaga ta‘sir qiladi. Har bir integratsiya darajasi a‘zo
davlatlarning hukumatlari bilan kelishmasdan qaror qabul qilish huquqiga
ega bo’lgan barcha mintaqaviy guruh yoki hatto yagona supranational
organ foydasiga iqtisodchilarning siyosiy suverenitetini yo’qotish degan
29

ma‘noni anglatadi.
Ko’rib turganimizdek, mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarining
zamonaviy sharoitda o’sishi ko’pincha mintaqaviy iqtisodiy guruhga
tegishli. G’arbiy Yevropa integratsiyasi va boshqa muvaffaqiyatli
rivojlanayotgan iqtisodiy guruhlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, ushbu
jarayonlarning asosi mikro darajada, muayyan kompaniyalar, banklar,
moliya-sanoat guruhlari, ularning qo’shma investitsiya loyihalari, aralash
korxonalar tashkil etish va boshqalar o’rtasidagi o’zaro manfaatli
hamkorlik shaklida shakllanadi. Bunday guruhlash qanchalik kuchli
bo’lsa, mamlakat aholisining ichki aloqalari va o’zaro qiziqishi qanchalik
kuchli bo’lsa, o’zaro savdo aylanmasi yanada muvaffaqiyatli rivojlanadi.
Markaziy Osiyo iqtisodiy jihatdan ham ulkan zaxiralarga ega ekani
ma‘lum. Mintaqaning iqtisodiy salohiyati uning geosiyosiy ahamiyatini
belgilovchi eng muhim omillardan hisoblanadi. Shu tufayli mintaqa
iqtisodiy salohiyatining geosiyosiy ta‘sir doirasiga tortilishi mumkin
bo’lgan jihatlariga nazar tashlash joiz. Ma‘lumki, ―manfaatlar
to’qnashuvi ancha yillar mobaynida Afg’oniston hududida ro’y berib‖
keldi. Endilikda so’z bu to’qnashuv sahnasining Kaspiy atrofi yoki
mintaqaning boshqa hududlariga ko’chish ehtimoli haqida bormoqda.
Markaziy Osiyoda vujudga kelishi mumkin bo’lgan vaziyatni AQSHning
taniqli tadqiqotchilaridan biri – Z. Bzejinskiy ―Buyuk shaxmat taxtasi
‖
asarida o’ziga xos tarzda talqin qiladi. Shu nuqtai nazardan yangi-yangi
energetika zaxiralarini izlab topishga bo’lgan ehtiyoj yetakchi davlatlarni
ushbu zaxiralarga boy hududlar tomon, xususan Markaziy Osiyo tomon
chorlashi aniq. Tabiiy zaxiralarga boy va ayni paytda millatlararo
munosabatlar, tarixiy hududlar masalalari jihatdan notinch bo’lgan
mintaqada millatlararo, hududiy negizda turli nizolarni keltirib chiqarishga
30

urinishlar bo’lishi mumkin. 9
Ma‘lumki, mintaqa ulkan xom ashyo zaxirasiga ega. Qozog’iston,
Turkmaniston va O’zbekistonda aniqlangan neft zaxiralari yer yuzidagi
butun zaxiralarning taxminan 2,7 foizini, gaz zaxiralari esa 7 foizini
tashkil etadi. Turkmanistonda gazning ulkan zaxiralari aniqlangan.
O’zbekistonda 1 trln. AQSH dollari miqdorida neft va gaz zaxiralari
mavjudligi aniqlangan.
O’zbekiston oltin zaxiralari 13,8 mlrd AQSH dollarini tashkil etadi,
dunyoda to’rtinchi o’rinda turgan davlat hisoblanadi, ishlab chiqarish
bo’yicha esa 7 o’rinni egallaydi. Shuningdek, O’zbekistonda boshqa nodir
metallarning yirik zaxiralari mavjud.
Yer qa‘ridagi temir rudasi zaxiralarining 8% Qozog’iston hududiga
to’g’ri keladi. O’zbekiston va Tojikistonda yirik uran rudasi konlari
mavjud. Masalan O’zbekiston uran qazib chiqarish bo’yicha yer yuzida 7
o’rinda turadi. Ana shunday ulkan imkoniyatlarga ega bo’lishiga
qaramasdan, Markaziy Osiyo mamlakatlarining jo’g’rofiy jihatdan noqulay
shart-sharoiti, aniqrog’i, energetik zaxiralarning iste‘mol bozoridan uzoqda
joylashgani hamda ushbu bozorga chiqish yo’llarining murakkab
geosiyosiy xarakteri tufayli mavjud geostrategik salohiyatdan foydalanish
imkoniyatlari cheklangan. Markaziy Osiyodagi davlatlarning birortasi ham
ochiq dengizga chiqish yo’llariga ega emas.
Boshqacha aytganda, hozirgacha Markaziy Osiyoga asosan havo
yo’llari orqaligina bemalol kirish mumkin. Mintaqaning Xitoy, Hindiston,
Eron va Rossiya o’rtasida joylashgani yetakchi davlatlarning ushbu hudud
markaziga yo’nalish uchun o’ziga xos murakkabliklar tug’diradi. Chunki
tabiiy zaxiralardan foydalanish, neft va gaz quvurlarini biror bir yo’nalish
9
Abdurahmonov Q.X., Mamarasulov F.U. Aholining ish bilan bandligini infrastrukturasi. Toshkent: TDIU,
2018. – 82 b.
31

orqali ochiq dengiz portlariga olib chiqish uchun bir nechta davlat
hududidan o’tish va buning uchun yetakchi transmilliy kompaniyalari
bilan shartnoma tuzgan holda amalga oshirishga to’g’ri keladi. Qolaversa,
bunday loyihalar yetakchi davlatlar manfaatlarining to’qnashuviga olib
kelmagan taqdirdagina kutilgan samara berishi mumkin.
Ma‘lumki, dunyodagi eng yirik neft va gaz zaxiralari Kaspiy dengizi
tubi va atrofida, ayniqsa, Tengiz va Qorachig’anoq konlarida joylashgan.
Shu bois dunyodagi yetakchi davlatlar bir necha yillardan buyon Kaspiy
dengizi ostidagi neft zaxiralarini o’zlashtirish uchun keskin kurash olib
borayotgani mintaqa atrofida turli ―siyosiy o’yin lar uyushtirayotgani bu‖
hududdagi vaziyatni izdan chiqarmoqda. Avval boshda Kaspiyning
xalqaro mavqei muammosi paydo bo’lgan bo’lsa, keyinroq uning
―dengiz yoki ―ko’l ekanligini qaytadan belgilab olish masalasi
‖ ‖
ko’tarildi. Undan keyin Kaspiy neft zaxiralaridan o’zaro foydalanish
bo’yicha Qozog’iston, Rossiya, Eron, Ozarbayjon va Turkmaniston
o’rtasida vujudga kelgan keskin vaziyat haligacha o’z yechimini topgani
yo’q. 2002 yil may oyida Ozarbayjon poytaxti Boku shahrida bo’lib
o’tgan va muvaffaqiyatsiz yakun topgan Kaspiy bo’yidagi to’rt davlat
rahbarlarining uchrashuvini misol tariqasida keltirish mumkin. Ma‘lumki,
Eron prezidenti tadbirlar tugamasidanoq Ozarbayjonni tark etgan, Rossiya
prezidenti esa jurnalistlarga bergan intervyusida boshqa ishtirokchilarni
―zaif muzokarachi lar (―
‖ слабые переговорщики ), deya ta‘riflagan edi. ‖
Turkmaniston o’zining betaraf pozitsiyasini ro’kach qilib, mintaqa
atrofida kechayotgan asosiy geosiyosiy jarayonlardan chetda turishni afzal
ko’rmoqda. Qirg’iziston va Tojikiston ham bir necha yillardan buyon
mintaqa atrofida kechayotgan geosiyosiy jarayonlar sinovidan o’tib
kelmoqda. Tabiiyki, mintaqadagi davlatlarning iqtisodiy imkoniyatlari va
siyosiy rivojlanishi yetakchi davlatlar tomonidan doimiy kuzatuvi va
32

diqqat markazida qolib kelmoqda. O’zbekistongina o’z tashqi siyosiy
faoliyatni mamlakat milly manfatlarini inobatga oligan qat‘iyat bilan
amalga oshirib kelmoqda. Uning ulkan iqtisodiy va siyosiy imkoniyatlarga
ega bo’lgan davlat ekanligini anglab etgan yetakchi mamlakatlar o’z
iqtisodiy manfaatlarini shakllantirish va rivojlantirish maqsadida yirik
kompaniyalarining vakolatxonalarini ochmoqda.
Shu o’rinda Markaziy Osiyoda azldan mavjud bo’lgan va hozirgi
davrda qayta tiklanayotgan Buyuk Ipak yo’lining iqtisodiy ahamiyatini
ta‘kidlab o’tish zarur. Birgina O’sh-Andijon-Toshkent-Nukus-Qo’ng’irot
avtoyo’lining barpo etilishi Buyuk Ipak yo’li asosiy bo’g’inining ishga
tushganini anglatadi va O’zbekiston iqtisodiy imkoniyatlarining yanada
kengayishiga xizmat qiladi.
Geosiyosat nuqtai nazaridan O’zbekiston Markaziy Osiyoning
markazini egallagan hamda muhim strategik mavqeiga ega bo’lgan davlat
hisoblanadi. Siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy salohiyati hamda demografik
imkoniyatlari jihatidan mintaqadagi boshqa davlatlardan ajralib turadi.
Jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasi aholisining 40 foizi O’zbekistonda
istiqomat qiladi. Qo’shni respublikalarning O’zbekistonga chegaradosh
bo’lgan barcha ma‘muriy hududlarida o’zbeklar mahalliy elatlar bilan
birgalikda yashab keladi. O’zbek xalqiga xos bo’lgan bag’rikenglik, urf-
odatlarni e‘zozlash, an‘analarga amal qilish, baqamti yashayotgan elatlar
o’rtasida uning yetakchiligini ta‘minlaydi. Bu hol O’zbekistonning
mintaqada nafaqat jo’g’rofiy, balki etno-madaniy nuqtai nazaridan ham
o’ziga xos ko’prik vazifasini o’tayotganini namoyon etadi.
33

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, mintaqaning geosiyosiy mavqei quyidagi omillar
bilan belgilanadi: Markaziy Osiyoning geosiyosiy mavqei, avvalo, uning
iqtisodiy imkoniyatlari bilan belgilanadi. Bu borada eng manfaatli hamkorlar
bilan ish olib borish muhimligini ta‘kidlab, mintaqada yetakchi davlatlar
manfaatlarining shiddat bilan shakllanib borayotgangini inobatga olish zarur.
Shu bilan birga, iqtisodiy manfaatlarini amalga oshira olmagan tashqi kuchlar
diniy, millatlararo munosabatlar, hududiy muammolar, suv taqsimotiga oid
masalalar kabi omillarga tayanib, mintaqadagi barqarorlikni izdan chiqarishi
mumkin. Shu nuqtai nazardan, millatlararo munosabatlarda barqarorlikni
ta‘minlash mintaqaviy xavfsizlikning muhim jihatlaridan biri hisoblanadi.
Shuningdek, mintaqada suv taqsimoti masalalarida hukumatlararo komissiya
ishini to’g’ri yo’lga qo’yish, respublikalar o’rtasida chegaralash ishlarini oxiriga
yetkazish mintaqadagi kommunikatsion tizimning takomillashtirilishi uning
iqtisodiy va siyosiy ahamiyatini oshishiga olib keluvchi omil hisoblanadi.
Bundan tashqari, mintaqada, jumladan O’zbekistonda faoliyat
yuritayotgan xorijiy tashkilotlar tomonidan o’tkazilayotgan tadbirlarning
boblariga e‘tibor qaratish va ularning mintaqa ijtimoiy-siyosiy hayotiga ta‘siri
to’g’risida amaliy tadqiqotlar olib borish hamda tegishli xulosalar chiqarish
ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu ma‘noda manfaatlarning tengligi asosida, barcha, ayniqsa rivojlangan
davlatlar bilan o’zaro foydali hamkorlik o’rnatish mintaqa mamlakatlarining
dunyo iqtisodiy tizimiga tadrijiy hamda qonuniy tarzda integratsiyalashuvi
hamda, Markaziy Osiyo geosiyosiy ahamiyatining yanada kuchayishiga olib
kelishi shubhasizdir. Xalqaro savdo bugungi kunda o’zinig o’sish va ayrim
sabablarga ko’ra pasayish ko’rsatkichlarga ega bo’lmoqda. Xalqaro savdoda
yetakchilik qilayotgan asosiy mamlakatlar rivojlangan mamlakatlar muhim
ahamiyat kasb etmoqda Jahon savdosining hozirgi vaqtdagi holatini tahlil qilish
shuni ko’rsatadiki, xalqaro savdo keyingi o’n yilliklarda shiddat bilan rivojlanib
va takomillashib bormoqda. Unda nafaqat rivojlangan, balki rivojlanayotgan va
34

o’tish davri iqtisodiyotidagi mamlakatlar ham faol ishtirok etib, har bir
mamlakat o’z ishtirokiga qarab iqtisodiy manfaatga ega bo’lmoqda. Lekin
rivojlangan mamlakatlar tomonidan tashqi savdo aloqalariga muhim e’tibor
qaratilishi va mamlakatning ega bo’lgan iqtisodiy salohiyatining yuqoriligi,
bugungi kunda jahon savdosining istiqboldagi strategiyasini belgilab bermoqda.
O’zbekistonda ham bugungi kunda xalqaro savdo muhim ahamiyatga
ega.Keyingi vaqtda jahon bozorida narxi keskin tushib ketgan xomashyo
resurslarini eksport qilish amaliyotidan imkon qadar tezroq qutilib, tayyor
raqobatbardosh mahsulotlar eksportini faol oshirish va bu maxsulotlar yetkazib
beriladigan mamlakatlar geografiyasini yanada kengaytirishimnz kerak. Jahon
xo’jaligi rivojlanishining o’ziga xos xususiyatlaridan bir- bu xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu mamlakatlar,
mamlakatlar guruhi, alohida firma va korxonalar o’rtasida savdo-iqtisodiy
aloqalarning kengayishi tobora chuqurlashuvi, xo’jalik hayotining globallashuvi,
milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi, mamlakatlarning iqtisodiy
integratsiyalashuvi va hududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar startegiyasining
chuqurlashib borayotganligida ko’rish mumkin.
Inqirozga qarshi choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yana bir yo’nalish -
mamlakatimizdagi mahsulot eksport qiladigan korxonalarni qo’llab-quvvatlash
va ragbatlantirish, eksport salohiyatini mustagkamlash bo’yicha qabul qilingan
amaliy choralar muxim ahamiyatga ega bo’ldi.Ma'lumki, 2009 yilda
mamlakatimizda eksportga mahsulot chiqaradigan korxonalarning tashqi
bozorlarda raqobatdosh bo’lishini qo’llab-quvvatlash bo’yicha aniq chora-
tadbirlarni amalga oshirish va eksportni ragbatlantirish uchun qo’shimcha
omillar yaratishga alohida e'tibor qaratilgan edi.
35

O‘zbekiston Respublikasi qonunlari
1.O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonuni
(yangi tahriri), 2000.
2. O‘zbekiston Respublikasining "Chet el investitsiyalari to‘g‘risida"gi
Qonuni, 1998.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari
1.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob
xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: O‘zbekiston NMIU, 2017. –
488 b.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
Oliy Majlisga Murojaatnomasi // “Xalq so‘zi” gazetasi. 2017 yil, 22
dekabr.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning
Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so‘zi. 2018 yil, 28 dekabr.
Asosiy adabiyotlar
1. Jumayev N.X., Abduraxmonov O.Q. Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi: sabablari va uni bartaraf etish muammolari. – T.:
Akademnashr, 2010. – 160 b.
2. Мировая экономика: учебник / под ред. Б.М.Смитиенко. –
M.: Высшее образование, Юрайт-Издат, 2009. – 581 с.
3. Фаминский И.П. Глобализация – новое качество мировой
экономики: учеб. пособие. – M.: Магистр, 2009. – 397 с.
5. Isadjanov A.A. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi. – T.:
JIDU, 2008, - 185 b.
6. Колесев В.П., Кулаков M.В. Международная экономика:
учебник. – M.: INFRA-M, 2008.
7. Мировая экономика: прогноз до 2020 года / под ред. акад.
A.A. Дынкина . – M.: Magistr, 2008.
36

8. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отно-
шения. – M.: ЮНИТИ-ДАНА, 2008. – 196 с.
9. Богомолов O.T. Мировая экономика в век глобализации:
учебник. – M., 2007.
10. Устойчивое экономическое развитие в условиях глобали-
зации и экономики знаний: концептуальные основы теории и
практики управления / под ред. В.В.Попкова. Учебник. – M.: ЗAO
«Экономика», 2007. – 295 с.
11. Ломакин В.К. Мировая экономика: учебник для студентов
ВУЗов. – M.: ЮНИТИ-ДАНА, 2007. – 671 с.
12. Nazarova G.G. va boshqalar. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar:
darslik. – T.: RAM-S, 2007.
13. Международные валютно-кредитные и финансовые отно-
шения / Под ред. Л.Н.Красавинова. - 3-e изд., перераб. и доп. – M.:
Финансы и статистика, 2007. – 576 с.
14. Глобализация мирового хозяйства: учебное пособие / под
ред. Осмовой M.Н., Бойченко A.В. – M.: ИНФРА-M, 2006. – 376 с.
15. Nazarova va boshqalar. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar. Darslik. – T.: O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi
Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2005. 224 b.
16. Денчев K. Феномен антиглобализма. - M.: Издательский
дом ГУВШЕ . 2005.
Internet saytlari
1. http://fayllar.org/
2. http://arxiv.uz/
3. http://ziyonet.uz/ru
4. http://referat.arxiv.uz/
5. http://aim.uz/
37

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi asosiy mexanzmlari

Sotib olish