Jahon iqtisodiyoti globallashuvi, uni harakatlantiruvchi kuchlar va omillar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	3.7MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

6 Sotish

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi, uni harakatlantiruvchi kuchlar va omillar

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI, UNI
HARAKATLANTIRUVCHI KUCHLAR VA OMILLAR.
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI
1.1. Jahon iqtisodiyotini globallashuv tushunchasi…………………………...9
1.2. Jahon iqtisodiyotini globallashuv omillari………………………………. 11
II BOB JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVINI
HARAKATLANTIRUVCHI KUCHLARI
2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvini harakatlantiruvchi kuchlari va omillari.15
2.2. Globallashtirishning asosiy b е lgilari……………………………………….19
2.3. Moliyaviy va iqtisodiy sohada globallashuv………………………………27
2.4. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonlarining natijalari ……………….33
XULOSA………………………………………………………………………....43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..46
2

KIRISH.
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendensiyalarini hisobga olgan
holda Prezident Sh.Mirziyoyev dunyo shiddat bilan o‘zgarib borayotganini, agar
bu borada ishlar boshlanmasa, mamlakat orqada qolishini, shuning uchun bizning
strategik maqsadimiz YIM tarkibidagi raqamli iqtisodiyot ulushini 30 foizga
yetkazish ekanligini ta’kidladi. Ishlab chiqilgan dasturni muvaffaqiyatli amalga
oshirish kelajakda raqamli iqtisodiyot YIM o‘sishining asosiy omiliga aylantirishni
ta’minlaydi va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshiradi. Dasturning
amalga oshirilishi korrupsiyani ham keskin kamaytiradi. Janubi-Sharqiy Osiyo
mamlakatlari, Yaponiya, Janubiy Koreya va Xitoy iqtisodiyotini isloh qilish
tajribasi shuni ko‘rsatadiki, innovatsion sanoatning rivojlanishi mamlakatlarning
iqtisodiy xavfsizligini, barqaror iqtisodiy o‘sishini va aholi farovonligini oshirishni
ta’minlaydi. Ma’lumki, mamlakatimiz boy tabiiy resurslarga ega. Ularning
rivojlanish darajasi va ishlatilayotgan resurslarning samaradorlik koeffitsiyenti
shuni ko‘rsatadiki, sanoat sohasida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, YIM
o‘sishidagi ulushini oshirish uchun ishlatilishi kerak bo‘lgan zaxiralar mavjud.
Akademik Aganbegyanning so‘zlariga ko‘ra, bilimlar iqtisodiyoti nafaqat
iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning, balki butun mamlakat hayoti o‘sishining
katalizatoridir. Bilimlar iqtisodiyoti odatda fan, ta’lim, axborot texnologiyalari,
biotexnologiya va sog‘liqni saqlashni o‘z ichiga oladi. Uning so‘zlariga ko‘ra,
ushbu katalizatorlarning Rossiya YIMni yaratishdagi ulushi taxminan 15 foizni
tashkil etadi: 1 foiz – fan, 5 foizdan kam – ta’lim, 4,9 foiz – sog‘liqni saqlash, 5
foiz – axborot texnologiyalari, deyarli 0 foizga yaqin – biotexnologiya. G arbiyʻ
Yevropada bilim iqtisodiyotining ulushi 35 foizni tashkil qiladi, chunki YIMni
yaratadigan sog‘liqni saqlash tizimi 10,2 foiz, ta’lim – 8, fan – 2,5 va eng katta
farq axborot texnologiyalari ulushida – 15-20 foiz. Taqqoslash uchun: Hindiston
har yili 55 milliard dollarlik matematik dasturlarni eksport qiladi, bu Rossiyaning
gaz eksporti bilan bir xil, bu qora metall eksportining umumiy hajmidan ko‘pdir.
So‘nggi bir necha o‘n yilliklar davomida ajoyib natijalarga erishgan Yaponiya,
3

Janubiy Koreya, Xitoy, Singapur va Janubi-Sharqiy Osiyoning boshqa davlatlari
o‘zlarining o‘sishini asosan inson kapitali sifatining, birinchi navbatda, uning
ta’lim darajasining oshishi hisobiga ta’minladilar. Inson kapitali sifatini oshirishda
innovatsion iqtisodiyot ehtiyojlarini hisobga olgan holda ta’lim sifati va yuqori
malakali kadrlar tayyorlash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu sohada katta
zaxiralar ishlatilmay qolmoqda. Mamlakatimiz ishlab chiqarish sanoatida
innovatsion texnologiyalardan foydalana oladigan malakali mutaxassislar
yetishmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga kirish uchun oliy ta’lim sohasidagi
davlat dasturini ommalashtirish va to‘siqlarni kamaytirish zarur; oliy ta’limga
xususiy sektor va sanoatni jalb qilish muhim, shundagina iqtisodiyot o‘z
malakalari uchun zarur bo‘lgan mutaxassislarni qabul qila boshlaydi. Shunday
qilib, Janubiy Koreyaning YIMdagi axborot texnologiyalarining ulushi 9 foizni,
Yaponiyada – 5,5 foizni, Xitoy va Hindistonda – 4,7 foizni, O‘zbekistonda esa
atigi 2,2 foizni tashkil etadi. Axborot-kommunikatsiya rivojlanish indeksida
O‘zbekiston 176 mamlakat orasida 95-o‘rinni egallab turibdi. MDH
mamlakatlarida Internetga ulanishning o‘rtacha tezligi biznikiga qaraganda 10
baravar yuqori. Mamlakat iqtisodiy o‘sishining barqaror yuqori sur’atlarini
ta’minlashning yana bir omili bu hududlarning tabiiy va iqtisodiy salohiyatidan
samarali foydalanish imkoniyatidir. O‘zbekiston uchun o‘sishning muhim
zaxiralari kichik va xususiy tadbirkorlik sohasida to‘plangan. Kichik biznesni
ishlab chiqarish faoliyatiga yo‘naltirish, daromad va mehnat unumdorligi jihatidan
yanada samarali ish o‘rinlarini yaratish, ayniqsa, qishloq joylarda, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, biznesning muhim qismini yashirin
iqtisodiyotdan olib chiqish – bu eksport salohiyatining o‘sishini, ichki talabning
oshishini ta’minlaydi, investitsiya uchun qo‘shimcha imkoniyatlar ochadi. Jahon
iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida mamlakatlar iqtisodiyoti o‘rtasidagi
o‘zaro bog‘liqlik kuchaymoqda, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning milliy
iqtisodiyotga ta’siri kengaymoqda. Hech bir davlat iqtisodiy faoliyatning
baynalminallashuvi, xatti-harakatlar normalari va jahon iqtisodiy faoliyatining
asosiy ishtirokchilarining rivojlanish ustuvorliklarini hisobga olmagan holda
4

o‘zining uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini shakllantirishi va amalga oshirishi
mumkin emas. Xalqaro iqtisodiy integratsiya xalqaro mehnat taqsimotining
chuqurlashishini, savdo erkinligi va milliy iqtisodiyotning ochiqlik darajasi
oshishini, ilmiy-texnik taraqqiyotning globallashuvini, tovarlar, xizmatlar,
resurslar, kapital, ishchi kuchi harakati to‘siqlarini bartaraf etishni ta’minlaydi.
Respublikada raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha sohalarda,
avvalambor, davlat boshqaruvi, ta’lim, sog‘liqni saqlash va qishloq xo‘jaligida
zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish bo‘yicha
kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi: globallashuv murakkab va serqirra
jarayon bo`lib, uni turli mamlakatlar hayotiga o`tkazayotgan ta`siri ham turlicha.
Bu hol dunyo mamlakatlarining iqtisodiy, ma`naviy salohiyatlari va siyosati
qanday ekani bilan bog`liq. Dunyoda yuz berayotgan shiddatli jarayonlarning har
bir mamlakatga o`tkazayotgan salbiy ta`sirini kamaytirish va ijobiy ta`sirini
kuchaytirish, davlatlar kelajagini belgilab beruvchi asosiy omil bulib qolmoqda.
O`tgan asrning oxirlarida paydo bo`lgan "globallashuv" atamasi jahon
mamlakatlari iqtisodiy va moliyaviy hayotining yalpi umumlashib borayotganini
ifoda etar edi. Bugungi kunga kelib esa u keng qamrovli tushunchaga aylandi. U
davlatlar va xalqlar hayotining barcha sohalarida yalpi umumlashuv jarayonini
anglatmoqda. Garchand globallashuv jarayoni birdaniga paydo bo`lib qolmagan,
balki inson yaralgan paytdan boshlab sodda va tabiiy shaklda davom etib kelgan
bo`lsada, hozirgi vaktda insonning o`z manfaatlari yo`lida tabiiy rivojlanish
jarayoniga zo`ravonlarcha aralashuvi natijasida shiddatli ravishda tezlashib ketdi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Globallashuv sharoitida jahon
iqtisodiyotining beqarorligi va tashqi xatarlarning o‘sishi O‘zbekiston
iqtisodiyotiga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Pandemiya davridagi
bunday global tahdidlarning salbiy ta’sirini kamaytirish uchun zarur choralar
ko‘rilmasa, milliy iqtisodiyotning barqaror va izchil rivojlanishini ta’minlash
mushkul.
5

Avvalo, karantin davridagi ishlab chiqarish va xizmatlarga cheklovlar , investitsiya
faolligining pasayishi, ishlab chiqarish zanjirlarining uzilishi, aholi
daromadlarining kamayishi tufayli ichki va tashqi bozorda talabning pasayishi,
eksportning qisqarishi iqtisodiy o‘sishni sekinlashtirdi. Bundan tashqari , o‘sib
borayotgan byudjet defisiti va tashqi davlat qarzi, inflyatsiyaning o‘sishi,
pandemiya sharoitida ijtimoiy muhofazaga byudjet xarajatlarining ko‘payishi va
boshqalar makroiqtisodiy barqarorlik uchun xavf tug‘dirdi.
Mavjud qiyin vaziyatni hisobga olgan holda O‘zbekistonda global inqiroz
oqibatlarini yumshatish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rildi. Koronavirus
pandemiyasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini va uning
salbiy oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan inqirozga qarshi kompleks dastur
qabul qilindi. Dasturning asosiy maqsadi 2020-yilda ijobiy iqtisodiy o‘sishga
erishish va 2021-yilda YAIMning 5-5,5 foizgacha o‘sishini ta’minlash edi. Ushbu
maqsadga erishish uchun iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning investitsiyalari va tashqi iqtisodiy faoliyatini tiklash
uchun sharoit yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqildi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti 2020-yil 29-dekabrda Parlamentga murojaatida pandemiya
oqibatida yuzaga kelgan global inqirozning muammolari va xatarlari oldida
barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning strategik maqsadiga erishish qiyin vazifa
ekanini, mavjud va yangi o‘sish manbalarining potensiali hisobga olingan
taqdirdagina uni hal etish mumkinligiga to‘xtaldi.Respublikada iqtisodiy
o‘sishning doimiy yuqori sur’atlarini ta’minlash uchun katta zaxira va imkoniyatlar
mavjud. Ularning ishtirokisiz iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlariga va
makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashga erishish qiyin. Qisqa va o‘rta muddatli
istiqbolda iqtisodiy o‘sish omillarini izlash va faollashtirish uchun mavjud va hali
ishlatilmagan ichki zaxiralarni hisobga olish zarur: makroiqtisodiy barqarorlikni
mustahkamlash, iqtisodiyotning monetizatsiya darajasini oshirish, yalpi ichki
mahsulotning energiya zichligini kamaytirish, tejashdan yanada samarali
foydalanish, investitsiya muhitini yaxshilash , infratuzilmani takomillashtirish,
AKTdan foydalanishni kengaytirish, integratsiya jarayonlarini faollashtirish, inson
6

kapitali sifatini oshirish va hokazo. Ushbu kurs ishi ana shu sohadagi masalalarni
o‘rganishga bag‘ishlangan.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Kelgusida ichki va tashqi bozorga
raqobatbardosh mahalliy mahsulotlar turlarini ishlab chiqarishni kengaytirish
uchun zaxiralarni iqtisodiy aylanmasiga maksimal darajada jalb qilish, yangi
texnologiyalarga o‘tish iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlaydi. Ushbu
muammolarning yechimiga ishlab chiqarishga yuqori samarali zamonaviy
texnologiyalarni jadal joriy etish sharti bilan faqat mahsulot tannarxini pasaytirish
va hosildorlikni oshirish orqali erishish mumkin. Buning uchun mehnat
samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish uchun resurslar xarajatlarini va
mahsulotlarni tashish va sotish xarajatlarini kamaytirish, texnologik yangilanish va
raqamlashtirishga sarmoyalarni ko‘paytirish va «yashil» iqtisodiyotga o‘tish uchun
sharoit yaratish zarur. Jahon tajribasi ko‘rsatib turibdiki, o‘sib borayotgan global
beqarorlik va ichki muammolar sharoitida uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy
rivojlanish barqarorligini ta’minlashga faqat iqtisodiy o‘sishning yangi, asosan,
innovatsion omillariga o‘tish natijasida erishiladi. Iqtisodiyot rivojiga ilg‘or
texnologiyalar va innovatsiyalarning ta’siri kuchaymoqda. Mamlakatimizda katta
inson kapitali mavjud, ammo hozircha ushbu boy resursdan yetarli darajada
foydalanilmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga bosqichma-bosqich o‘tish
sharoitida inson kapitalining miqdoriy emas, balki sifat ko‘rsatkichlari muhim rol
o‘ynay boshlaydi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, allaqachon
isbotlanganidek, ijodkor, ijodkor inson bilimlar iqtisodiyotini shakllantirish va
rivojlantirishning asosiy omiliga aylanadi. Bu yuqori sifatli inson kapitali
innovatsiyalarni yaratadi va yuqori texnologiyalarni yaratish va iqtisodiyotni
rivojlantirishning asosiy harakatlantiruvchisi hisoblanadi. Mamlakatimiz uchun
inson kapitali sifatini oshirish va kelajakda undan samarali foydalanish iqtisodiy
o‘sish va ijtimoiy-iqtisodiy turmush sharoitlarini yaxshilash uchun sinergetik
samara berishi mumkin.
7

Kurs ishi mavzusining vazifalari : Jahon iqtisodiyotining globallashuvi
sharoitida mamlakatlar iqtisodiyoti o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik kuchaymoqda ,
xalqaro iqtisodiy munosabatlarning milliy iqtisodiyotga ta’siri kengaymoqda. Hech
bir davlat iqtisodiy faoliyatning baynalminallashuvi, xatti-harakatlar normalari va
jahon iqtisodiy faoliyatining asosiy ishtirokchilarining rivojlanish ustuvorliklarini
hisobga olmagan holda o‘zining uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini
shakllantirishi va amalga oshirishi mumkin emas. Xalqaro iqtisodiy integratsiya
xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishini , savdo erkinligi va milliy
iqtisodiyotning ochiqlik darajasi oshishini, ilmiy-texnik taraqqiyotning
globallashuvini, tovarlar, xizmatlar, resurslar, kapital, ishchi kuchi harakati
to‘siqlarini bartaraf etishni ta’minlaydi. Respublikada raqamli iqtisodiyotni faol
rivojlantirish, barcha sohalarda, avvalambor, davlat boshqaruvi, ta’lim, sog‘liqni
saqlash va qishloq xo‘jaligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini keng joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda.
Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
8

I BOB. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI.
1.1.Jahon iqtisodiyotini globallashuv tushunchasi.
Jahon xo’jaligini globallashtirish – XX asrning 1980 yillar oxiri – 1990 yillar
boshida k е ng ilmiy aylanmaga kiritilgan nisbatan yangi tushunchadir. Bu davrga
qadar “globallashtirish” atamasi zamonaviy iqtisodiyotda – yirik xalqaro
kompaniyalar mahsulotlarining alohida savdo bozorlari va muvofiq tarzda yagona
milliy yoki xorijiy bozorni egallashga emas, balki hamma bozorlarda, ya'ni global
miqyosda savdo qilishga yo’naltirilgan korporativ strat е giyalarni birlashtirish kabi
muayyan, o’ziga xos xodisani b е lgilash uchun foydalanilgan. Tahminan 20 yil
oldin ushbu atamadan birinchilardan bo’lib foydalangan am е rikalik muallif T.
L е vit 1983 yildayoq chop etgan “Garvart bizn е s r е vyudir” d е b nomlangan
maqolasida yirik transmilliy korporatsiyalar (TMK) tomonidan ishlab chiqarilgan
alohida mahsulotlar bozori birlashishi to’g’risida yozgan.
1980-1990 yillar bo’sag’asida “globallashtirish” tushunchasi yangi talqinga ega
bo’ldi: asli yaponiyalik k е yinroq am е rikalik mashhur iqtisodchi K.Ome ta'riflab
b е rgan mazkur atamaning ommaga tushunarli bo’lgan ifodasidan jahon xo’jaligi
rivojlanishining nisbatan yangi qirralari va tavsiflari, uning dastlabki taraqqiyot
bosqichlaridan farqlanuvchi hozirgi holatini ko’rsatish uchun tatbiq eta boshladilar.
Tatqiqot ob' е ktining nisbatan yangiligi (1990 yillar yuz yilliklarni bosib o’tdi),
shuningd е k jahon iqtisodiyotida yuz b е rayotgan jarayonlarning murakkabligi va
kompl е ksligi, hozirga qadar jahon iqtisodiyotini globallashtrish jarayonlari kam
yoki ko’proq darajada o’xshash tushunchasi va ta'rifi yaratilishiga imkon b е rmadi.
Globallashtirishga nisbatan turlicha yondashuvlar, turli ta'riflar mazkur
tushunchaning mazmuni va hatto uning muvaqqat ch е garalari ifodalanishi saqlanib
k е lmoqda. Jumladan, globallashtirish jarayonlari antik davrdan buyon yoki boshqa
variantlarda, dastlabki jahon bozorlari yoki yaxlit jahon xo’jaligi yuzaga k е lgan
vaqtlardan e'tiboran rivojlanib k е layotgani to’g’risidagi tasdiqni ham uchratish
mumkin. Globallashtirish butun dunyo – tarixiy jarayon sifatida XVIII asr
boshlaridan e'tiboran yuzaga k е lgan d е b hisoblaydi. Siyosiy kon'yunktura mahalliy
9

Markazi dir е ktori V.F е dorov. Biroq, bunday tushunishda globallashtirish xo’jalik
hayotining int е rnatsionallashtirish jarayonlari bilan ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz
ravishda bir xil bo’lib qoladi. 1
Bizning fikrimiz jahon iqtisodiyotini globallashtirish – bu xo’jalik hayotini
zamonaviy butunjahon int е rnatsionallashtirish bosqichidir, uning doirasida jahon
xo’jaligi sifat jihatdan yangi, rivojlanishning avval notanish bo’lgan tavsiflari va
xususiyatlariga ega bo’ladi. Shunday tavsiflar sifatida jahon xo’jaligining muvofiq
tarzda ortib borayotgan yaxlitligi hamda d е yarli jahonning barcha mamlakatlari
iqtisodiyotining k е skin kuchayib borayotgan o’zaro bog’liqligi, xalqaro iqtisodiy
munosabatlarga dastlab yopiq bo’lgan mamlakatlarni jalb etish, global tovar va
ayniqsa moliya bozorlarini shakllantirish, jahon iqtisodiy gomog е nizatsiyasiga
ba'zan izchil bo’lmagan (xo’jalik yuritish shakli va tizimlarining o’xshashligi, bir
xilliligini kuchaytirish) yo’nalish. Yu.V.Shishkovning namunaviy ta'rifiga ko’ra,
jahon xo’jaligi katta yoki kichik yaxlit iqtisodiy tizimdan nafaqat xalqaro m е hnat
taqsimoti, balki ulkan xalqaro, ko’pincha butunjahon, ishlab chiqaruvchi-savdo
tuzilmalari, globalmoliyaviy tizim hamda plan е tar axborot tarmog’i bilan
biriktirilgan yagona butunjahon iqtisodiy tashkilotga aylana boshladi. Ishlab
chiqarish kuchlarini joylashtirish, inv е stitsiyalarning tarmoqli tuzilmasi, ishlab
chiqarish va savdo tabiati xo’jalik hayoti sub' е ktlari tomonidan global
kon'yunktura hisobga olingan holda b е lgilanadi, iqtisodiy o’sishlar va tushishlar
butunjahon miqyosini qamrab oladi. V.P. Kol е sova tahriri ostida “Jahon xo’jaligini
globallashtirish va Rossiyaning o’rni” nomli monografiyasida –
Int е rnatsionallashtirishning butunjahon miqyosi – globallashtirishning mohiyatini
anglatadi, d е b tasdiqlangan (2002 g., str.7). 2
Xalqaro valyuta fondi (XVF) taftishchilari jahon xo’jaligining
globallashtirishini “tovarlar, xizmatlar va jahon kapital oqimi bo’yicha xalqaro
bitimlarning turi, xajmi ortishi, shuningd е k, t е xnologiyalarning nisbatan jadal va
___________________________
1. Mc Connell, Brue, Economics. 17 th
edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014 .
2. N.Gregory Maniw. Principles of economics, 7 th
edition. Amazon, USA 2016 .
10

k е ng diffuziyasi natijasida jahonning barcha mamlakatlari ortib boruvchi iqtisodiy
o’zaro bog’liqligi” sifatida ta'riflaydilar. XVFning so’nggi ma'ruzalaridan birida
mazkur nuqtai nazar mantiqan davom ettiriladi: “Globallashtirish nima?”. Ushbu
tushunchaning iqtisodiy mazmuni-jahonda milliy iqtisodning, xususan tashqi savdo
va moliyaviy oqimlar yordamida yaqinlashishini kuchaytirishni anglatadi. Ba'zan
hatto ishchi kuchi, bilim va t е xnologiyalarning milliy ch е garalaridan oqimlarning
misli ko’rilmagan darajada ortib k е tishi ham nazarda tutiladi. Globallashtirishda
h е ch qanday sir yo’q. U faqatgina asrlar davomida iqtisodiyotning barcha
darajalarida – qishloq bozori, shahar sanoati, savdo, poytaxt fond birjalarida amal
qilib k е lgan aynan shu bozor kuchlari harakatini milliy ch е garalari orqali
o’tkazadi.
1.2.Jahon iqtisodiyotini globallashuv omillari
Proff е sor A. Katsovich globallashtirish jarayonini tasvirli yoritilishi va jahon
xo’jaligining yangi tavsiflari yuzaga k е lishi: “Globallashtirish ch е garalar orqali
iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni int е nsifikatsiya qilish orqali
aniqlanishi mumkin. Globallashtirish – bu erkin savdo to’g’risidagi bitimlar
uyg’unligi, jahonni yagona va o’ta raqobatli bozorga aylantirgan Int е rn е t hamda
moliyaviy bozorlarning birlashishidir”, d е gan taklifni kiritadi.
Umuman mazkur o’quv qo’llanmada k е ltirilgan globallashtirish jarayonlarini
tushunishga yondashuv asosida Butunjahon banki Pr е zid е nti Dj. Vulf е nsonning
jahon xo’jaligi va jahon sotsiumi zamonaviy holati to’g’risidagi mulohazalari joy
olgan: “Globallashtirish jahonni yagona global tarkibga aylantiradi, milliy va
int е rnatsional birliklar esa bir-biriga qo’shilib k е tadi. So’nggi moliyaviy inqiroz,
OITS, global isib k е tishlarni eslang. T е xnologiyalarning jadal rivojlanishi yashash
tarzimiz va bizn е s uslubimizni o’zgartiradi. Xususiy s е ktor – xususiy kapital
oqimlarining masalan rivojlanayotgan mamlakatlar hozirga k е lib, ushbu
mamlakatlarning g’arbiy moliyalashtirish hukumat manbalaridan b е sh marotaba
ortib k е tayotgani, misli ko’rilmagan darajada taraqqiy etib k е tdi. qashshoq
mamlakatlarda t е zkor urbanizatsiya yuz b е rib, fuqarolik jamiyati vujudga
11

k е lmoqda, d е mokratiya rivojlanmoqda – hukumat ham markaziy hokimiyatdan
mahalliy darajaga bosqichma-bosqich o’tmoqda. Ushbu yo’nalishlardan foydalana
oladigan mamlakatlar misli ko’rilmagan darajada ilgariga sakramoqdalar.
Int е gratsiyadan ortda qolayotgan mamlakatlar d е gradatsiyalanadi. Ularning
qoloqlik darajalari ortib borib, boshqa mamlakatlarga nisbatan t е ng huquqliligi
murakkablashib boradi”. Milliy iqtisodning iqtisodiy o’zaro aloqalarini
kuchaytiruvchi nisbatan s е zilarli omillaridan biri, shu bilan birga globallashtirish
atributi, asosiy muhiti y е r sharining d е yarli har qanday nuqtasida moliyaviy
muassasalarga istalgan miqdordagi mablag’ni bir zumda o’tkazib b е rish
imkoniyatini ta'minlovchi global axborot maydoni va global axborot tarmog’i
bo’lgan global moliya bozorini shakllantirish hisoblanishi ko’pincha ta'kidlab
o’tiladi. 3
Global moliyaviy bozor doirasida milliy bozorlar (y е vrobozorlar),
shuningd е k, offshor moliyaviy bozorlarning ahamiyati ortib boradi.
Globallashtirish davomida, ba'zi holatlarda kam yoki umuman r е al ishlab chiqarish
bilan bog’liq bo’lmagan, moliyaviy bozorlardagi inqirozli holatlarda esa ma'lum
darajada zarar k е ltiradigan moliyaviy kapitalning mamlakatlararo aralashishi hajmi
va t е zligi ortib boradi. Moliyalarni globallashtirishda jahon xo’jaligida yuz
b е radigan muvofiq o’zgarishlar yaqqol namoyon bo’ladi, aynan “Moliyaviy kapital
milliy iqtisodiyot ch е garalarini buzib o’tuvchi asosiy omil hisoblanadi”.
Globalizatsiya 19-asrining 60-yilaridan boshlab yonqin namoyon bo`ldi.
Boshqa fikrlarga ko`ra globalizatsiya 19-asrning oxirida boshlanib, o`tgan asrning
oxirgi choragida jadallashdi. Globallashuv transmamlakat korporatsiyalarining tez
sur`atlar bilan kengayishi ortidan xo`jaliklarning “o`sish-yo-o`lish” dinamikasini
ifoda etuvchi sistemik tendentsiyaning natijasidir, degan fikr bildirilgan. 4
O`z
navbatida bu tendentsiya trasmamlakat korporatsiyalarning jadal o`sib borishi bilan
bog`liqdir. Iqtisodiy kontekstda globallashuv tovarlar, sarmoya, xizmatlar va ishchi
kuchi oqimini osonlashritish maqsadida davlatlar chegaralaridagi to`siqlarni
_____________________________
3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19 th
edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015 .
4. Huwart, J.Y. and L. Verdier (2013), Economic Globalisation: Origins and Consequences , OECD Insights, OECD Publishing .
12

bartaraf qilish yoki sezilarli darajada pasaytirishni anglatadi. Tor ma`nodagi
globallashuv savdo-sodiq, bevosita chet el investitsiyalari, kapital oqimi,
migratsiya orqali mamlakatlar xo`jaligining bir internatsional xo`jalikka
intregrallashuvni anglatadi. Keng ma`nodagi globallashuvga g`oyalar, tillar va
ommabop madaniyatning mamlakatlararo almashinuvi hamroh bo`ladi.
O`zbekiston globallashuv jarayonidan chetda qolmadi. Ipak yo`lining bir
necha marshruti hozirgi O`zbekiston eridan o`tgan, Samarqand va Buxoro Ipak
yo`lidagi yirik savdo markazlari sifatida jahonga tanildi. Hozirgi O`zbekiston eri
xalqaro tijorat yo`llarining chorrahasi sifatida o`z ahamiyatini kech o`rta
aslargacha saqlab keldi. Ushbu globallashuv natijasi o`laroq Markaziy Osiyo
erlarida ma`naviy sohada diniy tolerantlik, ilm-fanga charqoqlik vujudga kelgan,
islom diniy tafakkuri va grek falsafasi kirib kelgan bo`lsa, xo`jalikda ipakchilik va
paxtachilik rivojlandi, muayyan mahsulot ekport qilindi. Salbiy oqibatlar ham yo`q
emas edi – “miyalar sizib ketishining” ilk ko`rinishlari, yalpi ichki mahsulotning
bir qismi markazga to`lov sifatida olib ketilishi, masalan.
Rossiya istilosi bilan globallashuv jadallalashdi va boshqa yo`nalish oldi.
Turkiston oykumenasi deformatsiyaga uchradi. Iqtisodda paxtachilik va ipakchilik
ko`lami oshgan, temir yo`llar va shular asosida paxtaga dastlabki ishlov berish,
mexanik ishlab chiqarish paydo bo`lgan bo`lsa, turmush tarziga Yevropacha
unsurlar kira boshladi va ko`payib bordi. Ma`naviy sohada ta`lim tizimini isloh
qilish g`oyalari, yangi usul maktablari, dramaturgiya janri, teatr yuzaga keldi.
Siyosiy sohada konstitutsiyaviy monarxiya, imperiya tabaalarining millati, dinidan
qat`i nazar tenghuquqligi g`oyalari muhokama qilina boshladi. Mustaqillik
O`zbekiston uchun oykumenani kengaytirib xalqaro munosabatlarning to`laqonli
qatnashchisiga aylanishga imkon yaratdi, respublika BMTga, ko`pchilik xalqaro
shartnoma, konventsiya, ularga qo`shimcha protokollar va hokazolarga a`zo bo`ldi.
Xulosa o`rnida aytish joizki, globallashuv jarayoni zamonaviy fenomen
sifatida o`z vazifasini qanday yo`l bilan bo`lsa ham ado etmoqda. Albatta, bunda
ba`zi ma`lum va noma`lum (globallashuv bayroqdorlari ham deyish mumkin)
13

kuchlar bu jarayonni sun`iy tezlashtirsalar ham yoki manfaat ko`rsalar ham
yuqorida keltirilgandek millatlar ma`naviyati, mentaliteti, o`zgarishi yoki
mustahkamlanishi, o`ziga xosligini saqlab qolishi qaysidir ma`noda mamlakatning
o`ziga bog`liq bo`lib qoladi.
14

II BOB. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVINI
HARAKATLANTIRUVCHI KUCHLARI
2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvini harakatlantiruvchi kuchlari va
omillari.
Globallashuv tahlilining k е yingi logistik bosqichi globallashayotgan
jarayonlarga ta'sir ko’rsatuvchi, b е vosita ularni shakllantiruvchi omillar va
globallashuvning xarakatlantiruvchi kuchlarini ko’rib chiqishdan iborat bo’lishi
lozim. Oxirigisiga jahon iqtisodiyoti doirasida kuch to’playotgan kapitalning
jamlanishi va markazlashishini, xo’jalik hayotining transmilliylashtirilishi – yirik
transmilliy kompaniyalar va moliyaviy guruhlarning o’sishi va rivojlanishini
kiritish mumkin. Zamonaviy globallashuv jarayonlariga nafaqat milliy bozorlarda,
shuningd е k, jahon miqyosidagi bozorlarda ham globallashuvni rag’batlantiradigan
bozor raqobati kabi baquvvat kuch katta ta'sir ko’rsatadi. Raqobatning asosiy
vositasi – xarajatlarni kamaytirish, tovar va xizmatlar sifatini oshirish, ularning
turlarini k е ngaytirish globallashtirishning motori hisoblanadi.
Globallashtirishning bir harakatlantiruvchi kuchi ilmiy t е xnikaviy taraqqiyotning,
t е xnologik innovatsiyalar taraqqiyotining rivojlanishi bo’lib, u transport va
aloqani, axborot va t е l е kommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya qilishda
yanada yaqqol namoyon bo’ladi, tovar va xizmatlar, moliyaviy vositalar, g’oya va
axborot mahsulotlarini ch е garviy transport vositalariga t е z va kam xarajat bilan
joylashtirish uchun kutilmagan imkoniyatlarini yaratadi. Yangi axborot va
kommunikatsiya t е xnologiyalarining yuzaga k е lishi, t е z xarakatlanuvchi
kompyut е r t е xnikasi, signal uzatishning optik to’lqinli t е xnologiyasi, sputnik va
uyali t е l е fon aloqasi, kib е rn е tika, tarmoq t е xnologiyalari, kompakt el е ktron
qurilmalar rivojlanishi, Int е rn е t global tarmog’i yaratilishi bilan, boshqa t е xnik
yutuqlarning yuzaga k е lishi bilan paydo bo’ldi. Butunlay yangi imkoniyatlar
axborot va kommunikatsiya t е xnologiyalari doirasida yangiliklarning kashf
qilinishi globallashtirish jarayonlari rivojlanishini rag’batlantiruvchi inqilob
bilimlariga (knowledge-based) asoslangan haqiqiy axborot innovatsiyalari haqida
15

gapirish imkonini b е radi. Mavjud hisob-kitoblar va baholarga muvofiq, k е yingi 5-
10 yil ichida dunyodagi mavjud axborotlarning umumiy hajmi har yarim yilda ikki
barobarga oshdi: bu Mur qonuni nomini oldi (bu t е nd е ntsiyani ilk bor topgan kishi
nomi sharafiga). Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning am е rika tadqiqotchisi Dj.
Garr е t jahon iqtisodiyoti globallashuvining uch asosiy m е xanizmini ajratib
ko’rsatadi, ularga quyidagilar kiradi: 1) jahon savdosida o’sib borayotgan raqobat;
2) ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish quvvatlarini boshqa mamlakatlarga
joylashtirish hisobiga shaxsiy daromadlarini oshirishga intilishlari natijasida ishlab
chiqarishning ko’p millatli xarakt е rini o’rnatish; 3) moliyaviy bozorlarning xalqaro
int е gratsiyasi. 5
Jahon iqtisodiyotida transmilliylashtirish jarayonlari r е al va moliyaviy tarmoqlarda
transmilliy korporatsiyalar yaratilishi va ularning faoliyati jarayonlarida
mujassamlanadi. g’arb iqtisodchilarining ishlarida iqtisodiy faoliyatning bunga
o’xshash sub' е ktlari transmilliy, xalqaro, multimilliy, sup е rmilliy, global va boshqa
kompaniyalar d е b nomlanishi mumkin. Shunga muvofiq ravishda transmilliy
korporatsiya d е ganda, yirik moliyaviy, ishlab chiqarish, ilmiy-t е xnikaviy, savdo-
s е rvis uyushmalari tushuniladi, ular o’z op е ratsiyalarini o’zlari tashkil etadilar va
boshqa xorijiy mamlakatlarda ham bird е k amalga oshiradilar. Ularni shaxsiy ishlab
chiqarish, bank, inv е stitsiya, savdo-r е klama faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini
amalga oshirish, kadrlarni tayyorlashni o’z ichiga oluvchi murakkab tashkiliy
tuzilma bir-biridan ajratib turadi. 6
TMKlarning zamonaviy ajralib turadigan jihatlari quyidagilar hisoblanadi:
Bozorlarni r е ja asosida yuritish va jahon miqyosida raqobatni amalga oshirish
(ayrim xorijiy eksp е rtlar global raqobatning zamonaviy atamasi uchun yangi so’z –
“gip е rraqobat” so’zini ishlatadilar);
Jahon bozorlarini shunday global korporatsiyalar bilan ajratish;
__________________________________
5. Xodiev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darsik – T.: “Barkamol fayz-media” 2018-783 bet.
6. Mambetjanov Q.Q., Ijtimoiy-iqtisodiy tarraqiyot nazariyasi. O’quv qo’llanma. T.: TDIU, 2015.
16

Yangi axborot kommunikatsiya tеxnologiyalari asosida o’z bo’limlari
faoliyatini kuzatish; korporatsiyalar tuzilmasining moslashuvchanligi; o’z
bo’limlari, zavodlari va qo’shma korxonalarini yagona xalqaro boshqaruv
tarmog’iga birlashtirish;
TMK faoliyat yuritayotgan davlatga iqtisodiy va siyosiy ta'sir ko’rsatish
har qanday mamlakat uchun ilk asosiy rivojlanish, tabiiyki, ichki bozor bo’lib
qoladi (yirik mamlakatlar bunda g’ayritabiiy afzalliklarga ega), modomiki,
transmilliylashtirish jarayonlarining avj olishi bilan siyosiy iqtisodiy
rivojlanishning asosiy kritеriyasi jahon bozoriga zamonaviy mahsulotlar bilan
chiqish va u еrda o’z o’rniga ega bo’lishdan iborat bo’lib qoladi.
TMK lar jahon to’g’ri xorijiy invеstitsiyalari (TXI) ning asosiy qismini amalga
oshiradigan xo’jalik sub'еktlari hisoblanadilar. Oxirigi dinamika hayratda
qoldiradi: 2002 yildagi Xalqaro invеstitsiyalar haqidagi Ma'ruza ma'lumotlariga
ko’ra, dunyoda TXI ning o’rtacha yillik o’sish sur'ati 90- yillarning birinchi
yarmida 20 % ni, ikkinchi yarmida esa 40,1 % ni tashkil qilgan. Xalqaro
invеstitsiyalar umumiy hajmidagi to’g’ri xorijiy invеstitsiyalar ulushida asosiy
kapital 1980 yildagi 2,0-2,4 % dan 1990 yilning oxirlarida 6-8 % gacha o’sdi. 7
Globallashtirish va rеgionalizatsiya, hududiy iqtisodiy intеgratsiya jarayonlarining
o’zaro munosabati har doim ham bir xil ma'noga ega bo’lavеrmaydi. Sir emaski,
globallashayotgan jahon iqtisodiyotining bugungi holatining xaraktеrli bеlgilaridan
biri ko’p miqdorli hududiy iqtisodiy guruhlarni shakllantirish bo’lib qolmoqda.
Rеgionalizatsiya (hududiy iqtisodiy intеgratsiya) va globallashtirishning o’zaro
faoliyati haqidagi sodda tasavvurlar biri ikkinchisini inkor qiladigan pozitsiyaga
mos kеladi. Masalan, shunday fikrlar ham uchraydiki, bunda “xalqaro
rеgionalizatsiya globallashtirishning dialеktik inkori hisoblanadi, modomiki,
hududiy ittifoqlar mamlakatlarning chеklangan miqdorinigina o’z ichiga oladi”.
Mashhur rus tadqiqotchisi prof. Yu.V. Shishkov fikriga ko’ra, globallashtirish
kеng xo’jalik hayotining baynalminallashtirish jarayonlarining rivojlanishi, shu
_______________________________
7. Под об щ ей редакцией В.Н.Зуева Гобальное экономическое ругулирование: учебник. М.: Магистр, 2013.
17

bilan bir vaqtda hududiy intеgratsiya sifatida bir hudud doirasida ichki xo’jalik
hayotini baynalminallashtirish jarayonlari rivojlanishining eng yuqori darajasi
imkon qadar mumkin bo’ladi. Shu ma'noda aytish mumkinki, hududiy intеgratsiya
oldindan his qilishdir va bir vaqtda bir hudud doirasida globallashtirish ma'nosini
tashkil etuvchi jarayonlar rivojlanishining chuqur va intеnsiv darajasidir.
Hududiy iqtisodiy intеgratsiya jahon xo’jaligi globallashuvi jarayonlarini
chuqurlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlarni shakllantiradi.
Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchlari globallashtirish jarayonlarining
aniq omillarida mujassamlashadi. Jahon iqtisodiyotini globallashtirish
jarayonlarining yuzaga kеlishi va evolyutsiyasiga ta'sir ko’rsatuvchi asosiy omillar
ichidan quyidagilarni kеltirish mumkin:
mamlakatlararo o’zaro iqtisodiy bog’liqlikning qat'iy kuchayishi; hozirgi kunda
hеch bir mamlakat o’z rivojlanishida jahon xamjamiyati va rеgrеssidan butunlay
uzoq bo’lgan vaziyatda qolishni istamagan holda jahon iqtisodiyotidan tashqarida
qolishi mumkin emas; kеyingi vaqtlarda dunyoning dеyarli barcha
mamlakatlarining iqtisodiy oshkoralik darajasi tеz sur'atda oshib borishi; xalqaro
savdo va kapitalning mamlakatlararo harakatining o’sishi tufayli xalqaro iqtisodiy
makonda yuz bеrayotgan milliy iqtisodiy jarayonlarga intеnsiv ta'sir ko’rsatishi;
 tayyor mahsulotlarni mamlakatlararo almashtirish ulushi oshayotgan, agrar
xom ashyo tovarlarini almashtirish esa xalqaro savdoni yanada ko’paytirayotgan
bir vaqtda xalqaro mеhnat taqsimotining yangi sifatining shakllanishi; ichki tarmoq
savdosining solishtirma og’irligining o’sishi;
 xalqaro moliyaviy bozor milliy sigmеntlararo aloqalarning va yanada
intеgratsiyalashgan global moliyaviy bozor shakllanishining kuchayishi;
 xo’jalik hayotining xususiy va umumiy sub'еktlariga ega bo’lgan turli
mamlakatlardagi hududiy tarmoq xo’jalik sub'еktlari o’rtasida doimiy aloqalarni
qo’llab-quvvatlash uchun sharoit yaratadigan axborot va tеlеkommunikatsiya
inqilobi;
18

 kuchli tеxnologik va moliyaviy rеsurslarga ega bo’lgan, butun dunyoda
ishlab chiqarish va boshqa bo’linma hamda bo’limlarni joylashtirish, va shu tufayli
mahalliy raqobatdosh afzalliklardan foydalanish samaradorligiga erishish imkonini
bеruvchi transmilliy korporatsiyalar faoliyat doirasini global ravishda kеngaytirish;
 rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarni xalqaro
savdoga jalb qilinishining, xalqaro krеditlashtirish va invеstrlashtirishning, xalqaro
mеhnat migratsiyasining o’sib borishi;
 jahon iqtisodiyoti sub'еktlari tuzilmasining asosiy murakkabligi – jahon
arеnasida milliy davlatlar va o’z faoliyati doirasida milliy afzallikka ega bo’lgan
kompaniyalar bilan bir qatorda TMK lar va TMBlar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar,
hududiy tashkilotlar, jumladan, intеgrallashgan uyushmalar, shuningdеk, nodavlat
tashkilotlari, yirik shaharlar va xatto, alohida individlar (olimlar, madaniyat
xodimlari, Dj. Sorosga o’xshagan ishbilarmonlar va boshqalar) ham faol ishtirok
etishlari mumkin. 8
2.2. Globallashtirishning asosiy b е lgilari.
Ularga xalqaro m е hnat taqsimoti xarakt е ridagi sifat o’zgarishlarini, TMK
kabi jahon iqtisodiyoti sub' е ktlarining ta'mir doirasi va faoliyat qamrovining
o’sishini, global iqtisodiy jarayonlarga moslashtirish maqsadida milliy va xalqaro
darajada iqtisodiyotni boshqarish tizimidagi o’zgarishlarni, davlatlararo va
nodavlat xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tizimidagi vazifalarning o’zgarishini kiritish
mumkin. Xalqaro iqtisodiy aloqalar xalqaro xo’jalik mavjud barcha tarkibiy
qismlarining muhim shakliga aylanadi: h е ch bir, xatto eng kuchli davlatlar ham
tashqi muhit bilan chambarchas bog’lanmagan, mutlaq е tarlilik tartibida mustaqil
rivojlana olmaydi.
Globallashuv tahlilining keyingi logistik bosqichi globallashayotgan
jarayonlarga ta'sir ko’rsatuvchi, bevosita ularni shakllantiruvchi omillar va
globallashuvning xarakatlantiruvchi kuchlarini ko’rib chiqishdan iborat bo’lishi
19

_______________________________
8. Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. – T: 2015. -584 b.
lozim. Oxirigisiga jahon iqtisodiyoti doirasida kuch to’playotgan kapitalning
jamlanishi va markazlashishini, xo’jalik hayotining transmilliylashtirilishi – yirik
transmilliy kompaniyalar va moliyaviy guruhlarning o’sishi va rivojlanishini
kiritish mumkin. Zamonaviy globallashuv jarayonlariga nafaqat milliy bozorlarda,
shuningdek, jahon miqyosidagi bozorlarda ham globallashuvni rag’batlantiradigan
bozor raqobati kabi baquvvat kuch katta ta'sir ko’rsatadi. Raqobatning asosiy
vositasi – xarajatlarni kamaytirish, tovar va xizmatlar sifatini oshirish, ularning
turlarini kengaytirish globallashtirishning motori hisoblanadi. 9
Globallashtirishning bir harakatlantiruvchi kuchi ilmiy texnikaviy
taraqqiyotning, texnologik innovatsiyalar taraqqiyotining rivojlanishi bo’lib, u
transport va aloqani, axborot va telekommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya
qilishda yanada yaqqol namoyon bo’ladi, tovar va xizmatlar, moliyaviy vositalar,
g’oya va axborot mahsulotlarini chegarviy transport vositalariga tez va kam
xarajat bilan joylashtirish uchun kutilmagan imkoniyatlarini yaratadi. Yangi
axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining yuzaga kelishi, tez
xarakatlanuvchi kompyuter texnikasi, signal uzatishning optik to’lqinli
texnologiyasi, sputnik va uyali telefon aloqasi, kibernetika, tarmoq texnologiyalari,
kompakt elektron qurilmalar rivojlanishi, Internet global tarmog’i yaratilishi bilan,
boshqa texnik yutuqlarning yuzaga kelishi bilan paydo bo’ldi. 10
Butunlay yangi
imkoniyatlar axborot va kommunikatsiya texnologiyalari doirasida yangiliklarning
kashf qilinishi globallashtirish jarayonlari rivojlanishini rag’batlantiruvchi inqilob
bilimlariga (knowledge-based) asoslangan haqiqiy axborot innovatsiyalari haqida
gapirish imkonini beradi. Mavjud hisob-kitoblar va baholarga muvofiq, keyingi 5-
10 yil ichida dunyodagi mavjud axborotlarning umumiy hajmi har yarim yilda ikki
barobarga oshdi: bu Mur qonuni nomini oldi (bu tendentsiyani ilk bor topgan kishi
nomi sharafiga).
______________________________
9 . Inson rivojlanishi. Darslik. I.f.d., prof. Q.H.Abduraxmonov tahriri ostida. – T.: Fan va texnologiya, 2014 – 476 b.
10 . O’zbekiston raqamlarda. 2017. – T.: O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mitasi. 2017 – 134 b.
20

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning amerika tadqiqotchisi Dj. Garret jahon
iqtisodiyoti globallashuvining uch asosiy mexanizmini ajratib ko’rsatadi, ularga
quyidagilar kiradi: 1) jahon savdosida o’sib borayotgan raqobat; 2) ishlab
chiqaruvchilarning ishlab chiqarish quvvatlarini boshqa mamlakatlarga
joylashtirish hisobiga shaxsiy daromadlarini oshirishga intilishlari natijasida ishlab
chiqarishning ko’p millatli xarakterini o’rnatish; 3) moliyaviy bozorlarning xalqaro
integratsiyasi.
Jahon iqtisodiyotida transmilliylashtirish jarayonlari real va moliyaviy
tarmoqlarda transmilliy korporatsiyalar yaratilishi va ularning faoliyati
jarayonlarida mujassamlanadi. g’arb iqtisodchilarining ishlarida iqtisodiy
faoliyatning bunga o’xshash sub'ektlari transmilliy, xalqaro, multimilliy,
supermilliy, global va boshqa kompaniyalar deb nomlanishi mumkin. Shunga
muvofiq ravishda transmilliy korporatsiya deganda, yirik moliyaviy, ishlab
chiqarish, ilmiy-texnikaviy, savdo-servis uyushmalari tushuniladi, ular o’z
operatsiyalarini o’zlari tashkil etadilar va boshqa xorijiy mamlakatlarda ham birdek
amalga oshiradilar. Ularni shaxsiy ishlab chiqarish, bank, investitsiya, savdo-
reklama faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish, kadrlarni tayyorlashni
o’z ichiga oluvchi murakkab tashkiliy tuzilma bir-biridan ajratib turadi.
TMKlarning zamonaviy ajralib turadigan jihatlari quyidagilar hisoblanadi:
Bozorlarni reja asosida yuritish va jahon miqyosida raqobatni amalga
oshirish (ayrim xorijiy ekspertlar global raqobatning zamonaviy atamasi uchun
yangi so’z – “giperraqobat” so’zini ishlatadilar); 11
Jahon bozorlarini shunday global korporatsiyalar bilan ajratish;
Yangi axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida o’z bo’limlari
faoliyatini kuzatish; korporatsiyalar tuzilmasining moslashuvchanligi; o’z
____________________________
11 . Doklad Stiglitsa. O reforme mejdunarodnoy valyutno-finansovoy sistemo’: uroki globalnogo krizisa. Doklad komissi
finasovqx ekspertov OON. – M.: Mejdunar. Otnosheniya. 2010 . -328 s.
21

bo’limlari, zavodlari va qo’shma korxonalarini yagona xalqaro boshqaruv
tarmog’iga birlashtirish;
TMK faoliyat yuritayotgan davlatga iqtisodiy va siyosiy ta'sir ko’rsatish.
Har qanday mamlakat uchun ilk asosiy rivojlanish, tabiiyki, ichki bozor
bo’lib qoladi (yirik mamlakatlar bunda g’ayritabiiy afzalliklarga ega), modomiki,
transmilliylashtirish jarayonlarining avj olishi bilan siyosiy iqtisodiy
rivojlanishning asosiy kriteriyasi jahon bozoriga zamonaviy mahsulotlar bilan
chiqish va u erda o’z o’rniga ega bo’lishdan iborat bo’lib qoladi.
TMK lar jahon to’g’ri xorijiy investitsiyalari (TXI) ning asosiy qismini
amalga oshiradigan xo’jalik sub'ektlari hisoblanadilar. Oxirigi dinamika hayratda
qoldiradi: 2002 yildagi Xalqaro investitsiyalar haqidagi Ma'ruza ma'lumotlariga
ko’ra, dunyoda TXI ning o’rtacha yillik o’sish sur'ati 90- yillarning birinchi
yarmida 20 % ni, ikkinchi yarmida esa 40,1 % ni tashkil qilgan. Xalqaro
investitsiyalar umumiy hajmidagi to’g’ri xorijiy investitsiyalar ulushida asosiy
kapital 1980 yildagi 2,0-2,4 % dan 1990 yilning oxirlarida 6-8 % gacha o’sdi.
Globallashtirish va regionalizatsiya, hududiy iqtisodiy integratsiya
jarayonlarining o’zaro munosabati har doim ham bir xil ma'noga ega
bo’lavermaydi. Sir emaski, globallashayotgan jahon iqtisodiyotining bugungi
holatining xarakterli belgilaridan biri ko’p miqdorli hududiy iqtisodiy guruhlarni
shakllantirish bo’lib qolmoqda. Regionalizatsiya (hududiy iqtisodiy integratsiya)
va globallashtirishning o’zaro faoliyati haqidagi sodda tasavvurlar biri ikkinchisini
inkor qiladigan pozitsiyaga mos keladi. Masalan, shunday fikrlar ham uchraydiki,
bunda “xalqaro regionalizatsiya globallashtirishning dialektik inkori hisoblanadi,
modomiki, hududiy ittifoqlar mamlakatlarning cheklangan miqdorinigina o’z
ichiga oladi”.
Mashhur rus tadqiqotchisi prof. Yu.V. Shishkov fikriga ko’ra, globallashtirish
keng xo’jalik hayotining baynalminallashtirish jarayonlarining rivojlanishi, shu
bilan bir vaqtda hududiy integratsiya sifatida bir hudud doirasida ichki xo’jalik
22

hayotini baynalminallashtirish jarayonlari rivojlanishining eng yuqori darajasi
imkon qadar mumkin bo’ladi. Shu ma'noda aytish mumkinki, hududiy integratsiya
oldindan his qilishdir va bir vaqtda bir hudud doirasida globallashtirish ma'nosini
tashkil etuvchi jarayonlar rivojlanishining chuqur va intensiv darajasidir.
Hududiy iqtisodiy integratsiya jahon xo’jaligi globallashuvi jarayonlarini
chuqurlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlarni shakllantiradi.
Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchlari globallashtirish
jarayonlarining aniq omillarida mujassamlashadi. Jahon iqtisodiyotini
globallashtirish jarayonlarining yuzaga kelishi va evolyutsiyasiga ta'sir
ko’rsatuvchi asosiy omillar ichidan quyidagilarni keltirish mumkin:
- mamlakatlararo o’zaro iqtisodiy bog’liqlikning qat'iy kuchayishi; hozirgi
kunda hech bir mamlakat o’z rivojlanishida jahon xamjamiyati va regressidan
butunlay uzoq bo’lgan vaziyatda qolishni istamagan holda jahon iqtisodiyotidan
tashqarida qolishi mumkin emas; keyingi vaqtlarda dunyoning deyarli barcha
mamlakatlarining iqtisodiy oshkoralik darajasi tez sur'atda oshib borishi; xalqaro
savdo va kapitalning mamlakatlararo harakatining o’sishi tufayli xalqaro iqtisodiy
makonda yuz berayotgan milliy iqtisodiy jarayonlarga intensiv ta'sir ko’rsatishi;
- tayyor mahsulotlarni mamlakatlararo almashtirish ulushi oshayotgan, agrar
xom ashyo tovarlarini almashtirish esa xalqaro savdoni yanada ko’paytirayotgan
bir vaqtda xalqaro mehnat taqsimotining yangi sifatining shakllanishi; ichki tarmoq
savdosining solishtirma og’irligining o’sishi;
- xalqaro moliyaviy bozor milliy sigmentlararo aloqalarning va yanada
integratsiyalashgan global moliyaviy bozor shakllanishining kuchayishi;
- xo’jalik hayotining xususiy va umumiy sub'ektlariga ega bo’lgan turli
mamlakatlardagi hududiy tarmoq xo’jalik sub'ektlari o’rtasida doimiy aloqalarni
qo’llab-quvvatlash uchun sharoit yaratadigan axborot va telekommunikatsiya
inqilobi;
23

- kuchli texnologik va moliyaviy resurslarga ega bo’lgan, butun dunyoda
ishlab chiqarish va boshqa bo’linma hamda bo’limlarni joylashtirish, va shu tufayli
mahalliy raqobatdosh afzalliklardan foydalanish samaradorligiga erishish imkonini
beruvchi transmilliy korporatsiyalar faoliyat doirasini global ravishda kengaytirish;
- rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarni xalqaro
savdoga jalb qilinishining, xalqaro kreditlashtirish va investrlashtirishning, xalqaro
mehnat migratsiyasining o’sib borishi; 12
- jahon iqtisodiyoti sub'ektlari tuzilmasining asosiy murakkabligi – jahon
arenasida milliy davlatlar va o’z faoliyati doirasida milliy afzallikka ega bo’lgan
kompaniyalar bilan bir qatorda TMK lar va TMBlar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar,
hududiy tashkilotlar, jumladan, integrallashgan uyushmalar, shuningdek, nodavlat
tashkilotlari, yirik shaharlar va xatto, alohida individlar (olimlar, madaniyat
xodimlari, Dj. Sorosga o’xshagan ishbilarmonlar va boshqalar) ham faol ishtirok
etishlari mumkin.
- Globallashtirishning asosiy belgilari qanday? Ularga xalqaro mehnat
taqsimoti xarakteridagi sifat o’zgarishlarini, TMK kabi jahon iqtisodiyoti
sub'ektlarining ta'mir doirasi va faoliyat qamrovining o’sishini, global iqtisodiy
jarayonlarga moslashtirish maqsadida milliy va xalqaro darajada iqtisodiyotni
boshqarish tizimidagi o’zgarishlarni, davlatlararo va nodavlat xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar tizimidagi vazifalarning o’zgarishini kiritish mumkin. Xalqaro
iqtisodiy aloqalar xalqaro xo’jalik mavjud barcha tarkibiy qismlarining muhim
shakliga aylanadi: hech bir, xatto eng kuchli davlatlar ham tashqi muhit bilan
chambarchas bog’lanmagan, mutlaq etarlilik tartibida mustaqil rivojlana olmaydi. 13
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonlarining natijalari. Alohida
mamlakatlar va jahon hamjamiyati mamlakatlari guruhi uchun iqtisodiy
globallashuv jarayonlarining natijalari haqidagi masalaning qo’yilishi tan olingan
___________________________________
12 . Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации. Учебник - М.:.ЗАО Издадельство Экономика, 2007 – 359
13. Vaxabov A.V. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: o’quv qo’llanma. A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiev,
Sh.I.Raxmanov, X.A.Usmanova. – T.: “Voris-nashriyot”, 2014. – 320 b.
24

masala hisoblanadi. Bir tomondan, xalqaro iqtisodiyot nazariyasi xorijiy
raqobatchilar uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdoning kuchayishi,
moliyaviy resurslar va investitsiyalarning mamlakatlararo joylashtirilishi, xalqaro
ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish, xalqaro ishlab chiqarishni
oshirish uchun imkoniyatlar yaratishidan dalolat beradi. Natijada globallashtirish
mazkur jarayonda ishtirok etadigan mamlakatlarning katta muvaffaqiyati
bilan muvofiqlashadi. Shu bilan bir vaqtda, xususan, globallashtirishning
neoliberal modelining asosiy mazmuni bo’lgan xo’jalik hayotining keng qamrovli
liberalizatsiyaning globallashtirish bilan birlashishi sharoitlarida global tovar va
moliyaviy bozorlarda integrallashgan raqobatning kuchayishi raqobat kurashida
kuchlilarga yon bosuvchi alohida kompaniyalar hamda alohida mamlakatlar uchun
ham muqarrar risklarni anglatadi. Modomiki, rivojlangan mamlakatlar uchun
globallashtirishning eng katta foydalari etarli darajada yuqori (aynan shu erlarda
kuchli kompaniyalarining shtab-kvartiralari – jahon bozorlaridagi o’yinlar,
shuningdek, sayyoraning asosiy ilmiy-texnikaviy va texnologik salohiyati, asosiy
moliyaviy resurslar joylashgan), alohida ishlab chiqarishni qisqartirish,
daromadlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy tengsizlikning kutilayotgan o’sishi
ko’rinishidagi risklar davlatning ijtimoiy siyosati bilan bo’lib-bo’lib
kompensatsiya qilinadi.
Unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning eng zaif tomoni ularning
bozorlaridan xorijiy moliyaviy kapitalning chayqov asosida nazoratsiz oqib kirishi
va chiqib ketishidir. Keyingi o’n yillikning jahon tajribasi (1994-1995 yillardagi
Meksikadagi inqiroz, 1997 yildagi xalqaro (Osiyo) inqirozi, Rossiya, Braziliya,
Argentinadagi ketma-ket yuz bergan inqirozli o’zgarishlar) global moliyaviy
kapitalning mamlakatlararo harakati rivojlanayotgan mamlakatlar va o’tish
iqtisodiyotidagi mamlakatlar moliyaviy va jamg’arma bozorlarini qulatib, bu
mamlakatlarning milliy valyutasi barqarorligini so’ndiribgina qolmay, shuningdek,
mazkur mamlakatlar xo’jaligining real tarmog’ida juda salbiy tarzda aks etadi.
25

Globallashtirish jarayonlari ko’p hollarda ilg’or iqtisodiyotning rivojlanishi
darajasini oshirishga va unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning jahon
iqtisodiyotidagi o’rnining kuchsizlanishiga olib keladi. Ko’pgina rivojlanayotgan
mamlakatlar va o’tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga
texnologik jihatdan bog’liq bo’ladilar: zamonaviy texnologiyalarning
murakkablashuvi ularning ishlanmalari xarajatlarini juda oshirib yuboradi,
o’zlashtirilgan texnologiyalar esa komplementar omillarning, birinchi navbatda
yuqori malakali va o’qitilgan mutaxassislarning yo’qligi tufayli yaxshi samara
bermasligi mumkin.
Globallashtirish jahon iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy qonunchiligini –
uning tengsizligini bekor qilmaydi, undan, rivojlangan mamlakatlar guruhlari
uchun jahon bozoridagi etakchilikning o’ziga xos kurashidan qochib qutilib
bo’lmaydi. D. Marshall (Buyuk Britaniya) fikriga ko’ra, “shuni to’la ishonch bilan
ta'kidlash mumkinki, mamlakatlararo shafqatsiz raqobat kabi tizimning bunday
mohiyatli xarakteristikasi, etakchi rivojlangan mamlakatlarning jahonda etakchi
o’rinni egallash uchun raqobatlashishi, barcha mamlakatlarning markazlashgan
yoki pereferiy mamlakatlarga bo’linishi, zamonaviy kapitalistik tizim yanada
integrlashib borayotganligiga qaramasdan o’zgarmay qolmoqda. Jahon kapitalizmi
barcha mamlakatlarga muvaffaqiyatli rivojlanish uchun teng imkoniyatlarni
yaratmagan va bundan keyin ham yaratmaydi. Yuqori daromad olish uchun kurash
shundayligicha qolmoqda... jahon iqtisodiyoti esa xuddi avvalgidek, notekis
rivojlanmoqda”.
Dunyodagi uch asosiy iqtisodiy kuch – AQSh, g’arbiy Yevropa (yoki yanada
tor yondashuv bo’yicha Yevropa Ittifoqi) va Yaponiya o’rtasidagi raqobat birinchi
navbatda texnologik rivojlanish, yuqori texnologiyalar – mikroelektronika,
biotexnologiya, yangi materiallarni yaratish va boshqalar doirasida rivojlanadi.
Jahon banki tomonidan tayyorlangan, 2000-2001 yillardagi xalqaro
rivojlanish haqidagi ma'ruza ma'lumotlariga ko’ra, dunyoning 20 ta eng boy
mamlakati aholisining o’rtacha daromadlari 20 ta kambag’al mamlakatlarning
26

o’rtacha daromadlarini 37 marta oshirdi. Bunda keyingi 40 yilda portlashlar ikki
barobarga oshdi. Dunyoning beshta boy va beshta kambag’al mamlakatlari
o’rtasidagi daromadlardagi uzilishlar esa 1990 yilda 60:1 va 1997 yilda 74:1
tashkil qildi. Fin eksperti K. Kilyunen fikriga ham qo’shilish mumkin, uning
fikricha, “iqtisodiy tizim dunyoning 225 ta boy kishilarining jami boyligi 1 trln.
dollardan oshganda sog’lom hisoblanishi mumkin emas, bu 47 % kishini tashkil
etuvchi 2,5 mlrd. kambag’alning yillik daromadlariga teng ... sayyoraning uchta
boy kishisining umumiy holati 48 ta rivojlangan mamlakatning jami YAIM ini
oshiradi”. Rivojlangan va unchalik rivojlanmagan mamlakatlar o’rtasida ziddiyat
unchalik qat'iy emas, oldin jahon hamjamiyatining muhim tarkibiy qismi sifatida
ishtirok etgan ayrim mamlakatlar bugun yaxshi rivojlanmagan mamlakatlar
qatoriga kirib qolgan (BMT tasnifi bo’yicha). AQSh jahon xo’jaligida o’z
etakchiligini saqlab qolish va yanada oshirishga, o’z milliy masalalarini hal qilish
uchun globallashtirishning neoliberal variantidan foydalanishga harakat qiladi.
Globallashtirishning, eng avvalo, moliyaviy foydasi, o’z hududida ta'sis
qilingan (1960-1970 yillardayoq), alohida periferey mamlakatlar, offshor hududlar,
xorij kapitalini jalb qilish maqsadida soliqdan ozod qilinganligini olishlari
mumkin. To’rt asosiy hududiy guruhni birlashtiruvchi offshor hududlarning yaxlit
pleyadasi yuzaga keldi. Karib havzasining offshor hududlari Nyu-york bilan bir
vaqtinchalik mintaqada bo’lgan Shimoliy va janubiy Amerika mamlakatlariga
xizmat qiladi. Fors ko’rfazi mamlakatlaridagi offshor hududlar Yaqin Sharqning
neft qazib chiqaradigan mamlakatlariga xizmat qiladi. Tinch okeanining Singapur,
Gongkon, shuningdek, Vanuatu, Nauru va boshqa orol hududlari Tokio bilan bir
vaqtinchalik mintaqada joylashgan Osiyo-Tinch okeani
mamlakatlarining moliyaviy kapitalidan foydalanadilar.
2.3.Moliyaviy va iqtisodiy sohada globallashuv.
Globallashuv jarayoni ayniqsa moliyaviy va iqtisodiy sohada jadal sur`atlar
bilan kechmoqda. U avvalo, tabiiy boyliklar va savdo bozorlari ustidan nazorat
o`rnatish borasida raqobatning keskinlashuvida namoyon bo`ladi. Bu jarayonda
27

davlatlar bilan bir qatorda transmilliy korporatsiyalar (TMK) ham etakchi o`rin
tutadi.
Globallashuv tufayli tez rivojlanayotgan mamlakatlar boy davlatlarga
aylanadi, qashshoq mamlakatlar ulardan yanada ko‘proq ortda qoladi. Dramatik
tarzda o‘sib borayotgan daromadlardagi farq qashshoq mamlakatlarda norozilik
keltirib chiqaradi, bu xalqaro mojarolarga olib kelishi mumkin. So‘nggi 15 yilda
aholi jon boshiga daromad 100 dan ortiq mamlakatlarda pasaygan, 60 dan ziyod
mamlakatda aholi jon boshiga talab qisqargan. (Rivojlangan mamlakatlarda
yashayotgan deyarli 5 mlrd. kishi orasida 3/5 qismi eng past sanitar me’yorlarga
mos kelmaydigan sharoitda yashashadi, 1/3 qismi ichimlik suvidan mahrum, 1/5
qismi esa to‘yib ovqatlanmaydi). “Imtiyozlarni adolatli taqsimlash” jahon
iqtisodiyotini globallashtirishning eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi.
Ammo bu muammo, afsuski, yagona emas. 14
Boshqa bir muhim muammo milliy iqtisodiyotlarning umumsayyora
darajasidagi o‘zaro bog‘liqligi tufayli yuz berish imkoniyati yuqori mintaqaviy
yoki global beqarorlik bilan shartlangan. Bir mamlakatdagi iqtisodiy silkinish yoki
bo‘hron mintaqaviy yoki hatto global oqibatlarga ega bo‘lishi mumkin. Dunyo
bo‘yicha sustlik yoki depressiya populistik chaqiriqlarni keltirib chiqarishga,
globallashuvning borishida qaror topgan o‘zaro bog‘liqlik va aloqalarni uzib
yuborishga qodir. Natijada iqtisodiy urushga aylanish xavfi bo‘lgan iqtisodiy
mojaro va hatto harbiy-siyosiy to‘qnashuv kelib chiqishi mumkin.
Ayrim mamlakatlar iqtisodiyotini nazorat qilish mustaqil hukumatlar
ixtiyoridan eng kuchli davlatlar, ko‘pmillatli, global korporatsiyalar va xalqaro
tashkilotlar qo‘liga o‘tishi xavfi ham mavjud. SHu bois ba’zi siyosatshunoslar
globallashuv hodisasida milliy suverenitetdan ajralish xavfini ko‘rmoqdalar. SHu
sababdan globallashuv milliy davlatlar etakchilarida uning kuchi qarshisida ojizlik
hissini tug‘dirishi, oddiy fuqarolarida esa uni yoqtirmaslik tuyg‘usi uyg‘otishi
_____________________________
1 4 . Vaxabov A.V. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: o’quv qo’llanma. A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiev,
Sh.I.Raxmanov, X.A.Usmanova. – T.: “Voris-nashriyot”, 2014. – 320 b.
28

mumkin. Bu kabi kayfiyatlar proteksionizmga chorlovchi ksenofobiya va
millatchilikni qayta tug‘dirishi, ekstrimistik siyosiy harakatni keltirib chiqarishi
mumkin. Bu esa o‘z navbatida jiddiy mojarolarning yuz berishiga kuchli sabab
bo‘ladi. Ko‘pincha ish haqi yuqori bo‘lgan iqtisodiy rivoj topgan mamlakatlardagi
ishsizlikni globallashuv to‘siq bo‘ladigan hodisalar qatoriga kiritishadi. Ammo,
e’tirof etish lozimki, bu kabi fikrlarni ularning ko‘pchiligida ishsizlikning past
me’yori va ish haqi past bo‘lgan davlatlarda ishsizlikning yuqori darajasi inkor
etadi. Haqiqatda esa bandlikka hukumat siyosati va texnologik jarayon
globallashuvning boshqa omilllariga nisbatan ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi.
Globallashuv kengayib borishiga ba’zan uning ijtimoiy farovonchilikka xavfi
to‘g‘risidagi afsonalarni bog‘lashadi. Biroq ijtimoiy farovonchilik darajasiga
mutlaqo boshqa ta’sirlar — soliq siyosati, demografik tendensiyalar ancha ko‘proq
ta’sir etadi. SHu bilan birga keyingi vaqtlarda ko‘pchilik rivojlangan
mamlakatlarda o‘rta sinfning foiz ulushi kamayib borayotganini aniq dalil sifatida
inkor etmaslik kerak.
Nihoyat, globallashuvdan asosan muayyan davlatlarning tashqi siyosatidagi
muvaffaqiyatsizliklarni oqlash uchun foydalaniladi.
Jahon xo‘jaligi va xalqaro mehnat taqsimotidagi asosiy rivojlanish
tendensiyalari haqida chuqur bilimga ega bo‘lmasdan turib iqtisodiy xavfsizlik
muammosini tadqiqot qilish mumkin emas.
Bu tendensiyalarning asosiysi iqtisodiyotning globallashuvidir. Xorijda 2-3
ming yilliklarda geosiyosiy o‘zgarishlarning sodir bo‘lishini tahlil qilarkan,
O‘zbekiston Respublikasi 1-Prezidenti Islom Abdug‘anievich Karimov
quyidagicha izoh beradi. ”strategik vazifalarni hal etib jahon hamjamiyatida keng
integratsiyalashgan, zamonaviy demokratik davlat qurishni yaxshi tushunamiz.
CHunki jahon xo‘jaligi bugunga kelib ko‘p qirrali bo‘lmoqda. XXI asr xalqaro
munosablarda shak shubhasiz globallashuv asri bo‘ladi.”
29

Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlarini quyidagilarda ko‘rish
mumkin: xalqaro kapital bozorlari hamda infrastrukturaning rivojlanganligida,
global telekommunikatsiya sistemasining shakllanganligida, transmilliy
korporatsiyalarning yuqori sur’atda o‘sganligi, kichik va o‘rta korxonalarning
ishlab chiqarishi, iqtisodiy va investitsion faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan
integratsiyalashgan milliy korporativ strukturasining tashkil topishini keltirish
mumkin.
Shu bilan birga Markaziy Osiyo mamlakatlarida iqtisodiy o‘zgarishlarni
Jahon xo‘jaligining transfarmatsiyasi bilan xalqaro raqobatning kuchayishi,
kapitalning davlatlar va hududlar orasida erkin harakat qilishi, transmilliy
kompaniyalar faoliyatini kengaytirish, xalqaro moliya – kredit munosabatlarni
erkinlashtirish va iqtisodiy globallashuv bilan amalga oshadi.
Boshqa tomondan globallashuv rivojlangan mamlakatlarni jumladan
Markaziy Osiyo mamlakatlarini ham Jahon xo‘jaligi aloqalariga kirishga bir qator
muammolarni ham tug‘diradi. Bu muammolar – milliy iqtisodiyotning tashqi
ta’siridan himoyalanmaganligi, mamlakatlarni xorijiy bozorlarga chiqishdagi
qiyinchiliklar, tashqi transport va informatsion aloqalarni rivojlanmaganligi hamda
ularning xalqaro tizimlardan uzoqda joylashganligi, asosiy eksport tovarlariga
Jahon narxlarining o‘zgarib turishi, globallashuv xo‘jaligi faoliyatining Markaziy
Osiyoda atrof muhit va energetika holatini salbiy oqibatlarga olib kelishi bilan
chambarchasi bog‘liqdir. 15
Iqtisodiyotda globallashuv tushunchasi erkin savdo, erkin kapital oqimi,
ishlab chiqarish korxonlari daromad solig‘inng pasaytirilishi, mehnat va tabiiy
resurslar xarajatini kamaytirish maqsadida ishlab chiqarish tarmoqlarining
davlatlararo erkin ko‘chishi kabi asosiy xususiyatlarni o‘z ichiga qamrab olsada,
quyidagi xususiyatlarni ham qamrab olgan:
- Rivojlangan davlatlardagi kabi rivojlanayotgan davlatlarda uzluksiz ish haqi,
_______________________
1 5 . Мировая экономика и Международнқе экономические отношения. Учебное пособие под редакцией Л.С.Шаховской –
М.: КНОРУС 2013 год.
30

narx va ishlab chiqarish daromadlarining bir biriga tenglashishi;
- Ishchi kuchini kamaytirish va radikal restruktizatsiya qilish maqsadida
mamlakat ichida va transmilliy doirada kompaniyalar sonining ortishi;
- Internet tarmog‘i orqali moliyaviy axborotlarning butun jahon bo‘yicha tez
tarqalishi va ishlab chiqarish korxonalarining ochiqligi;
- Moliyaviy birjalarning ahamiyati ortishi;
- Tovarlar reklamasining ko‘payishi;
- Mahsulotning milliylik xususiyatlari yo‘qolib borishi;
- Transmilliy kompaniyalarning soni va ahamiyati ortishi.
Iqtisodiyotning globallashuvida pirovard maqsad barcha davlatlarda muttasil
iqtisodiy o‘sish va aholi farovonligini oshishini ta’minlashdan iborat. Global
rejalarning yuzaga kelish tamoyili sifatida esa globallashuv xalqaro iqtisodiy
aloqalar borasida yangi qulaylik va imkoniyatlar yaratish bilan bir qatorda turli-
tuman tahdid va ziddiyatlarni ham keltirib chiqarmoqda.
Birinchidan, global bog‘liqik tamoyillari kuchaygan sayin jahon xo‘jalik
tizimining rivojlanishidagi nomutanosiblik tobora oshib bormoqda. Rivojlangan
mamakatar va rivojlanayotgan davlatlardagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy etish
ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi tafovut yanada ortib bormoqda. Rivojlangan davlatlar
eksporti jahon eksportining qariyb 60%ni tashkil etmoqda. Rivojlanayotgan
davlatlar o‘z eksport tovarlarining 70%ni rivojlangan davlatlaga sotadi. Uya
mamlakat, ya’ni AQSH, YAponiya va Germaniyada jahon aholisining 9%
yashaydi, ular hissaiga esa dunyo daromadining yarmi, xaridorlik quvvatining 30%
to‘g‘ri kelmoqda. Jahondagi “katta ettilik” mamlakatlari (AQSH, Kanada,
YAponiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya) hissasiga yalpi eksport
va importning qaryib yarmi to‘g‘ri kelmoqda.
31

Ikkinchidan, mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi intensivligi turli-tuman
yo‘nalishar, mezonlar bo‘yicha xilma-xil tarzda namoyon bo‘lmoqda. Masalan,
iqtisodiy tizimlarning tavsiflanishida qo‘llaniladigan “milliy bozor modellari”ni
olib ko‘raylik. Bozor iqtisodiyotini shakllantirishda Germaniya belgilagan bozor
modeli YAponiya, Janubiy Korea yoki Xitoydagi bozor modellaridan tamomila
farqlanadi. Bozor iqtisodiyoti institutlarining barpo etishda umumiy o‘xshashliklar
bo‘lsada, ularni shakllantirish yondashuvi va yo‘llari turlicha bo‘lib kemoqda. 16
Uchinchidan, erkin iqtisodiyotni barpo etishda xo‘jalik yuritishning jahon
qoidalarini unifikatsiyalashga urinilmoqda, lekin bunda xalqaro tashkilotlarning
harakatlari muvaffaqiyatsiz chiqmoqda. CHunki, har bir davlat iqtisodiyotini
tartibga solish, uni erkinlashtirish va tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishda
o‘ziga xos vosita va uslublarni qo‘llamoqda.
Mintaqaviy darajada ham, global darajada ham institutsionallashuv mavjud.
Masala shundaki, ushbu darajalar qanday qilib bir-biri bilan o‘zaro munosabatda
bo‘lishi va bir-birini kuchaytirishi yoki o‘zaro ziddiyatga kirishishi mumkin. Balki,
global tartib ichidagi mahsuldor mintaqaviy sheriklikni (xavfsizlik sohasida ham
siyosiy, iqtisodiy hamkorlik) “mintaqalararo globallashuv” sifatida belgilash
mumkin. Mintaqaviy tashkilot va kaolatsiya ayrim muammolarning alohida bilim
va tajribalaridan, mintaqa ichidagi katta legitimlilikdan foydalanib hamda
namoyish qilib global tashkilotlar yukini sezilarli darajada bo‘lisha olishlari
mumkin. Ammo, global tashkilotlarning alohida siyosiy legitimliligi tufayli va ular
xavfsizlik chaqiriqlariga mintaqadagi davlatlar samarali javob berishga qurbi
etmagan yoki bu masalada siyosiy betaraf bo‘lgan holatlarda ekstraregional
aralashuv tizimini o‘zida ifodalagani uchun mintaqaviy tashkilotlar global
tashkilotlarsiz faoliyat ko‘rsata olmaydi. 17
_______________________________
1 6 . Мировая экономика и Международнқе экономические отношения. Учебное пособие под редакцией Л.С.Шаховской –
М.: КНОРУС 2013 год.
1 7 . Nazarova G.G., Iminov Z.M., Xalilov X.X., Xamidov O.B. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Darslik.-
T.:TDIU, 2011.- 276 b.
32

2.4 Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonlarining natijalari .
Alohida mamlakatlar va jahon hamjamiyati mamlakatlari guruhi uchun
iqtisodiy globallashuv jarayonlarining natijalari haqidagi masalaning qo’yilishi tan
olingan masala hisoblanadi. Bir tomondan, xalqaro iqtisodiyot nazariyasi xorijiy
raqobatchilar uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdoning kuchayishi,
moliyaviy rеsurslar va invеstitsiyalarning mamlakatlararo joylashtirilishi, xalqaro
ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish, xalqaro ishlab chiqarishni
oshirish uchun imkoniyatlar yaratishidan dalolat bеradi. Natijada globallashtirish
mazkur jarayonda ishtirok etadigan mamlakatlarning katta muvaffaqiyati bilan
muvofiqlashadi. Shu bilan bir vaqtda, xususan, globallashtirishning n е olib е ral
mod е lining asosiy mazmuni bo’lgan xo’jalik hayotining k е ng qamrovli
lib е ralizatsiyaning globallashtirish bilan birlashishi sharoitlarida global tovar va
moliyaviy bozorlarda int е grallashgan raqobatning kuchayishi raqobat kurashida
kuchlilarga yon bosuvchi alohida kompaniyalar hamda alohida mamlakatlar uchun
ham muqarrar risklarni anglatadi. Modomiki, rivojlangan mamlakatlar uchun
globallashtirishning eng katta foydalari е tarli darajada yuqori (aynan shu е rlarda
kuchli kompaniyalarining shtab-kvartiralari – jahon bozorlaridagi o’yinlar,
shuningd е k, sayyoraning asosiy ilmiy-t е xnikaviy va t е xnologik salohiyati, asosiy
moliyaviy r е surslar joylashgan), alohida ishlab chiqarishni qisqartirish,
daromadlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy t е ngsizlikning kutilayotgan o’sishi
ko’rinishidagi risklar davlatning ijtimoiy siyosati bilan bo’lib-bo’lib
komp е nsatsiya qilinadi.
Unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning eng zaif tomoni ularning bozorlaridan
xorijiy moliyaviy kapitalning chayqov asosida nazoratsiz oqib kirishi va chiqib
k е tishidir. K е yingi o’n yillikning jahon tajribasi (1994-1995 yillardagi
M е ksikadagi inqiroz, 1997 yildagi xalqaro (Osiyo) inqirozi, Rossiya, Braziliya,
Arg е ntinadagi k е tma-k е t yuz b е rgan inqirozli o’zgarishlar) global moliyaviy
kapitalning mamlakatlararo harakati rivojlanayotgan mamlakatlar va o’tish
33

iqtisodiyotidagi mamlakatlar moliyaviy va jamg’arma bozorlarini qulatib, bu
mamlakatlarning milliy valyutasi barqarorligini so’ndiribgina qolmay, shuningd е k,
mazkur mamlakatlar xo’jaligining r е al tarmog’ida juda salbiy tarzda aks etadi.
Globallashtirish jarayonlari ko’p hollarda ilg’or iqtisodiyotning rivojlanishi
darajasini oshirishga va unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning jahon
iqtisodiyotidagi o’rnining kuchsizlanishiga olib k е ladi. Ko’pgina rivojlanayotgan
mamlakatlar va o’tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga
t е xnologik jihatdan bog’liq bo’ladilar: zamonaviy t е xnologiyalarning
murakkablashuvi ularning ishlanmalari xarajatlarini juda oshirib yuboradi,
o’zlashtirilgan t е xnologiyalar esa kompl е m е ntar omillarning, birinchi navbatda
yuqori malakali va o’qitilgan mutaxassislarning yo’qligi tufayli yaxshi samara
b е rmasligi mumkin.
Globallashtirish jahon iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy qonunchiligini –
uning t е ngsizligini b е kor qilmaydi, undan, rivojlangan mamlakatlar guruhlari
uchun jahon bozoridagi е takchilikning o’ziga xos kurashidan qochib qutilib
bo’lmaydi. D. Marshall (Buyuk Britaniya) fikriga ko’ra, “shuni to’la ishonch bilan
ta'kidlash mumkinki, mamlakatlararo shafqatsiz raqobat kabi tizimning bunday
mohiyatli xarakt е ristikasi, е takchi rivojlangan mamlakatlarning jahonda е takchi
o’rinni egallash uchun raqobatlashishi, barcha mamlakatlarning markazlashgan
yoki p е r е f е riy mamlakatlarga bo’linishi, zamonaviy kapitalistik tizim yanada
int е grlashib borayotganligiga qaramasdan o’zgarmay qolmoqda. Jahon kapitalizmi
barcha mamlakatlarga muvaffaqiyatli rivojlanish uchun t е ng imkoniyatlarni
yaratmagan va bundan k е yin ham yaratmaydi. Yuqori daromad olish uchun kurash
shundayligicha qolmoqda... jahon iqtisodiyoti esa xuddi avvalgid е k, not е kis
rivojlanmoqda”. Dunyodagi uch asosiy iqtisodiy kuch – AQSh, g’arbiy Е vropa
(yoki yanada tor yondashuv bo’yicha Е vropa Ittifoqi) va Yaponiya o’rtasidagi
raqobat birinchi navbatda t е xnologik rivojlanish, yuqori t е xnologiyalar –
mikroel е ktronika, biot е xnologiya, yangi mat е riallarni yaratish va boshqalar
doirasida rivojlanadi.Jahon banki tomonidan tayyorlangan, 2000-2001 yillardagi
34

xalqaro rivojlanish haqidagi ma'ruza ma'lumotlariga ko’ra, dunyoning 20 ta eng
boy mamlakati aholisining o’rtacha daromadlari 20 ta kambag’al mamlakatlarning
o’rtacha daromadlarini 37 marta oshirdi. Bunda k е yingi 40 yilda portlashlar ikki
barobarga oshdi. Dunyoning b е shta boy va b е shta kambag’al mamlakatlari
o’rtasidagi daromadlardagi uzilishlar esa 1990 yilda 60:1 va 1997 yilda 74:1
tashkil qildi. Fin eksp е rti K. Kilyun е n fikriga ham qo’shilish mumkin, uning
fikricha, “iqtisodiy tizim dunyoning 225 ta boy kishilarining jami boyligi 1 trln.
dollardan oshganda sog’lom hisoblanishi mumkin emas, bu 47 % kishini tashkil
etuvchi 2,5 mlrd. kambag’alning yillik daromadlariga t е ng ... sayyoraning uchta
boy kishisining umumiy holati 48 ta rivojlangan mamlakatning jami YAIM ini
oshiradi” 12
. Rivojlangan va unchalik rivojlanmagan mamlakatlar o’rtasida ziddiyat
unchalik qat'iy emas, oldin jahon hamjamiyatining muhim tarkibiy qismi sifatida
ishtirok etgan ayrim mamlakatlar bugun yaxshi rivojlanmagan mamlakatlar
qatoriga kirib qolgan (BMT tasnifi bo’yicha). AQSh jahon xo’jaligida o’z
е takchiligini saqlab qolish va yanada oshirishga, o’z milliy masalalarini hal qilish
uchun globallashtirishning n е olib е ral variantidan foydalanishga harakat qiladi.
Globallashtirishning, eng avvalo, moliyaviy foydasi, o’z hududida ta'sis qilingan
(1960-1970 yillardayoq), alohida p е rif е r е y mamlakatlar, offshor hududlar, xorij
kapitalini jalb qilish maqsadida soliqdan ozod qilinganligini olishlari mumkin.
To’rt asosiy hududiy guruhni birlashtiruvchi offshor hududlarning yaxlit pl е yadasi
yuzaga k е ldi. Karib havzasining offshor hududlari Nyu-york bilan bir vaqtinchalik
mintaqada bo’lgan Shimoliy va janubiy Am е rika mamlakatlariga xizmat qiladi.
Fors ko’rfazi mamlakatlaridagi offshor hududlar Yaqin Sharqning n е ft qazib
chiqaradigan mamlakatlariga xizmat qiladi. Tinch ok е anining Singapur, Gongkon,
shuningd е k, Vanuatu, Nauru va boshqa orol hududlari Tokio bilan bir vaqtinchalik
mintaqada joylashgan Osiyo-Tinch ok е ani mamlakatlarining moliyaviy kapitalidan
foydalanadilar. 17
________________________________
1 7 . Nazarova G.G., Iminov Z.M., Xalilov X.X., Xamidov O.B. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Darslik.-
35

T.:TDIU, 2011.- 276 b.
Statistika agentligi O‘zbekistonning 2022 yil yanvar-dekabr oylaridagi tashqi
savdo aylanmasiga doir hisobotni e’lon qildi .
Qayd etilishicha, hisobot davrida respublika tashqi savdo aylanmasi 50 mlrd
dollarga yetgan. Bunda eksport hajmi 19,3 mlrd dollarni, import hajmi esa 30,7
mlrd dollarni tashkil etgan. O‘tgan yilning mos davri bilan taqqoslaganda eksport
hajmi 15,9 foizga, import hajmi 20,4 foizga o‘sgan. Tashqi savdo salbiy saldosi
11,4 mlrd dollarni tashkil etgan.
Pandemiya inqirozi va xalqaro bozorlardagi vaziyat yomonlashuvi fonida
hukumatning bir qator oziq-ovqat mahsulotlarini O‘zbekiston hududiga olib
kirishga qo‘yilgan to‘siqlarni yumshatishi import hajmi sezilarli darajada oshishiga
o‘z ta’sirini o‘tkazgan bo‘lishi mumkin.
2022 yilda O‘zbekistonning Xitoy va Rossiyaga bog‘liqligi yanada
kuchaygan. Rossiyaning O‘zbekiston bilan tovar ayirboshlash hajmi 9,3 mlrd
dollarga yetgan va bu borada Xitoyni ortda qoldirgan. Har ikkala mamlakatning
umumiy TSAdagi ulushi esa 36,4 foizga yetgan. Bu ko‘rsatkich 2021 yil yakunlari
bo‘yicha 35,6 foiz, 2020 yil yakunlari bo‘yicha esa 33,2 foiz bo‘lgan.
O‘tgan yilda TSAning nisbatan salmoqli hissasi Rossiya (18,6 foiz), Xitoy
(17,8 foiz), Qozog‘iston (9,2 foiz), Turkiya (6,4 foiz), Koreya (4,7 foiz),
Qirg‘iziston (2,5 foiz) va Germaniya (2,3 foiz) bilan qayd etilgan.
36

Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor davlatdan faqatgina
uchta mamlakat – Afg‘oniston, Qirg‘iziston va Tojikiston bilan ijobiy tashqi savdo
balansi kuzatilgan. Qolgan 17 ta davlat bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib
qolmoqda.
37

2022 yilda O‘zbekiston eksportida yuqori ulushga ega bo‘lgan hamkor top-10
davlat:
 Rossiya – 3 mlrd;
 Xitoy – 2,5 mlrd;
 Turkiya – 1,5 mlrd;
 Qozog‘iston – 1,38 mlrd;
 Qirg‘iziston – 980 mln;
 Afg‘oniston – 750 mln;
 Tojikiston – 520 mln;
 Turkmaniston – 195 mln;
 Eron – 140 mln;
 Polsha – 132 mln dollar.
O‘zbekiston importida yuqori ulushga ega bo‘lgan hamkor top-10 davlat:
 Xitoy – 6,4 mlrd;
 Rossiya – 6,2 mlrd;
 Qozog‘iston – 3,2 mlrd;
 Koreya – 2,3 mlrd;
 Turkiya – 1,7 mlrd;
 Germaniya – 1 mlrd;
 Turkmaniston – 731 mln;
 Hindiston – 655 mln;
 Braziliya – 553 mln;
 Belarus – 409 mln dollar.
Oltin eksporti
Hisobot davrida 4,1 mlrd dollarlik oltin eksport qilingan. Jahon bozorida oltin
narxlari pasayishi fonida O‘zbekiston Markaziy banki mart-oktabr oylari davomida
qimmatbaho metall eksportini amalga oshirmadi. Taqqoslash uchun, 2021 yilda 4,1
mlrd dollarlik, 2020 yilda 5,8 mlrd dollarlik, 2019 yilda esa 4,9 mlrd dollarlik oltin
sotilgan. Garchi oltin eksporti borasidagi statistik ma’lumotlar batafsil
keltirilmagan bo‘lsa ham, o‘tgan yilda avvalgi yillarga qaraganda oltin sotishdan
38

kamroq daromad olinganini ko‘rish mumkin. Oltinning umumiy eksportdagi ulushi
ham 21,3 foizgacha (2021 yilning mos davrida 24,7 foiz) pasaygan.
Gaz va neft sotish ko‘paygan, elektr toki eksporti kamaygan
Rasmiy statistikaga ko‘ra, 2022 yil yanvar-dekabr oylarida 911 mln dollarlik
tabiiy yoki sun’iy gaz eksport qilingan. Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilgiga nisbatan 25,9
foizga ko‘proq. Shuningdek, 168,1 mln dollarlik neft va neft mahsulotlari sotilgan.
Bu ko‘rsatkich ham 2021 yilga nisbatan 2,1 barobarga ko‘p. O‘z navbatida, hisobot
davrida 76,8 mln dollarlik elektr toki sotilgani qayd etilgan va eksport hajmi 30,2
foizga kamaygan. Shuningdek, hisobot davrida 356 mln dollar qiymatidagi
avtomobillar eksport qilingan. Bu o‘tgan yilga nisbatan 6,9 foizga kam.
O‘tgan yilda 1,14 mlrd dollarlik 1 mln 743,7 ming tonnadan ziyod meva-
sabzavot eksport qilindi. Bu ko‘rsatkich 2021 yilning mos davriga nisbatan
18,5 foizga ko‘p.
39

2022 yil yakuniga ko‘ra, mashina va transport uskunalari importi hajmi
16,9 foizga oshib, 9,64 mlrd dollarni, importning umumiy hajmidagi ulushi esa
31,4 foizni (2021 yilda - 32,4 foiz) tashkil etgan.
Bundan tashqari, o‘tgan yilda 1,27 mlrd dollarlik neft va neft mahsulotlari
(o‘sish – 9,8 foiz), 282 mln dollarlik gaz (o‘sish – 82,5 foiz), 122 mln dollarlik
elektr toki (kamayish – 20,2 foiz), 122 mln dollarlik ko‘mir, koks va briket (o‘sish
- 29,7 foiz) mahsulotlari import qilingan.
O‘zbekiston bilan tashqi savdo aylanmasi eng yuqori ulushga ega bo‘lgan
davlatlar quyidagilar:
 Xitoy (18,1% — $2,8 mlrd);
 Rossiya (16,3% — $2,5 mlrd);
 Qozog‘iston (8,4% — $1,3 mlrd);
 Koreya (7,1% — $1,1 mlrd);
 Turkiya (5,6% — $886,6 mln);
 Qirg‘iziston (2,5% — $395,2 mln);
 Germaniya (2,1% — $337 mln).
40

O‘zbekiston eksporti tarkibida oltin asosiy o‘rinni egallaydi (33,8%), undan
keyin sanoat tovarlari (18,7%), xizmatlar (16,1%), oziq-ovqat mahsulotlari va tirik
hayvonlar (8,9%), kimyoviy moddalar (6,1%), mineral yoqilg‘i (5,1%)
va boshqalar.
Import tarkibida asosiy ulushni mashinalar va transport asbob-uskunalari
(37,1%), sanoat tovarlari (16,8%), shuningdek kimyoviy moddalar va shu kabi
mahsulotlar (13,7%) egallaydi.
41

XULOSA.
XVFning so’nggi ma'ruzalaridan birida mazkur nuqtai nazar mantiqan davom
ettiriladi: “Globallashtirish nima?”, Ushbu tushunchaning iqtisodiy mazmuni –
jahonda milliy iqtisodning, xususan tashqi savdo va moliyaviy oqimlar yordamida
yaqinlashshini kuchaytirishni anglatadi. Globallashtirishda hеch qanday sir yo’q. U
faqatgina asrlar davomida iqtisodiyotning barcha darajalarida qishloq bozori,
shahar sanoati, savdo, poytaxt fond birjalarida amal qilib kеlgan aynan shu bozor
kuchlari harakatini milliy chеgaralari orqali o’tkazadi.
Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchi ilmiy tеxnikaviy taraqqiyotning,
tеxnologik innovatsiyalar taraqqiyotining rivojlanishi bo’lib, u transport va
aloqani, axborot va tеlеkommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya qilishda
yanada yaqqol namoyon bo’ladi, tovar va xizmatlar, moliyaviy vositalar, g’oya va
axborot mahsulotlarini chеgaraviy transport vositalariga tеz va kam harajat bilan
joylashtirish uchun kutilmagan imkoniyatlarini yaratadi.
Globallashuv sharoitida jahon iqtisodiyotining beqarorligi va tashqi xatarlarning
o‘sishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Pandemiya davridagi bunday global tahdidlarning salbiy ta’sirini kamaytirish
uchun zarur choralar ko‘rilmasa, milliy iqtisodiyotning barqaror va izchil
rivojlanishini ta’minlash mushkul. Avvalo, karantin davridagi ishlab chiqarish va
xizmatlarga cheklovlar , investitsiya faolligining pasayishi, ishlab chiqarish
zanjirlarining uzilishi, aholi daromadlarining kamayishi tufayli ichki va tashqi
bozorda talabning pasayishi, eksportning qisqarishi iqtisodiy o‘sishni
sekinlashtirdi. Bundan tashqari , o‘sib borayotgan byudjet defisiti va tashqi davlat
qarzi, inflyatsiyaning o‘sishi, pandemiya sharoitida ijtimoiy muhofazaga byudjet
xarajatlarining ko‘payishi va boshqalar makroiqtisodiy barqarorlik uchun xavf
tug‘dirdi.
Mavjud qiyin vaziyatni hisobga olgan holda O‘zbekistonda global inqiroz
oqibatlarini yumshatish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rildi. Koronavirus
pandemiyasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini va uning
43

salbiy oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan inqirozga qarshi kompleks dastur
qabul qilindi. Dasturning asosiy maqsadi 2020-yilda ijobiy iqtisodiy o‘sishga
erishish va 2021-yilda YAIMning 5-5,5 foizgacha o‘sishini ta’minlash edi. Ushbu
maqsadga erishish uchun iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo‘jalik
yurituvchi subyektlarning investitsiyalari va tashqi iqtisodiy faoliyatini tiklash
uchun sharoit yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqildi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti 2020-yil 29-dekabrda Parlamentga murojaatida pandemiya
oqibatida yuzaga kelgan global inqirozning muammolari va xatarlari oldida
barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning strategik maqsadiga erishish qiyin vazifa
ekanini, mavjud va yangi o‘sish manbalarining potensiali hisobga olingan
taqdirdagina uni hal etish mumkinligiga to‘xtaldi.Respublikada iqtisodiy
o‘sishning doimiy yuqori sur’atlarini ta’minlash uchun katta zaxira va imkoniyatlar
mavjud. Ularning ishtirokisiz iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlariga va
makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashga erishish qiyin. Qisqa va o‘rta muddatli
istiqbolda iqtisodiy o‘sish omillarini izlash va faollashtirish uchun mavjud va hali
ishlatilmagan ichki zaxiralarni hisobga olish zarur: makroiqtisodiy barqarorlikni
mustahkamlash, iqtisodiyotning monetizatsiya darajasini oshirish, yalpi ichki
mahsulotning energiya zichligini kamaytirish, tejashdan yanada samarali
foydalanish, investitsiya muhitini yaxshilash , infratuzilmani takomillashtirish,
AKTdan foydalanishni kengaytirish, integratsiya jarayonlarini faollashtirish, inson
kapitali sifatini oshirish va hokazo. Kelgusida ichki va tashqi bozorga
raqobatbardosh mahalliy mahsulotlar turlarini ishlab chiqarishni kengaytirish
uchun zaxiralarni iqtisodiy aylanmasiga maksimal darajada jalb qilish, yangi
texnologiyalarga o‘tish iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlaydi. Ushbu
muammolarning yechimiga ishlab chiqarishga yuqori samarali zamonaviy
texnologiyalarni jadal joriy etish sharti bilan faqat mahsulot tannarxini pasaytirish
va hosildorlikni oshirish orqali erishish mumkin. Buning uchun mehnat
samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish uchun resurslar xarajatlarini va
mahsulotlarni tashish va sotish xarajatlarini kamaytirish, texnologik yangilanish va
raqamlashtirishga sarmoyalarni ko‘paytirish va «yashil» iqtisodiyotga o‘tish uchun
44

sharoit yaratish zarur. Jahon tajribasi ko‘rsatib turibdiki, o‘sib borayotgan global
beqarorlik va ichki muammolar sharoitida uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy
rivojlanish barqarorligini ta’minlashga faqat iqtisodiy o‘sishning yangi, asosan,
innovatsion omillariga o‘tish natijasida erishiladi. Iqtisodiyot rivojiga ilg‘or
texnologiyalar va innovatsiyalarning ta’siri kuchaymoqda. Mamlakatimizda katta
inson kapitali mavjud, ammo hozircha ushbu boy resursdan yetarli darajada
foydalanilmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga bosqichma-bosqich o‘tish
sharoitida inson kapitalining miqdoriy emas, balki sifat ko‘rsatkichlari muhim rol
o‘ynay boshlaydi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, allaqachon
isbotlanganidek, ijodkor, ijodkor inson bilimlar iqtisodiyotini shakllantirish va
rivojlantirishning asosiy omiliga aylanadi. Bu yuqori sifatli inson kapitali
innovatsiyalarni yaratadi va yuqori texnologiyalarni yaratish va iqtisodiyotni
rivojlantirishning asosiy harakatlantiruvchisi hisoblanadi. Mamlakatimiz uchun
inson kapitali sifatini oshirish va kelajakda undan samarali foydalanish iqtisodiy
o‘sish va ijtimoiy-iqtisodiy turmush sharoitlarini yaxshilash uchun sinergetik
samara berishi mumkin. Globallashtirish jarayonlari ko’p hollarda ilg’or
iqtisodiyotning rivojlanishi darajasini oshirishga va unchalik rivojlangan
mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o’rnining kuchsizlanishiga olib k е ladi.
Globallashtirish jahon iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy qonunchiligini uning
t е ngsizligini b е kor qilmaydi, undan, rivojlangan mamlakatlar guruhlari uchun
jahon bozoridagi е takchilikning o’ziga xos kurashidan qochib qutilib bo’lmaydi.
45

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
ASOSIY ADABIYOTLAR:
1. Mc Connell, Brue, Economics. 17 th
edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014 .
2. N.Gregory Maniw. Principles of economics, 7 th
edition. Amazon, USA 2016 .
3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19 th
edition. McGraw-
Hill Companies. USA. 2015 .
4. Huwart, J.Y. and L. Verdier (2013), Economic Globalisation: Origins and
Consequences , OECD Insights, OECD Publishing .
5. Xodiev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darsik – T.:
“Barkamol fayz-media” 2018-783 bet.
6. Mambetjanov Q.Q., Ijtimoiy-iqtisodiy tarraqiyot nazariyasi. O’quv qo’llanma.
T.: TDIU, 2015.
7. Под об щ ей редакцией В.Н.Зуева Гобальное экономическое ругулирование:
учебник. М.: Магистр, 2013.
8. Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va
xalqaro iqtisodiy munosabatlar. – Toshkent.: Baktria press, 2015. -584 b.
QO’SHIMCHA ADABIY O TLAR:
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.- T.: O’zbekiston, 2016-46 б.
2. O’zbekiston respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy majlisga
Murojaatnomasi, 2017 yil 22 dekabr.
3. 2001-2021 yilarda O’zbekiston respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasni “Faol tadbirkorik, innovatsion
g’oyalar va texnologiyalarni qo’llab-quvvatlash yili” da amaga oshirishga oid
davlat dasturi to’g’risidagi O’zbekiston respubikasi prezidentining PF-5308-sonli
farmoni. Tshkent shahri, 2018 yil 22yanvar.
4. O’zbeksiton respublikasi prezidenti Shavat Mirziyoevnin g BMT bosh
Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi, 2017 yi 20 sentyabr.
5. O’zbekiston respubikasi prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 2017 yil 7 fevrelbdagi
PF-4947-sonli farmoni.
46

6. Inson rivojlanishi. Darslik. I.f.d., prof. Q.H.Abduraxmonov tahriri ostida. – T.:
Fan va texnologiya, 2014 – 476 b.
7. O’zbekiston raqamlarda. 2017. – T.: O’zbekiston Respublikasi davlat statistika
qo’mitasi. 2017 – 134 b.
8. Doklad Stiglitsa. O reforme mejdunarodnoy valyutno-finansovoy sistemo’:
uroki globalnogo krizisa. Doklad komissi finasovqx ekspertov OON. – M.:
Mejdunar. Otnosheniya. 2010 . -328 s.
9. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации. Учебник -
М.:.ЗАО Издадельство Экономика, 2007 – 359 стр.
10. Vaxabov A.V. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: o’quv
qo’llanma. A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiev, Sh.I.Raxmanov, X.A.Usmanova. – T.:
“Voris-nashriyot”, 2014. – 320 b.
11. Мировая экономика и Международнқе экономические отношения.
Учебное пособие под редакцией Л.С.Шаховской – М.: КНОРУС 2013 год.
12. Nazarova G.G., Iminov Z.M., Xalilov X.X., Xamidov O.B. Jahon iqtisodiyoti
va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Darslik.- T.:TDIU, 2011.- 276 b.
INTERNET SAYTLARI
1. www.ilo. org – Halqaro mehnat tashkiloti rasmiy sayti.
2. www.un.org – Birlashgan millatlar tashkiloti rasmiy sayti.
3. www.undp.org – Birlashgan millatlar tashkiloti taraqqiyot dasturi rasmiy sayti .
4. www.lex.uz –O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi .
5 . www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
6. www.scopus.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi.
47

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi, uni harakatlantiruvchi kuchlar va omillar

Sotib olish