Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 3.7MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 17 Yanvar 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi, uni harakatlantiruvchi kuchlar va omillar

Sotib olish
KURS ISHI Mavzu: JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI, UNI HARAKATLANTIRUVCHI KUCHLAR VA OMILLAR. 1 MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI 1.1. Jahon iqtisodiyotini globallashuv tushunchasi…………………………...9 1.2. Jahon iqtisodiyotini globallashuv omillari………………………………. 11 II BOB JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVINI HARAKATLANTIRUVCHI KUCHLARI 2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvini harakatlantiruvchi kuchlari va omillari.15 2.2. Globallashtirishning asosiy b е lgilari……………………………………….19 2.3. Moliyaviy va iqtisodiy sohada globallashuv………………………………27 2.4. Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonlarining natijalari ……………….33 XULOSA………………………………………………………………………....43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..46 2 KIRISH. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendensiyalarini hisobga olgan holda Prezident Sh.Mirziyoyev dunyo shiddat bilan o‘zgarib borayotganini, agar bu borada ishlar boshlanmasa, mamlakat orqada qolishini, shuning uchun bizning strategik maqsadimiz YIM tarkibidagi raqamli iqtisodiyot ulushini 30 foizga yetkazish ekanligini ta’kidladi. Ishlab chiqilgan dasturni muvaffaqiyatli amalga oshirish kelajakda raqamli iqtisodiyot YIM o‘sishining asosiy omiliga aylantirishni ta’minlaydi va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshiradi. Dasturning amalga oshirilishi korrupsiyani ham keskin kamaytiradi. Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari, Yaponiya, Janubiy Koreya va Xitoy iqtisodiyotini isloh qilish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, innovatsion sanoatning rivojlanishi mamlakatlarning iqtisodiy xavfsizligini, barqaror iqtisodiy o‘sishini va aholi farovonligini oshirishni ta’minlaydi. Ma’lumki, mamlakatimiz boy tabiiy resurslarga ega. Ularning rivojlanish darajasi va ishlatilayotgan resurslarning samaradorlik koeffitsiyenti shuni ko‘rsatadiki, sanoat sohasida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, YIM o‘sishidagi ulushini oshirish uchun ishlatilishi kerak bo‘lgan zaxiralar mavjud. Akademik Aganbegyanning so‘zlariga ko‘ra, bilimlar iqtisodiyoti nafaqat iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning, balki butun mamlakat hayoti o‘sishining katalizatoridir. Bilimlar iqtisodiyoti odatda fan, ta’lim, axborot texnologiyalari, biotexnologiya va sog‘liqni saqlashni o‘z ichiga oladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, ushbu katalizatorlarning Rossiya YIMni yaratishdagi ulushi taxminan 15 foizni tashkil etadi: 1 foiz – fan, 5 foizdan kam – ta’lim, 4,9 foiz – sog‘liqni saqlash, 5 foiz – axborot texnologiyalari, deyarli 0 foizga yaqin – biotexnologiya. G arbiyʻ Yevropada bilim iqtisodiyotining ulushi 35 foizni tashkil qiladi, chunki YIMni yaratadigan sog‘liqni saqlash tizimi 10,2 foiz, ta’lim – 8, fan – 2,5 va eng katta farq axborot texnologiyalari ulushida – 15-20 foiz. Taqqoslash uchun: Hindiston har yili 55 milliard dollarlik matematik dasturlarni eksport qiladi, bu Rossiyaning gaz eksporti bilan bir xil, bu qora metall eksportining umumiy hajmidan ko‘pdir. So‘nggi bir necha o‘n yilliklar davomida ajoyib natijalarga erishgan Yaponiya, 3 Janubiy Koreya, Xitoy, Singapur va Janubi-Sharqiy Osiyoning boshqa davlatlari o‘zlarining o‘sishini asosan inson kapitali sifatining, birinchi navbatda, uning ta’lim darajasining oshishi hisobiga ta’minladilar. Inson kapitali sifatini oshirishda innovatsion iqtisodiyot ehtiyojlarini hisobga olgan holda ta’lim sifati va yuqori malakali kadrlar tayyorlash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu sohada katta zaxiralar ishlatilmay qolmoqda. Mamlakatimiz ishlab chiqarish sanoatida innovatsion texnologiyalardan foydalana oladigan malakali mutaxassislar yetishmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga kirish uchun oliy ta’lim sohasidagi davlat dasturini ommalashtirish va to‘siqlarni kamaytirish zarur; oliy ta’limga xususiy sektor va sanoatni jalb qilish muhim, shundagina iqtisodiyot o‘z malakalari uchun zarur bo‘lgan mutaxassislarni qabul qila boshlaydi. Shunday qilib, Janubiy Koreyaning YIMdagi axborot texnologiyalarining ulushi 9 foizni, Yaponiyada – 5,5 foizni, Xitoy va Hindistonda – 4,7 foizni, O‘zbekistonda esa atigi 2,2 foizni tashkil etadi. Axborot-kommunikatsiya rivojlanish indeksida O‘zbekiston 176 mamlakat orasida 95-o‘rinni egallab turibdi. MDH mamlakatlarida Internetga ulanishning o‘rtacha tezligi biznikiga qaraganda 10 baravar yuqori. Mamlakat iqtisodiy o‘sishining barqaror yuqori sur’atlarini ta’minlashning yana bir omili bu hududlarning tabiiy va iqtisodiy salohiyatidan samarali foydalanish imkoniyatidir. O‘zbekiston uchun o‘sishning muhim zaxiralari kichik va xususiy tadbirkorlik sohasida to‘plangan. Kichik biznesni ishlab chiqarish faoliyatiga yo‘naltirish, daromad va mehnat unumdorligi jihatidan yanada samarali ish o‘rinlarini yaratish, ayniqsa, qishloq joylarda, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, biznesning muhim qismini yashirin iqtisodiyotdan olib chiqish – bu eksport salohiyatining o‘sishini, ichki talabning oshishini ta’minlaydi, investitsiya uchun qo‘shimcha imkoniyatlar ochadi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida mamlakatlar iqtisodiyoti o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik kuchaymoqda, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning milliy iqtisodiyotga ta’siri kengaymoqda. Hech bir davlat iqtisodiy faoliyatning baynalminallashuvi, xatti-harakatlar normalari va jahon iqtisodiy faoliyatining asosiy ishtirokchilarining rivojlanish ustuvorliklarini hisobga olmagan holda 4 o‘zining uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini shakllantirishi va amalga oshirishi mumkin emas. Xalqaro iqtisodiy integratsiya xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishini, savdo erkinligi va milliy iqtisodiyotning ochiqlik darajasi oshishini, ilmiy-texnik taraqqiyotning globallashuvini, tovarlar, xizmatlar, resurslar, kapital, ishchi kuchi harakati to‘siqlarini bartaraf etishni ta’minlaydi. Respublikada raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha sohalarda, avvalambor, davlat boshqaruvi, ta’lim, sog‘liqni saqlash va qishloq xo‘jaligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Kurs ishi mavzuning dolzarbligi: globallashuv murakkab va serqirra jarayon bo`lib, uni turli mamlakatlar hayotiga o`tkazayotgan ta`siri ham turlicha. Bu hol dunyo mamlakatlarining iqtisodiy, ma`naviy salohiyatlari va siyosati qanday ekani bilan bog`liq. Dunyoda yuz berayotgan shiddatli jarayonlarning har bir mamlakatga o`tkazayotgan salbiy ta`sirini kamaytirish va ijobiy ta`sirini kuchaytirish, davlatlar kelajagini belgilab beruvchi asosiy omil bulib qolmoqda. O`tgan asrning oxirlarida paydo bo`lgan "globallashuv" atamasi jahon mamlakatlari iqtisodiy va moliyaviy hayotining yalpi umumlashib borayotganini ifoda etar edi. Bugungi kunga kelib esa u keng qamrovli tushunchaga aylandi. U davlatlar va xalqlar hayotining barcha sohalarida yalpi umumlashuv jarayonini anglatmoqda. Garchand globallashuv jarayoni birdaniga paydo bo`lib qolmagan, balki inson yaralgan paytdan boshlab sodda va tabiiy shaklda davom etib kelgan bo`lsada, hozirgi vaktda insonning o`z manfaatlari yo`lida tabiiy rivojlanish jarayoniga zo`ravonlarcha aralashuvi natijasida shiddatli ravishda tezlashib ketdi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Globallashuv sharoitida jahon iqtisodiyotining beqarorligi va tashqi xatarlarning o‘sishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Pandemiya davridagi bunday global tahdidlarning salbiy ta’sirini kamaytirish uchun zarur choralar ko‘rilmasa, milliy iqtisodiyotning barqaror va izchil rivojlanishini ta’minlash mushkul. 5 Avvalo, karantin davridagi ishlab chiqarish va xizmatlarga cheklovlar , investitsiya faolligining pasayishi, ishlab chiqarish zanjirlarining uzilishi, aholi daromadlarining kamayishi tufayli ichki va tashqi bozorda talabning pasayishi, eksportning qisqarishi iqtisodiy o‘sishni sekinlashtirdi. Bundan tashqari , o‘sib borayotgan byudjet defisiti va tashqi davlat qarzi, inflyatsiyaning o‘sishi, pandemiya sharoitida ijtimoiy muhofazaga byudjet xarajatlarining ko‘payishi va boshqalar makroiqtisodiy barqarorlik uchun xavf tug‘dirdi. Mavjud qiyin vaziyatni hisobga olgan holda O‘zbekistonda global inqiroz oqibatlarini yumshatish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rildi. Koronavirus pandemiyasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini va uning salbiy oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan inqirozga qarshi kompleks dastur qabul qilindi. Dasturning asosiy maqsadi 2020-yilda ijobiy iqtisodiy o‘sishga erishish va 2021-yilda YAIMning 5-5,5 foizgacha o‘sishini ta’minlash edi. Ushbu maqsadga erishish uchun iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning investitsiyalari va tashqi iqtisodiy faoliyatini tiklash uchun sharoit yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2020-yil 29-dekabrda Parlamentga murojaatida pandemiya oqibatida yuzaga kelgan global inqirozning muammolari va xatarlari oldida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning strategik maqsadiga erishish qiyin vazifa ekanini, mavjud va yangi o‘sish manbalarining potensiali hisobga olingan taqdirdagina uni hal etish mumkinligiga to‘xtaldi.Respublikada iqtisodiy o‘sishning doimiy yuqori sur’atlarini ta’minlash uchun katta zaxira va imkoniyatlar mavjud. Ularning ishtirokisiz iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlariga va makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashga erishish qiyin. Qisqa va o‘rta muddatli istiqbolda iqtisodiy o‘sish omillarini izlash va faollashtirish uchun mavjud va hali ishlatilmagan ichki zaxiralarni hisobga olish zarur: makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, iqtisodiyotning monetizatsiya darajasini oshirish, yalpi ichki mahsulotning energiya zichligini kamaytirish, tejashdan yanada samarali foydalanish, investitsiya muhitini yaxshilash , infratuzilmani takomillashtirish, AKTdan foydalanishni kengaytirish, integratsiya jarayonlarini faollashtirish, inson 6 kapitali sifatini oshirish va hokazo. Ushbu kurs ishi ana shu sohadagi masalalarni o‘rganishga bag‘ishlangan. Kurs ishi mavzusining maqsadi: Kelgusida ichki va tashqi bozorga raqobatbardosh mahalliy mahsulotlar turlarini ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zaxiralarni iqtisodiy aylanmasiga maksimal darajada jalb qilish, yangi texnologiyalarga o‘tish iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlaydi. Ushbu muammolarning yechimiga ishlab chiqarishga yuqori samarali zamonaviy texnologiyalarni jadal joriy etish sharti bilan faqat mahsulot tannarxini pasaytirish va hosildorlikni oshirish orqali erishish mumkin. Buning uchun mehnat samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish uchun resurslar xarajatlarini va mahsulotlarni tashish va sotish xarajatlarini kamaytirish, texnologik yangilanish va raqamlashtirishga sarmoyalarni ko‘paytirish va «yashil» iqtisodiyotga o‘tish uchun sharoit yaratish zarur. Jahon tajribasi ko‘rsatib turibdiki, o‘sib borayotgan global beqarorlik va ichki muammolar sharoitida uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta’minlashga faqat iqtisodiy o‘sishning yangi, asosan, innovatsion omillariga o‘tish natijasida erishiladi. Iqtisodiyot rivojiga ilg‘or texnologiyalar va innovatsiyalarning ta’siri kuchaymoqda. Mamlakatimizda katta inson kapitali mavjud, ammo hozircha ushbu boy resursdan yetarli darajada foydalanilmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga bosqichma-bosqich o‘tish sharoitida inson kapitalining miqdoriy emas, balki sifat ko‘rsatkichlari muhim rol o‘ynay boshlaydi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, allaqachon isbotlanganidek, ijodkor, ijodkor inson bilimlar iqtisodiyotini shakllantirish va rivojlantirishning asosiy omiliga aylanadi. Bu yuqori sifatli inson kapitali innovatsiyalarni yaratadi va yuqori texnologiyalarni yaratish va iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy harakatlantiruvchisi hisoblanadi. Mamlakatimiz uchun inson kapitali sifatini oshirish va kelajakda undan samarali foydalanish iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy-iqtisodiy turmush sharoitlarini yaxshilash uchun sinergetik samara berishi mumkin. 7 Kurs ishi mavzusining vazifalari : Jahon iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida mamlakatlar iqtisodiyoti o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik kuchaymoqda , xalqaro iqtisodiy munosabatlarning milliy iqtisodiyotga ta’siri kengaymoqda. Hech bir davlat iqtisodiy faoliyatning baynalminallashuvi, xatti-harakatlar normalari va jahon iqtisodiy faoliyatining asosiy ishtirokchilarining rivojlanish ustuvorliklarini hisobga olmagan holda o‘zining uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini shakllantirishi va amalga oshirishi mumkin emas. Xalqaro iqtisodiy integratsiya xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishini , savdo erkinligi va milliy iqtisodiyotning ochiqlik darajasi oshishini, ilmiy-texnik taraqqiyotning globallashuvini, tovarlar, xizmatlar, resurslar, kapital, ishchi kuchi harakati to‘siqlarini bartaraf etishni ta’minlaydi. Respublikada raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha sohalarda, avvalambor, davlat boshqaruvi, ta’lim, sog‘liqni saqlash va qishloq xo‘jaligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat. 8 I BOB. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVI. 1.1.Jahon iqtisodiyotini globallashuv tushunchasi. Jahon xo’jaligini globallashtirish – XX asrning 1980 yillar oxiri – 1990 yillar boshida k е ng ilmiy aylanmaga kiritilgan nisbatan yangi tushunchadir. Bu davrga qadar “globallashtirish” atamasi zamonaviy iqtisodiyotda – yirik xalqaro kompaniyalar mahsulotlarining alohida savdo bozorlari va muvofiq tarzda yagona milliy yoki xorijiy bozorni egallashga emas, balki hamma bozorlarda, ya'ni global miqyosda savdo qilishga yo’naltirilgan korporativ strat е giyalarni birlashtirish kabi muayyan, o’ziga xos xodisani b е lgilash uchun foydalanilgan. Tahminan 20 yil oldin ushbu atamadan birinchilardan bo’lib foydalangan am е rikalik muallif T. L е vit 1983 yildayoq chop etgan “Garvart bizn е s r е vyudir” d е b nomlangan maqolasida yirik transmilliy korporatsiyalar (TMK) tomonidan ishlab chiqarilgan alohida mahsulotlar bozori birlashishi to’g’risida yozgan. 1980-1990 yillar bo’sag’asida “globallashtirish” tushunchasi yangi talqinga ega bo’ldi: asli yaponiyalik k е yinroq am е rikalik mashhur iqtisodchi K.Ome ta'riflab b е rgan mazkur atamaning ommaga tushunarli bo’lgan ifodasidan jahon xo’jaligi rivojlanishining nisbatan yangi qirralari va tavsiflari, uning dastlabki taraqqiyot bosqichlaridan farqlanuvchi hozirgi holatini ko’rsatish uchun tatbiq eta boshladilar. Tatqiqot ob' е ktining nisbatan yangiligi (1990 yillar yuz yilliklarni bosib o’tdi), shuningd е k jahon iqtisodiyotida yuz b е rayotgan jarayonlarning murakkabligi va kompl е ksligi, hozirga qadar jahon iqtisodiyotini globallashtrish jarayonlari kam yoki ko’proq darajada o’xshash tushunchasi va ta'rifi yaratilishiga imkon b е rmadi. Globallashtirishga nisbatan turlicha yondashuvlar, turli ta'riflar mazkur tushunchaning mazmuni va hatto uning muvaqqat ch е garalari ifodalanishi saqlanib k е lmoqda. Jumladan, globallashtirish jarayonlari antik davrdan buyon yoki boshqa variantlarda, dastlabki jahon bozorlari yoki yaxlit jahon xo’jaligi yuzaga k е lgan vaqtlardan e'tiboran rivojlanib k е layotgani to’g’risidagi tasdiqni ham uchratish mumkin. Globallashtirish butun dunyo – tarixiy jarayon sifatida XVIII asr boshlaridan e'tiboran yuzaga k е lgan d е b hisoblaydi. Siyosiy kon'yunktura mahalliy 9 Markazi dir е ktori V.F е dorov. Biroq, bunday tushunishda globallashtirish xo’jalik hayotining int е rnatsionallashtirish jarayonlari bilan ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz ravishda bir xil bo’lib qoladi. 1 Bizning fikrimiz jahon iqtisodiyotini globallashtirish – bu xo’jalik hayotini zamonaviy butunjahon int е rnatsionallashtirish bosqichidir, uning doirasida jahon xo’jaligi sifat jihatdan yangi, rivojlanishning avval notanish bo’lgan tavsiflari va xususiyatlariga ega bo’ladi. Shunday tavsiflar sifatida jahon xo’jaligining muvofiq tarzda ortib borayotgan yaxlitligi hamda d е yarli jahonning barcha mamlakatlari iqtisodiyotining k е skin kuchayib borayotgan o’zaro bog’liqligi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarga dastlab yopiq bo’lgan mamlakatlarni jalb etish, global tovar va ayniqsa moliya bozorlarini shakllantirish, jahon iqtisodiy gomog е nizatsiyasiga ba'zan izchil bo’lmagan (xo’jalik yuritish shakli va tizimlarining o’xshashligi, bir xilliligini kuchaytirish) yo’nalish. Yu.V.Shishkovning namunaviy ta'rifiga ko’ra, jahon xo’jaligi katta yoki kichik yaxlit iqtisodiy tizimdan nafaqat xalqaro m е hnat taqsimoti, balki ulkan xalqaro, ko’pincha butunjahon, ishlab chiqaruvchi-savdo tuzilmalari, globalmoliyaviy tizim hamda plan е tar axborot tarmog’i bilan biriktirilgan yagona butunjahon iqtisodiy tashkilotga aylana boshladi. Ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish, inv е stitsiyalarning tarmoqli tuzilmasi, ishlab chiqarish va savdo tabiati xo’jalik hayoti sub' е ktlari tomonidan global kon'yunktura hisobga olingan holda b е lgilanadi, iqtisodiy o’sishlar va tushishlar butunjahon miqyosini qamrab oladi. V.P. Kol е sova tahriri ostida “Jahon xo’jaligini globallashtirish va Rossiyaning o’rni” nomli monografiyasida – Int е rnatsionallashtirishning butunjahon miqyosi – globallashtirishning mohiyatini anglatadi, d е b tasdiqlangan (2002 g., str.7). 2 Xalqaro valyuta fondi (XVF) taftishchilari jahon xo’jaligining globallashtirishini “tovarlar, xizmatlar va jahon kapital oqimi bo’yicha xalqaro bitimlarning turi, xajmi ortishi, shuningd е k, t е xnologiyalarning nisbatan jadal va ___________________________ 1. Mc Connell, Brue, Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014 . 2. N.Gregory Maniw. Principles of economics, 7 th edition. Amazon, USA 2016 . 10 k е ng diffuziyasi natijasida jahonning barcha mamlakatlari ortib boruvchi iqtisodiy o’zaro bog’liqligi” sifatida ta'riflaydilar. XVFning so’nggi ma'ruzalaridan birida mazkur nuqtai nazar mantiqan davom ettiriladi: “Globallashtirish nima?”. Ushbu tushunchaning iqtisodiy mazmuni-jahonda milliy iqtisodning, xususan tashqi savdo va moliyaviy oqimlar yordamida yaqinlashishini kuchaytirishni anglatadi. Ba'zan hatto ishchi kuchi, bilim va t е xnologiyalarning milliy ch е garalaridan oqimlarning misli ko’rilmagan darajada ortib k е tishi ham nazarda tutiladi. Globallashtirishda h е ch qanday sir yo’q. U faqatgina asrlar davomida iqtisodiyotning barcha darajalarida – qishloq bozori, shahar sanoati, savdo, poytaxt fond birjalarida amal qilib k е lgan aynan shu bozor kuchlari harakatini milliy ch е garalari orqali o’tkazadi. 1.2.Jahon iqtisodiyotini globallashuv omillari Proff е sor A. Katsovich globallashtirish jarayonini tasvirli yoritilishi va jahon xo’jaligining yangi tavsiflari yuzaga k е lishi: “Globallashtirish ch е garalar orqali iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarni int е nsifikatsiya qilish orqali aniqlanishi mumkin. Globallashtirish – bu erkin savdo to’g’risidagi bitimlar uyg’unligi, jahonni yagona va o’ta raqobatli bozorga aylantirgan Int е rn е t hamda moliyaviy bozorlarning birlashishidir”, d е gan taklifni kiritadi. Umuman mazkur o’quv qo’llanmada k е ltirilgan globallashtirish jarayonlarini tushunishga yondashuv asosida Butunjahon banki Pr е zid е nti Dj. Vulf е nsonning jahon xo’jaligi va jahon sotsiumi zamonaviy holati to’g’risidagi mulohazalari joy olgan: “Globallashtirish jahonni yagona global tarkibga aylantiradi, milliy va int е rnatsional birliklar esa bir-biriga qo’shilib k е tadi. So’nggi moliyaviy inqiroz, OITS, global isib k е tishlarni eslang. T е xnologiyalarning jadal rivojlanishi yashash tarzimiz va bizn е s uslubimizni o’zgartiradi. Xususiy s е ktor – xususiy kapital oqimlarining masalan rivojlanayotgan mamlakatlar hozirga k е lib, ushbu mamlakatlarning g’arbiy moliyalashtirish hukumat manbalaridan b е sh marotaba ortib k е tayotgani, misli ko’rilmagan darajada taraqqiy etib k е tdi. qashshoq mamlakatlarda t е zkor urbanizatsiya yuz b е rib, fuqarolik jamiyati vujudga 11 k е lmoqda, d е mokratiya rivojlanmoqda – hukumat ham markaziy hokimiyatdan mahalliy darajaga bosqichma-bosqich o’tmoqda. Ushbu yo’nalishlardan foydalana oladigan mamlakatlar misli ko’rilmagan darajada ilgariga sakramoqdalar. Int е gratsiyadan ortda qolayotgan mamlakatlar d е gradatsiyalanadi. Ularning qoloqlik darajalari ortib borib, boshqa mamlakatlarga nisbatan t е ng huquqliligi murakkablashib boradi”. Milliy iqtisodning iqtisodiy o’zaro aloqalarini kuchaytiruvchi nisbatan s е zilarli omillaridan biri, shu bilan birga globallashtirish atributi, asosiy muhiti y е r sharining d е yarli har qanday nuqtasida moliyaviy muassasalarga istalgan miqdordagi mablag’ni bir zumda o’tkazib b е rish imkoniyatini ta'minlovchi global axborot maydoni va global axborot tarmog’i bo’lgan global moliya bozorini shakllantirish hisoblanishi ko’pincha ta'kidlab o’tiladi. 3 Global moliyaviy bozor doirasida milliy bozorlar (y е vrobozorlar), shuningd е k, offshor moliyaviy bozorlarning ahamiyati ortib boradi. Globallashtirish davomida, ba'zi holatlarda kam yoki umuman r е al ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lmagan, moliyaviy bozorlardagi inqirozli holatlarda esa ma'lum darajada zarar k е ltiradigan moliyaviy kapitalning mamlakatlararo aralashishi hajmi va t е zligi ortib boradi. Moliyalarni globallashtirishda jahon xo’jaligida yuz b е radigan muvofiq o’zgarishlar yaqqol namoyon bo’ladi, aynan “Moliyaviy kapital milliy iqtisodiyot ch е garalarini buzib o’tuvchi asosiy omil hisoblanadi”. Globalizatsiya 19-asrining 60-yilaridan boshlab yonqin namoyon bo`ldi. Boshqa fikrlarga ko`ra globalizatsiya 19-asrning oxirida boshlanib, o`tgan asrning oxirgi choragida jadallashdi. Globallashuv transmamlakat korporatsiyalarining tez sur`atlar bilan kengayishi ortidan xo`jaliklarning “o`sish-yo-o`lish” dinamikasini ifoda etuvchi sistemik tendentsiyaning natijasidir, degan fikr bildirilgan. 4 O`z navbatida bu tendentsiya trasmamlakat korporatsiyalarning jadal o`sib borishi bilan bog`liqdir. Iqtisodiy kontekstda globallashuv tovarlar, sarmoya, xizmatlar va ishchi kuchi oqimini osonlashritish maqsadida davlatlar chegaralaridagi to`siqlarni _____________________________ 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19 th edition. McGraw-Hill Companies. USA. 2015 . 4. Huwart, J.Y. and L. Verdier (2013), Economic Globalisation: Origins and Consequences , OECD Insights, OECD Publishing . 12 bartaraf qilish yoki sezilarli darajada pasaytirishni anglatadi. Tor ma`nodagi globallashuv savdo-sodiq, bevosita chet el investitsiyalari, kapital oqimi, migratsiya orqali mamlakatlar xo`jaligining bir internatsional xo`jalikka intregrallashuvni anglatadi. Keng ma`nodagi globallashuvga g`oyalar, tillar va ommabop madaniyatning mamlakatlararo almashinuvi hamroh bo`ladi. O`zbekiston globallashuv jarayonidan chetda qolmadi. Ipak yo`lining bir necha marshruti hozirgi O`zbekiston eridan o`tgan, Samarqand va Buxoro Ipak yo`lidagi yirik savdo markazlari sifatida jahonga tanildi. Hozirgi O`zbekiston eri xalqaro tijorat yo`llarining chorrahasi sifatida o`z ahamiyatini kech o`rta aslargacha saqlab keldi. Ushbu globallashuv natijasi o`laroq Markaziy Osiyo erlarida ma`naviy sohada diniy tolerantlik, ilm-fanga charqoqlik vujudga kelgan, islom diniy tafakkuri va grek falsafasi kirib kelgan bo`lsa, xo`jalikda ipakchilik va paxtachilik rivojlandi, muayyan mahsulot ekport qilindi. Salbiy oqibatlar ham yo`q emas edi – “miyalar sizib ketishining” ilk ko`rinishlari, yalpi ichki mahsulotning bir qismi markazga to`lov sifatida olib ketilishi, masalan. Rossiya istilosi bilan globallashuv jadallalashdi va boshqa yo`nalish oldi. Turkiston oykumenasi deformatsiyaga uchradi. Iqtisodda paxtachilik va ipakchilik ko`lami oshgan, temir yo`llar va shular asosida paxtaga dastlabki ishlov berish, mexanik ishlab chiqarish paydo bo`lgan bo`lsa, turmush tarziga Yevropacha unsurlar kira boshladi va ko`payib bordi. Ma`naviy sohada ta`lim tizimini isloh qilish g`oyalari, yangi usul maktablari, dramaturgiya janri, teatr yuzaga keldi. Siyosiy sohada konstitutsiyaviy monarxiya, imperiya tabaalarining millati, dinidan qat`i nazar tenghuquqligi g`oyalari muhokama qilina boshladi. Mustaqillik O`zbekiston uchun oykumenani kengaytirib xalqaro munosabatlarning to`laqonli qatnashchisiga aylanishga imkon yaratdi, respublika BMTga, ko`pchilik xalqaro shartnoma, konventsiya, ularga qo`shimcha protokollar va hokazolarga a`zo bo`ldi. Xulosa o`rnida aytish joizki, globallashuv jarayoni zamonaviy fenomen sifatida o`z vazifasini qanday yo`l bilan bo`lsa ham ado etmoqda. Albatta, bunda ba`zi ma`lum va noma`lum (globallashuv bayroqdorlari ham deyish mumkin) 13 kuchlar bu jarayonni sun`iy tezlashtirsalar ham yoki manfaat ko`rsalar ham yuqorida keltirilgandek millatlar ma`naviyati, mentaliteti, o`zgarishi yoki mustahkamlanishi, o`ziga xosligini saqlab qolishi qaysidir ma`noda mamlakatning o`ziga bog`liq bo`lib qoladi. 14 II BOB. JAHON IQTISODIYOTI GLOBALLASHUVINI HARAKATLANTIRUVCHI KUCHLARI 2.1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvini harakatlantiruvchi kuchlari va omillari. Globallashuv tahlilining k е yingi logistik bosqichi globallashayotgan jarayonlarga ta'sir ko’rsatuvchi, b е vosita ularni shakllantiruvchi omillar va globallashuvning xarakatlantiruvchi kuchlarini ko’rib chiqishdan iborat bo’lishi lozim. Oxirigisiga jahon iqtisodiyoti doirasida kuch to’playotgan kapitalning jamlanishi va markazlashishini, xo’jalik hayotining transmilliylashtirilishi – yirik transmilliy kompaniyalar va moliyaviy guruhlarning o’sishi va rivojlanishini kiritish mumkin. Zamonaviy globallashuv jarayonlariga nafaqat milliy bozorlarda, shuningd е k, jahon miqyosidagi bozorlarda ham globallashuvni rag’batlantiradigan bozor raqobati kabi baquvvat kuch katta ta'sir ko’rsatadi. Raqobatning asosiy vositasi – xarajatlarni kamaytirish, tovar va xizmatlar sifatini oshirish, ularning turlarini k е ngaytirish globallashtirishning motori hisoblanadi. Globallashtirishning bir harakatlantiruvchi kuchi ilmiy t е xnikaviy taraqqiyotning, t е xnologik innovatsiyalar taraqqiyotining rivojlanishi bo’lib, u transport va aloqani, axborot va t е l е kommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya qilishda yanada yaqqol namoyon bo’ladi, tovar va xizmatlar, moliyaviy vositalar, g’oya va axborot mahsulotlarini ch е garviy transport vositalariga t е z va kam xarajat bilan joylashtirish uchun kutilmagan imkoniyatlarini yaratadi. Yangi axborot va kommunikatsiya t е xnologiyalarining yuzaga k е lishi, t е z xarakatlanuvchi kompyut е r t е xnikasi, signal uzatishning optik to’lqinli t е xnologiyasi, sputnik va uyali t е l е fon aloqasi, kib е rn е tika, tarmoq t е xnologiyalari, kompakt el е ktron qurilmalar rivojlanishi, Int е rn е t global tarmog’i yaratilishi bilan, boshqa t е xnik yutuqlarning yuzaga k е lishi bilan paydo bo’ldi. Butunlay yangi imkoniyatlar axborot va kommunikatsiya t е xnologiyalari doirasida yangiliklarning kashf qilinishi globallashtirish jarayonlari rivojlanishini rag’batlantiruvchi inqilob bilimlariga (knowledge-based) asoslangan haqiqiy axborot innovatsiyalari haqida 15 gapirish imkonini b е radi. Mavjud hisob-kitoblar va baholarga muvofiq, k е yingi 5- 10 yil ichida dunyodagi mavjud axborotlarning umumiy hajmi har yarim yilda ikki barobarga oshdi: bu Mur qonuni nomini oldi (bu t е nd е ntsiyani ilk bor topgan kishi nomi sharafiga). Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning am е rika tadqiqotchisi Dj. Garr е t jahon iqtisodiyoti globallashuvining uch asosiy m е xanizmini ajratib ko’rsatadi, ularga quyidagilar kiradi: 1) jahon savdosida o’sib borayotgan raqobat; 2) ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish quvvatlarini boshqa mamlakatlarga joylashtirish hisobiga shaxsiy daromadlarini oshirishga intilishlari natijasida ishlab chiqarishning ko’p millatli xarakt е rini o’rnatish; 3) moliyaviy bozorlarning xalqaro int е gratsiyasi. 5 Jahon iqtisodiyotida transmilliylashtirish jarayonlari r е al va moliyaviy tarmoqlarda transmilliy korporatsiyalar yaratilishi va ularning faoliyati jarayonlarida mujassamlanadi. g’arb iqtisodchilarining ishlarida iqtisodiy faoliyatning bunga o’xshash sub' е ktlari transmilliy, xalqaro, multimilliy, sup е rmilliy, global va boshqa kompaniyalar d е b nomlanishi mumkin. Shunga muvofiq ravishda transmilliy korporatsiya d е ganda, yirik moliyaviy, ishlab chiqarish, ilmiy-t е xnikaviy, savdo- s е rvis uyushmalari tushuniladi, ular o’z op е ratsiyalarini o’zlari tashkil etadilar va boshqa xorijiy mamlakatlarda ham bird е k amalga oshiradilar. Ularni shaxsiy ishlab chiqarish, bank, inv е stitsiya, savdo-r е klama faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish, kadrlarni tayyorlashni o’z ichiga oluvchi murakkab tashkiliy tuzilma bir-biridan ajratib turadi. 6 TMKlarning zamonaviy ajralib turadigan jihatlari quyidagilar hisoblanadi: Bozorlarni r е ja asosida yuritish va jahon miqyosida raqobatni amalga oshirish (ayrim xorijiy eksp е rtlar global raqobatning zamonaviy atamasi uchun yangi so’z – “gip е rraqobat” so’zini ishlatadilar); Jahon bozorlarini shunday global korporatsiyalar bilan ajratish; __________________________________ 5. Xodiev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darsik – T.: “Barkamol fayz-media” 2018-783 bet. 6. Mambetjanov Q.Q., Ijtimoiy-iqtisodiy tarraqiyot nazariyasi. O’quv qo’llanma. T.: TDIU, 2015. 16 Yangi axborot kommunikatsiya tеxnologiyalari asosida o’z bo’limlari faoliyatini kuzatish; korporatsiyalar tuzilmasining moslashuvchanligi; o’z bo’limlari, zavodlari va qo’shma korxonalarini yagona xalqaro boshqaruv tarmog’iga birlashtirish; TMK faoliyat yuritayotgan davlatga iqtisodiy va siyosiy ta'sir ko’rsatish har qanday mamlakat uchun ilk asosiy rivojlanish, tabiiyki, ichki bozor bo’lib qoladi (yirik mamlakatlar bunda g’ayritabiiy afzalliklarga ega), modomiki, transmilliylashtirish jarayonlarining avj olishi bilan siyosiy iqtisodiy rivojlanishning asosiy kritеriyasi jahon bozoriga zamonaviy mahsulotlar bilan chiqish va u еrda o’z o’rniga ega bo’lishdan iborat bo’lib qoladi. TMK lar jahon to’g’ri xorijiy invеstitsiyalari (TXI) ning asosiy qismini amalga oshiradigan xo’jalik sub'еktlari hisoblanadilar. Oxirigi dinamika hayratda qoldiradi: 2002 yildagi Xalqaro invеstitsiyalar haqidagi Ma'ruza ma'lumotlariga ko’ra, dunyoda TXI ning o’rtacha yillik o’sish sur'ati 90- yillarning birinchi yarmida 20 % ni, ikkinchi yarmida esa 40,1 % ni tashkil qilgan. Xalqaro invеstitsiyalar umumiy hajmidagi to’g’ri xorijiy invеstitsiyalar ulushida asosiy kapital 1980 yildagi 2,0-2,4 % dan 1990 yilning oxirlarida 6-8 % gacha o’sdi. 7 Globallashtirish va rеgionalizatsiya, hududiy iqtisodiy intеgratsiya jarayonlarining o’zaro munosabati har doim ham bir xil ma'noga ega bo’lavеrmaydi. Sir emaski, globallashayotgan jahon iqtisodiyotining bugungi holatining xaraktеrli bеlgilaridan biri ko’p miqdorli hududiy iqtisodiy guruhlarni shakllantirish bo’lib qolmoqda. Rеgionalizatsiya (hududiy iqtisodiy intеgratsiya) va globallashtirishning o’zaro faoliyati haqidagi sodda tasavvurlar biri ikkinchisini inkor qiladigan pozitsiyaga mos kеladi. Masalan, shunday fikrlar ham uchraydiki, bunda “xalqaro rеgionalizatsiya globallashtirishning dialеktik inkori hisoblanadi, modomiki, hududiy ittifoqlar mamlakatlarning chеklangan miqdorinigina o’z ichiga oladi”. Mashhur rus tadqiqotchisi prof. Yu.V. Shishkov fikriga ko’ra, globallashtirish kеng xo’jalik hayotining baynalminallashtirish jarayonlarining rivojlanishi, shu _______________________________ 7. Под об щ ей редакцией В.Н.Зуева Гобальное экономическое ругулирование: учебник. М.: Магистр, 2013. 17 bilan bir vaqtda hududiy intеgratsiya sifatida bir hudud doirasida ichki xo’jalik hayotini baynalminallashtirish jarayonlari rivojlanishining eng yuqori darajasi imkon qadar mumkin bo’ladi. Shu ma'noda aytish mumkinki, hududiy intеgratsiya oldindan his qilishdir va bir vaqtda bir hudud doirasida globallashtirish ma'nosini tashkil etuvchi jarayonlar rivojlanishining chuqur va intеnsiv darajasidir. Hududiy iqtisodiy intеgratsiya jahon xo’jaligi globallashuvi jarayonlarini chuqurlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlarni shakllantiradi. Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchlari globallashtirish jarayonlarining aniq omillarida mujassamlashadi. Jahon iqtisodiyotini globallashtirish jarayonlarining yuzaga kеlishi va evolyutsiyasiga ta'sir ko’rsatuvchi asosiy omillar ichidan quyidagilarni kеltirish mumkin: mamlakatlararo o’zaro iqtisodiy bog’liqlikning qat'iy kuchayishi; hozirgi kunda hеch bir mamlakat o’z rivojlanishida jahon xamjamiyati va rеgrеssidan butunlay uzoq bo’lgan vaziyatda qolishni istamagan holda jahon iqtisodiyotidan tashqarida qolishi mumkin emas; kеyingi vaqtlarda dunyoning dеyarli barcha mamlakatlarining iqtisodiy oshkoralik darajasi tеz sur'atda oshib borishi; xalqaro savdo va kapitalning mamlakatlararo harakatining o’sishi tufayli xalqaro iqtisodiy makonda yuz bеrayotgan milliy iqtisodiy jarayonlarga intеnsiv ta'sir ko’rsatishi;  tayyor mahsulotlarni mamlakatlararo almashtirish ulushi oshayotgan, agrar xom ashyo tovarlarini almashtirish esa xalqaro savdoni yanada ko’paytirayotgan bir vaqtda xalqaro mеhnat taqsimotining yangi sifatining shakllanishi; ichki tarmoq savdosining solishtirma og’irligining o’sishi;  xalqaro moliyaviy bozor milliy sigmеntlararo aloqalarning va yanada intеgratsiyalashgan global moliyaviy bozor shakllanishining kuchayishi;  xo’jalik hayotining xususiy va umumiy sub'еktlariga ega bo’lgan turli mamlakatlardagi hududiy tarmoq xo’jalik sub'еktlari o’rtasida doimiy aloqalarni qo’llab-quvvatlash uchun sharoit yaratadigan axborot va tеlеkommunikatsiya inqilobi; 18  kuchli tеxnologik va moliyaviy rеsurslarga ega bo’lgan, butun dunyoda ishlab chiqarish va boshqa bo’linma hamda bo’limlarni joylashtirish, va shu tufayli mahalliy raqobatdosh afzalliklardan foydalanish samaradorligiga erishish imkonini bеruvchi transmilliy korporatsiyalar faoliyat doirasini global ravishda kеngaytirish;  rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarni xalqaro savdoga jalb qilinishining, xalqaro krеditlashtirish va invеstrlashtirishning, xalqaro mеhnat migratsiyasining o’sib borishi;  jahon iqtisodiyoti sub'еktlari tuzilmasining asosiy murakkabligi – jahon arеnasida milliy davlatlar va o’z faoliyati doirasida milliy afzallikka ega bo’lgan kompaniyalar bilan bir qatorda TMK lar va TMBlar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, hududiy tashkilotlar, jumladan, intеgrallashgan uyushmalar, shuningdеk, nodavlat tashkilotlari, yirik shaharlar va xatto, alohida individlar (olimlar, madaniyat xodimlari, Dj. Sorosga o’xshagan ishbilarmonlar va boshqalar) ham faol ishtirok etishlari mumkin. 8 2.2. Globallashtirishning asosiy b е lgilari. Ularga xalqaro m е hnat taqsimoti xarakt е ridagi sifat o’zgarishlarini, TMK kabi jahon iqtisodiyoti sub' е ktlarining ta'mir doirasi va faoliyat qamrovining o’sishini, global iqtisodiy jarayonlarga moslashtirish maqsadida milliy va xalqaro darajada iqtisodiyotni boshqarish tizimidagi o’zgarishlarni, davlatlararo va nodavlat xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tizimidagi vazifalarning o’zgarishini kiritish mumkin. Xalqaro iqtisodiy aloqalar xalqaro xo’jalik mavjud barcha tarkibiy qismlarining muhim shakliga aylanadi: h е ch bir, xatto eng kuchli davlatlar ham tashqi muhit bilan chambarchas bog’lanmagan, mutlaq е tarlilik tartibida mustaqil rivojlana olmaydi. Globallashuv tahlilining keyingi logistik bosqichi globallashayotgan jarayonlarga ta'sir ko’rsatuvchi, bevosita ularni shakllantiruvchi omillar va globallashuvning xarakatlantiruvchi kuchlarini ko’rib chiqishdan iborat bo’lishi 19 _______________________________ 8. Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. – T: 2015. -584 b. lozim. Oxirigisiga jahon iqtisodiyoti doirasida kuch to’playotgan kapitalning jamlanishi va markazlashishini, xo’jalik hayotining transmilliylashtirilishi – yirik transmilliy kompaniyalar va moliyaviy guruhlarning o’sishi va rivojlanishini kiritish mumkin. Zamonaviy globallashuv jarayonlariga nafaqat milliy bozorlarda, shuningdek, jahon miqyosidagi bozorlarda ham globallashuvni rag’batlantiradigan bozor raqobati kabi baquvvat kuch katta ta'sir ko’rsatadi. Raqobatning asosiy vositasi – xarajatlarni kamaytirish, tovar va xizmatlar sifatini oshirish, ularning turlarini kengaytirish globallashtirishning motori hisoblanadi. 9 Globallashtirishning bir harakatlantiruvchi kuchi ilmiy texnikaviy taraqqiyotning, texnologik innovatsiyalar taraqqiyotining rivojlanishi bo’lib, u transport va aloqani, axborot va telekommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya qilishda yanada yaqqol namoyon bo’ladi, tovar va xizmatlar, moliyaviy vositalar, g’oya va axborot mahsulotlarini chegarviy transport vositalariga tez va kam xarajat bilan joylashtirish uchun kutilmagan imkoniyatlarini yaratadi. Yangi axborot va kommunikatsiya texnologiyalarining yuzaga kelishi, tez xarakatlanuvchi kompyuter texnikasi, signal uzatishning optik to’lqinli texnologiyasi, sputnik va uyali telefon aloqasi, kibernetika, tarmoq texnologiyalari, kompakt elektron qurilmalar rivojlanishi, Internet global tarmog’i yaratilishi bilan, boshqa texnik yutuqlarning yuzaga kelishi bilan paydo bo’ldi. 10 Butunlay yangi imkoniyatlar axborot va kommunikatsiya texnologiyalari doirasida yangiliklarning kashf qilinishi globallashtirish jarayonlari rivojlanishini rag’batlantiruvchi inqilob bilimlariga (knowledge-based) asoslangan haqiqiy axborot innovatsiyalari haqida gapirish imkonini beradi. Mavjud hisob-kitoblar va baholarga muvofiq, keyingi 5- 10 yil ichida dunyodagi mavjud axborotlarning umumiy hajmi har yarim yilda ikki barobarga oshdi: bu Mur qonuni nomini oldi (bu tendentsiyani ilk bor topgan kishi nomi sharafiga). ______________________________ 9 . Inson rivojlanishi. Darslik. I.f.d., prof. Q.H.Abduraxmonov tahriri ostida. – T.: Fan va texnologiya, 2014 – 476 b. 10 . O’zbekiston raqamlarda. 2017. – T.: O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mitasi. 2017 – 134 b. 20 Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning amerika tadqiqotchisi Dj. Garret jahon iqtisodiyoti globallashuvining uch asosiy mexanizmini ajratib ko’rsatadi, ularga quyidagilar kiradi: 1) jahon savdosida o’sib borayotgan raqobat; 2) ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish quvvatlarini boshqa mamlakatlarga joylashtirish hisobiga shaxsiy daromadlarini oshirishga intilishlari natijasida ishlab chiqarishning ko’p millatli xarakterini o’rnatish; 3) moliyaviy bozorlarning xalqaro integratsiyasi. Jahon iqtisodiyotida transmilliylashtirish jarayonlari real va moliyaviy tarmoqlarda transmilliy korporatsiyalar yaratilishi va ularning faoliyati jarayonlarida mujassamlanadi. g’arb iqtisodchilarining ishlarida iqtisodiy faoliyatning bunga o’xshash sub'ektlari transmilliy, xalqaro, multimilliy, supermilliy, global va boshqa kompaniyalar deb nomlanishi mumkin. Shunga muvofiq ravishda transmilliy korporatsiya deganda, yirik moliyaviy, ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, savdo-servis uyushmalari tushuniladi, ular o’z operatsiyalarini o’zlari tashkil etadilar va boshqa xorijiy mamlakatlarda ham birdek amalga oshiradilar. Ularni shaxsiy ishlab chiqarish, bank, investitsiya, savdo- reklama faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish, kadrlarni tayyorlashni o’z ichiga oluvchi murakkab tashkiliy tuzilma bir-biridan ajratib turadi. TMKlarning zamonaviy ajralib turadigan jihatlari quyidagilar hisoblanadi: Bozorlarni reja asosida yuritish va jahon miqyosida raqobatni amalga oshirish (ayrim xorijiy ekspertlar global raqobatning zamonaviy atamasi uchun yangi so’z – “giperraqobat” so’zini ishlatadilar); 11 Jahon bozorlarini shunday global korporatsiyalar bilan ajratish; Yangi axborot kommunikatsiya texnologiyalari asosida o’z bo’limlari faoliyatini kuzatish; korporatsiyalar tuzilmasining moslashuvchanligi; o’z ____________________________ 11 . Doklad Stiglitsa. O reforme mejdunarodnoy valyutno-finansovoy sistemo’: uroki globalnogo krizisa. Doklad komissi finasovqx ekspertov OON. – M.: Mejdunar. Otnosheniya. 2010 . -328 s. 21 bo’limlari, zavodlari va qo’shma korxonalarini yagona xalqaro boshqaruv tarmog’iga birlashtirish; TMK faoliyat yuritayotgan davlatga iqtisodiy va siyosiy ta'sir ko’rsatish. Har qanday mamlakat uchun ilk asosiy rivojlanish, tabiiyki, ichki bozor bo’lib qoladi (yirik mamlakatlar bunda g’ayritabiiy afzalliklarga ega), modomiki, transmilliylashtirish jarayonlarining avj olishi bilan siyosiy iqtisodiy rivojlanishning asosiy kriteriyasi jahon bozoriga zamonaviy mahsulotlar bilan chiqish va u erda o’z o’rniga ega bo’lishdan iborat bo’lib qoladi. TMK lar jahon to’g’ri xorijiy investitsiyalari (TXI) ning asosiy qismini amalga oshiradigan xo’jalik sub'ektlari hisoblanadilar. Oxirigi dinamika hayratda qoldiradi: 2002 yildagi Xalqaro investitsiyalar haqidagi Ma'ruza ma'lumotlariga ko’ra, dunyoda TXI ning o’rtacha yillik o’sish sur'ati 90- yillarning birinchi yarmida 20 % ni, ikkinchi yarmida esa 40,1 % ni tashkil qilgan. Xalqaro investitsiyalar umumiy hajmidagi to’g’ri xorijiy investitsiyalar ulushida asosiy kapital 1980 yildagi 2,0-2,4 % dan 1990 yilning oxirlarida 6-8 % gacha o’sdi. Globallashtirish va regionalizatsiya, hududiy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining o’zaro munosabati har doim ham bir xil ma'noga ega bo’lavermaydi. Sir emaski, globallashayotgan jahon iqtisodiyotining bugungi holatining xarakterli belgilaridan biri ko’p miqdorli hududiy iqtisodiy guruhlarni shakllantirish bo’lib qolmoqda. Regionalizatsiya (hududiy iqtisodiy integratsiya) va globallashtirishning o’zaro faoliyati haqidagi sodda tasavvurlar biri ikkinchisini inkor qiladigan pozitsiyaga mos keladi. Masalan, shunday fikrlar ham uchraydiki, bunda “xalqaro regionalizatsiya globallashtirishning dialektik inkori hisoblanadi, modomiki, hududiy ittifoqlar mamlakatlarning cheklangan miqdorinigina o’z ichiga oladi”. Mashhur rus tadqiqotchisi prof. Yu.V. Shishkov fikriga ko’ra, globallashtirish keng xo’jalik hayotining baynalminallashtirish jarayonlarining rivojlanishi, shu bilan bir vaqtda hududiy integratsiya sifatida bir hudud doirasida ichki xo’jalik 22 hayotini baynalminallashtirish jarayonlari rivojlanishining eng yuqori darajasi imkon qadar mumkin bo’ladi. Shu ma'noda aytish mumkinki, hududiy integratsiya oldindan his qilishdir va bir vaqtda bir hudud doirasida globallashtirish ma'nosini tashkil etuvchi jarayonlar rivojlanishining chuqur va intensiv darajasidir. Hududiy iqtisodiy integratsiya jahon xo’jaligi globallashuvi jarayonlarini chuqurlashtirish uchun dastlabki shart-sharoitlarni shakllantiradi. Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchlari globallashtirish jarayonlarining aniq omillarida mujassamlashadi. Jahon iqtisodiyotini globallashtirish jarayonlarining yuzaga kelishi va evolyutsiyasiga ta'sir ko’rsatuvchi asosiy omillar ichidan quyidagilarni keltirish mumkin: - mamlakatlararo o’zaro iqtisodiy bog’liqlikning qat'iy kuchayishi; hozirgi kunda hech bir mamlakat o’z rivojlanishida jahon xamjamiyati va regressidan butunlay uzoq bo’lgan vaziyatda qolishni istamagan holda jahon iqtisodiyotidan tashqarida qolishi mumkin emas; keyingi vaqtlarda dunyoning deyarli barcha mamlakatlarining iqtisodiy oshkoralik darajasi tez sur'atda oshib borishi; xalqaro savdo va kapitalning mamlakatlararo harakatining o’sishi tufayli xalqaro iqtisodiy makonda yuz berayotgan milliy iqtisodiy jarayonlarga intensiv ta'sir ko’rsatishi; - tayyor mahsulotlarni mamlakatlararo almashtirish ulushi oshayotgan, agrar xom ashyo tovarlarini almashtirish esa xalqaro savdoni yanada ko’paytirayotgan bir vaqtda xalqaro mehnat taqsimotining yangi sifatining shakllanishi; ichki tarmoq savdosining solishtirma og’irligining o’sishi; - xalqaro moliyaviy bozor milliy sigmentlararo aloqalarning va yanada integratsiyalashgan global moliyaviy bozor shakllanishining kuchayishi; - xo’jalik hayotining xususiy va umumiy sub'ektlariga ega bo’lgan turli mamlakatlardagi hududiy tarmoq xo’jalik sub'ektlari o’rtasida doimiy aloqalarni qo’llab-quvvatlash uchun sharoit yaratadigan axborot va telekommunikatsiya inqilobi; 23 - kuchli texnologik va moliyaviy resurslarga ega bo’lgan, butun dunyoda ishlab chiqarish va boshqa bo’linma hamda bo’limlarni joylashtirish, va shu tufayli mahalliy raqobatdosh afzalliklardan foydalanish samaradorligiga erishish imkonini beruvchi transmilliy korporatsiyalar faoliyat doirasini global ravishda kengaytirish; - rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarni xalqaro savdoga jalb qilinishining, xalqaro kreditlashtirish va investrlashtirishning, xalqaro mehnat migratsiyasining o’sib borishi; 12 - jahon iqtisodiyoti sub'ektlari tuzilmasining asosiy murakkabligi – jahon arenasida milliy davlatlar va o’z faoliyati doirasida milliy afzallikka ega bo’lgan kompaniyalar bilan bir qatorda TMK lar va TMBlar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, hududiy tashkilotlar, jumladan, integrallashgan uyushmalar, shuningdek, nodavlat tashkilotlari, yirik shaharlar va xatto, alohida individlar (olimlar, madaniyat xodimlari, Dj. Sorosga o’xshagan ishbilarmonlar va boshqalar) ham faol ishtirok etishlari mumkin. - Globallashtirishning asosiy belgilari qanday? Ularga xalqaro mehnat taqsimoti xarakteridagi sifat o’zgarishlarini, TMK kabi jahon iqtisodiyoti sub'ektlarining ta'mir doirasi va faoliyat qamrovining o’sishini, global iqtisodiy jarayonlarga moslashtirish maqsadida milliy va xalqaro darajada iqtisodiyotni boshqarish tizimidagi o’zgarishlarni, davlatlararo va nodavlat xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tizimidagi vazifalarning o’zgarishini kiritish mumkin. Xalqaro iqtisodiy aloqalar xalqaro xo’jalik mavjud barcha tarkibiy qismlarining muhim shakliga aylanadi: hech bir, xatto eng kuchli davlatlar ham tashqi muhit bilan chambarchas bog’lanmagan, mutlaq etarlilik tartibida mustaqil rivojlana olmaydi. 13 Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonlarining natijalari. Alohida mamlakatlar va jahon hamjamiyati mamlakatlari guruhi uchun iqtisodiy globallashuv jarayonlarining natijalari haqidagi masalaning qo’yilishi tan olingan ___________________________________ 12 . Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации. Учебник - М.:.ЗАО Издадельство Экономика, 2007 – 359 13. Vaxabov A.V. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: o’quv qo’llanma. A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiev, Sh.I.Raxmanov, X.A.Usmanova. – T.: “Voris-nashriyot”, 2014. – 320 b. 24 masala hisoblanadi. Bir tomondan, xalqaro iqtisodiyot nazariyasi xorijiy raqobatchilar uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdoning kuchayishi, moliyaviy resurslar va investitsiyalarning mamlakatlararo joylashtirilishi, xalqaro ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish, xalqaro ishlab chiqarishni oshirish uchun imkoniyatlar yaratishidan dalolat beradi. Natijada globallashtirish mazkur jarayonda ishtirok etadigan mamlakatlarning katta muvaffaqiyati bilan muvofiqlashadi. Shu bilan bir vaqtda, xususan, globallashtirishning neoliberal modelining asosiy mazmuni bo’lgan xo’jalik hayotining keng qamrovli liberalizatsiyaning globallashtirish bilan birlashishi sharoitlarida global tovar va moliyaviy bozorlarda integrallashgan raqobatning kuchayishi raqobat kurashida kuchlilarga yon bosuvchi alohida kompaniyalar hamda alohida mamlakatlar uchun ham muqarrar risklarni anglatadi. Modomiki, rivojlangan mamlakatlar uchun globallashtirishning eng katta foydalari etarli darajada yuqori (aynan shu erlarda kuchli kompaniyalarining shtab-kvartiralari – jahon bozorlaridagi o’yinlar, shuningdek, sayyoraning asosiy ilmiy-texnikaviy va texnologik salohiyati, asosiy moliyaviy resurslar joylashgan), alohida ishlab chiqarishni qisqartirish, daromadlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy tengsizlikning kutilayotgan o’sishi ko’rinishidagi risklar davlatning ijtimoiy siyosati bilan bo’lib-bo’lib kompensatsiya qilinadi. Unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning eng zaif tomoni ularning bozorlaridan xorijiy moliyaviy kapitalning chayqov asosida nazoratsiz oqib kirishi va chiqib ketishidir. Keyingi o’n yillikning jahon tajribasi (1994-1995 yillardagi Meksikadagi inqiroz, 1997 yildagi xalqaro (Osiyo) inqirozi, Rossiya, Braziliya, Argentinadagi ketma-ket yuz bergan inqirozli o’zgarishlar) global moliyaviy kapitalning mamlakatlararo harakati rivojlanayotgan mamlakatlar va o’tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar moliyaviy va jamg’arma bozorlarini qulatib, bu mamlakatlarning milliy valyutasi barqarorligini so’ndiribgina qolmay, shuningdek, mazkur mamlakatlar xo’jaligining real tarmog’ida juda salbiy tarzda aks etadi. 25 Globallashtirish jarayonlari ko’p hollarda ilg’or iqtisodiyotning rivojlanishi darajasini oshirishga va unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o’rnining kuchsizlanishiga olib keladi. Ko’pgina rivojlanayotgan mamlakatlar va o’tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga texnologik jihatdan bog’liq bo’ladilar: zamonaviy texnologiyalarning murakkablashuvi ularning ishlanmalari xarajatlarini juda oshirib yuboradi, o’zlashtirilgan texnologiyalar esa komplementar omillarning, birinchi navbatda yuqori malakali va o’qitilgan mutaxassislarning yo’qligi tufayli yaxshi samara bermasligi mumkin. Globallashtirish jahon iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy qonunchiligini – uning tengsizligini bekor qilmaydi, undan, rivojlangan mamlakatlar guruhlari uchun jahon bozoridagi etakchilikning o’ziga xos kurashidan qochib qutilib bo’lmaydi. D. Marshall (Buyuk Britaniya) fikriga ko’ra, “shuni to’la ishonch bilan ta'kidlash mumkinki, mamlakatlararo shafqatsiz raqobat kabi tizimning bunday mohiyatli xarakteristikasi, etakchi rivojlangan mamlakatlarning jahonda etakchi o’rinni egallash uchun raqobatlashishi, barcha mamlakatlarning markazlashgan yoki pereferiy mamlakatlarga bo’linishi, zamonaviy kapitalistik tizim yanada integrlashib borayotganligiga qaramasdan o’zgarmay qolmoqda. Jahon kapitalizmi barcha mamlakatlarga muvaffaqiyatli rivojlanish uchun teng imkoniyatlarni yaratmagan va bundan keyin ham yaratmaydi. Yuqori daromad olish uchun kurash shundayligicha qolmoqda... jahon iqtisodiyoti esa xuddi avvalgidek, notekis rivojlanmoqda”. Dunyodagi uch asosiy iqtisodiy kuch – AQSh, g’arbiy Yevropa (yoki yanada tor yondashuv bo’yicha Yevropa Ittifoqi) va Yaponiya o’rtasidagi raqobat birinchi navbatda texnologik rivojlanish, yuqori texnologiyalar – mikroelektronika, biotexnologiya, yangi materiallarni yaratish va boshqalar doirasida rivojlanadi. Jahon banki tomonidan tayyorlangan, 2000-2001 yillardagi xalqaro rivojlanish haqidagi ma'ruza ma'lumotlariga ko’ra, dunyoning 20 ta eng boy mamlakati aholisining o’rtacha daromadlari 20 ta kambag’al mamlakatlarning 26 o’rtacha daromadlarini 37 marta oshirdi. Bunda keyingi 40 yilda portlashlar ikki barobarga oshdi. Dunyoning beshta boy va beshta kambag’al mamlakatlari o’rtasidagi daromadlardagi uzilishlar esa 1990 yilda 60:1 va 1997 yilda 74:1 tashkil qildi. Fin eksperti K. Kilyunen fikriga ham qo’shilish mumkin, uning fikricha, “iqtisodiy tizim dunyoning 225 ta boy kishilarining jami boyligi 1 trln. dollardan oshganda sog’lom hisoblanishi mumkin emas, bu 47 % kishini tashkil etuvchi 2,5 mlrd. kambag’alning yillik daromadlariga teng ... sayyoraning uchta boy kishisining umumiy holati 48 ta rivojlangan mamlakatning jami YAIM ini oshiradi”. Rivojlangan va unchalik rivojlanmagan mamlakatlar o’rtasida ziddiyat unchalik qat'iy emas, oldin jahon hamjamiyatining muhim tarkibiy qismi sifatida ishtirok etgan ayrim mamlakatlar bugun yaxshi rivojlanmagan mamlakatlar qatoriga kirib qolgan (BMT tasnifi bo’yicha). AQSh jahon xo’jaligida o’z etakchiligini saqlab qolish va yanada oshirishga, o’z milliy masalalarini hal qilish uchun globallashtirishning neoliberal variantidan foydalanishga harakat qiladi. Globallashtirishning, eng avvalo, moliyaviy foydasi, o’z hududida ta'sis qilingan (1960-1970 yillardayoq), alohida periferey mamlakatlar, offshor hududlar, xorij kapitalini jalb qilish maqsadida soliqdan ozod qilinganligini olishlari mumkin. To’rt asosiy hududiy guruhni birlashtiruvchi offshor hududlarning yaxlit pleyadasi yuzaga keldi. Karib havzasining offshor hududlari Nyu-york bilan bir vaqtinchalik mintaqada bo’lgan Shimoliy va janubiy Amerika mamlakatlariga xizmat qiladi. Fors ko’rfazi mamlakatlaridagi offshor hududlar Yaqin Sharqning neft qazib chiqaradigan mamlakatlariga xizmat qiladi. Tinch okeanining Singapur, Gongkon, shuningdek, Vanuatu, Nauru va boshqa orol hududlari Tokio bilan bir vaqtinchalik mintaqada joylashgan Osiyo-Tinch okeani mamlakatlarining moliyaviy kapitalidan foydalanadilar. 2.3.Moliyaviy va iqtisodiy sohada globallashuv. Globallashuv jarayoni ayniqsa moliyaviy va iqtisodiy sohada jadal sur`atlar bilan kechmoqda. U avvalo, tabiiy boyliklar va savdo bozorlari ustidan nazorat o`rnatish borasida raqobatning keskinlashuvida namoyon bo`ladi. Bu jarayonda 27 davlatlar bilan bir qatorda transmilliy korporatsiyalar (TMK) ham etakchi o`rin tutadi. Globallashuv tufayli tez rivojlanayotgan mamlakatlar boy davlatlarga aylanadi, qashshoq mamlakatlar ulardan yanada ko‘proq ortda qoladi. Dramatik tarzda o‘sib borayotgan daromadlardagi farq qashshoq mamlakatlarda norozilik keltirib chiqaradi, bu xalqaro mojarolarga olib kelishi mumkin. So‘nggi 15 yilda aholi jon boshiga daromad 100 dan ortiq mamlakatlarda pasaygan, 60 dan ziyod mamlakatda aholi jon boshiga talab qisqargan. (Rivojlangan mamlakatlarda yashayotgan deyarli 5 mlrd. kishi orasida 3/5 qismi eng past sanitar me’yorlarga mos kelmaydigan sharoitda yashashadi, 1/3 qismi ichimlik suvidan mahrum, 1/5 qismi esa to‘yib ovqatlanmaydi). “Imtiyozlarni adolatli taqsimlash” jahon iqtisodiyotini globallashtirishning eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Ammo bu muammo, afsuski, yagona emas. 14 Boshqa bir muhim muammo milliy iqtisodiyotlarning umumsayyora darajasidagi o‘zaro bog‘liqligi tufayli yuz berish imkoniyati yuqori mintaqaviy yoki global beqarorlik bilan shartlangan. Bir mamlakatdagi iqtisodiy silkinish yoki bo‘hron mintaqaviy yoki hatto global oqibatlarga ega bo‘lishi mumkin. Dunyo bo‘yicha sustlik yoki depressiya populistik chaqiriqlarni keltirib chiqarishga, globallashuvning borishida qaror topgan o‘zaro bog‘liqlik va aloqalarni uzib yuborishga qodir. Natijada iqtisodiy urushga aylanish xavfi bo‘lgan iqtisodiy mojaro va hatto harbiy-siyosiy to‘qnashuv kelib chiqishi mumkin. Ayrim mamlakatlar iqtisodiyotini nazorat qilish mustaqil hukumatlar ixtiyoridan eng kuchli davlatlar, ko‘pmillatli, global korporatsiyalar va xalqaro tashkilotlar qo‘liga o‘tishi xavfi ham mavjud. SHu bois ba’zi siyosatshunoslar globallashuv hodisasida milliy suverenitetdan ajralish xavfini ko‘rmoqdalar. SHu sababdan globallashuv milliy davlatlar etakchilarida uning kuchi qarshisida ojizlik hissini tug‘dirishi, oddiy fuqarolarida esa uni yoqtirmaslik tuyg‘usi uyg‘otishi _____________________________ 1 4 . Vaxabov A.V. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: o’quv qo’llanma. A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiev, Sh.I.Raxmanov, X.A.Usmanova. – T.: “Voris-nashriyot”, 2014. – 320 b. 28 mumkin. Bu kabi kayfiyatlar proteksionizmga chorlovchi ksenofobiya va millatchilikni qayta tug‘dirishi, ekstrimistik siyosiy harakatni keltirib chiqarishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida jiddiy mojarolarning yuz berishiga kuchli sabab bo‘ladi. Ko‘pincha ish haqi yuqori bo‘lgan iqtisodiy rivoj topgan mamlakatlardagi ishsizlikni globallashuv to‘siq bo‘ladigan hodisalar qatoriga kiritishadi. Ammo, e’tirof etish lozimki, bu kabi fikrlarni ularning ko‘pchiligida ishsizlikning past me’yori va ish haqi past bo‘lgan davlatlarda ishsizlikning yuqori darajasi inkor etadi. Haqiqatda esa bandlikka hukumat siyosati va texnologik jarayon globallashuvning boshqa omilllariga nisbatan ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi. Globallashuv kengayib borishiga ba’zan uning ijtimoiy farovonchilikka xavfi to‘g‘risidagi afsonalarni bog‘lashadi. Biroq ijtimoiy farovonchilik darajasiga mutlaqo boshqa ta’sirlar — soliq siyosati, demografik tendensiyalar ancha ko‘proq ta’sir etadi. SHu bilan birga keyingi vaqtlarda ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarda o‘rta sinfning foiz ulushi kamayib borayotganini aniq dalil sifatida inkor etmaslik kerak. Nihoyat, globallashuvdan asosan muayyan davlatlarning tashqi siyosatidagi muvaffaqiyatsizliklarni oqlash uchun foydalaniladi. Jahon xo‘jaligi va xalqaro mehnat taqsimotidagi asosiy rivojlanish tendensiyalari haqida chuqur bilimga ega bo‘lmasdan turib iqtisodiy xavfsizlik muammosini tadqiqot qilish mumkin emas. Bu tendensiyalarning asosiysi iqtisodiyotning globallashuvidir. Xorijda 2-3 ming yilliklarda geosiyosiy o‘zgarishlarning sodir bo‘lishini tahlil qilarkan, O‘zbekiston Respublikasi 1-Prezidenti Islom Abdug‘anievich Karimov quyidagicha izoh beradi. ”strategik vazifalarni hal etib jahon hamjamiyatida keng integratsiyalashgan, zamonaviy demokratik davlat qurishni yaxshi tushunamiz. CHunki jahon xo‘jaligi bugunga kelib ko‘p qirrali bo‘lmoqda. XXI asr xalqaro munosablarda shak shubhasiz globallashuv asri bo‘ladi.” 29 Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayonlarini quyidagilarda ko‘rish mumkin: xalqaro kapital bozorlari hamda infrastrukturaning rivojlanganligida, global telekommunikatsiya sistemasining shakllanganligida, transmilliy korporatsiyalarning yuqori sur’atda o‘sganligi, kichik va o‘rta korxonalarning ishlab chiqarishi, iqtisodiy va investitsion faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan integratsiyalashgan milliy korporativ strukturasining tashkil topishini keltirish mumkin. Shu bilan birga Markaziy Osiyo mamlakatlarida iqtisodiy o‘zgarishlarni Jahon xo‘jaligining transfarmatsiyasi bilan xalqaro raqobatning kuchayishi, kapitalning davlatlar va hududlar orasida erkin harakat qilishi, transmilliy kompaniyalar faoliyatini kengaytirish, xalqaro moliya – kredit munosabatlarni erkinlashtirish va iqtisodiy globallashuv bilan amalga oshadi. Boshqa tomondan globallashuv rivojlangan mamlakatlarni jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlarini ham Jahon xo‘jaligi aloqalariga kirishga bir qator muammolarni ham tug‘diradi. Bu muammolar – milliy iqtisodiyotning tashqi ta’siridan himoyalanmaganligi, mamlakatlarni xorijiy bozorlarga chiqishdagi qiyinchiliklar, tashqi transport va informatsion aloqalarni rivojlanmaganligi hamda ularning xalqaro tizimlardan uzoqda joylashganligi, asosiy eksport tovarlariga Jahon narxlarining o‘zgarib turishi, globallashuv xo‘jaligi faoliyatining Markaziy Osiyoda atrof muhit va energetika holatini salbiy oqibatlarga olib kelishi bilan chambarchasi bog‘liqdir. 15 Iqtisodiyotda globallashuv tushunchasi erkin savdo, erkin kapital oqimi, ishlab chiqarish korxonlari daromad solig‘inng pasaytirilishi, mehnat va tabiiy resurslar xarajatini kamaytirish maqsadida ishlab chiqarish tarmoqlarining davlatlararo erkin ko‘chishi kabi asosiy xususiyatlarni o‘z ichiga qamrab olsada, quyidagi xususiyatlarni ham qamrab olgan: - Rivojlangan davlatlardagi kabi rivojlanayotgan davlatlarda uzluksiz ish haqi, _______________________ 1 5 . Мировая экономика и Международнқе экономические отношения. Учебное пособие под редакцией Л.С.Шаховской – М.: КНОРУС 2013 год. 30 narx va ishlab chiqarish daromadlarining bir biriga tenglashishi; - Ishchi kuchini kamaytirish va radikal restruktizatsiya qilish maqsadida mamlakat ichida va transmilliy doirada kompaniyalar sonining ortishi; - Internet tarmog‘i orqali moliyaviy axborotlarning butun jahon bo‘yicha tez tarqalishi va ishlab chiqarish korxonalarining ochiqligi; - Moliyaviy birjalarning ahamiyati ortishi; - Tovarlar reklamasining ko‘payishi; - Mahsulotning milliylik xususiyatlari yo‘qolib borishi; - Transmilliy kompaniyalarning soni va ahamiyati ortishi. Iqtisodiyotning globallashuvida pirovard maqsad barcha davlatlarda muttasil iqtisodiy o‘sish va aholi farovonligini oshishini ta’minlashdan iborat. Global rejalarning yuzaga kelish tamoyili sifatida esa globallashuv xalqaro iqtisodiy aloqalar borasida yangi qulaylik va imkoniyatlar yaratish bilan bir qatorda turli- tuman tahdid va ziddiyatlarni ham keltirib chiqarmoqda. Birinchidan, global bog‘liqik tamoyillari kuchaygan sayin jahon xo‘jalik tizimining rivojlanishidagi nomutanosiblik tobora oshib bormoqda. Rivojlangan mamakatar va rivojlanayotgan davlatlardagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy etish ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi tafovut yanada ortib bormoqda. Rivojlangan davlatlar eksporti jahon eksportining qariyb 60%ni tashkil etmoqda. Rivojlanayotgan davlatlar o‘z eksport tovarlarining 70%ni rivojlangan davlatlaga sotadi. Uya mamlakat, ya’ni AQSH, YAponiya va Germaniyada jahon aholisining 9% yashaydi, ular hissaiga esa dunyo daromadining yarmi, xaridorlik quvvatining 30% to‘g‘ri kelmoqda. Jahondagi “katta ettilik” mamlakatlari (AQSH, Kanada, YAponiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya) hissasiga yalpi eksport va importning qaryib yarmi to‘g‘ri kelmoqda. 31 Ikkinchidan, mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi intensivligi turli-tuman yo‘nalishar, mezonlar bo‘yicha xilma-xil tarzda namoyon bo‘lmoqda. Masalan, iqtisodiy tizimlarning tavsiflanishida qo‘llaniladigan “milliy bozor modellari”ni olib ko‘raylik. Bozor iqtisodiyotini shakllantirishda Germaniya belgilagan bozor modeli YAponiya, Janubiy Korea yoki Xitoydagi bozor modellaridan tamomila farqlanadi. Bozor iqtisodiyoti institutlarining barpo etishda umumiy o‘xshashliklar bo‘lsada, ularni shakllantirish yondashuvi va yo‘llari turlicha bo‘lib kemoqda. 16 Uchinchidan, erkin iqtisodiyotni barpo etishda xo‘jalik yuritishning jahon qoidalarini unifikatsiyalashga urinilmoqda, lekin bunda xalqaro tashkilotlarning harakatlari muvaffaqiyatsiz chiqmoqda. CHunki, har bir davlat iqtisodiyotini tartibga solish, uni erkinlashtirish va tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirishda o‘ziga xos vosita va uslublarni qo‘llamoqda. Mintaqaviy darajada ham, global darajada ham institutsionallashuv mavjud. Masala shundaki, ushbu darajalar qanday qilib bir-biri bilan o‘zaro munosabatda bo‘lishi va bir-birini kuchaytirishi yoki o‘zaro ziddiyatga kirishishi mumkin. Balki, global tartib ichidagi mahsuldor mintaqaviy sheriklikni (xavfsizlik sohasida ham siyosiy, iqtisodiy hamkorlik) “mintaqalararo globallashuv” sifatida belgilash mumkin. Mintaqaviy tashkilot va kaolatsiya ayrim muammolarning alohida bilim va tajribalaridan, mintaqa ichidagi katta legitimlilikdan foydalanib hamda namoyish qilib global tashkilotlar yukini sezilarli darajada bo‘lisha olishlari mumkin. Ammo, global tashkilotlarning alohida siyosiy legitimliligi tufayli va ular xavfsizlik chaqiriqlariga mintaqadagi davlatlar samarali javob berishga qurbi etmagan yoki bu masalada siyosiy betaraf bo‘lgan holatlarda ekstraregional aralashuv tizimini o‘zida ifodalagani uchun mintaqaviy tashkilotlar global tashkilotlarsiz faoliyat ko‘rsata olmaydi. 17 _______________________________ 1 6 . Мировая экономика и Международнқе экономические отношения. Учебное пособие под редакцией Л.С.Шаховской – М.: КНОРУС 2013 год. 1 7 . Nazarova G.G., Iminov Z.M., Xalilov X.X., Xamidov O.B. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Darslik.- T.:TDIU, 2011.- 276 b. 32 2.4 Jahon iqtisodiyoti globallashuvi jarayonlarining natijalari . Alohida mamlakatlar va jahon hamjamiyati mamlakatlari guruhi uchun iqtisodiy globallashuv jarayonlarining natijalari haqidagi masalaning qo’yilishi tan olingan masala hisoblanadi. Bir tomondan, xalqaro iqtisodiyot nazariyasi xorijiy raqobatchilar uchun bozorlarning ochilishi, xalqaro savdoning kuchayishi, moliyaviy rеsurslar va invеstitsiyalarning mamlakatlararo joylashtirilishi, xalqaro ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanish, xalqaro ishlab chiqarishni oshirish uchun imkoniyatlar yaratishidan dalolat bеradi. Natijada globallashtirish mazkur jarayonda ishtirok etadigan mamlakatlarning katta muvaffaqiyati bilan muvofiqlashadi. Shu bilan bir vaqtda, xususan, globallashtirishning n е olib е ral mod е lining asosiy mazmuni bo’lgan xo’jalik hayotining k е ng qamrovli lib е ralizatsiyaning globallashtirish bilan birlashishi sharoitlarida global tovar va moliyaviy bozorlarda int е grallashgan raqobatning kuchayishi raqobat kurashida kuchlilarga yon bosuvchi alohida kompaniyalar hamda alohida mamlakatlar uchun ham muqarrar risklarni anglatadi. Modomiki, rivojlangan mamlakatlar uchun globallashtirishning eng katta foydalari е tarli darajada yuqori (aynan shu е rlarda kuchli kompaniyalarining shtab-kvartiralari – jahon bozorlaridagi o’yinlar, shuningd е k, sayyoraning asosiy ilmiy-t е xnikaviy va t е xnologik salohiyati, asosiy moliyaviy r е surslar joylashgan), alohida ishlab chiqarishni qisqartirish, daromadlarni qayta taqsimlash, ijtimoiy t е ngsizlikning kutilayotgan o’sishi ko’rinishidagi risklar davlatning ijtimoiy siyosati bilan bo’lib-bo’lib komp е nsatsiya qilinadi. Unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning eng zaif tomoni ularning bozorlaridan xorijiy moliyaviy kapitalning chayqov asosida nazoratsiz oqib kirishi va chiqib k е tishidir. K е yingi o’n yillikning jahon tajribasi (1994-1995 yillardagi M е ksikadagi inqiroz, 1997 yildagi xalqaro (Osiyo) inqirozi, Rossiya, Braziliya, Arg е ntinadagi k е tma-k е t yuz b е rgan inqirozli o’zgarishlar) global moliyaviy kapitalning mamlakatlararo harakati rivojlanayotgan mamlakatlar va o’tish 33 iqtisodiyotidagi mamlakatlar moliyaviy va jamg’arma bozorlarini qulatib, bu mamlakatlarning milliy valyutasi barqarorligini so’ndiribgina qolmay, shuningd е k, mazkur mamlakatlar xo’jaligining r е al tarmog’ida juda salbiy tarzda aks etadi. Globallashtirish jarayonlari ko’p hollarda ilg’or iqtisodiyotning rivojlanishi darajasini oshirishga va unchalik rivojlanmagan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o’rnining kuchsizlanishiga olib k е ladi. Ko’pgina rivojlanayotgan mamlakatlar va o’tish iqtisodiyotidagi mamlakatlar rivojlangan mamlakatlarga t е xnologik jihatdan bog’liq bo’ladilar: zamonaviy t е xnologiyalarning murakkablashuvi ularning ishlanmalari xarajatlarini juda oshirib yuboradi, o’zlashtirilgan t е xnologiyalar esa kompl е m е ntar omillarning, birinchi navbatda yuqori malakali va o’qitilgan mutaxassislarning yo’qligi tufayli yaxshi samara b е rmasligi mumkin. Globallashtirish jahon iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy qonunchiligini – uning t е ngsizligini b е kor qilmaydi, undan, rivojlangan mamlakatlar guruhlari uchun jahon bozoridagi е takchilikning o’ziga xos kurashidan qochib qutilib bo’lmaydi. D. Marshall (Buyuk Britaniya) fikriga ko’ra, “shuni to’la ishonch bilan ta'kidlash mumkinki, mamlakatlararo shafqatsiz raqobat kabi tizimning bunday mohiyatli xarakt е ristikasi, е takchi rivojlangan mamlakatlarning jahonda е takchi o’rinni egallash uchun raqobatlashishi, barcha mamlakatlarning markazlashgan yoki p е r е f е riy mamlakatlarga bo’linishi, zamonaviy kapitalistik tizim yanada int е grlashib borayotganligiga qaramasdan o’zgarmay qolmoqda. Jahon kapitalizmi barcha mamlakatlarga muvaffaqiyatli rivojlanish uchun t е ng imkoniyatlarni yaratmagan va bundan k е yin ham yaratmaydi. Yuqori daromad olish uchun kurash shundayligicha qolmoqda... jahon iqtisodiyoti esa xuddi avvalgid е k, not е kis rivojlanmoqda”. Dunyodagi uch asosiy iqtisodiy kuch – AQSh, g’arbiy Е vropa (yoki yanada tor yondashuv bo’yicha Е vropa Ittifoqi) va Yaponiya o’rtasidagi raqobat birinchi navbatda t е xnologik rivojlanish, yuqori t е xnologiyalar – mikroel е ktronika, biot е xnologiya, yangi mat е riallarni yaratish va boshqalar doirasida rivojlanadi.Jahon banki tomonidan tayyorlangan, 2000-2001 yillardagi 34 xalqaro rivojlanish haqidagi ma'ruza ma'lumotlariga ko’ra, dunyoning 20 ta eng boy mamlakati aholisining o’rtacha daromadlari 20 ta kambag’al mamlakatlarning o’rtacha daromadlarini 37 marta oshirdi. Bunda k е yingi 40 yilda portlashlar ikki barobarga oshdi. Dunyoning b е shta boy va b е shta kambag’al mamlakatlari o’rtasidagi daromadlardagi uzilishlar esa 1990 yilda 60:1 va 1997 yilda 74:1 tashkil qildi. Fin eksp е rti K. Kilyun е n fikriga ham qo’shilish mumkin, uning fikricha, “iqtisodiy tizim dunyoning 225 ta boy kishilarining jami boyligi 1 trln. dollardan oshganda sog’lom hisoblanishi mumkin emas, bu 47 % kishini tashkil etuvchi 2,5 mlrd. kambag’alning yillik daromadlariga t е ng ... sayyoraning uchta boy kishisining umumiy holati 48 ta rivojlangan mamlakatning jami YAIM ini oshiradi” 12 . Rivojlangan va unchalik rivojlanmagan mamlakatlar o’rtasida ziddiyat unchalik qat'iy emas, oldin jahon hamjamiyatining muhim tarkibiy qismi sifatida ishtirok etgan ayrim mamlakatlar bugun yaxshi rivojlanmagan mamlakatlar qatoriga kirib qolgan (BMT tasnifi bo’yicha). AQSh jahon xo’jaligida o’z е takchiligini saqlab qolish va yanada oshirishga, o’z milliy masalalarini hal qilish uchun globallashtirishning n е olib е ral variantidan foydalanishga harakat qiladi. Globallashtirishning, eng avvalo, moliyaviy foydasi, o’z hududida ta'sis qilingan (1960-1970 yillardayoq), alohida p е rif е r е y mamlakatlar, offshor hududlar, xorij kapitalini jalb qilish maqsadida soliqdan ozod qilinganligini olishlari mumkin. To’rt asosiy hududiy guruhni birlashtiruvchi offshor hududlarning yaxlit pl е yadasi yuzaga k е ldi. Karib havzasining offshor hududlari Nyu-york bilan bir vaqtinchalik mintaqada bo’lgan Shimoliy va janubiy Am е rika mamlakatlariga xizmat qiladi. Fors ko’rfazi mamlakatlaridagi offshor hududlar Yaqin Sharqning n е ft qazib chiqaradigan mamlakatlariga xizmat qiladi. Tinch ok е anining Singapur, Gongkon, shuningd е k, Vanuatu, Nauru va boshqa orol hududlari Tokio bilan bir vaqtinchalik mintaqada joylashgan Osiyo-Tinch ok е ani mamlakatlarining moliyaviy kapitalidan foydalanadilar. 17 ________________________________ 1 7 . Nazarova G.G., Iminov Z.M., Xalilov X.X., Xamidov O.B. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Darslik.- 35 T.:TDIU, 2011.- 276 b. Statistika agentligi O‘zbekistonning 2022 yil yanvar-dekabr oylaridagi tashqi savdo aylanmasiga doir hisobotni e’lon qildi . Qayd etilishicha, hisobot davrida respublika tashqi savdo aylanmasi 50 mlrd dollarga yetgan. Bunda eksport hajmi 19,3 mlrd dollarni, import hajmi esa 30,7 mlrd dollarni tashkil etgan. O‘tgan yilning mos davri bilan taqqoslaganda eksport hajmi 15,9 foizga, import hajmi 20,4 foizga o‘sgan. Tashqi savdo salbiy saldosi 11,4 mlrd dollarni tashkil etgan. Pandemiya inqirozi va xalqaro bozorlardagi vaziyat yomonlashuvi fonida hukumatning bir qator oziq-ovqat mahsulotlarini O‘zbekiston hududiga olib kirishga qo‘yilgan to‘siqlarni yumshatishi import hajmi sezilarli darajada oshishiga o‘z ta’sirini o‘tkazgan bo‘lishi mumkin. 2022 yilda O‘zbekistonning Xitoy va Rossiyaga bog‘liqligi yanada kuchaygan. Rossiyaning O‘zbekiston bilan tovar ayirboshlash hajmi 9,3 mlrd dollarga yetgan va bu borada Xitoyni ortda qoldirgan. Har ikkala mamlakatning umumiy TSAdagi ulushi esa 36,4 foizga yetgan. Bu ko‘rsatkich 2021 yil yakunlari bo‘yicha 35,6 foiz, 2020 yil yakunlari bo‘yicha esa 33,2 foiz bo‘lgan. O‘tgan yilda TSAning nisbatan salmoqli hissasi Rossiya (18,6 foiz), Xitoy (17,8 foiz), Qozog‘iston (9,2 foiz), Turkiya (6,4 foiz), Koreya (4,7 foiz), Qirg‘iziston (2,5 foiz) va Germaniya (2,3 foiz) bilan qayd etilgan. 36 Tashqi iqtisodiy faoliyat bo‘yicha 20 ta yirik hamkor davlatdan faqatgina uchta mamlakat – Afg‘oniston, Qirg‘iziston va Tojikiston bilan ijobiy tashqi savdo balansi kuzatilgan. Qolgan 17 ta davlat bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda. 37 2022 yilda O‘zbekiston eksportida yuqori ulushga ega bo‘lgan hamkor top-10 davlat:  Rossiya – 3 mlrd;  Xitoy – 2,5 mlrd;  Turkiya – 1,5 mlrd;  Qozog‘iston – 1,38 mlrd;  Qirg‘iziston – 980 mln;  Afg‘oniston – 750 mln;  Tojikiston – 520 mln;  Turkmaniston – 195 mln;  Eron – 140 mln;  Polsha – 132 mln dollar. O‘zbekiston importida yuqori ulushga ega bo‘lgan hamkor top-10 davlat:  Xitoy – 6,4 mlrd;  Rossiya – 6,2 mlrd;  Qozog‘iston – 3,2 mlrd;  Koreya – 2,3 mlrd;  Turkiya – 1,7 mlrd;  Germaniya – 1 mlrd;  Turkmaniston – 731 mln;  Hindiston – 655 mln;  Braziliya – 553 mln;  Belarus – 409 mln dollar. Oltin eksporti Hisobot davrida 4,1 mlrd dollarlik oltin eksport qilingan. Jahon bozorida oltin narxlari pasayishi fonida O‘zbekiston Markaziy banki mart-oktabr oylari davomida qimmatbaho metall eksportini amalga oshirmadi. Taqqoslash uchun, 2021 yilda 4,1 mlrd dollarlik, 2020 yilda 5,8 mlrd dollarlik, 2019 yilda esa 4,9 mlrd dollarlik oltin sotilgan. Garchi oltin eksporti borasidagi statistik ma’lumotlar batafsil keltirilmagan bo‘lsa ham, o‘tgan yilda avvalgi yillarga qaraganda oltin sotishdan 38 kamroq daromad olinganini ko‘rish mumkin. Oltinning umumiy eksportdagi ulushi ham 21,3 foizgacha (2021 yilning mos davrida 24,7 foiz) pasaygan. Gaz va neft sotish ko‘paygan, elektr toki eksporti kamaygan Rasmiy statistikaga ko‘ra, 2022 yil yanvar-dekabr oylarida 911 mln dollarlik tabiiy yoki sun’iy gaz eksport qilingan. Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilgiga nisbatan 25,9 foizga ko‘proq. Shuningdek, 168,1 mln dollarlik neft va neft mahsulotlari sotilgan. Bu ko‘rsatkich ham 2021 yilga nisbatan 2,1 barobarga ko‘p. O‘z navbatida, hisobot davrida 76,8 mln dollarlik elektr toki sotilgani qayd etilgan va eksport hajmi 30,2 foizga kamaygan. Shuningdek, hisobot davrida 356 mln dollar qiymatidagi avtomobillar eksport qilingan. Bu o‘tgan yilga nisbatan 6,9 foizga kam. O‘tgan yilda 1,14 mlrd dollarlik 1 mln 743,7 ming tonnadan ziyod meva- sabzavot eksport qilindi. Bu ko‘rsatkich 2021 yilning mos davriga nisbatan 18,5 foizga ko‘p. 39 2022 yil yakuniga ko‘ra, mashina va transport uskunalari importi hajmi 16,9 foizga oshib, 9,64 mlrd dollarni, importning umumiy hajmidagi ulushi esa 31,4 foizni (2021 yilda - 32,4 foiz) tashkil etgan. Bundan tashqari, o‘tgan yilda 1,27 mlrd dollarlik neft va neft mahsulotlari (o‘sish – 9,8 foiz), 282 mln dollarlik gaz (o‘sish – 82,5 foiz), 122 mln dollarlik elektr toki (kamayish – 20,2 foiz), 122 mln dollarlik ko‘mir, koks va briket (o‘sish - 29,7 foiz) mahsulotlari import qilingan. O‘zbekiston bilan tashqi savdo aylanmasi eng yuqori ulushga ega bo‘lgan davlatlar quyidagilar:  Xitoy (18,1% — $2,8 mlrd);  Rossiya (16,3% — $2,5 mlrd);  Qozog‘iston (8,4% — $1,3 mlrd);  Koreya (7,1% — $1,1 mlrd);  Turkiya (5,6% — $886,6 mln);  Qirg‘iziston (2,5% — $395,2 mln);  Germaniya (2,1% — $337 mln). 40 O‘zbekiston eksporti tarkibida oltin asosiy o‘rinni egallaydi (33,8%), undan keyin sanoat tovarlari (18,7%), xizmatlar (16,1%), oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar (8,9%), kimyoviy moddalar (6,1%), mineral yoqilg‘i (5,1%) va boshqalar. Import tarkibida asosiy ulushni mashinalar va transport asbob-uskunalari (37,1%), sanoat tovarlari (16,8%), shuningdek kimyoviy moddalar va shu kabi mahsulotlar (13,7%) egallaydi. 41 42 XULOSA. XVFning so’nggi ma'ruzalaridan birida mazkur nuqtai nazar mantiqan davom ettiriladi: “Globallashtirish nima?”, Ushbu tushunchaning iqtisodiy mazmuni – jahonda milliy iqtisodning, xususan tashqi savdo va moliyaviy oqimlar yordamida yaqinlashshini kuchaytirishni anglatadi. Globallashtirishda hеch qanday sir yo’q. U faqatgina asrlar davomida iqtisodiyotning barcha darajalarida qishloq bozori, shahar sanoati, savdo, poytaxt fond birjalarida amal qilib kеlgan aynan shu bozor kuchlari harakatini milliy chеgaralari orqali o’tkazadi. Globallashtirishning harakatlantiruvchi kuchi ilmiy tеxnikaviy taraqqiyotning, tеxnologik innovatsiyalar taraqqiyotining rivojlanishi bo’lib, u transport va aloqani, axborot va tеlеkommunikatsiya tarmoqlarini modifikatsiya qilishda yanada yaqqol namoyon bo’ladi, tovar va xizmatlar, moliyaviy vositalar, g’oya va axborot mahsulotlarini chеgaraviy transport vositalariga tеz va kam harajat bilan joylashtirish uchun kutilmagan imkoniyatlarini yaratadi. Globallashuv sharoitida jahon iqtisodiyotining beqarorligi va tashqi xatarlarning o‘sishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga sezilarli darajada salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Pandemiya davridagi bunday global tahdidlarning salbiy ta’sirini kamaytirish uchun zarur choralar ko‘rilmasa, milliy iqtisodiyotning barqaror va izchil rivojlanishini ta’minlash mushkul. Avvalo, karantin davridagi ishlab chiqarish va xizmatlarga cheklovlar , investitsiya faolligining pasayishi, ishlab chiqarish zanjirlarining uzilishi, aholi daromadlarining kamayishi tufayli ichki va tashqi bozorda talabning pasayishi, eksportning qisqarishi iqtisodiy o‘sishni sekinlashtirdi. Bundan tashqari , o‘sib borayotgan byudjet defisiti va tashqi davlat qarzi, inflyatsiyaning o‘sishi, pandemiya sharoitida ijtimoiy muhofazaga byudjet xarajatlarining ko‘payishi va boshqalar makroiqtisodiy barqarorlik uchun xavf tug‘dirdi. Mavjud qiyin vaziyatni hisobga olgan holda O‘zbekistonda global inqiroz oqibatlarini yumshatish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rildi. Koronavirus pandemiyasi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sirini va uning 43 salbiy oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan inqirozga qarshi kompleks dastur qabul qilindi. Dasturning asosiy maqsadi 2020-yilda ijobiy iqtisodiy o‘sishga erishish va 2021-yilda YAIMning 5-5,5 foizgacha o‘sishini ta’minlash edi. Ushbu maqsadga erishish uchun iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning investitsiyalari va tashqi iqtisodiy faoliyatini tiklash uchun sharoit yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 2020-yil 29-dekabrda Parlamentga murojaatida pandemiya oqibatida yuzaga kelgan global inqirozning muammolari va xatarlari oldida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning strategik maqsadiga erishish qiyin vazifa ekanini, mavjud va yangi o‘sish manbalarining potensiali hisobga olingan taqdirdagina uni hal etish mumkinligiga to‘xtaldi.Respublikada iqtisodiy o‘sishning doimiy yuqori sur’atlarini ta’minlash uchun katta zaxira va imkoniyatlar mavjud. Ularning ishtirokisiz iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlariga va makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashga erishish qiyin. Qisqa va o‘rta muddatli istiqbolda iqtisodiy o‘sish omillarini izlash va faollashtirish uchun mavjud va hali ishlatilmagan ichki zaxiralarni hisobga olish zarur: makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, iqtisodiyotning monetizatsiya darajasini oshirish, yalpi ichki mahsulotning energiya zichligini kamaytirish, tejashdan yanada samarali foydalanish, investitsiya muhitini yaxshilash , infratuzilmani takomillashtirish, AKTdan foydalanishni kengaytirish, integratsiya jarayonlarini faollashtirish, inson kapitali sifatini oshirish va hokazo. Kelgusida ichki va tashqi bozorga raqobatbardosh mahalliy mahsulotlar turlarini ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zaxiralarni iqtisodiy aylanmasiga maksimal darajada jalb qilish, yangi texnologiyalarga o‘tish iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlaydi. Ushbu muammolarning yechimiga ishlab chiqarishga yuqori samarali zamonaviy texnologiyalarni jadal joriy etish sharti bilan faqat mahsulot tannarxini pasaytirish va hosildorlikni oshirish orqali erishish mumkin. Buning uchun mehnat samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish uchun resurslar xarajatlarini va mahsulotlarni tashish va sotish xarajatlarini kamaytirish, texnologik yangilanish va raqamlashtirishga sarmoyalarni ko‘paytirish va «yashil» iqtisodiyotga o‘tish uchun 44 sharoit yaratish zarur. Jahon tajribasi ko‘rsatib turibdiki, o‘sib borayotgan global beqarorlik va ichki muammolar sharoitida uzoq muddatli istiqbolda iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta’minlashga faqat iqtisodiy o‘sishning yangi, asosan, innovatsion omillariga o‘tish natijasida erishiladi. Iqtisodiyot rivojiga ilg‘or texnologiyalar va innovatsiyalarning ta’siri kuchaymoqda. Mamlakatimizda katta inson kapitali mavjud, ammo hozircha ushbu boy resursdan yetarli darajada foydalanilmayapti. Innovatsion rivojlanish yo‘liga bosqichma-bosqich o‘tish sharoitida inson kapitalining miqdoriy emas, balki sifat ko‘rsatkichlari muhim rol o‘ynay boshlaydi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida, allaqachon isbotlanganidek, ijodkor, ijodkor inson bilimlar iqtisodiyotini shakllantirish va rivojlantirishning asosiy omiliga aylanadi. Bu yuqori sifatli inson kapitali innovatsiyalarni yaratadi va yuqori texnologiyalarni yaratish va iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy harakatlantiruvchisi hisoblanadi. Mamlakatimiz uchun inson kapitali sifatini oshirish va kelajakda undan samarali foydalanish iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy-iqtisodiy turmush sharoitlarini yaxshilash uchun sinergetik samara berishi mumkin. Globallashtirish jarayonlari ko’p hollarda ilg’or iqtisodiyotning rivojlanishi darajasini oshirishga va unchalik rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o’rnining kuchsizlanishiga olib k е ladi. Globallashtirish jahon iqtisodiyoti rivojlanishining umumiy qonunchiligini uning t е ngsizligini b е kor qilmaydi, undan, rivojlangan mamlakatlar guruhlari uchun jahon bozoridagi е takchilikning o’ziga xos kurashidan qochib qutilib bo’lmaydi. 45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. ASOSIY ADABIYOTLAR: 1. Mc Connell, Brue, Economics. 17 th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA, 2014 . 2. N.Gregory Maniw. Principles of economics, 7 th edition. Amazon, USA 2016 . 3. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19 th edition. McGraw- Hill Companies. USA. 2015 . 4. Huwart, J.Y. and L. Verdier (2013), Economic Globalisation: Origins and Consequences , OECD Insights, OECD Publishing . 5. Xodiev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darsik – T.: “Barkamol fayz-media” 2018-783 bet. 6. Mambetjanov Q.Q., Ijtimoiy-iqtisodiy tarraqiyot nazariyasi. O’quv qo’llanma. T.: TDIU, 2015. 7. Под об щ ей редакцией В.Н.Зуева Гобальное экономическое ругулирование: учебник. М.: Магистр, 2013. 8. Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. – Toshkent.: Baktria press, 2015. -584 b. QO’SHIMCHA ADABIY O TLAR: 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.- T.: O’zbekiston, 2016-46 б. 2. O’zbekiston respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy majlisga Murojaatnomasi, 2017 yil 22 dekabr. 3. 2001-2021 yilarda O’zbekiston respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasni “Faol tadbirkorik, innovatsion g’oyalar va texnologiyalarni qo’llab-quvvatlash yili” da amaga oshirishga oid davlat dasturi to’g’risidagi O’zbekiston respubikasi prezidentining PF-5308-sonli farmoni. Tshkent shahri, 2018 yil 22yanvar. 4. O’zbeksiton respublikasi prezidenti Shavat Mirziyoevnin g BMT bosh Assambleyasining 72-sessiyasidagi nutqi, 2017 yi 20 sentyabr. 5. O’zbekiston respubikasi prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi 2017 yil 7 fevrelbdagi PF-4947-sonli farmoni. 46 6. Inson rivojlanishi. Darslik. I.f.d., prof. Q.H.Abduraxmonov tahriri ostida. – T.: Fan va texnologiya, 2014 – 476 b. 7. O’zbekiston raqamlarda. 2017. – T.: O’zbekiston Respublikasi davlat statistika qo’mitasi. 2017 – 134 b. 8. Doklad Stiglitsa. O reforme mejdunarodnoy valyutno-finansovoy sistemo’: uroki globalnogo krizisa. Doklad komissi finasovqx ekspertov OON. – M.: Mejdunar. Otnosheniya. 2010 . -328 s. 9. Богомолов О.Т. Мировая экономика в век глобализации. Учебник - М.:.ЗАО Издадельство Экономика, 2007 – 359 стр. 10. Vaxabov A.V. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: o’quv qo’llanma. A.V.Vaxabov, Sh.X.Xajibakiev, Sh.I.Raxmanov, X.A.Usmanova. – T.: “Voris-nashriyot”, 2014. – 320 b. 11. Мировая экономика и Международнқе экономические отношения. Учебное пособие под редакцией Л.С.Шаховской – М.: КНОРУС 2013 год. 12. Nazarova G.G., Iminov Z.M., Xalilov X.X., Xamidov O.B. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Darslik.- T.:TDIU, 2011.- 276 b. INTERNET SAYTLARI 1. www.ilo. org – Halqaro mehnat tashkiloti rasmiy sayti. 2. www.un.org – Birlashgan millatlar tashkiloti rasmiy sayti. 3. www.undp.org – Birlashgan millatlar tashkiloti taraqqiyot dasturi rasmiy sayti . 4. www.lex.uz –O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi . 5 . www.webofscience.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 6. www.scopus.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi. 47

Jahon iqtisodiyoti globallashuvi, uni harakatlantiruvchi kuchlar va omillar

Sotib olish