Jahon moliyaviy inqirozining vujudga kelish sabablari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	39.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

737 Sotish

Jahon moliyaviy inqirozining vujudga kelish sabablari

Sotib olish

JAHON MOLIYAVIY INQIROZINING VUJUDGA KELISH
SABABLARI
MUNDARI JA:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
1.Inqiroz haqida tushuncha .............................................................................................................. 4
2.Inqiroz holatini baholashda tahlilning vazifalari va ko‘rsatkichlari ............................................. 5
3.Inqirozga qarshi boshqarish jarayonida korxona faoliyatini tashxislash ...................................... 8
4. Korxonani reyiting asosda baholash metodikalari ..................................................................... 13
Xulosa ............................................................................................................................................ 18
Adabiyotlar .................................................................................................................................... 19

Kirish
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta’sir etgan har bir davlatning milliy
iqtisodiyotiga jiddiy talofat ko‘rmasdan qolmadi. Jumladan, inqirozning
“vatani” hisoblangan AQSH va boshqa uning iqtisodiyotiga rivojlanishi
bog‘liq bo‘lgan davlatlar(Angliya, Germaniya, Yaponiya va sh.k.) tomonidan
amalga oshirilgan chora-tadbirlar ham ko‘zlangan darajada o‘zini oqlamadi.
Shu munosabat bilan aytish mumkinki, inqiroz har bir iqtisodiy tizim va
unda amal qilayotgan tarmoqlarning faoliyatini orqaga ketishi bilan bog‘liq
holatni yuzaga keltiradi.
Sanoat korxonalarida inqirozlar boshqa tarmoq yoki iqtisodiy tizimdagi
qiyinchiliklar hisobiga va tarmoqning ichida ham vujudga kelishi mumkin.
Bu o‘rinda inqirozlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan boshqa tarmoqlarga
tegishli barcha sabablar sanoat korxonalaridagi inqirozlarni ham vujudga
keltiradi.
Inqiroz deganda insonning ko‘z oldida hech qanday moddiylik
gavdalanmaydi va inqirozni hech qanday shakli-shamoyili bo‘lmaydi. Aynan
shu mavhumiylikka ega bo‘lgan hech qanday moddiy ko‘rinishi mavjud
bo‘lmagan tushuncha tovar va pul munosabatlarini nomuvofiqlashtirish,
makroiqtisodiyotni izdan chiqarish, ocharchilik, taqchillik, qimmatchilik kabi
ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarish hamda boshqa turli
darajadagi qiyinchiliklarni shakllantirish quvvatiga ega.
Moddiy ashyodan samarasiz foydalanilganda va (yoki) u turib qolganda
jamiyat hayotiga zarar etkazishi mumkin, lekin o‘zi ko‘rinmagan narsa
qanday zarar etkazadi degan fikr ham yo‘q emas. Bu holatda mavhum
tushunchalarning deyarli barchasi insonga u yoki bu darajada ham ijobiy ham
salbiy xususiyatlari bilan hayotini mos ravishda bir tomonga o‘zgartirishi
mumkin ekanligini anglash mumkin. Misol, ishlab chiqarish korxonasining

mulkdori bo‘lgan aksiyador korxona faoliyati orqaga ketib aksiyalarining
bozor qiymati u sotib olganidan ko‘ra pasayganida tabiiy ravishda ruhiy
tushkunlika tushib qoladi. Bu holatda ham mavxum tushunchalar o‘z kuchini
ko‘rsatadi.

1.Inqiroz haqida tushuncha
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inqiroz faqatgina amal qilgandagina
insonlar yodiga tushadi. Agar mavjud bo‘lmasa uni hech kim eslamaydi. Bu
ham iqtisodiy inqirozni vujudga keltiruvchi sabablardan biri ekanligini
unutmaslik lozim. Chunki, inson o‘z nomi bilan unituvchi, u bo‘lgan voqea
hodisalarni yozib, qayd etib borsada yana bir bor takrorlanmaginigacha xato
qilaveradi. Bu esa obyektiv qonuniyat. SHu sababdan ham, inqirozlarni
fazalar orqali namoyish etganda, u har bir davr odamining boshidan hech
bo‘lmaganda bir marotaba o‘tganligini guvohi bo‘lamiz. Inqirozning tabiatan
takrorlanuvchanligi ham shundan iborat.
Inqirozni tushuncha sifatida kengroq tahlil qilganda, oqibati ham moddiy
ham ma’naviy zarar bilan tugaydigan va insonlar boshiga turli
qiyinchiliklarni soladigan vaqea-hodisalar to‘plamidan iborat jarayon
ekanligini ko‘rish mumkin. Inqirozni tabiati va u haqda berilgan ta’riflar
mohiyatan yagona tushuncha mazmunini beradi. Inqirozlarni xususiyati
haqida gapirilganda esa, ularni kelib chiqish mohiyati va xarakteriga qarab
buzg‘unchilik, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy tizimlarni emirilishi va katta
iqtisodiy-moliyaviy zararlar nazarda tutiladi. SHu bois, inqiroz hech kimni
tasavvurida yorqin ijobiy hodisa emas, salbiy taasurotlarni vujudga keltiradi.
Inqirozni to‘liq mohiyatini ochish uchun albatta u haqda berilgan fikrlar
va mulohazar, shuningdek, ta’riflarni birma-bir ko‘rib chiqish lozim.
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasida inqiroz (crisis) so‘ziga
taraqqiyotda orqaga ketish, tanazzul deb ta’rif bildiriladi . Mazkur ta’rif,
inqirozga berilgan ta’riflarning eng ilmiysi deb hisoblansa hato bo‘lmaydi.
Chunki, olimlar tomonidan inqirozga berilgan ta’riflar faqatgina, iqtisodiy-
moliyaviy nuqtai nazardan yoritilgan bo‘lib, bir tomonlama xarakterga ega.

Zamonaviy adabiyotlarda inqirozni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
jarayonidagi holati bo‘yicha hali ham bitta tan olingan xulosaga kelinmagan.
Inqirozlar bozor iqtisodiyoti sharoitida amal qiladi, lekin ma’muriy tizimda
mavjud emas degan tushunchalar mavjud.
Ba’zilar iqtisodiy inqirozlar haqida so‘z yuritib, faqat davlat miqyosida
amal qilib mikrodarajada bo‘lmaydi, korxona inqirozlarini boshqaruvdagi
muammo, hato va kamchiliklardan iborat deb tushuntiradilar. Bunday
tushunishlar hato fikr hisoblanadi. Agar ularning fikrini to‘g‘ri hisoblab shu
vaziyatdan turib holatga baho beradigan bo‘lsak, firma boshqaruvida
inqirozni rivojlanishini, strategiyasini oldindan ko‘ra bilishning ilojisi yo‘q
va hisobga olib ham bo‘lmaydi.
Inqiroz tushunchasi boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish uslubiga ko‘p
tomonlama ta’sir qiladigan risk tushunchasi bilan o‘zaro bog‘liq.
Rossiyalik inqirozga qarshi boshqaruv maktabi vakillari ham inqiroz
haqida o‘z fikrlarini bildirib o‘tganlar. E.A.Babushkina, O.YU.Biryukova,
L.S.Vereshaginalarning ta’riflariga ko‘ra, inqiroz – bu korxonaning hayot
faoliyatiga maksimal darajada qarama-qarshi ta’sir qiluvchi jarayon bo‘lib,
faqatgina kapitalistik tizimga xos bo‘lgan holatdir.
2.Inqiroz holatini baholashda tahlilning vazifalari va ko‘rsatkichlari
Inqiroz holatidagi korxonaning inqiroz darajasini o‘rganish, sabablarini
anqlash va unga qarshi sog‘lomlashtirish rejalarini ishlab chiqish korxona
mutaxassisilaridan tahlil qilishni talab qiladi. Inqiroz holati, uni korxona
xo‘jalik faoliyatiga ta’siri darajasi va inqirozni vujudga keltirgan omillarning
turlari inqirozli holatni tahlil qilishni va shunga muvofiq xulosa berish bilan
aniqlanadi. Korxonadagi inqiroz darajasini o‘rganishda tahlilning umumiy
xususiyatlari va vazifalari bilan tanishib, qaysi ko‘rsatkichlar yordamida

tahlil qilishni amalga oshirish bo‘yicha aniqlik kiritib olish tahlil jarayonidagi
muammolarni bartaraf etadi. Shuning uchun, inqirozga qarshi boshqaruvning
ajralmas qismlaridan biri inqiroz holatini tahlil qilish jarayonidir.
Tahlil xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini o‘rganishni va shunga
muvofiq tashxislash imkoniyatlarini yuzaga keltiradi. Tahlil natijasida,
korxonada mavjud saqlanib turgan muammolar aniqlanadi va bartaraf etish
yo‘nalishlari ko‘rsatiladi.
Umuman olganda, korxonaning inqiroz darajasini baholash va tahlil
qilishning maqsadi – korxonada vujudga kelgan inqirozli holatni o‘rganish va
uni bartaraf etish zahiralarini izlab topishdan iboratdir. Mazkur maqsaddan
kelib chiqqan holda, inqirozga qarshi boshqaruv sharoitida tahlil quyidagi
vazifalarni bajaradi:
- O‘rganilayotgan korxonaning inqirozli holatiga to‘g‘ri va xolisona baho
berish;
- Inqirozga ta’sir etuvchi barcha omillarni aniqlash, ularning ta’sirini
hisoblash;
- Sog‘lomlashtirish rejasining bajarilishi natijasida korxonaning
moliyaviy barqarorligini ta’minlanishi, uning iqtisodiy qudratini
yaxshilanishi, har bir xo‘jalik subyektining raqobatbardoshliligini oshirilishi
uchun mavjud ichki va tashqi imkoniyatlarni o‘rganish;
- Korxona resurslaridan samarali va oqilona foydalanish darajasiga baho
berish;
- Korxonaning iqtisodiy va moliyaviy potensialiga, uning to‘lovga
qobiliyatligiga baho berish;
- Inqirozga qarshi boshqaruv jarayonida korxonaning iqtisodiy va
moliyaviy holatini muntazam tekshirib turish;
- Korxonada inqirozga qarshi boshqaruv jarayonida samaradorlikni
oshirish imkoniyatlarini aniqlash;

- Korxonaning tijorat sirini saqlagan holda, uning moliyaviy ahvolini
tiklanishini keng jamoatchilikka ko‘rsata bilish va tashqi investorlarni
korxona faoliyatini yaxshilashga jalb qilish;
- Inqirozga qarshi boshqaruvning eng qulay va nafli usullarini ishlab
chiqish, ilg‘or g‘oya va tajribalarni o‘rganilayotgan hodisaga qo‘llash yo‘l-
yo‘riqlarini ko‘rsatib berish kabi jarayonlarga tegishli axborotlar manbaini
etkazib berish;
- Inqirozga qarshi boshqaruvning borishi bo‘yicha xulosalar berish;
- Korxonani istiqboldagi startegiya va taktikasini tuzish uchun iqtisodiy
ko‘rsatkichlar asosini aniqlash;
- Sog‘lomlashtirish rejasining bajarilishiga obyektiv baho berish hamda
uni bajarishda korxonalarga bog‘liq bo‘lgan va bog‘liq bo‘lmagan omillarni
bir-biridan ajratgan holda aniqlash.
- Korxonaning sog‘lomlashtirish rejasini tuzish uchun tegishli axborotlar
bilan ta’minlash;
- Tuzilgan sog‘lomlashtirish rejasini to‘g‘ri va ilmiy asoslanganligiga
baho berish;
Inqirozga qarshi boshqaruv jarayonida tahlilning vazifalari o‘sha
holatdan kelib chiqib, yana bir qancha darajada ko‘payishi mumkin. Bu
korxona inqirozini tendensiyasiga bog‘liq bo‘ladi.
Ko‘rinib turibdiki, bu vaziyatda tahlil o‘tkazish ishlari juda ham muhim
hisoblanib, bu tahlilning oldiga qo’yilgan vazifalarida yaqqol namoyon
bo‘ladi. Mazkur vazifalarni to‘g‘ri va obyektiv bajarilishi inqirozga qarshi
boshqaruv jarayonida qabul qilingan qarorlarning samaradorligini yanada
oshiradi. Tahlilning barcha vazifalarini bajarilishi darajasi ko‘rsatkichlar
tizimini to‘g‘ri tanlanishiga bog‘liq.
Bugungi kunda, korxona inqirozini tahlil qiluvchi ko‘rsatkichlar tizimini
taklif etishda rang-baranglikni kuzatish mumkin.

Korxonada vujudga kelgan inqirozni tahlil qilish jarayoni va uning
yo‘nalishlari xilma-xil bo‘lib, buni uchta katta guruhga bo‘lib o‘rganish
mumkin:
1. Korxonaning inqirozli holatini turli guruhdagi ko‘rsatkichlar
kompleksi asosida tahlil qilish.
2. Korxona iqtisodiy ahvolini reyting asosida baholash.
3. Korxona moliyaviy holatini omilli modellari yordamida baholash.
Mazkur ko‘rsatkichlar guruhi ko‘plab tahlilchilar tomonidan deyarli
barcha adabiyotlarda bir xil ko‘rsatilib, ularni to‘rtta yirik guruhga bo‘linadi:
1. Likvidlik koeffitsientlari;
2. Moliyaviy mustahkamlik koeffitsientlari;
3. Ishchanlik faolligi koeffitsientlari;
4. Rentabellik ko‘rsatkichlari.
Korxonadagi inqiroz darajasini mana shu ko‘rsatkichlar tizimi
yordamida to‘rt tomondan baho beriladi. Likvidlik ko‘rsatkichlari
majburiyatlarni qoplash darajasini, moliyaviy mustahkamlik koeffitsientlari
korxonaning moliyaviy holatini, mshchanlik ko‘rsatkichlari korxona
mablag‘larini aylanuvchanligini va rentabellik foydasining nisbiy holatini
ko‘rsatib beradi.
3.Inqirozga qarshi boshqarish jarayonida korxona faoliyatini
tashxislash
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar xo‘jalik faoliyatini uzluksiz
tartibda faol ishlashi qaror qabul qilish jarayoniga bog‘liq. Qaror qabul qilish
mexanizmini ishlab chiqarish korxonalarida to‘g‘ri tashkil etilganligi esa uni
ma’lumotlar bilan ta’minlovchi tizimning axborotlarini ishonchliligi va o‘z

vaqtida etkazib berilishi bilan tavsiflanadi. Bu tizimining ajralmas
qismlaridan biri korxonalarni tashxislash jarayonidir.
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida korxonalarda, aynan shu
tizimni kamchiliklardan holi faoliyat yuritishi korxonaning muvaffaqiyatli
biznes kaliti va uni yo‘lga qo‘yish muhim tadbir ekanligi davr talabiga
aylandi. Keyingi vaqtlarda bozorning va umuman iqtisodiyotning tezkorlik
bilan o‘zgarishi jarayonida korxonalar ham shu tezlikda ildamlik bilan
harakat qilishlari, aks holda esa qarorlarning kech qabul qilinishi natijasida
ishlab chiqailgan mahsulotning raqobatbardoshliligini pasayib ketishi ayni
haqiqatdir.
Korxona faoliyatiga tahdid solayotgan omillar tashxislash natijasida
aniqlanadi va boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoniga uzatiladi. Aks
holda korxona yaqinlashayotgan inqirozni payqamasdan qo‘yib yuborish
mumkinki, bu keyinchalik yomon oqibatlarga olib keladi.
Inqirozni korxonaning moliyaviy barqarorligiga qanchalik asosda jiddiy
ta’sir qilishini anglash qiyin emas. SHu sababdan ham, inqirozga qarshi
boshqaruvning eng birinchi bosqichi, uni vaqtida aniqlash va unga qarshi
chora-tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir. Inqiroz havfini aniqlash jarayoni
tashxislash(diagnostika) deb ataladi.
Global inqiroz davrida tashxislash o‘z dolzarbligini yanada oshirdi. Bu
uni bevosita maqsadidan ham kelib chiqadi.
Tashxislashning maqsadi – o‘rganilayotgan obyektni holatiga aniq va
to‘g‘ri baho berish, undagi yutuqlarni takomillashtirish, kamchiliklarni
tugatish borasida qilinadigan ishlarni strategiyasi va taktikasini ishlab
chiqishdir. Shuningdek, tashxislashning maqsadi korxonaning ishlab
chiqarish, xo‘jalik va moliyaviy faoliyatidagi mavjud bo‘lgan muammolarni,
ularni hosil bo‘lish sabablarini aniqlash hisoblanadi.

Vazifasi – korxona tuzilmasini tashkil qiluvchi barcha elementlarga
chora-tadbirlar ishlab chiqishdir. Shunday ekan, inqirozga qarshi boshqaruvni
samarali tashkil etishning talablaridan biri ham tashxislash jarayonini tashkil
etilish darajasiga bog‘liq.
Tashxislash tushunchasi avval tibbiyotda paydo bo‘lgan bo‘lib,
quyidagicha ta’riflanadi: tashxis, diagnoz – kasallikning xususiyati, mohiyati
va bemorning ahvoli haqida vrachlar bergan qisqacha ta’rif, ta’rif, xulosa,
kasallikning nomi. Bemorni to‘g‘ri davolash uchun tashxis aniq qo‘yilishi
shart. To‘g‘ri tashxis qo‘yish uchun bemorda kasallikning o‘tish
xususiyatlarini bilish, kasallik belgilarini barcha usullar bilan o‘rganish va
boshqa kasallik belgilariga taqqoslab ko‘rish kerak. Tashxisni
rasmiylashtirishda asosiy kasallikdan tashqari, unga qo‘shilgan yo‘ldosh
kasalliklar ham ko‘rsatiladi. Erta qo‘yilgan (kasallikning boshlang‘ich
belgilariga ko‘ra) klinik (tekshirishlar natijasiga asoslanib, differensial
(farqlash) funksional (a’zolar funksiyasini tekshirib)), davo natijalariga qarab
qo‘yilgan, shuningdek, vafotdan keyingi (patologoanatomik) va boshqa
tashxislar farq qiladi. Har qanday kasallikni o‘z vaqtida aniqlab to‘g‘ri
tashxis qo‘yilgandagina davolash natijasi samarali bo‘ladi.
Kundalik hayotda tashxis so‘zini qo‘llanilishida biz birinchidan, kimnidir
yoki nimanidir tadqiq qilish natijalarini qayd qilishni, ikkinchidan, mazkur
natijalarning ko‘rsatkichlariga, me’yorlariga va xarakteriga qarab xulosa
berishni tushunamiz.
Tashxis qo‘yish tashxislash kategoryasidan foydalanish imkoniyatini
beradi. Tashxislash tibbiyot nuqtai nazaridan, kasallikni davolashga
mo‘ljallangan kompleks choralarni ishlab chiqish uchun kasalikka aniqlik
kiritish jarayonidir. SHu kabi korxonalar faoliyatida iqtisodiy-moliyaviy
barqarorlik darajasini o‘rganishni tashxislash amaliyoti natijasida qo‘lga
kiritiladi. Tashxis qo‘yishni iqtisodiy kategoriya sifatida tushunish uchun

avvalo iqtisodchi olimlarni bu haqdagi fikrlarini va qarashlarini o‘rganish
lozim.
Tashxislashni amalga oshirish uchun korxona holati turli xil uslublar
orqali uning faoliyatini ko‘p tomonlama baholash va ko‘rib chiqish uchun
moliyaviy tahlil qilinadi. Tahlilni o‘tkazish uchun buxgalteriya hisobotlari
bazasi ostida hisoblanadigan moliyaviy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Rossiyalik olimlardan E.A.Babushkina bankrotlik kelish ehtimolini
bashorat qilish uchun avvalo uni tashxislash kerakligi haqida aytadi.
SHundan so‘ng, tashxislashda foydalaniladigan umumiy ko‘rsatkichlar
haqida fikr yuritadi.
E.P.Jarkovskaya esa tashxislashni uning maqsadi asosida yoritib, uni
korxona faoliyatidagi muammolarni aniqlashni bajarishi bilan izohlaydi. U
ham bu o‘rinda alohida ta’rif bermagan bo‘lib, tashxislash qachonki,
korxonada inqiroz havfi sezilganda amalga oshiriladigan hodisa ekanligiga
ishora qiladi. Lekin tashxislashni o‘rganish uchun 4 ta tahliliy ko‘rsatkichlar
sinfiga kiruvchi 30 dan ortiq koeffitsientlar orqali tashxislash mumkinligini
beradiki – bu aynan moliyaviy tahlilning o‘zidir.
V.I. Orexov va yana bir guruh olimlar: “Inqirozga qarshi boshqaruvni
shakllantirish uchun korxonaning moliyaviy xo‘jalik faoliyati va undagi
debitorlik, kreditorlik qarzlari, xususiy mablag‘lar bilan ta’minlanganligi,
mavjud va bo‘lishi mumkin bo‘lgan buyurtmalar, mahsulot va xizmatlarga
bo‘lgan talab va korxonani tahlil qilish kerak bo‘ladi. Bu inqiroz sababini
aniqlashtiradi va uni bartaraf etishga imkoniyat yaratadi” deb ma’lum
ma’noda tashxislashni tahlil qilish jarayonining aynan o‘zi ekanligini
ko‘rsatib o‘tadilar.
N.YU. Kruglova esa tashxislash jarayonini rasmiy va norasmiy talablar
asosida bajarilishi va bu talablar bevosita korxona xo‘jalik faoliyatni

moliyaviy mustahkamligini tahlil qiluvchi koeffitsientlardan iborat ekanligini
tushuntiradi.
YUn G.B., Tal G.K., Grigorev V.V. o‘z asarlarida: tashxislash – bu
mashina, organizmlar holatini tavsiflovchi alomatlarni o‘rganish, o‘rnatish va
ularning me’yoriy ish foaliyati rejimini buzilish holatining yuzaga kelishi
hamda bo‘lishi mumkin bo‘lgan og‘ishlarni oldinidan aytish tizimi. Korxona
holatini tashxislash esa – bu qonunchilik tomonidan belgilangan vaqt ichida
korxona to‘lov qobilligini tiklay olishligini aniqlash uchun amalga oshirilgan
chora-tadbilar kompleksi hisoblanadi deb ta’rif berganlar. Ular ta’riflari
davomida tahlilga ham ta’rif berib, uni – hal etish, tarkibiy qismlarga ajratish,
muhokama qilish deb tushuntirganlar.
Korxonalar xo‘jalik faoliyatni tashxislash jarayoni haqida keng
ma’lumot bergan olimlardan biri professor YA.A.Fomin hisoblanadi. U
moliyaviy-iqtisodiy jarayonlarni tashxislashning matematik modellarini ham
ilimy yoritib bergan. Uning fikricha, bankrotlik – bu inqiroz
holatining shunday ko‘rinishiki, unda firma kreditorlik qarzlarini to‘lashga
hech qanday imkoniyat qolmaydi va to‘lov qobiliyatini o‘zining xususiy
kapitali hisobiga qoplay olmaydi. Shu sababdan ham, tashxislash inqirozdan
avval amalga oshiriladi. U yana shuni ta’kidlab o‘tadiki, tashxislash jarayoni
korxonaning umumiy hayotiysikl bilan bog‘liq hodisa bo‘lib, u turli jadval va
chizmalarda aks etishi kerak.
M.Meskon, M.Albert F.Xedourilar tomonidan chop etilgan
Amerikaning mashhur maenejmentdan darsligida yozilishicha, har bir
muammo uchun ratsional qaror uni aniqlashtirish yoki to‘liq va to‘g‘ri
tashxislashdan boshlanadi. U inqirozni tashxislash u bilan kurash
boshlanishini anglatishini aytib, quyidagi –rasmdagi kabi inqirozga qarshi
boshqaruvning tashxislash tizimini qisqartirilgan ko‘rinishda tushuntirgan.

Korxoning inqirozli holatida tashxislash inqiroz bor yoki yo‘qligini
angalatadi. Agarda inqiroz bo‘lsa, tashxislash jarayonidan boshqaruv
qarorlari asosida boshqaruvning inqirozli holatidagi tizimiga o‘tiladi va
himoya strategiyasini ishlab chiqish hamda qo‘llash uchun tezkorlik bilan
chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Tadbirdan so‘ng yana tashxislash jarayoni
takrorlanadi. Agarda inqiroz bo‘lmasa, boshqaruv nazorati davom
ettirilaveradi va jarayon birorta alomatni aniqlash davrigacha davom
etaveradi. Qaror qabul qilishni ma’lumotlar bilan ta’minlash jarayonida
uzluksizlikni ta’minlash maqsadida tashxislash jarayoni to‘xtamasdan
faoliyat yuritadi.
4. Korxonani reyiting asosda baholash metodikalari
Korxonalarda inqirozlarning mavjudligini baholash tahlilning ikki usuli:
tashxislash va reyting asosida bashoratlash yordamida aniqlanadi.
Reyting asosida korxona xo‘jalik faoliyatini baholash – bu korxonaga
inqirozning ta’siri qanchalik darajada zarar keltirish va inqirozdan so‘ng
korxonada sog‘lomlashtirish ishlari olib borilgunga qadar holati qanday
bo‘lishi haqida ma’lumot beradi. Reyting asosida bashoratlashning afzallik
va kamchilik tomonlari mavjud. Afzalligi, korxonada inqiroz havfini
oldindan bashoratlash imkoniyati mavjud bo‘ladi. Inqirozning darajasi aniq
raqamlar yordamida aniqlanib, korxonani qaysi ahvolga olib kelganligi
ma’lum bo‘ladi. Bundan tashqari, bashoratlash inqirozni oldindan aniqlab,
unga qarshi chora-tadbir ishlab chiqish uchun vaqt bo‘yicha sharoit yaratadi.
Kamchiligi, korxonalarning moliyaviy xo‘jalik faoliyatini oldindan yuz
foiz aniqlikda aytib bera oladigan mexanizm ishlab chiqilmagan. Barcha
bashorat qiluvchi reyting ko‘rsatkichlari korxonani joriy holati haqidagi
moliyaviy ko‘rsatkichlarni aks ettirib beradi hamda kelajak haqida taxminiy
xulosaga olib keladi. Ikkinchidan, deyarli barcha bashorat qiluvchi

ko‘rsatkichlar iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar tomonidan ishlab chiqilgan
bo‘lib, mazkur davlatlarning iqtisodiy jarayonlariga moslashtirilgan. SHu
sababli, reyting asosida bashoratlash ko‘rsatkichlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri
milliy korxonalarda qo‘llab bo‘lmaydi.
Olib borilgan kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, korxonalarning xo‘jalik
faoliyati moliyaviy jihatdan o‘rganilayotganda tahlilchi olimlar tomonidan
omilli baholashdan ko‘ra reyting asosida baholashga qiziqish kuchaymoqda.
Sababi, reyting asosida moliyaviy holat o‘rganilganda, korxonaga
inqirozning yoki to‘lovga qobiliyatsizligining ta’siri emas, balki,
korxonaning ma’lum davr uchun moliyaviy qarorlarining natijasiga baho
beriladi. Bu korxona moliyasini tashkiliy ishlari qay darajada
ketayotganligidan dalolat beradi. Quyidagi jadvalda korxona moliyasini
reyting asosida baholashning usullaridan birini ko‘rishimiz mumkin.
1-jadval
Korxonalarni moliyaviy mustahkamligiga ko‘ra taqsimlash jadvali
Ko‘rsatkichlar
ni nomlanishi Ballar
yig‘indi
si Moliyaviy nomustahkamlik turlari (o‘rtacha
holat) / ballar miqdori
1 2 3 4 5 6
1 2 3 4 5 6 7 8
To‘lovga
qobillikning
yig‘ma
koeffitsienti* 25-0 >1.0/2
5 0.9/20 0.8/15 0.7/1
0 0.6/5 <0.5/0
Tez likvidlik
koeffitsienti** 20-0 >1.5/2
0 1.4/16 1.3/12 1.2/8 1.1/4 <1.0/0
Joriy likvidlik
koeffitsienti
*** 18-0 >2.1/1
8 1.9/15 1.7/12 1.5/9 1.3/6 <1.1/0

Xususiy
aylanma
mablag‘lar
bilan
ta’minlangan-
lik
koeffitsienti
**** 20-0 >0.2/2
0 0.17/1
6 0.14/1
2 0.11/
8 0.08/
4 <0.06/
0
Moliyaviy
mustahkamlik
koeffitsienti
***** 17-0 >0.6/1
7 0.55/1
4 0.5/11 0.45/
8 0.4/5 <0.35/
0
Jami ballar- 100-0 100 81 62 43 24 0
Izoh: yuqoridagi jadvalni hisoblash uchun formulalar bilan tanishib
chiqiladi:
To‘lovga qobillikning yig‘ma koeffitsienti
*Ksvt=(A1+0,5A2+0,3A3)/(P1+0,5P2+0,3P3)
Tez likvidlik koeffitsienti
**Ktl=(A1+A2)/(P1+P2)
Joriy likvidlik koeffitsienti
***Kjl=(A1+A2+A3)/(P1+P2)
Xususiy aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti
****Kxat=(P4-A4)/(A1+A2+A3)
Moliyaviy mustahkamlik koeffitsienti
*****Kmm=(P4+P3)/Jami balans
Reyting asosida baholash usulidan ko‘rinadiki, to‘plangan ballar
miqdoriga qarab tashkilotning moliyaviy holati aniqlanadi. Ya’ni:

1-moliyaviy mustahkam va to‘lovga qobil tashkilot (100-85)
2-me’yoriy mustahkam, lekin qisqa muddatli to‘lovlar bo‘yicha
muammo bo‘lishi mumkin (84-70)
3-korxonada moliyaviy nomustahkamlikning rivojlanishi to‘lovlar
muddatini uzayishi (69-50)
4-davomiy moliyaviy nomustahkamlik va to‘lovga noqobillik (49-30)
5-korxona moliyaviy holatini inqirozga uchrashi (29-11)
6-korxonaning bankrotlik holati yoki ishlab chiqarish faoliyatini amaliy
jihatdan to‘xtashi (<10)
Bu besh pozitsiyali reyting asosida baholash usuli yordamida Respublika
sanoat korxonalari faoliyatini baholash mumkin. Unda ular tomonidan qabul
qilingan moliyaviy boshqaruv qarorlarining samaradorlik darajasi o‘rganiladi.
Korxonalar faoliyatida moliyaviy reyting asosida baholashning yana bir
qancha usullari mavjud. Bu usullardan biri korxonaning hayotiylik siklida
tutgan o‘rniga qarab moliyaviy koeffitsientlarni aniqlash va undan eng
birinchi foydalanish usulidir. Unga ko‘ra, korxona o‘zining hayotiylik
chizmasining qaysi fazasida turganiga qarab, uni tashxislash ko‘rsatkichlari
tanlanadi. Bu nazariy masala bo‘yicha birinchi fanga “Firmada inqirozga
qarshi boshqarishning strategiya va taktikasi” o‘quv qo‘llanmasining
A.P.Gradov tahriri ostidagi mualliflari kiritgan. Ular korxonaning moliyaviy
holati ko‘rsatkichlari va hayotiyliksikl fazalari o‘rtasidagi qonuniyatning
mavjudligini e’lon qildilar. Nazariyaga asosan mualliflar ko‘rsatkichlarni 5 ta
shartli kategoriyalarga bo‘ldilar:
1. Likvidlik ko‘rsatkichlari (mutloq likvidlik, umumiy likvidlik,
joriy likvidlik, manevrlik va to‘lovga qobillik);
2. Moliyaviy holat koeffitsientlari;
3. Aylanuvchanlik koeffitsientlari;
4. Rentabellik ko‘rsatkichlari;

5. Sotuv rentabelligi.
Ular o‘z takliflarini firma raqobatbardoshligining hayotiy sikli (FRHS)
deb atadilar. U quyidagi ko‘rinishga ega (5.2-jadval).
O‘quv qo‘llanmaning mualliflari korxona hayotiylik siklining turli
bosqichlariga bog‘liq holda moliyaviy ko‘rsatkichlarni keraklik darajasiga
qarab taqsimlaganlar va jadvalni keltirib chiqarganlar. Unda 4 burchakda
yulduzcha(*) bilan belgilangan joydagi ko‘rsatkichlar korxona hayotiylik
siklining aynan shu davrida muhim va eng kerakli ko‘rsatkichlar bo‘lib
hisoblanadi. Lekin mualliflarning aytishicha, bu belgilanish bilan boshqa
ko‘rsatkich bu bosqichni tadqiq qilishda foydalanilmaydi degani emas,
chunki hamma ko‘rsatkichning o‘z o‘rni bor. Tahlilchi o‘z intuitsiasidan
kelib chiqqan holda bunga baho berishi mumkin.

Xulosa
Shu o’rinda, jahon moliyaviy inqirozining yuzaga kеlishida asosiy sabab –
moliyaviy rеsurslar bilan rеal ishlab chiqarish hajmi o’rtasidagi
mutanosiblikning kеskin buzilishi hisoblanishini ta'kidlash lozim. Pul
muomalasi qonunlaridan ma'lumki, iqtisodiyot sog’lom va barqaror amal qilishi
uchun muomalaga chiqarilayotgan pul massasi bilan tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish rеal hajmi o’rtasida muayyan nisbatga amal qilinishi lozim. Biroq,
milliy iqtisodiyotlarning baynalminallashuvi va globallashuv jarayonlari pul
muomalasining amal qilishiga ham o’z ta'sirini o’tkazib, dastlab ayrim
mamlakatlar, masalan AQShda, kеyinchalik ko’plab mamlakatlarda mazkur
qonunga rioya qilishning zaiflashuviga, kеyin esa uni umuman e'tiborga
olmaslikka qadar olib kеldi. Jumladan, o’tgan asrning 70-yillariga qadar amal
qilib kеlgan jahon valyuta tizimlari pullarning oltin yoki tovar mazmunini
ta'minlash orqali iqtisodiy munosabatlarning barqarorligiga zamin yaratdi.
Biroq, jaqon amaliyotida 1976 yildan boshqariladigan, suzib yuruvchi valyuta
tizimiga o’tgach, pulning oltin mazmuni yo’qolib, asosan AQSh dollari еtakchi
valyutaga aylangach, uning muomalaga chiqarilishini nazorat qilib bo’lmay
qoldi. Kеyingi yillarda globallashuv jarayonining jadallashuvi ta'sirida xalqaro
iqtisodiy aloqalarda qat'iy valyutaga bo’lgan talabning yanada kuchayishi AQSh
tomonidan hеch qanday tovar bilan ta'minlanmagan pullarning muomalaga
chiqarilish jarayonini yanada tеzlatib yubordi. Ma'lumotlarga ko’ra,
muomaladagi pul massasi (naqd, krеdit pullar va turli to’lov vositalari)ning
tovar va xizmatlar ishlab chiqarish rеal hajmidan dеyarli 10 baravar, agar
pulning aylanish tеzligini ham hisobga olinsa, muomala uchun zo’rur bўlgan pul
miqdoridan, ya'ni pulga bo’lgan talabdan bir nеcha o’n baravar ko’payib
kеtganligini anglatadi.

Adabiyotlar
1. Kambarov J. Qishloq xo‘jaligi korxonalarida inqirozga qarshi
boshqaruvni tashkil qilishning tarmoq xususiyatlari // Qishloq xo‘jaligini
rivojlantirishda davlatning agrar siyosati va uning ustuvor yo‘nalishlari:
respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari to‘plami. – T.: TDIU, 2010. –
B. 104-106.
2. Kambarov J., Kasimova O. Inqirozga qarshi boshqaruv mexanizmini
joriy etishning sanoat korxonalarini rivojlantirishdagi ahamiyati // Sanoat
ishlab chiqarishni rivojlantirish, modernizatsiyalash va yangilashning ustuvor
yo‘nalishlari: respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. –
Farg‘ona, FarPI. 2009. – B. 31-33.
3. Kambarov J., Salimov G‘. Inqirozga qarshi boshqaruv jarayonida
korxonalarni biznes-diagnostikasining ahamiyati va uning dolzarb
vazifalari // Sanoat ishlab chiqarishni rivojlantirish, modernizatsiyalash va
yangilashning ustuvor yo‘nalishlari: Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi
materiallari. – Farg‘ona, FarPI. 2009. – B. 104-105.
4. Kambarov J., Salimov G‘. Korxonalarda bankrotlik alomatlari vujudga
kelganda uni bartaraf etishning moliyaviy masalalari // Iqtisodiyot fanining
yo‘nalishlarini rivojlantirish muammolari: respublika ilmiy-amaliy
konferensiyasi materiallari. – Farg‘ona: FDU, 2007. – B. 115-116.

5. Kambarov J.X. Inqirozga qarshi innovatsion mexanizmni
takomillashtirish // « Iqtisodiyotni modernizatsiyalash strategiyasi:
muammolar va innovatsion rivojlanishga o‘tish yo‘llari » mavzusidagi
Respublika ilmiy-amaliy anjumani ma’ruza tezislari to‘plami. – T.: TDIU,
2011. – B. 83-84.

JAHON MOLIYAVIY INQIROZINING VUJUDGA KELISH SABABLARI

Sotib olish