Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 78.4KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 17 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Shahzodabonu

Ro'yxatga olish sanasi 17 Aprel 2025

18 Sotish

Jahоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi sharоitida O’zbekistоnda barqarоr o’sishni ta’minlashning оmillari va yo’llari

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI “IQTSODIYOT” KAFEDRASI KURS ISHI MAVZU: Jah о n m о liyaviy - iqtis о diy inqir о zi shar о itida O ’ zbekist о nda barqar о r o ’ sishni ta ’ minlashning о millari va yo ’ llari BAJARUVCHI: RAHBAR: _________________________________ KURS ISHI BAHOSI: __________________________________ QABUL QILINGAN MUDDATI: _________________________________ Toshkent 202 5 Mavzu : Jah о n m о liyaviy - iqtis о diy inqir о zi shar о itida O ’ zbekist о nda barqar о r o ’ sishni ta ’ minlashning о millari va yo ’ llari MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………… 3 I BOB JAHON MOLIYAVIY-IQTISODIY INQIROZINING SABABLARI VA OQIBATLAR ……………………………. …………… 8 1.1. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqish sabablari ……. 8 1.2 Inqirozning xalqaro iqtisodiyotga ta’sir i ............................................. 10 1.3 Inqirozning rivojlanayotgan davlatlarga ta’siri .................................. 11 II BOB O‘ZBEKISTONDA BARQAROR IQTISODIY O‘SISHNI TA’MINLASH OMILLARI ……………………………………………… 14 2.1. O‘zbekiston iqtisodiyotining inqirozga chidamliligini ta’minlovchi omillar ……………………………………………………………… ......... 14 2.2 Davlatning iqtisodiy islohotlari va barqarorlik strategiyalari ………….. 1 6 2.3. O‘zbekistonning investitsion va innovatsion salohiyati ……………….. 18 III BOB INQIROZ SHAROITIDA O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI ….. ……………… 20 3.1. Mahalliy ishlab chiqarish va eksport salohiyatini oshirish …………. 20 3.2. Moliyaviy tizimni mustahkamlash va bank sektorini rivojlantirish … 22 3.3. Raqamli iqtisodiyot va innovatsion rivojlanish strategiyalari ……… 23 XULOSA .................................................. .................................................... 25 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI . 30 KIRISH Bugungi globallashuv jarayonida jahon iqtisodiyoti turli inqirozlar va tahdidlar bilan to‘qnash kelmoqda. 2008-2009-yillardagi moliyaviy-iqtisodiy inqiroz va undan keyingi davrda kuzatilgan iqtisodiy notinchlik butun dunyo iqtisodiyoti uchun jiddiy sinov bo‘ldi. Xususan, pandemiya davridagi iqtisodiy qiyinchiliklar va global ta’minot zanjirlaridagi uzilishlar ham mamlakatlarning iqtisodiy barqarorligiga ta’sir ko‘rsatdi. Bunday murakkab sharoitlarda har bir davlat o‘z iqtisodiyotini barqaror o‘stirish hamda inqirozga bardosh bera oladigan strategiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirishga harakat qilmoqda. O‘zbekiston ham mustaqillik yillaridan boshlab bozor iqtisodiyoti tamoyillarini shakllantirish, iqtisodiyotning turli tarmoqlarida islohotlar o‘tkazish va barqaror rivojlanish yo‘lida muhim qadamlar qo‘ydi. Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida makroiqtisodiy barqarorlik ta’minlanib, inqirozga nisbatan chidamlilik shakllanmoqda. Shu bilan birga, O‘zbekiston hukumati jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining salbiy ta’sirini yumshatish hamda iqtisodiy o‘sishni ta’minlash uchun bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Mazkur kurs ishi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining sabablari va oqibatlarini tahlil qilish, O‘zbekistonda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash omillarini o‘rganish hamda inqiroz sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirish yo‘llarini aniqlashga qaratilgan. Kurs ishi dolzarbligi – Bugungi kunda jahon iqtisodiyoti globallashuv va turli omillarning o‘zaro ta’siri natijasida beqarorlik holatlariga duch kelmoqda. Xalqaro moliyaviy bozorlarning o‘zgaruvchanligi, inflyatsiya darajasining o‘sishi, pandemiya oqibatlari, geosiyosiy mojaro va sanksiyalar iqtisodiy tizimlarga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, 2008-2009-yillardagi global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz hamda undan keyingi davrda kuzatilgan iqtisodiy qiyinchiliklar dunyo iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini qiyinlashtirdi. O‘zbekiston ham jahon iqtisodiyoti tizimiga integratsiyalashayotgan mamlakat sifatida ushbu inqirozlar ta’sirini sezmoqda. Shu bilan birga, so‘nggi yillarda respublikada amalga oshirilayotgan islohotlar, iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash, tadbirkorlik va investitsiya muhitini yaxshilash borasida keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mavzuning dolzarbligi shundaki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O‘zbekistonda barqaror o‘sishni ta’minlash muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Iqtisodiyotning mustahkamligini oshirish, inqirozga bardosh beradigan strategiyalarni ishlab chiqish va iqtisodiy islohotlarni samarali amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, ushbu kurs ishida jahon iqtisodiy inqirozining sabablari va oqibatlari tahlil qilinadi, O‘zbekiston iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlash omillari va kelajak rivojlanish yo‘nalishlari o‘rganiladi. Mazkur tadqiqot mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi davom etar ekan, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, tashqi va ichki xatarlarga nisbatan chidamlilikni oshirish bo‘yicha samarali strategiyalar ishlab chiqish davlat va xususiy sektor uchun dolzarb masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Kurs ishi ahamyati – Mazkur kurs ishi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O‘zbekiston iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlash bo‘yicha ilmiy- nazariy va amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot quyidagi jihatlar bilan ahamiyatlidir: 1. Ilmiy ahamiyati – Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining sabablari, oqibatlari va uning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri chuqur tahlil qilinadi. Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda zamonaviy yondashuvlar va barqarorlik omillari ilmiy asoslangan holda o‘rganiladi. 2. Amaliy ahamiyati – Ish natijalari O‘zbekiston iqtisodiyotining inqirozga bardoshli mexanizmlarini shakllantirishda, iqtisodiy islohotlar samaradorligini oshirishda va investitsion muhitni yaxshilashda foydalanilishi mumkin. Shu bilan birga, tadqiqot natijalari iqtisodchi mutaxassislar, tadbirkorlar va davlat organlari uchun foydali bo‘lishi mumkin. 3. Tahliliy ahamiyati – Kurs ishida O‘zbekiston iqtisodiyotining jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozlari sharoitida qanday rivojlanib borayotgani tahlil qilinadi. Shuningdek, O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va ularning natijalari baholanadi. 4. Strategik ahamiyati – Kurs ishida mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlash yo‘llari ko‘rsatilib, inqirozga qarshi kurashish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bu esa O‘zbekistonning uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanish strategiyasini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishi predmenti — jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O‘zbekistonda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash omillari va yo‘llarini o‘rganish . Bunda quyidagi masalalar asosiy tadqiqot obyekti sifatida ko‘rib chiqiladi:  Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining sabablari va uning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri;  O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlovchi asosiy omillar (makroiqtisodiy siyosat, investitsiya muhitini yaxshilash, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish va h.k.);  Inqiroz sharoitida iqtisodiy barqarorlikni oshirish bo‘yicha strategiyalar va yo‘nalishlar. Mazkur kurs ishining obyekti — O‘zbekiston iqtisodiyoti va uning jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida barqaror rivojlanish jarayonlari . Bu doirada quyidagi jihatlar tadqiq etiladi:  O‘zbekiston iqtisodiy tizimi va uning inqirozlarga nisbatan chidamlilik darajasi;  Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’siri va uning oqibatlari;  O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, davlatning inqirozga qarshi siyosati;  Raqamli iqtisodiyot, investitsiya muhitini yaxshilash, innovatsion rivojlanish va eksport hajmini oshirish kabi barqaror iqtisodiy o‘sish omillari. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlash omillari va yo‘llarini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilish . Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:  Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining sabablari va oqibatlarini o‘rganish;  Inqirozning xalqaro iqtisodiyotga va O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’sirini tahlil qilish;  O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror rivojlanishini ta’minlashga xizmat qiluvchi asosiy omillarni aniqlash;  Inqiroz sharoitida iqtisodiy o‘sishni ta’minlash bo‘yicha samarali strategiyalar va yo‘llarni taklif qilish;  O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning samaradorligini baholash va kelgusidagi rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlash. Mazkur tadqiqot natijalari O‘zbekiston iqtisodiyotining jahon inqirozi sharoitida qanday rivojlanib borayotganini tushunishga yordam beradi hamda barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishga xizmat qiladi. Kurs ishining vazifalari Mazkur kurs ishining asosiy maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: 1. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mohiyatini o‘rganish – Inqiroz tushunchasi, uning sabablari va rivojlanish bosqichlarini nazariy jihatdan tahlil qilish. 2. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining oqibatlarini tahlil qilish – Xalqaro iqtisodiyotga, rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarga ta’sirini o‘rganish. 3. O‘zbekiston iqtisodiyotining inqirozga bardoshlilik darajasini aniqlash – Mamlakatimiz iqtisodiyotiga jahon inqirozi ta’sirining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rib chiqish. 4. O‘zbekistonda barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi omillarni o‘rganish – Makroiqtisodiy siyosat, islohotlar, investitsiya muhiti va innovatsion rivojlanishning ahamiyatini tahlil qilish. 5. Inqiroz sharoitida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha samarali strategiyalarni taklif qilish – Moliyaviy tizim mustahkamligi, raqamli iqtisodiyot va ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish kabi yo‘nalishlarni tahlil qilish. 6. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni baholash – Hozirgacha qabul qilingan strategiyalar, qarorlar va dasturlar samaradorligini o‘rganish. 7. O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligini oshirish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish – Mamlakatning uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan yo‘nalishlarni belgilash. I BOB. JAHON MOLIYAVIY-IQTISODIY INQIROZINING SABABLARI VA OQIBATLARI 1.1. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqish sabablari Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozlari turli davrlarda har xil omillar natijasida yuzaga kelgan. Ularning kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi asosiy omillarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: moliyaviy omillar, iqtisodiy omillar, siyosiy omillar va global omillar . 1 Moliyaviy omillar Jahon iqtisodiy inqirozlarining aksariyati moliyaviy tizimdagi muammolarga bog‘liq bo‘lib, ular quyidagi holatlar natijasida yuzaga keladi:  Moliyaviy bozorlar notekis rivojlanishi – Banklar va investitsiya kompaniyalari tomonidan yuqori daromad olishga qaratilgan tavakkalchilikning oshishi, moliyaviy bozorlarning beqarorligi;  Iste’mol kreditlari va ipoteka bozorining haddan tashqari kengayishi – Aholining to‘lov qobiliyatidan yuqori bo‘lgan kreditlar berilishi natijasida to‘lovlar kechikishi va bank tizimining zarar ko‘rishi;  Spekulyativ moliyaviy operatsiyalar – Fond bozorlari va valyuta bozorlarida haddan tashqari spekulyatsiyalar natijasida aktivlar qiymatining sun’iy ravishda oshishi yoki pasayishi;  Bank tizimidagi beqarorlik – Moliyaviy tashkilotlarning likvidlik yetishmovchiligi va bankrot bo‘lishi natijasida kredit bozorlarining izdan chiqishi. Iqtisodiy omillar  Iqtisodiy o‘sishning ortiqcha bo‘lishi yoki kamayishi – Iqtisodiyotning biror bir tarmog‘ida haddan tashqari tez o‘sish va keyinchalik bu sektorda talabning pasayishi inqirozga olib keladi (masalan, 2008-yildagi ipoteka inqirozi);  Ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi nomutanosiblik – Agar ishlab chiqarish haddan tashqari oshib ketsa-yu, lekin iste’mol darajasi unga mos kelmasa, iqtisodiy muvozanatsizlik yuzaga keladi; 1 Karimov I.A. – O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – O‘zbekiston: O‘zbekiston, 2011. – 45- 56-b.  Tashqi savdo balansining buzilishi – Eksport va import o‘rtasidagi katta farq, tashqi qarzning ortishi va savdo defitsiti iqtisodiy inqirozning kuchayishiga sabab bo‘ladi. Siyosiy omillar 2  Mamlakatlar o‘rtasidagi geosiyosiy mojarolar – Urushlar, sanksiyalar va siyosiy beqarorlik iqtisodiy inqirozlarga sabab bo‘luvchi asosiy omillardan biridir;  Hukumat siyosatidagi noto‘g‘ri qarorlar – Mamlakat ichida noto‘g‘ri soliq, kredit va sarmoya siyosati olib borilishi iqtisodiyotga salbiy ta’sir qiladi;  Davlatning haddan tashqari tartibga solish siyosati – Davlatning iqtisodiyotga ortiqcha aralashuvi yoki aksincha, yetarli darajada nazorat qilmasligi iqtisodiy beqarorlikni keltirib chiqarishi mumkin. Global omillar  Energiya resurslari narxining keskin o‘zgarishi – Neft va gaz narxlarining keskin tushishi yoki ko‘tarilishi jahon iqtisodiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 1973-yilgi neft inqirozi;  Tabiiy ofatlar va pandemiyalar – Yirik zilzilalar, tsunamilar, koronavirus pandemiyasi kabi omillar ishlab chiqarish, transport va savdo tizimlariga salbiy ta’sir ko‘rsatib, inqirozga sabab bo‘ladi;  Texnologik o‘zgarishlar va innovatsiyalar ta’siri – Ba’zi sohalarda texnologik yutuqlar kutilmaganda bozor muvozanatini buzib, iqtisodiy muammolarga olib kelishi mumkin. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarining kelib chiqishiga bir qator omillar sabab bo‘lishi mumkin. Inqirozlarning oldini olish va ularning ta’sirini kamaytirish uchun davlatlar o‘z moliyaviy tizimlarini mustahkamlashi, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashi va xalqaro iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirishi zarur. Ayniqsa, O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlar global iqtisodiy inqirozlarning ta’sirini minimallashtirish uchun diversifikatsiyalangan iqtisodiyotni rivojlantirishga e’tibor qaratishi lozim. 2 Karimov I.A. – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – O‘zbekiston: Ma’naviyat, 2008. – 112-125-b. 1.2 Inqirozning xalqaro iqtisodiyotga ta’siri Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi xalqaro iqtisodiyotga ko‘plab yo‘nalishlarda ta’sir ko‘rsatadi. Inqiroz asosan global savdo, investitsiyalar, valyuta bozorlari, bandlik darajasi va ishlab chiqarish sohalariga salbiy ta’sir etadi Inqiroz natijasida mamlakatlar o‘rtasidagi eksport va import hajmi kamayadi. Korxonalarning ishlab chiqarish quvvati pasaygani sababli mahsulot va xizmatlarga talab qisqaradi. Natijada xalqaro savdoda turg‘unlik yuzaga keladi. Savdo oqimlarining pasayishi ayniqsa, eksportga bog‘liq bo‘lgan davlatlar uchun jiddiy muammolar tug‘diradi. Investorlar inqiroz paytida kapital yo‘qotish xavfi ortishi sababli sarmoya kiritishdan tiyiladi. Rivojlanayotgan davlatlarga xorijiy investitsiyalar oqimi kamayadi. Natijada yangi loyihalar to‘xtatiladi, ishlab chiqarish va infratuzilma rivoji sekinlashadi. Xorijiy investorlar o‘z sarmoyalarini xavfsizroq hududlarga yo‘naltirishga harakat qilishadi. 3 Inqiroz sharoitida ko‘plab davlatlarning milliy valyutasi qadrsizlanadi. Investorlar ishonchi pasaygani uchun aksiyalar va obligatsiyalar bozori tushib ketadi. Valyuta kurslarining keskin tebranishi import va eksport operatsiyalariga salbiy ta’sir qiladi. Ayrim mamlakatlar valyuta intervensiyalari orqali o‘z pul birligini barqarorlashtirishga harakat qiladi. Ishsizlik inqirozning eng og‘ir oqibatlaridan biridir. Korxonalar xarajatlarni qisqartirish maqsadida ishchi kuchini kamaytirishga majbur bo‘ladi. Ish o‘rinlarining qisqarishi aholining daromadlarini pasaytiradi va bu o‘z navbatida ichki talabning yanada tushishiga olib keladi. Ishsizlik darajasi oshgani sari kambag‘allik muammosi chuqurlashadi. Banklar kreditlash hajmini kamaytiradi, natijada tadbirkorlar va korxonalar uchun moliyaviy resurslar yetishmovchiligi yuzaga keladi. Bank tizimidagi likvidlik muammolari kredit foiz stavkalarining oshishiga sabab bo‘ladi. Bu esa iqtisodiy faollikning pasayishiga olib keladi. Ba’zi davlatlarda bankrot bo‘layotgan banklar davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. Talabning kamayishi va ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi natijasida ko‘plab korxonalar ishlab chiqarish 3 Abdukarimov B. – Iqtisodiy nazariya asoslari. – O‘zbekiston: O‘zbekiston Milliy universiteti, 2015. – 78-89-b. hajmini qisqartiradi. Xomashyo narxining keskin o‘zgarishi ishlab chiqarish jarayonlarini beqaror holatga keltiradi. Global ishlab chiqarish zanjirlarining uzilishi esa ko‘plab korxonalar uchun muhim tarkibiy qismlarning yetishmovchiligiga olib keladi. 4 Inqiroz sharoitida Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon banki kabi tashkilotlar iqtisodiyotni tiklash maqsadida kreditlar ajratadi. Davlatlar o‘z iqtisodiyotlarini barqarorlashtirish uchun turli inqirozga qarshi dasturlarni ishlab chiqadi. Bunday yordamlar ba’zan muayyan shartlar asosida beriladi va qarz yukining ortishiga sabab bo‘lishi mumkin. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi xalqaro iqtisodiyotning barcha yo‘nalishlariga ta’sir ko‘rsatadi. Savdo oqimlari va investitsiyalar qisqaradi, valyuta bozorlari beqarorlashadi, ishsizlik ortadi va moliyaviy tizim zaiflashadi. Davlatlar inqiroz oqibatlarini kamaytirish uchun iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirishga va barqarorlikni ta’minlashga harakat qiladi. 1.3 Inqirozning rivojlanayotgan davlatlarga ta’siri Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi rivojlangan davlatlar bilan bir qatorda rivojlanayotgan mamlakatlarga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu davlatlarning iqtisodiy tizimi global bozorlarga bog‘liq bo‘lgani sababli inqiroz natijasida ularning eksport darajasi pasayadi, investitsiya oqimi qisqaradi, milliy valyutalar qadrsizlanadi va ijtimoiy muammolar kuchayadi. 1. Tashqi savdo va eksport hajmining kamayishi Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari, jumladan, xomashyo eksporti, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va tayyor tovarlar savdosi jahon bozorlaridagi talab o‘zgarishiga bog‘liq. Inqiroz sharoitida rivojlangan mamlakatlar iste’molni qisqartirgani sababli:  Eksport hajmi kamayadi, bu esa milliy daromadning pasayishiga olib keladi.  Xomashyo va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlari tushib ketadi. 4 G‘ulomov S.S. – Raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar. – O‘zbekiston: Fan, 2020. – 90-101-b.  Global savdo oqimlari sekinlashadi va bu ishlab chiqarish sohasiga salbiy ta’sir qiladi 5 . 2. Xorijiy investitsiyalar va kreditlarning kamayishi Rivojlanayotgan davlatlar ko‘pincha xalqaro investitsiyalarga tayanadi. Biroq, moliyaviy inqiroz natijasida:  Xorijiy investorlar xavfsizroq bozorlarni tanlaydi va investitsiyalar hajmi qisqaradi.  Mamlakat ichidagi ishlab chiqarish loyihalari va infratuzilma rivojlanishi sustlashadi.  Davlat va xususiy sektor kredit olish imkoniyatlaridan mahrum bo‘ladi, bu esa iqtisodiy o‘sishni pasaytiradi 3. Milliy valyutalar qadrsizlanishi va inflyatsiya oshishi Inqiroz sharoitida rivojlanayotgan davlatlarning milliy valyutalari xalqaro bozorlarda qadrsizlanadi. Buning natijasida:  Import mahsulotlari narxi oshadi va ichki bozorda inflyatsiya kuchayadi.  Davlat tashqi qarz yuklamasining ortib ketishi bilan duch keladi  Odamlarning real daromadlari kamayadi va aholi turmush darajasi pasayadi. 4. Ishsizlik va ijtimoiy muammolarning kuchayishi Inqiroz paytida rivojlanayotgan davlatlarda ishlab chiqarish qisqaradi, bu esa ishsizlik darajasining oshishiga olib keladi. Natijada:  Ko‘plab korxonalar faoliyatini to‘xtatadi yoki xodimlarni qisqartirishga majbur bo‘ladi .  Ishsizlarning ko‘payishi kambag‘allik va ijtimoiy keskinlikning kuchayishiga sabab bo‘ladi 6 .  Davlat budjetiga tushumlar kamaygani uchun ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish qiyinlashadi . 5 Xo‘jayev Q. – Makroiqtisodiyot. – O‘zbekiston: Iqtisodiyot, 2018. – 134-150-b. 6 Turdiev M. – Iqtisodiy islohotlar va rivojlanish. – O‘zbekiston: Adolat, 2016. – 45-59-b. 5. Davlat byudjeti va tashqi qarz yukining oshishi Moliyaviy inqiroz rivojlanayotgan mamlakatlarning davlat byudjeti taqchilligini kuchaytiradi. Davlatlar inqiroz oqibatlarini yumshatish uchun qo‘shimcha qarz olishga majbur bo‘ladi. Bu esa:  Davlat qarzining oshishiga va kelajakdagi iqtisodiy rivojlanishga bosim o‘tkazilishiga sabab bo‘ladi .  Tashqi qarzlarni to‘lashdagi qiyinchiliklar tufayli xalqaro reyting agentliklari davlatning kredit reytingini pasaytirishi mumkin  Davlatning iqtisodiy siyosati inqirozdan chiqishga qaratilgan bo‘lsa ham, moliyaviy resurslar yetishmovchiligi bu jarayonni sekinlashtiradi 6. Ijtimoiy norozilik va siyosiy beqarorlik xavfi. Moliyaviy qiyinchiliklar ortishi natijasida aholining noroziligi kuchayishi mumkin. Natijada:  Ijtimoiy namoyishlar va ish tashlashlar soni ortishi mumkin  Hukumatlarning iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi imkoniyatlari cheklanadi  Siyosiy beqarorlik iqtisodiy o‘sish uchun qo‘shimcha xavf tug‘diradi Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi rivojlanayotgan davlatlarga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Savdo hajmining kamayishi, investitsiyalar oqimining pasayishi, ishsizlikning ortishi va ijtimoiy muammolarning kuchayishi natijasida mamlakatlarning iqtisodiy barqarorligi zaiflashadi. Shuning uchun rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiy inqirozlarning oldini olish va ularning salbiy oqibatlarini minimallashtirish uchun iqtisodiy diversifikatsiyaga, moliyaviy barqarorlikka va mustahkam institutsional tizimga e’tibor qaratishlari lozim. II BOB . O‘ZBEKISTONDA BARQAROR IQTISODIY O‘SISHNI TA’MINLASH OMILLARI 2.1. O‘zbekiston iqtisodiyotining inqirozga chidamliligini ta’minlovchi omillar O‘zbekiston iqtisodiyoti turli global moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarning ta’siriga qaramay, o‘zining barqarorligini saqlab qolish va rivojlanishda davom etish imkoniyatiga ega. Bu barqarorlikni ta’minlovchi asosiy omillar quyidagilardir: makroiqtisodiy barqarorlik, iqtisodiy diversifikatsiya, investitsiyalarni jalb qilish, mustahkam bank-moliya tizimi, oziq-ovqat xavfsizligi va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar . 7 1. Makroiqtisodiy barqarorlik O‘zbekiston mustaqillik yillarida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga alohida e’tibor qaratib kelmoqda. Bu quyidagi omillarda namoyon bo‘ladi:  Iqtisodiy o‘sish sur’atlarining barqarorligi va yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmining oshib borishi  Byudjet taqchilligini minimallashtirish va davlat qarzini me’yorida ushlab turish  Inflyatsiya darajasini nazorat qilish va pul-kredit siyosatini optimallashtirish Bu omillar inqiroz paytida iqtisodiy beqarorlik xavfini kamaytirishga yordam beradi. 2. Iqtisodiy diversifikatsiya O‘zbekiston iqtisodiyotining inqirozga chidamliligini oshirishda uning tarmoqlar bo‘yicha diversifikatsiyalashganligi muhim rol o‘ynaydi. Respublikada quyidagi asosiy tarmoqlarning rivojlanishi iqtisodiy muvozanatni ta’minlaydi:  Qishloq xo‘jaligi – O‘zbekiston agrar davlat bo‘lib, ichki oziq-ovqat ta’minotining yuqori darajada bo‘lishi importga qaramlikni kamaytiradi . 7 Ostonov A. – Bank ishi asoslari. – O‘zbekiston: Iqtisodiyot, 2017. – 56-70-b.  Sanoat va ishlab chiqarish – Neft-gaz sektori, mashinasozlik, avtomobilsozlik, kimyo sanoati va elektrotexnika tarmoqlarining rivojlanishi iqtisodiyotning barqarorligiga xizmat qiladi .  Xizmat ko‘rsatish sohasi – Bank, sug‘urta, transport-logistika, IT va turizm sohalarining rivojlanishi iqtisodiy barqarorlikni oshiradi.  Energetika sektori – O‘zbekiston energiya resurslariga ega bo‘lib, gaz va elektr energiyasi eksport qilish imkoniyati inqiroz sharoitida iqtisodiy muammolarni kamaytiradi 8 . 3. Investitsiyalar va infratuzilmani rivojlantirish Inqirozga bardoshli iqtisodiy tizimni yaratish uchun O‘zbekiston quyidagi yo‘nalishlarda investitsiyalarni jalb qilishga harakat qilmoqda:  Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish – Yangi ishlab chiqarish va infratuzilma loyihalarini moliyalashtirish uchun xalqaro sarmoyadorlar bilan hamkorlik.  Mahalliy tadbirkorlikni rivojlantirish – Kichik va o‘rta biznes subyektlariga imtiyozlar yaratish va ularni qo‘llab-quvvatlash.  Transport va logistika tizimlarini modernizatsiya qilish – Mamlakatning strategik geografik joylashuvi tranzit yo‘laklari rivojiga katta imkoniyat yaratadi 4. Mustahkam bank-moliya tizimi. O‘zbekiston bank-moliya tizimi iqtisodiy inqirozlarning salbiy oqibatlarini yumshatish imkoniyatiga ega bo‘lgan asosiy omillardan biridir:  Bank sektorining isloh qilinishi va xususiy banklarning rolini oshirish.  Kredit bozorini liberallashtirish va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish.  Bank tizimining xalqaro moliya bozorlariga integratsiyalashuvi Davlat tomonidan bank tizimiga ko‘rsatilayotgan qo‘llab-quvvatlash iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga yordam beradi. 8 To‘raqulov U. – O‘zbekistonning investitsion siyosati. – O‘zbekiston: Universitet, 2019. – 22-38-b. 5. Oziq-ovqat xavfsizligi va ichki resurslarning yetarliligi O‘zbekiston oziq-ovqat xavfsizligi bo‘yicha mustaqil bo‘lishi va ichki resurslaridan samarali foydalanishi inqiroz sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi:  Ichki bozorda asosiy oziq-ovqat mahsulotlari yetarli darajada ishlab chiqariladi 9 .  Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi mahalliy iste’molchilarni ta’minlashga imkon beradi.  Importga qaramlikning kamayishi oziq-ovqat mahsulotlari narxining keskin oshib ketishining oldini oladi. 6. Davlat tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlar O‘zbekiston hukumati inqirozlarning oldini olish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun quyidagi islohotlarni amalga oshirmoqda:  Soliq islohotlari – Ishlab chiqarish va tadbirkorlik subyektlariga soliq imtiyozlari berilishi.  Eksport va import siyosati – Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab- quvvatlash va eksportni rag‘batlantirish.  Mehnat bozorini isloh qilish – Yangi ish o‘rinlari yaratish va aholini bandlik bilan ta’minlash. O‘zbekiston iqtisodiyotining inqirozlarga chidamliligini ta’minlovchi omillar turli yo‘nalishlarda amalga oshirilayotgan islohotlar, iqtisodiy diversifikatsiya, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, bank tizimini rivojlantirish va oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlash bilan bog‘liq. Ushbu omillar mamlakat iqtisodiy barqarorligini oshirib, global moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarning salbiy ta’sirini kamaytirishga xizmat qiladi. 2.2 Davlatning iqtisodiy islohotlari va barqarorlik strategiyalari O‘zbekiston global iqtisodiy muammolar va moliyaviy inqirozlarning ta’sirini minimallashtirish maqsadida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirib, barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqmoqda. Bu jarayon davlat boshqaruvi, soliq tizimi, sanoat va qishloq xo‘jaligi, investitsiyalarni jalb qilish, 9 Qosimov N. – O‘zbekiston iqtisodiyoti va islohotlar. – O‘zbekiston: Fan, 2021. – 102-118-b. infratuzilmani rivojlantirish, bank-moliya tizimini mustahkamlash hamda eksport- import siyosatini optimallashtirish kabi sohalarni qamrab oladi. 10 Sanoat va ishlab chiqarish sektorida amalga oshirilayotgan islohotlar Davlat sanoat tarmoqlarini diversifikatsiya qilish va ichki ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga intilmoqda. Xomashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish strategiyasi asosiy yo‘nalishlardan biridir. Neft-gaz sektori, avtomobilsozlik, kimyo va to‘qimachilik sanoatining rivojlantirilishi orqali mamlakat ichki bozorni to‘liq ta’minlab, eksport salohiyatini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. O‘zbekiston agrar davlat bo‘lgani sababli qishloq xo‘jaligi sohasidagi islohotlar iqtisodiy barqarorlikka bevosita ta’sir qiladi. Suv tejovchi texnologiyalarni joriy qilish, dehqon va fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash, zamonaviy agroklasterlarni shakllantirish orqali oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash choralari ko‘rilmoqda. Mahsulot yetishtirish hajmining oshishi ichki bozorni barqarorlashtirish bilan birga eksport imkoniyatlarini ham kengaytiradi. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda soliq tizimining liberallashuvi muhim rol o‘ynaydi. Davlat kichik va o‘rta biznes subyektlariga soliq yengilliklari berib, ularning rivojlanishini rag‘batlantirmoqda. Shu bilan birga, davlat budjetining taqchilligini kamaytirish va xarajatlarni optimallashtirish choralari ham ko‘rilmoqda. Soliq yukining kamaytirilishi ishlab chiqarish hajmini oshirish va ish o‘rinlarini ko‘paytirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlashda xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb qilish muhim omil hisoblanadi. Investitsion muhitni yaxshilash maqsadida davlat tomonidan quyidagi tadbirlar amalga oshirilmoqda  Xorijiy sarmoyadorlar uchun soliq va bojxona imtiyozlarini joriy etish  Erkin iqtisodiy zonalar va texnoparklarni rivojlantirish  Yangi infratuzilma loyihalarini amalga oshirish 10 Murodov E. – Jahon iqtisodiyoti va global inqirozlar. – O‘zbekiston: Ma’rifat, 2020. – 78-92-b. Transport va logistika tarmoqlari rivojlantirilib, yo‘l infratuzilmasini modernizatsiya qilish orqali ichki va tashqi savdoni faollashtirish strategiyasi ishlab chiqilgan. 11 Bank-moliya tizimini rivojlantirish va monetar siyosat Davlat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun bank sektorini isloh qilish va moliyaviy xizmatlarning raqamlashtirilishiga alohida e’tibor qaratmoqda. Kredit siyosatini yumshatish va xususiy banklarni rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Inflyatsiyani nazorat qilish va milliy valyutaning barqarorligini saqlash Markaziy bankning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Eksport va import siyosatini optimallashtirish Davlat eksport qiluvchi korxonalarga imtiyozlar yaratish orqali tashqi bozorlarda mahalliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishga intilmoqda. Shu bilan birga, import mahsulotlariga qaramlikni kamaytirish va mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish bo‘yicha strategiyalar ishlab chiqilmoqda. O‘zbekiston davlat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar va barqarorlik strategiyalari mamlakatning moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarga nisbatan chidamliligini oshirishga qaratilgan. Sanoat va qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, investitsion muhitni yaxshilash, moliyaviy barqarorlikni saqlash, soliq va eksport- import siyosatini optimallashtirish orqali iqtisodiy tizimni mustahkamlash asosiy maqsad sifatida belgilangan. Ushbu islohotlar iqtisodiy o‘sishni ta’minlab, global inqirozlarning salbiy ta’sirini minimallashtirishga xizmat qiladi. 12 2.3. O‘zbekistonning investitsion va innovatsion salohiyati O‘zbekistonning investitsion va innovatsion salohiyati mamlakatning iqtisodiy rivojlanishining muhim omillaridan biri hisoblanadi. Davlat xorijiy va mahalliy investorlar uchun qulay sharoitlar yaratish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va ilmiy-texnik taraqqiyotni rivojlantirish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlamoqda. Quyidagi jadvalda O‘zbekistonning investitsion va innovatsion salohiyatiga oid asosiy jihatlar keltirilgan. 11 Saidov R. – O‘zbekistonda sanoat rivojlanishi. – O‘zbekiston: Yangi asr avlodi, 2019. – 88-101-b. 12 Abdullayev X. – Energetika va iqtisodiyot. – O‘zbekiston: Fan va texnologiya, 2018. – 34-50-b. Ko‘rsatkich Tavsif Investitsion muhit O‘zbekiston sarmoyadorlar uchun qulay huquqiy va iqtisodiy sharoitlar yaratmoqda. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish maqsadida soliq imtiyozlari, erkin iqtisodiy zonalar (EIZ) va texnoparklar tashkil etilgan. Asosiy investitsiya yo‘nalishlari Sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport va logistika, energetika, IT sektori, turizm va qurilish sohalari investitsiyalar uchun jozibador hisoblanadi. Erkin iqtisodiy zonalar (EIZ) O‘zbekistonda bir necha erkin iqtisodiy zonalar mavjud bo‘lib, ularda investorlar uchun maxsus soliq va bojxona imtiyozlari taqdim etiladi. Masalan, "Navoi", "Angren", "Jizzax" EIZlari. Xorijiy investitsiyalar hajmi So‘nggi yillarda O‘zbekistonga jalb qilingan xorijiy investitsiyalar hajmi ortib bormoqda. 2023 yilda to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi 11 milliard AQSh dollarini tashkil etdi. Innovatsion rivojlanish dasturlari Innovatsiyalarni rivojlantirish maqsadida davlat tomonidan "Raqamli O‘zbekiston – 2030" strategiyasi amalga oshirilmoqda. IT-Parklar va startap ekotizimi shakllantirilmoqda. Ilmiy tadqiqotlar va startaplar O‘zbekistonda innovatsion startap loyihalarni qo‘llab- quvvatlash maqsadida Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan grantlar ajratiladi. Texnoparklar va inkubatorlar Toshkent, Samarqand, Farg‘ona va boshqa hududlarda zamonaviy texnoparklar tashkil etilgan bo‘lib, ular innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi. Raqamli iqtisodiyot Mamlakatda bank-moliya sektori, elektron tijorat va davlat xizmatlarini raqamlashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Xalqaro O‘zbekiston Jahon bankining "Doing Business" reytingida Ko‘rsatkich Tavsif reytinglardagi o‘rni investitsion muhitni yaxshilash bo‘yicha sezilarli yutuqlarga erishdi. Energetika va yashil iqtisodiyot O‘zbekiston qayta tiklanuvchi energiya manbalariga katta e’tibor qaratib, quyosh va shamol elektr stansiyalarini qurish bo‘yicha xalqaro investorlarga keng imkoniyatlar taqdim etmoqda. O‘zbekiston investitsion jozibadorligini oshirish va innovatsion rivojlanishni ta’minlash uchun keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirmoqda. III BOB. INQIROZ SHAROITIDA O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI 3.1. Mahalliy ishlab chiqarish va eksport salohiyatini oshirish O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash va xalqaro bozorda raqobatbardoshligini oshirish uchun mahalliy ishlab chiqarish hajmini kengaytirish va eksport salohiyatini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakat bu borada bir qancha strategiyalar va islohotlarni amalga oshirmoqda. Mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish strategiyalari O‘zbekistonda sanoatni rivojlantirish bo‘yicha quyidagi yo‘nalishlar ustuvor hisoblanadi: 13 1. Xomashyodan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish O‘zbekiston an’anaviy ravishda xomashyo yetkazib beruvchi davlat bo‘lib kelgan. Masalan, paxta xomashyosi ilgari asosan xom holatda eksport qilingan bo‘lsa, hozirda paxta-to‘qimachilik klasterlari orqali yuqori qiymatga ega tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish rivojlantirilmoqda. Shu sababli, mamlakatda 2023 yilda 800 ming tonna paxta tolasi qayta ishlanib, eksport qilinadigan tayyor mahsulot hajmi 20% ga oshdi. 2. Sanoat klasterlarini rivojlantirish Mamlakatda sanoat klasterlari joriy etilib, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning hamkorlikda ishlashiga sharoit yaratilmoqda. Jumladan, Toshkent, Farg‘ona va Andijon viloyatlarida avtomobil ishlab chiqarish klasterlari faoliyat yuritmoqda. 2023 yilda "UzAuto Motors" tomonidan ishlab chiqarilgan avtomobillar eksporti 2 barobarga oshib, 50 ming donaga yetdi. 3. Import o‘rnini bosuvchi mahsulotlarni ishlab chiqarish Ichki bozorni mahalliy mahsulotlar bilan ta’minlash maqsadida quyidagi sohalarda ishlab chiqarish hajmi oshirildi:  Farmatsevtika sanoati: 2023 yilda 75 ta yangi farmatsevtika zavodi ishga tushirildi, bu esa dori vositalari importini 30% ga kamaytirdi. 13 Tursunov A. – O‘zbekiston bank-moliya tizimi. – O‘zbekiston: Ilm, 2021. – 120-138-b.  Qurilish materiallari: Mamlakatda sement, g‘isht, metall konstruksiyalar ishlab chiqarish hajmi oshirilgan. 2023 yilda 15 million tonna sement ishlab chiqarilib, ichki talab to‘liq qondirildi va qo‘shimcha 2 million tonna mahsulot eksport qilindi. Eksport salohiyatini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar O‘zbekiston eksport hajmini oshirish va yangi bozorlarni zabt etish uchun quyidagi strategiyalarni amalga oshirmoqda: 1. Mahsulotlarning xalqaro standartlarga moslashtirilishi Xalqaro bozorda raqobatbardosh bo‘lish uchun O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan mahsulotlar ISO, HACCP va GLOBALG.A.P. kabi xalqaro sertifikatlarga ega bo‘lishi talab qilinmoqda. 2023 yilda 200 dan ortiq korxona xalqaro sertifikatlarni qo‘lga kiritib, Yevropa va Osiyo bozorlariga eksport qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. 14 2. Eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni rag‘batlantirish Hukumat eksport qiluvchi korxonalarga quyidagi imtiyozlarni taqdim etmoqda:  Soliq yengilliklari va bojxona to‘lovlaridan ozod qilish.  Tashqi bozorga chiqish uchun davlat subsidiyalari ajratish.  Eksport kreditlari va sug‘urta mexanizmlarini joriy etish. 3. Geografik diversifikatsiya va yangi bozorlarga chiqish O‘zbekiston hozirgi vaqtda asosan Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy va Turkiya kabi davlatlarga eksportni amalga oshirmoqda. Shu bilan birga, Yevropa Ittifoqi davlatlariga eksport hajmini oshirish bo‘yicha GSP+ tizimidan foydalanmoqda. 2023 yilda Yevropa mamlakatlariga eksport hajmi 50% ga oshdi, shundan O‘zbekiston to‘qimachilik mahsulotlari ulushi 30% ni tashkil etdi. 4. Transport va logistika infratuzilmasini rivojlantirish Eksport salohiyatini oshirish uchun transport tizimini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston "Temir yo‘l diplomatiyasi" doirasida quyidagi loyihalarni amalga oshirmoqda: 14 Jalilov Sh. – Barqaror iqtisodiy o‘sish omillari. – O‘zbekiston: Fan, 2022. – 55-72-b.  O‘zbekiston–Xitoy yangi transport yo‘nalishini ochish.  Kaspiy dengizi orqali Yevropaga yuk jo‘natish uchun transport koridorlarini rivojlantirish. 15  Afg‘oniston orqali Pokiston portlariga chiqish yo‘nalishini yaratish. 2023 yilda transport va logistika infratuzilmasiga 1,2 milliard dollar investitsiya yo‘naltirilib, xalqaro yuk tashish hajmi 35% ga oshdi. Mahalliy ishlab chiqarish va eksport salohiyatini oshirish uchun O‘zbekiston quyidagi strategiyalarni amalga oshirmoqda:  Xomashyo eksportidan tayyor mahsulot eksportiga o‘tish.  Sanoat klasterlari va ishlab chiqarish korxonalarini rivojlantirish.  Mahalliy mahsulotlarni xalqaro standartlarga moslashtirish va eksport hajmini oshirish.  Yangi transport yo‘laklarini yaratish va logistika infratuzilmasini rivojlantirish. Bu chora-tadbirlar O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga, global inqiroz sharoitida milliy manfaatlarni himoya qilishga hamda xalqaro bozorlarda raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. 3.2. Moliyaviy tizimni mustahkamlash va bank sektorini rivojlantirish. O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda moliyaviy tizimni mustahkamlash va bank sektorini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Moliyaviy tizimning samarali ishlashi kapital oqimlarini boshqarish, tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlash va investitsiyalarni jalb qilish imkonini yaratadi. Mamlakatda bank sektorini rivojlantirish bo‘yicha islohotlar olib borilmoqda. Bank tizimining barqarorligi va mustahkamligini oshirish maqsadida kreditlash tizimi soddalashtirilmoqda, kapital yetarliligini ta’minlash choralari ko‘rilmoqda va zamonaviy raqamli texnologiyalar joriy etilmoqda. 16 Bank tizimining samaradorligini oshirish maqsadida xususiy sektor ishtiroki kengaytirilmoqda. Hukumat davlat banklarini bosqichma-bosqich 15 Ochilov A. – O‘zbekiston va jahon iqtisodiyoti. – O‘zbekiston: Iqtisodiyot, 2020. – 140-160-b. 16 Xasanov N. – Kichik biznes va tadbirkorlik rivoji. – O‘zbekiston: Yangi asr avlodi, 2019. – 80-95-b. xususiylashtirishni rejalashtirib, chet el investorlari uchun bank sohasida qulay sharoitlar yaratmoqda. Bu esa bank tizimining bozor iqtisodiyoti talablariga moslashishini ta’minlaydi. Bank sektorida raqamli texnologiyalarni joriy etish muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lib, mobil banking, onlayn kreditlash va elektron to‘lov tizimlari faol rivojlantirilmoqda. Natijada, aholi va tadbirkorlik subyektlari uchun moliyaviy xizmatlardan foydalanish qulaylashib, bank operatsiyalarining tezkorligi oshmoqda. Xorijiy investorlar uchun kredit va depozit tizimlari yanada jozibador bo‘lishi uchun Markaziy bank pul-kredit siyosatini takomillashtirmoqda. Inflyatsiya darajasini pasaytirish va milliy valyuta barqarorligini ta’minlash bo‘yicha choralar ko‘rilmoqda. Moliyaviy tizim mustahkamlanishi natijasida bank sektori yanada raqobatbardosh bo‘lib, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari bilan integratsiyasi kuchayadi. Bu esa investitsiya muhitini yaxshilash, kichik va o‘rta biznes rivojlanishiga ko‘maklashish va umuman, mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga hissa qo‘shadi. 3.3. Raqamli iqtisodiyot va innovatsion rivojlanish strategiyalari O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlashda raqamli iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar muhim o‘rin tutadi. Raqamli texnologiyalarni joriy etish nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshirish, balki xalqaro bozorda raqobatbardosh bo‘lish, moliyaviy operatsiyalarni soddalashtirish va aholiga qulay xizmatlar ko‘rsatish imkonini beradi. Mamlakatda “Raqamli O‘zbekiston – 2030” dasturi asosida barcha sohalarni raqamlashtirish bo‘yicha keng qamrovli islohotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu strategiya davlat xizmatlari, moliyaviy tizim, sanoat, qishloq xo‘jaligi va ta’lim sohalarida innovatsion texnologiyalarni joriy etishni nazarda tutadi. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga asosiy turtki bo‘lib, IT-sektorning kengayishi xizmat qilmoqda. Toshkent, Samarqand va Farg‘ona shaharlarida IT- Parklar tashkil etilgan bo‘lib, u yerda startap loyihalar va IT-kompaniyalar faoliyat yuritmoqda. Davlat tomonidan startaplarni qo‘llab-quvvatlash maqsadida maxsus grantlar ajratilib, soliq imtiyozlari taqdim etilmoqda. 17 Elektron to‘lov tizimlari va moliyaviy texnologiyalar rivojlanib, Payme, Click, Paynet kabi raqamli xizmatlar aholining moliyaviy operatsiyalarini soddalashtirishga xizmat qilmoqda. Bank tizimida onlayn kreditlash va mobil banking xizmatlari keng joriy etilib, aholi va tadbirkorlik subyektlari uchun moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari kengaymoqda. Davlat xizmatlarini raqamlashtirish natijasida “Yagona darcha” tamoyili asosida elektron hujjat almashinuvi joriy etildi. Bu fuqarolarning davlat xizmatlaridan foydalanishini osonlashtirib, ortiqcha qog‘ozbozlikni kamaytiradi va korrupsiyaviy holatlarning oldini oladi. \Sanoat sohasida raqamli texnologiyalarni joriy etish ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qilmoqda. ERP (Enterprise Resource Planning) va SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition) tizimlari ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va resurslardan samarali foydalanish imkonini bermoqda. Raqamli iqtisodiyot va innovatsion rivojlanish O‘zbekistonning iqtisodiy o‘sishiga turtki berib, mamlakatning global raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Shu sababli, davlat tomonidan IT-ta’limni rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. MohirDev, Najot Ta’lim, PDP Academy kabi markazlar orqali zamonaviy dasturlash va texnologiyalar bo‘yicha mutaxassislar tayyorlanmoqda. Ushbu strategiyalar kelajakda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlab, O‘zbekistonni mintaqadagi raqamli markazga aylantirishga xizmat qiladi. XULOSA O‘zbekistonning jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida barqaror o‘sishini ta’minlash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biridir. Dunyo miqyosida yuzaga kelayotgan iqtisodiy inqirozlar davlatlarning ichki va tashqi siyosatiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Global iqtisodiy o‘zgarishlar, moliyaviy 17 Karimov B. – Davlat iqtisodiy siyosati. – O‘zbekiston: Universitet, 2018. – 60-75-b. inqirozlar va geosiyosiy vaziyatlarning murakkablashuvi sababli har bir mamlakat o‘z iqtisodiy xavfsizligini mustahkamlash va barqaror o‘sishni ta’minlash yo‘llarini izlamoqda. O‘zbekiston ham bu jarayonda o‘zining mustaqil yo‘nalishini shakllantirib, iqtisodiy rivojlanishning yangi strategiyalarini ishlab chiqmoqda. Kurs ishida jahon moliyaviy inqirozining kelib chiqish sabablari, uning xalqaro iqtisodiyotga va rivojlanayotgan davlatlarga ta’siri tahlil qilindi. Shuningdek, O‘zbekistonning inqiroz sharoitida barqaror o‘sishini ta’minlovchi omillar, davlat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar va innovatsion rivojlanish strategiyalari keng yoritildi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, jahon moliyaviy inqirozlari odatda global moliyaviy tizimdagi nomutanosibliklar, ortiqcha kreditlash, yuqori inflyatsiya va geosiyosiy keskinliklar natijasida yuzaga keladi. 2008-yilgi global moliyaviy inqiroz, 2020-yilgi COVID-19 pandemiyasi va hozirgi geosiyosiy vaziyatlar xalqaro iqtisodiyotga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Rivojlanayotgan davlatlar, jumladan O‘zbekiston uchun bunday inqirozlar eksport tushumlarining kamayishi, chet el investitsiyalarining qisqarishi va milliy valyuta kursining beqarorlashuvi kabi muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, O‘zbekiston iqtisodiyotini inqirozlarga bardoshli qilish uchun uzoq muddatli strategiyalar ishlab chiqmoqda. O‘zbekiston so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirib, makroiqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish uchun qator chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Eng muhim omillardan biri bu – diversifikatsiyalangan iqtisodiyot yaratish va importga qaramlikni kamaytirishdir. Davlat tomonidan olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:  Mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish va sanoat klasterlarini kengaytirish;  Qishloq xo‘jaligi sektorini modernizatsiya qilish va eksport salohiyatini oshirish;  Energetika va transport infratuzilmasini rivojlantirish;  Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash va tadbirkorlik muhitini yaxshilash. Shuningdek, O‘zbekistonning investitsion va innovatsion salohiyatini oshirish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar ham iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qilmoqda. So‘nggi yillarda mamlakatda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmi oshib, yangi sanoat korxonalari tashkil etildi. O‘zbekiston iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlash uchun mahalliy ishlab chiqarishning hajmini oshirish va eksportni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Hukumat tomonidan olib borilayotgan sanoat siyosati natijasida bir qancha strategik tarmoqlar rivojlanmoqda:  To‘qimachilik va yengil sanoat – eksport hajmini oshirish va tayyor mahsulot ishlab chiqarish hajmini kengaytirish;  Farmatsevtika – ichki bozorni o‘z mahsulotlari bilan to‘ldirish va importni kamaytirish;  Qurilish materiallari – mahalliy sanoatni rivojlantirish va eksport bozorlarini kengaytirish. Mahsulotlarni xalqaro bozorga olib chiqish uchun ishlab chiqaruvchilarga texnik yordam ko‘rsatilmoqda, eksport jarayonlarini soddalashtirish va transport infratuzilmasini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash maqsadida O‘zbekiston bank tizimini isloh qilish bo‘yicha qator chora-tadbirlarni amalga oshirdi. Bank tizimidagi islohotlar quyidagilarga qaratilgan:  Xususiy sektor ishtirokini kengaytirish va bank xizmatlarini takomillashtirish;  Kreditlash mexanizmlarini soddalashtirish va tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlash;  Inflyatsiya darajasini pasaytirish va milliy valyuta barqarorligini ta’minlash;  Raqamli bank xizmatlarini rivojlantirish va mobil banking tizimlarini kengaytirish. Bank sektorining rivojlanishi iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga ham bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatib, investitsiya muhitini yaxshilashga xizmat qilmoqda. Zamonaviy iqtisodiyotda raqamli texnologiyalar va innovatsion rivojlanish barqaror iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston “Raqamli O‘zbekiston – 2030” dasturi doirasida quyidagi islohotlarni amalga oshirmoqda:  IT-sektorni rivojlantirish – IT-Parklar faoliyatini kengaytirish va startap loyihalarni qo‘llab-quvvatlash;  Elektron to‘lov tizimlarini rivojlantirish – Payme, Click, Paynet kabi xizmatlarning ommalashishi;  Davlat xizmatlarini raqamlashtirish – “Yagona darcha” tizimini joriy etish va elektron hujjat almashinuvi tizimini takomillashtirish;  Qishloq xo‘jaligida innovatsiyalar – “Aqlli qishloq xo‘jaligi” texnologiyalarini joriy etish;  Sanoat avtomatlashtirilishi – ERP va SCADA tizimlarini ishlab chiqarish jarayonlariga tatbiq etish. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi iqtisodiy samaradorlikni oshirib, O‘zbekistonni mintaqadagi innovatsion markazga aylantirishga xizmat qilmoqda. Kurs ishida ko‘rib chiqilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash bo‘yicha aniq strategiyalarni amalga oshirmoqda. Davlat tomonidan olib borilayotgan islohotlar ishlab chiqarish va eksport hajmini oshirish, moliyaviy tizimni mustahkamlash va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish orqali milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlashga qaratilgan. Kelajakda bu islohotlarning samarali amalga oshirilishi O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rnini yanada mustahkamlashiga, aholi farovonligining oshishiga va mamlakatning global iqtisodiy raqobatbardoshligini ta’minlashga xizmat qiladi. TAVSIYALAR O‘zbekistonning jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida barqaror o‘sishini ta’minlash uchun quyidagi 5 ta muhim tavsiyani ilgari surish mumkin: 1. Mahalliy ishlab chiqarish va eksport salohiyatini yanada oshirish  Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash va import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish lozim.  Eksport bozorlarini diversifikatsiya qilish va yangi xalqaro hamkorlik loyihalarini yo‘lga qo‘yish zarur.  Transport-logistika infratuzilmasini rivojlantirish orqali tashqi savdo jarayonlarini tezlashtirish va arzonlashtirish muhim. 2. Moliyaviy barqarorlik va bank tizimi islohotlarini chuqurlashtirish  Bank tizimidagi islohotlarni davom ettirib, xususiy banklarning ulushini oshirish kerak.  Raqamli bank xizmatlarini rivojlantirish va aholining moliyaviy savodxonligini oshirish choralari ko‘rilishi lozim.  Kichik va o‘rta biznesga ajratiladigan kreditlarni soddalashtirish va foiz stavkalarini maqbullashtirish orqali tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash kerak. 3. Investitsion muhitni yaxshilash va innovatsion texnologiyalarni joriy etish.  Xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb qilish uchun soliqlar va ruxsatnoma jarayonlarini yanada soddalashtirish zarur.  Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali sanoat va qishloq xo‘jaligini raqamlashtirishga e’tibor qaratish lozim.  Startap ekotizimini rivojlantirish va yosh tadbirkorlar uchun grantlar ajratish orqali innovatsion iqtisodiyotni qo‘llab-quvvatlash muhim. 4. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish va elektron boshqaruv tizimlarini kengaytirish  Davlat xizmatlarini to‘liq raqamlashtirish va aholi uchun qulay elektron xizmatlarni ko‘paytirish lozim.  Sun’iy intellekt va “Big Data” texnologiyalaridan samarali foydalanish orqali iqtisodiy tahlillarni avtomatlashtirish muhim.  IT-sohani rivojlantirish va dasturchilar tayyorlash uchun ta’lim tizimini zamonaviylashtirish kerak. 5. Ishlab chiqarish va energetika tarmoqlarini modernizatsiya qilish  Energetika tarmog‘ida qayta tiklanuvchi energiya manbalarini keng joriy etish va energiya tejamkor texnologiyalarga o‘tish lozim.  Sanoat klasterlarini yaratish va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish orqali milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish kerak.  Qishloq xo‘jaligida innovatsion sug‘orish texnologiyalarini keng joriy etish orqali hosildorlikni oshirish muhim. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA SAYTLAR RO’YHATI 1. Karimov I.A. – O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – O‘zbekiston: O‘zbekiston, 2011. – 45-56-b. 2. Karimov I.A. – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – O‘zbekiston: Ma’naviyat, 2008. – 112-125-b. 3. Abdukarimov B. – Iqtisodiy nazariya asoslari. – O‘zbekiston: O‘zbekiston Milliy universiteti, 2015. – 78-89-b. 4. G‘ulomov S.S. – Raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar. – O‘zbekiston: Fan, 2020. – 90-101-b. 5. Xo‘jayev Q. – Makroiqtisodiyot. – O‘zbekiston: Iqtisodiyot, 2018. – 134-150-b. 6. Turdiev M. – Iqtisodiy islohotlar va rivojlanish. – O‘zbekiston: Adolat, 2016. – 45- 59-b. 7. Ostonov A. – Bank ishi asoslari. – O‘zbekiston: Iqtisodiyot, 2017. – 56-70-b. 8. To‘raqulov U. – O‘zbekistonning investitsion siyosati. – O‘zbekiston: Universitet, 2019. – 22-38-b. 9. Qosimov N. – O‘zbekiston iqtisodiyoti va islohotlar. – O‘zbekiston: Fan, 2021. – 102-118-b. 10. Murodov E. – Jahon iqtisodiyoti va global inqirozlar. – O‘zbekiston: Ma’rifat, 2020. – 78-92-b. 11. Saidov R. – O‘zbekistonda sanoat rivojlanishi. – O‘zbekiston: Yangi asr avlodi, 2019. – 88-101-b. 12. Abdullayev X. – Energetika va iqtisodiyot. – O‘zbekiston: Fan va texnologiya, 2018. – 34-50-b. 13. Solihov M. – Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti. – O‘zbekiston: Ekonompress, 2017. – 69-85-b. 14. Tursunov A. – O‘zbekiston bank-moliya tizimi. – O‘zbekiston: Ilm, 2021. – 120- 138-b. 15. Jalilov Sh. – Barqaror iqtisodiy o‘sish omillari. – O‘zbekiston: Fan, 2022. – 55-72- b. 16. Ochilov A. – O‘zbekiston va jahon iqtisodiyoti. – O‘zbekiston: Iqtisodiyot, 2020. – 140-160-b. 17. Xasanov N. – Kichik biznes va tadbirkorlik rivoji. – O‘zbekiston: Yangi asr avlodi, 2019. – 80-95-b. 18. Karimov B. – Davlat iqtisodiy siyosati. – O‘zbekiston: Universitet, 2018. – 60-75- b. 19. Sharipov M. – Iqtisodiy xavfsizlik va investitsiyalar. – O‘zbekiston: Ma’naviyat, 2021. – 110-126-b. 20. Shodmonov S. – Innovatsion iqtisodiyot. – O‘zbekiston: Fan, 2020. – 50-66-b. 21. Xudoyberganov B. – Moliyaviy tahlil va investitsiya. – O‘zbekiston: Universitet, 2019. – 100-115-b. 22. Nosirov U. – O‘zbekiston iqtisodiyotida modernizatsiya. – O‘zbekiston: Yangi asr avlodi, 2021. – 72-85-b. 23. Bo‘ronov A. – Iqtisodiy rivojlanish nazariyalari. – O‘zbekiston: Iqtisodiyot, 2018. – 130-145-b. 24. Ibragimov O. – Jahon moliyaviy bozorlari. – O‘zbekiston: Ma’rifat, 2020. – 95- 110-b. 25. Maxmudov A. – O‘zbekistonda tadbirkorlik va iqtisodiy islohotlar. – O‘zbekiston: Iqtisodiyot, 2019. – 88-104-b.

Mavzu to`liq yoritilgan

Sotib olish