Jahon valyuta bozori va uning rivojlanish - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	56.0KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	04 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Jahon valyuta bozori va uning rivojlanish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA-MAXSUS
TA'LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

KREDIT-IQTISOD FAKULTETI

“BANK ISHI” kafedrasi

K U R S I SH I

Mavzu: “ Jahon valyuta bozori va uning rivojlanish
tendentsiyalari ”
Bajardi: KBI-72 guruh talabasi
Ilmiy rahbar:

TOSHKENT

Reja:
Kirish

1. Valyuta bozori tushunchasi, uning institutsional tarkibi va o’ziga
xos xususiyatlari.
2. Jahon valyuta bozorlari va ularning tahlili
3. Jahon valyuta bozorining kon'yunktura mexanizmi va unga ta'sir
etuvchi omillar
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqiligiga erishganidan so’ng bozor
munosabatlari asosida o’z rivojlanish yo’lini tanlar ekan, zamonaviy moliyaviy
bozor va uning vositalariga ehtiyoj paydo bo’la boshladi. 2003 yilda joriy valyuta
operatsiyalari bo’yicha so’mni xorijiy valyutalarga erkin konvertirlashni joriy
etilishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning, shu jumladan, tijorat banklarining
valyuta operatsiyalarining sezilarli darajada oshishiga olib keldi.
Iqtisodiy, siyosiy va madaniy tusdagi xalqaro munosabatlar turli
mamlakatlar fuqarolari bo’lmish yuridik hamda jismoniy shaxslarning pul
shaklidagi talablari va majburiyatlarini keltirib chiqaradi. Xalqaro
hisobkitoblarning xususiyatli tomoni shundaki, ushbu hisob-kitoblarda baho va
to’lov valyutasi sifatida odatda xorijiy valyutalar ishlatiladi, chunki hozircha umum
tan olingan hamda barcha davlatlarda qabul qilinishi lozim bo’lgan jahon kredit
pullari mavjud emas. Shu bilan birgalikda har qanday mustaqil mamlakatda
qonuniy to’lov vositasi sifatida uning milliy valyutasi ishlatiladi. Shu sababli tashqi
savdo, xizmatlar, kreditlar, investitsiyalar bo’yicha hisob-kitoblar hamda
davlatlararo to’lovlardagi muhim shartlardan biri bo’lib to’lovchi yoki benefetsiar
shaxs tomonidan xorijiy valyutani sotib olish yoxud sotish shaklidagi bir valyutani
boshqa bir valyutaga ayirboshlanishi hisoblanadi.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro valyuta
munosabatlari bozor va davlat tomonidan tartibga solib turiladi.
Valyuta bozorida valyutaning talab va taklifi hamda ularning kurslari nisbati
shakllanadi. Bozor tomonidan tartibga solish qiymat qonuni, talab va taklif
qonunlariga bo’ysunadi. Valyuta bozorlarida raqobatchilik sharoitida bu
qonunlarning harakati valyuta almashuvining harakati nisbiy tenglik tovarlar,
xizmatlar, kapitallar hamda kreditlar harakati bilan bog’liq bo’lgan jahon
xo’jaligining xalqaro valyuta ehtiyojlari oqimlarining muvofiqligini ta’minlaydi.

Bozorlardagi baholar mexanizmi va valyuta kurslarining o’zgarishi sabablari orqali
iqtisodiy agentlar valyuta xaridorlarining ehtiyojlari va taklifining imkoniyatlari
to’g’risida ma’lumot oladilar.
O’tgan yili bank tizimini yanada mustahkamlash, banklarning kapitallashuv
darajasini oshirish va investitsiyaviy faolligini kengaytirish ta’minlandi. Bank
tizimining jami kapitali 2014 yilga nisbatan 23,3 foiz ko’payib, 7 trillion 800
milliard so’mga etdi. So’nggi 5 yilda mazkur ko’rsatkich 2,4 barobar o’sdi. Bank
tizimi kapitalining etarlilik darajasi qariyb 24 foizni tashkil qildi. Bu umumiy qabul
qilingan xalqaro standartlardan 3 marta, bank likvidligi esa eng yuqori
ko’rsatkichlardan 2 marta ko’pdir.
Jahon miqyosida savdo-sotiq ishlarining o’sish sur’ati sezilarli darajada
sustlashgani, eksport qilinadigan eng muhim tovarlarga nisbatan tashqi talabning
kamayishi va narxlarning pasayishiga qaramasdan, biz tashqi savdo aylanmasida
ijobiy saldoga erishdik. Bu esa davlatimizning oltin-valyuta zaxirasini oshirish
imkonini berdi 1
.
Valyutaning bozor va davlat tomonidan tartibga solinishi bir-birini to’ldirib
keladi. Bozor tomonidan tartibga solish esa valyuta munosabatlarini tartibga
solishdagi salbiy oqibatlarning oldini olishga qaratilgandir. Bu ular o’rtasidagi
foyda va zararlar bilan belgilanadi. Inqirozlar, urushlar, urushdan keyingi
vaziyatlarda davlat tomonidan tartibga solish ustunlik qiladi. Valyuta iqtisodiy
vaziyat yaxshilanishi bilan esa valyuta operatsiyalarining erkinligi vujudga kelib,
bu sohada bozor raqobati qo’llab-quvvatlanadi. Ammo har doim davlat valyuta
munosabatlari ustidan nazorat qilish va tartibga solish maqsadida o’z valyuta
nazoratini saqlab qoladi.
Bunda valyuta bozorini samarali tartibga solish maqsadida valyuta kursining
o’zgarib boruvchi boshqariladigan strategiyasini qo’llash orqali so’mning AQSh
dollariga nisbatan kursini bosqichma-bosqich pasaytirish choralari ko’rildi.
1 Каримов И.А. Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб бораётган ислоҳотларни,
иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва
тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир. “Халқ сўзи” газетаси. 16.01.2016 й

Natijada 2015 yil davomida so’mning AQSh dollariga nisbatan ayirboshlash
kursi 16 foizga pasayib, 2016 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, bir
AQSh dollari 2810 so’mni tashkil qildi. 2

Bugungi kunda davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tashqi iqtisodiy
aloqalarini pul bozori yoki valyuta bozori, undagi valyuta operatsiyalarining
rivojisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Shu sababli xorijiy valyutalar bilan bog’liq jahon
tajribasini o'rganish O’zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlarida
shakllanib borayotgan bozor iqtisodiyoti uchun katta ahamiyat kasb etadi.

2
2015 йилда пул - кредит соҳасидаги вазият ва монетар сиёсатнинг 2016 йилга мўлжалланган асосий
йўналишлари (www.cbu.uz)
1. Valyuta bozori tushunchasi, uning institutsional tarkibi va o’ziga xos
xususiyatlari.
Iqtisodiy, siyosiy va madaniy tusdagi xalqaro munosabatlar turli
mamlakatlar yuridik shaxslari hamda fuqarolarining pul talabnomalari va
majburiyatlarini keltirib chiqaradi. Xalqaro hisob-kitoblarning o’ziga hosligi
shundaki, baho va to’lov valyutasi sifatida odatda xorijiy valyutalar ishlatiladi,
chunki hozirgi kunda barcha davlatlarda qabul qilinishi majburiy bo’lgan umum
tan olingan jahon kredit pullari yo’q. Shu bilan birgalikda qonuniy to’lov vositasi
sifatida har bir suveren davlatda uning milliy valyutasi ishlatiladi. Shu sababli
tashqi savdo, xizmatlar, kreditlar, investitsiyalar, davlatlar aro to’lovlar bo’yicha
hisob-kitoblarning zaruriy sharti bo’lib to’lovchi yoki oluvchi tomonidan bir
valyutani boshqa bir valyutaga sotib olish yoxud sotish shaklidagi almashinishi
hisoblanadi.
Valyuta bozorlari - bu, talab va taklif asosida shakllanadigan kurs bo’yicha
xorijiy valyutalarning milliy valyutaga oldi-sotdisi amalga oshadigan rasmiy
markazlaridir. 2

Turli mamlakatlar yuridik va jismoniy shaxslarining pullik qarz
majburiyatlarini to’lovi bilan bog’liq xalqaro to’lov aylanmasiga valyuta bozori
tomonidan xizmat ko’rsatiladi.
Keng ma'nodagi valyuta bozori - bu, xorijiy valyuta oldi-sotdisini amalga
oshirish hamda xorijiy investorlar kapitallari harakati bilan bog’liq operatsiyalarda
paydo bo’ladigan iqtisodiy munosabatlar jarayonidir. Valyuta bozorida valyuta
qimmatliklarining investorlari, sotuvchilari va sotib oluvchilari manfaatlarining
kelishuvi amalga oshadi. G’arb iqtisodchilari valyuta bozorini tashkiliy-texnik
nuqtai nazardan milliy va xorijiy banklar hamda broker firmalarini o’zaro
birlashtiruvchi zamonaviy aloqa vositalari tarmoqining yig’indisi sifatida
tavsiflaydi.
2 L.N. Krasavina "Mejdunarodniye valyutno- kreditniye i finansoviye otnosheniya" Moskva, 2001g.

Zamonaviy valyuta bozori, yalpi jahon xo’jaligi miqyosida amal qiluvchi,
murakkab va muntazam iqtisodiy tizim sifatida maydonga chiqadi.
Valyuta bozori yangi sharoitlarga moslashgan holda tinmay rivojlanib
kelgan. U xorijiy valyutadagi veksellar bilan savdoning lokal markazlaridan tortib
to birdan-bir haqiqiy xalqaro bozor shakligacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi.
Xorijiy valyutalar bilan operatsiyalar qadimdan pullarni o’zaro almashtirish
operatsiyalari shaklida amalga oshgan. Biroq zamonaviy tushuncha sifatidagi
valyuta bozorlari XIX asrga kelib shakllandi. Bunga quyidagi omillar
ko’maklashdi:
- xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi;
- milliy valyuta tizimlari yuzasidan a'zo mamlakatlar zimmalariga
ma'lum bir majburiyatlarni yuklovchi jahon valyuta tizimining barpo etilishi;
- xalqaro hisob-kitoblar kredit vositalarining kengayishi;
- bank kapitali to’planuvi va markazlashuvining kuchayishi, turli
mamlakatlar banklari o’rtasida vakillik munosabatlarining rivojlanishi, joriy
vakillik hisobvaraqlarini xorijiy valyutalarda yuritilish amaliyotini kengayishi;
- valyuta bozorlari o’zaro aloqalarini soddalashtirish hamda kredit va
valyuta xatarlari darajasini kamaytirish imkonini beruvchi telegraf, telefon, teleks
singari aloqa vositalarining takomillashishi;
- axborot texnologiyalarining rivojlanishi, valyuta kurslari, banklar,
ularning vakillik hisob raqamlarining holatlari, iqtisodiyot va siyosat borasidagi
tendensiyalar haqidagi ma'lumotlarni katta tezlikda uzatilishi.
Milliy bozorlar va ularning o’zaro aloqalari rivojlanib borishi bilan jahon
moliyaviy markazlarida jahonning yetakchi valyutalari uchun yahlit jahon valyuta
bozori shakllandi. Zamonaviy jahon valyuta bozorlari quyidagi asosiy xususiyatlar
bilan tavsiflanadi:
1) xo’jalik aloqalarining baynalmilallashuvi, elektron aloqa vositalaridan
keng foydalanish va ular orqali operatsiyalar hamda hisob-kitoblarni amalga
oshirish zaminida valyuta bozorlarining baynalmilallashuvi;

2) operatsiyalar navbati bilan jahonning barcha joylarida uzluksiz, sutka
davomida amalga oshadi. Kalendar sutkalar hisobi soat poyaslarining Grinvich -
Greenwich Meridian Time (GMT) orqali o’tadigan "0" raqamli meridianiga
muvofiq valyuta bozoridagi faoliyat Yangi Zelandiya (Vellington)da boshlanadi va
Sidney, Tokio, Gonkong, Singapur, Moskva, Frankfurt-Mayn, London, N'yu-York
hamda Los-Anjeles ketma-ketligidagi soat poyaslarini bosib o’tadi;
3) valyuta operatsiyalarining texnikasi soddalashtirilgan, hisob-kitoblar
banklarning vakillik hisobvaraqlari orqali amalga oshadi;
4) valyuta va kredit xavf-xatarlarini sug’urtalash maqsadida valyuta
operatsiyalarining keng rivojlanishi. Bunda avval amalda bo’lgan va bank
balansida aks ettirilgan valyuta operatsiyalari balansdan tashqari hisobvaraqlarida
hisobi yuritiladigan muddatli hamda boshqa turdagi valyuta bitimlari bilan
almashtiriladi;
5) chayqov va arbitraj operatsiyalari tijorat bitimlari bilan bog’liq valyuta
operatsiyalaridan ko’p jihatdan ortiqdir, ular ishtirokchilarining soni keskin
ko’payadi va o’z tarkibiga nafaqat bank hamda transmilliy korporatsiyalarni, balki
boshqa yuridik va jismoniy shaxslarni oladi;
6) kursi, xususiyatli birja tovariga o’xshab fundamental iqtisodiy
omillarga bog’liq bo’lmagan, o’zining tendensiyalariga ega bo’lgan valyutalarning
barqarorsizligi. Jahon valyuta bozori eng kuchli va likvidli, ammo siyosiy hamda
iqtisodiy yangiliklarga nihoyatda sezgir bozordir.
Funksional nuqtai nazardan valyuta bozorlari quyidagilarni ta'minlaydi:
- xalqaro hisob-kitoblarning o’z vaqtida amalga oshishini;
- valyuta va kredit xavf-xatarlar sug’urtalanishini;
- jahon valyuta, kredit va moliya bozorlarining o’zaro aloqalarini;
- banklar, korxonalar, davlat valyuta zahiralarining
diversifikatsiyasini;
- valyuta kurslari muvofiqlashtirilishini (bozor va davlat
tomonidan);

- ishtirokchilari tomonidan valyuta kurslarining farqi sifatidagi
chayqov foydasi olinishini;
- iqtisodiyotni davlat tomonidan muvofiqlashtirilishiga qaratilgan
valyuta siyosatini amalga oshirilishi, so’nggi paytlarda esa mamlakatlar
("ettilik", Iqtisodiy hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti, Yevropa Ittifoqi)
guruhi doirasida o’zaro kelishilgan makroiqtisodiy siyosatning tarkibiy
qismi sifatida. Valyuta bozori moliyaviy bozorning boshqa segmentlariga
qaraganda o’z operatsiyalarining ko’lami bo’yicha nihoyatda kattadir.
Masalan, 1997 yildagi aksiyalar bozoridagi kunlik operatsiyalarning hajmi
100 - 150 mlrd., obligatsiyalar bozorida 500 - 700 mlrd., valyuta bozorida
esa 1,4 trln. AQSh dollari hajmida baholangan (1986 yilda ushbu
operatsiyalar hajmi 205 mlrd. AQSh dollarini tashkil etgan).
Valyuta bozoridagi shartnoma instrumentlari ichida katta o’zgarish sodir
bo’ldi. Erkin raqobat kapitalizmi davrining monometalizmi sharoitida yaxshigina
rivoj topgan xalqaro hisob-kitoblarning kredit vositalaridan foydalangan holdagi
xalqaro naqdsiz to’lovlar ko’lami katta edi. Valyuta kursi "oltin nuqtalari"ga etgan
va qarzdorga devizlar bilan emas, balki oltin bilan hisob-kitob qilish samarali
bo’lgan paytda oltin xalqaro hisob-kitoblar bo’yicha majburiyatlarning yakuniy
to’lov vositasi sifatida ishlatilar edi. Valyuta operatsiyalarining instrumentlari
bo’lib azaldan o’tkaziladigan tijorat veksellari (trattalar) hisoblanar edi. Tratta
eksportyor yoki kreditor tomonidan importyor yoxud qarzdorga qarata yozib
chiqarilgan talabnomadir. Banklar rivojlanib borgani sari ushbu trattalar bank
veksellari va cheklari, XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa bank pul
o’tkazmalari tomonidan siqib chiqarila boshlandi. Bank vekseli - bu, ushbu
mamlakat banki tomonidan o’zining xorijiy vakili (korrespondenti) ga qarata
chiqarilgan vekseldir. qarzdor (importyor)lar mazkur veksellarni milliy (markaziy)
bankdan sotib olganidan so’ng ularni o’z qarz majburiyatlarini so’ndirish
maqsadida kreditorlar (eksportyorlar)ga jo’natadilar. Bank vekseli asta-sekin bank
cheki bilan siqib chiqariladi. Bank cheki - bu, avuarlar egasi bo’lmish xorijdagi

bankning o’z vakil-bankiga o’zining joriy hisobvarag'idan chekni taqdim etuvchiga
ma'lum bir summani o’tkazib berish to’g’risida yozma tarzdagi buyruqidir.
eksportyorlar mazkur cheklarni qo’llariga olganlaridan so’ng ularni o’z banklariga
sotadilar.
Xalqaro to’lov aylanmasida oltinning o’rnini egallagan kredit muomala
qurollari muomala xarajatlarining kamayishi hamda banklar va davlatlar o’rtasida
naqdsiz o’zaro hisob-kitoblarning rivojlanishiga ko’maklashadi.
Zamonaviy xalqaro to’lov aylanmasida bank pul o’tkazmalari, ya'ni pochta
va ayniqsa telegraf pul o’tkazmalaridan keng miqyosda foydalaniladi. Pul
o’tkazmasi - bu, bankning vakil-bankka o’z mijozining ko’rsatmasiga binoan
xorijiy valyutadagi ma'lum bir summani boshqa mamlakatda o’z hisobvarag'idan
to’lash to’g’risidagi buyruqidir. Pul o’tkazmasini amalga oshirishda bank mijozga
xorijiy valyutani milliy valyutaga sotadi. Telegraf pul o’tkazmalari hisob-kitoblarni
tezlashtirishga, kreditdan foydalanish muddatini qisqartishga hamda veksel, chek,
pochta pul o’tkazmasini jo’natish va ularni manzilga etib kelishi davri mobaynida
vujudga keladigan valyuta yo’qotishlardan saqlashga ko’maklashadi. Telegraf
orqali pul o’tkazmalarida maxsus kod ("kalit")ning qo’llanilishi suiste'molliklar
(qalbaki pul o’tkazmalari)ni istisno etadi hamda xato qilmaslikni kafolatlaydi.
SVIFT tizimining rivojlanishi bilan pul o’tkazmalarini amalga oshirishning
elektron tizimi rivojlana boshladi. Valyuta operatsiyalari o’z moddiy asoslarini
tobora yo’qotib bormoqda va vakillik hisobvaraqlari bo’yicha yozuvlar sifatida
mavjuddir.
Valyuta bozorlari institutsional nuqtai nazardan banklar, brokerlik firmalari,
korporatsiyalar va ayniqsa Trans Milliy Korporatsiyalar yig’indisidan iboratdir.
Banklar, banklararo bozordagi o’zaro hamda savdo-sanoat sohalariga aloqador
mijozlari bilan valyuta bitimlarining 85-95%ni amalga oshiradilar. Bank yoki
valyuta milliy qonunchiligiga muvofiq inqirozlar davrida banklarning Xalqaro
operatsiyalar va valyuta bitimlarini amalga oshirishga bo’lgan huquqlari cheklanadi
yoki mazkur operatsiyalarni amalga oshirish uchun maxsus ruxsatnoma (lisenziya)

talab etiladi. Ushbu cheklovlar amalga oshiriladigan barcha valyuta
operatsiyalariga yoki ularning ayrim turlariga, masalan "offshor" hududlaridagi
banklarning rezidentlar bilan valyuta bitimlariga aloqador bo’lishi mumkin.
Valyuta operatsiyalarini amalga oshirish huquqi taqdim etilgan banklar
vakolatli, devizli yoki valyutali banklar deb ataladi. Barcha devizli banklar valyuta
bozorining operatsiyalarida teng asosda ishtirok eta olmaydilar. Bankning kattaligi,
uning mavqei, xorijiy bo’lim va filiallari tarmoqining rivojlanganligi, bank orqali
amalga oshayotgan xalqaro hisob-kitoblarning hajmi kabi omillar bankning valyuta
bozorlaridagi rolini ko’p jihatdan belgilaydi. Bankning joylashgan joyida valyuta
cheklovlarini muntazam ravishda kiritilishi, teleks va telefon aloqalarining holati
hamda ushbu bank o’tkazayotgan siyosat yuqoridagi omillar bilan bir qatorda
uning valyuta bozorida ishtirok etishiga ma'lum bir ta'sir o’tkazadi. Shu sababli
valyuta operatsiyalarining eng katta qismi Trans Milliy Banklar (TMB) zimmasiga
to’g’ri keladi. Ularga Citibank, Chase Manhattan Bank, Deutsche Bank, Dresdner
Bank, Barclays Bank, Union Bank Swizerland, Sumitomo Bank, Mitsubishi Bank,
ABN Amro va boshqalar kiradi. Mazkur banklar nihoyatda katta summalar (100 -
500 mln. AQSh dollari)ga bitimlarni amalga oshiradilar. Shu bilan birgalikda 1 - 10
mln. dollargacha bo’lgan standart bitim valyuta bozori holatiga sezilarli ta'sir
ko’rsatadi hamda ushbu bitim egasi manfaatli bitimlar uchun kurashda raqobatli
imtiyozga ega bo’ladi. TMBlar xorijiy bo’limlar tarmoqiga ega bo’lgan holda
valyuta operatsiyalarini sutka davomida uzluksiz amalga oshirish imkoniyatiga
ega.
Valyuta bozorining yangi ishtirokchisi bo’lib valyutalarni turli mamlakatlar
hukumatlari va korporatsiyalarining yuqori likvidli hamda ishonchli qimmatli
qog’ozlariga joylashtirgan holda aktivlar portfelining diversifikatsiyali
boshqaruvini amalga oshiruvchi investitsiya fondlari maydonga chiqdi. Ulardan
eng tanilganlari qatoriga Jorj Sorosning "Quantum" va "Dean Witter" fondlari,
"Lohg-Term Capital Management" Xalqaro hedj-fondi kabi fondlar kiradi.
Investitsiya fondlarini valyuta bozorlarini erkinlashtirish sharoitida paydo bo’lishi

o’sgan valyuta va kredit tavakkalchiliklarini sug’urtalash zarurati bilan bog’liqdir.
Ularni vujudga keltirishda odatda TMBlar hamda investitsiya fondlari ishtirok
etadi. Shu sababli hedj-zahiralarda nafaqat xatarlarni sug’urtalash, balki kichik
mamlakatlarning valyuta kurslarini pasaytirib yuborishga qodir bo’lgan yirik
chayqov bitimlarini tuzish imkonini beruvchi katta hajmdagi pul mablag’lari
to’planadi. Ushbu holat 1998 yilning yozida Malayziya, Indoneziya va
Gonkongning valyutalari bilan sodir bo’ldi hamda mazkur davlatlarning keskin
noroziligini keltirib chiqardi. Mazkur davlatlar yuqorida zikr etilgan yirik
chayqovchilarning o’z hududlaridagi faoliyatiga taqiqlovchi choralar kiritdilar.
Valyuta bozorlari ishtirokchilarining qatoriga ushbu bozorlar orqali valyuta
zahiralarini boshqaradigan, milliy valyuta kursini qo’llab-quvvatlab turadigan,
valyuta intervensiyasi hamda milliy valyutadagi qo’yilmalar bo’yicha foiz
stavkalari muvofiqlashtirilishini amalga oshiradigan mamlakatlar markaziy
banklari kiradi. Jahon valyuta bozorlariga eng katta ta'sirni AQSh (Federal Zahira
Tizimi), Germaniya va Buyuk Britaniya markaziy banklari o’tkazadi.
Valyuta bozorida nobank toifasidagi institutlar (sug’urta va pensiya fondlari,
investitsiya kompaniyalari) ham ishtirok etadi. Biroq ushbu institutlar bozorda
valyutani sotuvchilari va sotib oluvchilari o’rtasida vositachilik funksiyalarini
bajaruvchi bozorning yana bir muhim ishtirokchilari bo’lmish brokerlik
firmalaridan vositachilar sifatida foydalanadilar. Broker orqali ishlashning
imtiyozli taraflari qatoriga bitimlar amalga oshirilishining mahfiyligi, kotirovka
jarayonining uzluksizligi, o’z baholarini berish imkoniyati kabilar kiradi. Brokerlar
valyuta operatsiyalarining hajmlari, valyuta operatsiyalarining 30 foiziga yaqinini
(London bozorida 35%, dollar bo’yicha operatsiyalarda esa birmuncha ko’proq)
qamrab olgan holda doim o’sib bormoqda. 90-yillarning o’rtalarida, masalan 1997
yilda Tokioda dollar-iena operatsiyalarining 50%iga yaqinini amalga oshiruvchi
elektron brokerlar paydo bo’ldi. Brokerlik-dilerlik firmalari ichida yetakchi o’rinni

"Merrill Linch" (Merrill Lynch Pierce Fenner & Smith), I.F. Hatton (E.F. Hutton),
"Goldman Saks" (Goldman Sachs), "Morgan Stenli" (Morgan Stanley) kabi
kompaniyalar egallaydi.
Ayrim mamlakatlar (Germaniya, Fransiya, Yaponiya, Benilyuks
mamlakatlari, Skandinaviya)da valyuta birjalari saqlanib qolgan bo’lsa-da, ularning
roli unchalik katta emas va bajaradigan funksiyalari valyuta savdolarini tashkil
etish, bo’sh resurslarni safarbar etish, ma'lumot-kurslarini qayd etish kabilardan
iboratdir.
Yirik banklar, birinchi navbatda TMBlar boshqa banklar, vositachilik broker
firmalari hamda jahon moliya markazlari bilan elektron hisoblash mashinalari,
telefon hamda teleks aloqa tizimlari orqali ulangan valyuta bo’limlariga egadirlar.
Ushbu bo’limlar esa o’z navbatida videoaloqa tizimlari bilan telegraf agentlik
(Reyter va boshqa) tarmoqiga ulangan. Mazkur agentliklar eng muhim siyosiy va
iqtisodiy yangiliklar hamda valyutalar kurslari haqida habar berib turadilar.
70-yillardan boshlab valyutalar bilan ayrim operatsiyalar tovar birjalarida
amalga oshiriladi (masalan, f'yuchers va opsion valyuta operatsiyalari Chikago
hamda N'yu-York tovar birjalarida).
O’zbekistonda ham valyuta birjasi tashkil etilgan va u Respublika Valyuta
Birjasi deb ataladi. Mazkur birjaning xususiyatli tarafi shundaki ushbu birjada
nafaqat valyuta operatsiyalari, balki fond (davlat qisqa muddatli obligatsiyalari)
operatsiyalari ham amalga oshiriladi.
Valyuta, kredit, moliya va oltin bozorlari o’rtasidagi kuchayib borayotgan
bog’liqlik munosabati bilan eng yirik banklarda "valyuta zali" konsepsiyasi joriy
etilgan. Bankning turli bo’limlarida amalga oshiriladigan ushbu bozorlardagi
operatsiyalar "valyuta zalida" birlashtirilgan. Bu bilan to’liq ma'lumotga, turli
bozor segmentlarining o’zaro manfaatli operatsiyalarida dilerlar o’rtasidagi
yaqindan aloqaga, zikr etilgan bozorlarda harakatning kelishilgan strategiya va
taktikasiga erishiladi. Xorijiy valyutalardagi pozitsiyalar, oltin va qimmatli
qog’ozlarga investitsiyalar bank mablag’larining likvidli asosda joylashtirilishining

muqobil shakllari sifatida ko’riladi. Shu bilan birgalikda xorijiy qimmatli
qog’ozlarga qo’yilmalar va valyuta-foizli arbitraj bozorning bir nechta sektorlarida
aralash operatsiyalarni vujudga keltirgan holda valyutali xedjing bilan
qo’llabquvvatlanishi mumkin.
EHMlarning qo’llanilishi har daqiqada turli valyutalardagi banklar
pozitsiyalarini hamda alohida banklar bilan operatsiyalarini nazorat qilish imkonini
beradi. Operatsiyalarning avtomatlashtirilgan qayta ishlovi aylanmalar imkonini
oshiradi, pul o’tkazmasining aniqligi va o’z vaqtidaligini hamda valyuta kelib
tushishini kafolatlaydi. Telekommunikatsiya tizimlarining SVIFT asosida
rivojlanishi tez va kam xarajatli asosda bitimlarni amalga oshirish, xususan valyuta
kelib tushganligi haqidagi tasdiqnomani bitim amalga oshganidan so’ng ertasi kun
nahorida, ya'ni banklar hisobvaraqlariga pullar olinishining real vaqtidan avvalroq
olish imkonini beradi. Reyter-diling elektron tizimi banklarga ushbu tizimga
ulangan manfaatdor banklar bilan bir zumda aloqalarni o’rnatish hamda bitimlarni
amalga oshirish imkonini beradi. Biroq qimmat turadigan elektron va komp'yuter
jihozlarini sotib olishga valyuta bozorida hukmron bo’lgan yirik banklarninggina
qurbi etadi. Valyuta zali jihozlari hamda Reyter va Telereyt tizimlariga a'zolik,
komp'yuterlar hamda bitimlarning dastur ta'minotlari qiymati millionlab dollarlar,
yirik zallar uchun esa o’n millionlab dollarlar turadi. Jahonning eng yirik banklari
mijozlariga uydan chiqmagan holda bankdan uzoqda joylashgan terminal orqali o’z
hisobvaraqlarini boshqarish yuzasidan operatsiyalarning ma'lum bir to’plamini,
jahon valyuta bozorlarida valyutani sotib olish va sotish operatsiyalarini amalga
oshirish imkonini beruvchi "virtual banklar" (virtual banking) konsepsiyasini joriy
etishga kirishdi.
90-yillarning ikkinchi yarmida mavjud ("REUTERS dealing 2000",
"Telereuter", "TENFORE" va boshqa shu kabi) diling tizimlari juft valyutalarning
elektron savdolarida jadal ishlatiladigan elektron broker tizimlari bilan to’ldirilgan
edi. Konversiya bilan bog’liq jami operatsiyalar ichida 1996 yilda USD/DEM
operatsiyalari zimmasiga 22%, USD/YPYga - 17%, GBP/USDga - 11% va boshqa

valyuta juftliklariga 50% to’g’ri kelar edi. 1996 yilda Tokio brokerlik bozoridagi
dollar-iena bo’yicha operatsiyalarning 50%dan ziyodiga elektron broker tarmoqlari
tomonidan xizmat ko’rsatilgan. Savdolar "parket"da "ovoz" orqali amalga
oshadigan an'anaviy valyuta birjasidan farqli o’laroq Chikago, Frankfurt-Mayn,
Tokio, Singapur va boshqa jahon bozorlarida elektron birjalari paydo bo’ldi. Ushbu
birjalarning jihozlanishi nafaqat jahon bozorlaridagi valyuta kurslari va foiz
stavkalari haqidagi har taraflama ma'lumotlarni olish hamda ushbu bozorlarda
operatsiyalarni amalga oshirish, balki tahliliy ishlarni olib borish va valyuta
kurslari dinamikasini prognozlash imkonini berdi.
Valyuta bo’limlarining dilerlik xizmati bir necha o’n, ayrim holatlarda esa
yuzdan ortiq hodimlarni o’z ichiga oladi. Ularning ichida dilerlar,
iqtisodchitahlilchilar, menejerlar mavjud. Dilerlar (Fransiyada ularni odatda
kambistlar deb atashadi) - valyuta oldi-sotdisi bo’yicha mutahassislardir. Ularning
o’rtasida ishning taqsimoti valyutalar va operatsiyalar (savdo-sanoat toifasidagi
mijozlar, banklar aro, naqdli, muddatli va boshqa shu kabilar)ning turiga qarab
amalga oshadi. Nisbatan tajribali dilerlar - bosh, katta dilerlar - arbitraj
operatsiyalarini amalga oshirish hamda valyutalarda chayqov pozitsiyalarini
vujudga keltirish huquqiga ega. Iqtisodchi-tahlilchilar iqtisodiyot, siyosat, xalqaro
hisobkitoblarning rivojlanish tendensiyalarini o’rganish asosida valyuta kurslari va
foiz stavkalari harakatini prognoz qiladi. Ular mijozlar bilan o’zaro munosabatlarda
tavsiyalar sifatida ishlatiladigan valyuta tavakkalchiliklarini baholash hamda
sug’urtalashning eng samarali usullarining ekonometrik modellarini ishlab chiqadi.
Prognozlashning asosiy qismi EHM yordamida ekonometrik modellar negizida
amalga oshadi. Statistik grafik (chart)lar asosida valyuta kurslarining harakat
tendensiyalari, muayyan kurs nuqtalaridagi ularning tebranishini aniqlash
"qarshilik nuqtalari"ni hisobga oluvchi dilerlar harakatida katta rol o’ynaydi.
Ushbu "qarshilik nuqtalari"dan oshib o’tilishi kurslarda katta o’zgarish ro’y berishi
ehtimolini anglatadi. Valyuta operatsiyalariga umumiy rahbarlik, bankning ishchi
organi bo’lmish valyuta qo’mitasi tomonidan tasdiqlanadigan valyuta siyosatiga

amal qiluvchi menejerlar zimmasiga yuklatiladi. Nisbatan kichik banklarda diler
bir vaqtning o’zida ham ekspert, ham operator sifatida maydonga chiqadi.
Valyuta kurslarining qisqa va o’rta muddatli dinamikasi tendensiyalarini
prognozlash hamda aniqlashda valyuta bozori kon'yunkturasiga ta'sir etuvchi
omillar (yalpi ichki mahsulotning hajmi, sanoat ishlab chiqarishining o’sishi,
ishsizlik darajasi, ulgurji va chakana baholar indekslari, to’lov balansi asosiy
moddalarining ahvoli, foiz stavkalarining dinamikasi) tahlil etiladi. Olingan
ma'lumotlar asosida valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning strategiya va
taktikasi ishlab chiqiladi. Biroq prognozlarning ishonchlilik darajasi unchalik katta
emas, chunki valyuta bitimlari ob’yektiv va sub’ektiv tavsifidagi xavf-xatarlar
ta'siridadir. Xavf-xatarning ob’yektivligi, valyuta kurslarining uzoq muddatli davr
ichida turli mamlakatlarning iqtisodiy ko’rsatkichlariga, qisqa muddatli davr ichida
esa siyosiy voqealar, iqtisodiy masalalar bo’yicha davlat organlarining qarorlariga,
mish-mishlar va payt poylashlarga bog’liqligi bilan asoslanadi. Xatarning
sub’ektivligi esa diler tomonidan o’z vakolatlari doirasida valyuta kursidan kelib
chiqqan holda amalga oshirilayotgan oldi-sotdi operatsiyasining hajmi yuzasidan
qabul qilinayotgan qaror bilan asoslanadi. Daqiqalar ichida o’nlab million
dollarlarga bitimlar tuzilishini hisobga olgan holda dilerlarning noto’g’ri qabul
qilgan qarorlari ob’yektiv omillar bilan birgalikda, ayniqsa yirik bitimlarda, katta
yo’qotishlarga olib kelishi mumkin.
1974 yilda De Bryussel banki katta zarar ko’rdi va bankrotlikdan Lamber
Bank hamda Bryussel'-Lamber komapaniyasi bilan qo’shilishi va ushbu asosda
Bryussel-Lamber moliyaviy guruhi barpo etilishi evaziga qutildi. Ba'zi banklar
valyuta chayqovi bilan haddan tashqari ko’p shug’ullanishi oqibatida masalan 1974
yilda Franklin neshnl benk (AQSh), 1973 yilda Bankhaus Hershtatt (GFR)
bankrotlikka uchradi. Chayqov valyuta operatsiyalari oqibatida Yaponiyaning
Fudzi banki 1984 yilda 11,5 mlrd. iena zarar ko’rdi va ushbu zarar uning
portfelidagi bir qism qimmatli qog’ozlarning sotilishi hisobiga qoplandi. 19971998
yillarda Janubi-Sharqiy Osiyo hududi va boshqa mamlakatlarda ro’y bergan chuqur

moliyaviy hamda valyuta inqirozi jahon bo’ylab banklar va firmalarning
valyutadagi katta talofatlariga olib keldi.
Banklarning bankrotligi valyuta operatsiyalari ustidan bank rahbariyati va
tegishli davlat organlari nazoratining kuchayishiga olib keldi. Banklar ustidan
nazoratning milliy organlari kapital harakati va banklar xavf-xatarlari hajmlarini
nazorat qilish maqsadida ularning valyuta pozitsiyalarini kuzatadi. Jahon valyuta
va kredit bozorlaridagi operatsiyalar milliy hamda xalqaro organlarning muntazam
o’rganish ob’yekti bo’lib xizmat qiladi. Mazkur choraning zarurligi valyuta va
qimmatli qog’ozlar kurslari hamda foiz stavkalarini eksport va import hamda
kapitallar harakati orqali ishlab chiqarishning rivojlanish istiqbollari, kon'yunktura,
inflyatsiya sur'atlariga sezilarli ta'sir qilishidadir.
Banklararo bozor to’g’ridan-to’g’ri va brokerlik bozorlariga bo’linadi. Shu
sababli brokerlik firmalari valyuta bozorining institutsional tarkibiy tuzilishining
qismlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Jami valyuta operatsiyalarining 30 foizi ushbu
firmalar orqali o’tadi. Brokerlik firmalari xizmatlari uchun vositachilik haqi
(sotilgan yoki sotib olingan har bir million dollar uchun 20 AQSh dollarigacha
yoki uning ekvivalentini) oladilar. Banklararo aloqalarning elektron vositalari
hamda valyuta bitimlari (Reyter-diling, Telereyt) amalga oshirilishining
rivojlanishi bilan brokerlik firmalarining banklararo bozordagi roli pasaydi. Ammo
xususiy shaxslar hamda nisbatan kichik firmalar operatsiyalarida ular hamon katta
rol o’ynab kelmoqda.
Xalqaro amaliyotda broker xizmatlarining vositachilik haqini hisoblash
tizimi qabul qilingan. Ushbu haqning to’lanishi valyutaning sotuvchisi va sotib
oluvchisi o’rtalarida barobar taqsimlanadi hamda kotirovkaga qo’shilmaydi.
Vositachilik haqi kontragentlar tomonidan odatda oyma-oy bevosita brokerga
to’lanadi. Faqat AQShning valyuta bozorlarida brokerning vositachilik haqi ko’p
vaqt mobaynida sotuvchilar kursiga qo’shib kelingan va valyuta sotilganidan so’ng
brokerga to’langan. 1978 yilning sentyabridan boshlab N'yu-York valyuta
brokerlari Assosiatsiyasining qaroriga asosan broker xizmatlarining vositachilik

haqi hisoblashning amalda bo’lgan xalqaro amaliyoti Amerika valyuta bozorlariga
kiritilgan.

2. Jahon valyuta bozorlari va ularning tahlili
Valyuta operatsiyalarining hajmi va tavsifi, ishlatilayotgan valyutalarning
soni hamda erkinlashtirishning darajasiga ko’ra valyuta bozorlari jahon, hududiy va
milliy (mahalliy) bozorlarga bo’linadi.
Jahon valyuta bozorlari jahon moliyaviy markazlarida to’plangandir.
Ularning ichida London, N'yu-York, Frankfurt-Mayn, Parij, Syurix, Tokio,
Syangan, Singapur, Bahrayndagi valyuta bozorlari ko’zga tashlanadi. Jahon
valyuta bozorlarida banklar jahon to’lov aylanmasida keng ishlatiladigan valyutalar
bilan operatsiyalarni amalga oshiradilar. hududiy va mahalliy ahamiyatga ega
bo’lgan valyutalar bilan esa, ularning maqomi hamda ishonchliligidan qat’iy nazar,
banklar bitimlarni deyarli amalga oshirmaydilar. London valyuta bozori (400-460
mlrd. dollar yoki jahondagi kunlik valyuta bitimlarining 30%dan ziyodi)
yetakchilikni qo’lda saqlab kelmoqda. Ushbu ko’rsatkich Parijdagi valyuta
operatsiyalari hajmidan 9 marta, FrankfurtMayndagidan 5 marta, N'yu-
Yorkdagidan 2 marta ko’pdir. Jahon valyuta aylanmasining 40 foizi Yevropa
bozoriga, 40 foizi Amerika bozoriga va 20 foizi
Osiyo bozoriga to’g’ri keladi.
London o’zining ushbu jarayondagi katta tajribasi, valyuta operatsiyalarining
likvidliligi, xorijiy banklarning ko’pligi (76 mamlakatdan 524 bank) tufayli xorijiy
valyutalar bilan savdoda azaldan yetakchi edi. harbiy Yevropadagi integratsiya
jarayoni natijasida Xalqaro (hududiy) Yevropa valyuta bozori shaklandi va 1979-
1998 yillar mobaynida ushbu bozordagi hisob-kitoblar EKYUda amalga oshirildi.
1999 yilning yanvaridan boshlab Yevropa valyuta bozori rivojlanishining yangi
bosqichi boshlandi va undagi hisob-kitoblar Yevropaning yangi kollektiv valyutasi
"Yevro"da amalga oshadigan bo’ldi. Yevro kursining dollarga va Yevro hududiga

kirmaydigan mamlakatlar valyutalariga nisbatan kotirovkasini Frankfurt-Mayndagi
Yevropa Markaziy banki amalga oshiradi.
Osiyo hududida Singapur valyuta bozori katta odimlar bilan rivojlanmoqda.
Ushbu bozor o’zining kunlik operatsiyalari hajmi (139 mlrd. dollar) bo’yicha
Tokiodan (149 mlrd. dollar) keyin 2-o’rinni egalladi. Osiyoning boshqa
mamlakatlari bozorlariga qaraganda erkinroq bo’lgan Singapur bozorida amalga
oshirilayotgan operatsiyalar hajmining 1995 yildan 1998 yilgacha bo’lgan davr
ichida 32 foizli o’simiga erishildi. Huddi shu davr ichida esa Tokioda ushbu
operatsiyalarning hajmi 8%ga, Gokongda - 13%ga qisqardi.
Hududiy va mahalliy valyuta bozorlarida konvertatsiya qilinadigan muayyan
bir valyutalar bilan operatsiyalar amalga oshiriladi. Ushbu valyutalar qatoriga
Singapur dollari, Saudiya riyali, Quvayt dinori va boshqa shu kabi valyutalar
kiradi. Muayyan bir hududda valyuta operatsiyalari uchun ishlatiladigan
valyutalarning kotirovkasi ushbu hudud banklari tomonidan nisbatan muntazam
bo’lgan asosda amalga oshiriladi. Mahalliy ahamiyatdagi valyutalarning
kotirovkasi esa ushbu valyutalar mahalliy deb hisoblanmish banklar tomonidan
amalga oshiriladi.
Valyuta bozorlari iqtisodiyot va siyosatdagi o’zgarishlarga sezgir bo’lib,
ularga o’z aks ta'sirini o’tkazgan holda jahon xo’jaligining muhim bo’g’inlaridan
biri bo’lib hisoblanadi. Xo’jalik hayotining baynalmilallashuvi valyuta
bozorlarining rivojlanishiga ko’maklashadi. Jahon valyuta bozorlaridagi kunlik
bitimlar hajmi 1 trln. AQSh dollaridan ziyodni tashkil qiladi. Kurs nisbatlarining
keskin tebranishi valyuta bozorlari faoliyatini qiyinlashtiradi. Valyuta
bozorlarining mexanizmi valyuta chayqovi uchun sharoit yaratib beradi, chunki
ushbu mexanizm valyutaga haqiqatda ega bo’lmagan holda bitimlarni amalga
oshirish imkonini beradi. Valyuta operatsiyalari natijasida "qaynoq pullar"ning
stihiyali harakati, kapitalning "qochib ketishi", valyuta kurslarining tebranishi
kuchayadi. "Valyuta talvasasi" kuchsiz valyutalarga salbiy ta'sir etadi, ayrim
mamlakatlarning valyuta-iqtisodiy holati, jahon iqtisodiyoti va valyuta tizimining

barqarorsizligini oshiradi. Valyuta bozorlarining stihiyali faoliyati oqibatida
og’irlashayotgan valyuta qiyinchiliklari mamlakatlar iqtisodiy siyosatiga ma'lum
bir ta'sir ko’rsatadi va iqtisodiyotni muvofiqlashtirish yuzasidan ularning o’zaro
kelishilgan xatti-harakatlarining muhim muammosi bo’lib hisoblanadi.
Jahon valyuta, kredit, moliya va sug’urta bozorlari shartnomaning ob’yekti
pul kapitali hisoblangan bozor munosabatlarining o’ziga hos jarayoni bo’lib
hisoblanadi. Ular xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi asosida
shakllangan. Amal qilish nuqtai nazaridan ushbu bozorlar takror ishlab
chiqarishning uzluksizligi va rentabelligini ta'minlash maqsadida jahon
miqyosidagi moliyaviy oqimlarning to’planuvi hamda ularning qayta taqsimotini
ta'minlovchi bozor munosabatlarining tizimi bo’lib xizmat qiladi. Institutsional
nuqtai nazardan esa jahon moliyaviy oqimlari ular orqali amalga oshadigan
banklar, ixtisoslashgan moliya-kredit tashkilotlari hamda fond birjalari
yig’indisidan iboratdir.
Jahon valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlari rivojlanishining ob’yektiv
asosi bo’lib amaldagi kapitalning doiraviy aylanish qonuniyatlari hisoblanadi.
Jahon bozorining ayrim uchastkalarida vaqtincha bo’sh bo’lgan kapitallar paydo
bo’lsa, uning boshqa bir joylarida mazkur kapitallarga doimiy talab paydo bo’ladi.
Kapitalning harakatsizligi uning tabiati va bozor qonuniyatlariga ziddir. Jahon
valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlari ushbu qarama-qarshilikni umumjahon
xo’jaligi miqyosida hal etadilar. Vaqtincha bo’sh bo’lgan pul kapitallari bozor
mexanizmi yordamida takror ishlab chiqarishning uzluksizligi va tadbirkorlarga
foydani ta'minlagan holda kapital doiraviy aylanishi jarayoniga yana jalb etiladi.
Jahon valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlari taalluqli milliy bozorlar negizida
paydo bo’lgan va milliy bozorlar ular bilan yaqindan munosabatdadir. Jahon
valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlariga quyidagilar xosdir:
- nihoyatda katta masshtablar. Ayrim baholarga qaraganda jahonning
valyuta va moliyaviy bozorlaridagi kunlik operatsiyalar hajmi tovarlar bilan jahon
savdosi hajmidan 50 marotaba ko’pdir;

- geografik chegaralarning yo’qligi;
- operatsiyalarning uzluksiz, sutka davomida olib borilishi;
- yetakchi davlatlarning valyutalari hamda xalqaro
hisob-valyuta
birliklaridan foydalanishi;
- ishtirokchilari bo’lib asosan nufuzli banklar, korporatsiyalar hamda
yuqori reytingga ega moliya-kredit institutlari hisoblanadi;
- ushbu bozorlarga nihoyatda ishonchli yoki salmoqli kafolatga ega
mijozlar chiqish huquqiga ega;
- moliyaviy xizmatlar jarayonidagi inqilobiy sharoitlarda bozor
segmentlari va shartnoma instrumentlarining diversifikatsiyasi;
- o’ziga hos, xalqaro tusdagi foiz stavkalari;
- EHMning eng yangilaridan foydalanish zaminida qog’ozsiz
operatsiyalarni standartlashtirish hamda axborot texnologiyalarining yuqori
darajasi.
Jahon valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlari rivojlanishining ob’yektiv
asosi bo’lib xo’jalik munosabatlari globallashuvining chuqurlashishi hamda
tegishli milliy bozorlarning cheklangan imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatning
kuchayishi hisoblanadi. Jahon valyuta, kredit, qimmatli qog’ozlar hamda oltin
bozorlari rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchi bo’lib jahon moliyaviy oqimlari,
bozor ishtirokchilariga taklif etilayotgan kreditlar qiymatining hajmi va taqsimotini
muvofiqlashtiruvchi raqobat hisoblanadi. Biroq raqobat kurashi hamma vaqt ham
samarali va nuqsonsiz emasdir. Shu sababli ushbu jarayonlarni bozor hamda davlat
tomonidan muvofiqlashtirilishi birgalikda olib boriladi. Davlat jahon bozorlari
faoliyatiga inqirozli jarayonlarning oldini olish yoki ularni bartaraf etish maqsadida
aralashadi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi hom ashyo manbalari va
iste'molchilar bozorlari uchun raqobat kurashining kuchayishi bilan samarali
investitsiyalar hamda moliyaviy oqimlar milliy xarakterini yo’qotgan va o’zining
kosmopolitik tabiatini ko’rsatgan holda bir mamlakatdan boshqa bir mamlakatga

stihiyali asosda oqib o’tadi. Milliy valyuta, kredit va moliyaviy bozorlar
o’zlarining mustaqilligini nisbatan saqlab qolgan holda faoliyatlarini to’ldiruvchi
hamda milliy iqtisodiyot va pul-kredit tizimlari bilan bog’liq bo’lgan boshqa shu
kabi jahon bozorlari bilan chambarchas bog’lanib ketmoqdalar. Jahon valyuta,
kredit va moliya bozorlari o’zlarining katta imkoniyatlari hamda ko’p
maqsadliligining tez o’sishi natijasida xalqaro valyuta-kredit va moliyaviy
munosabatlar hamda jahon iqtisodiyotining muhim zvenolaridan biriga aylandi.
Milliy valyuta, kredit va moliya bozorlarining jahon valyuta bozori
operatsiyalaridagi ishtiroki quyidagi bir qator omillar bilan belgilanadi:
- mamlakatning jahon xo’jaligi tizimidagi tegishli o’rni hamda
valyutaiqtisodiy holati;
- rivojlangan kredit tizimi va yaxshi tashkil etilgan fond birjasining
mavjudligi;
- soliqqa tortishning o’rta me'yorligi;
- xorijlik qarz oluvchilarga milliy bozorga chiqish va xorijiy qimmatli
qog’ozlarga birja kotirovkasiga kirish imkonini beruvchi imtiyozli valyuta
qonunchiligining mavjudligi;
- qulay geografik joylashishi;
- siyosiy tuzumning nisbatan barqarorligi va boshqa shu kabilar.
Yuqorida zikr etilgan omillar xalqaro operatsiyalarni amalga oshiruvchi
milliy bozorlar doirasini cheklaydi. Raqobat kurashi natijasida N'yu-York, London,
Lyuksemburg, Frankfurt-Mayn, Singapur va boshqa shu kabi jahon moliyaviy
markazlari shakllandi.
Jahon moliyaviy markazlari - xalqaro valyuta, kredit, moliya operatsiyalari,
qimmatli qog’ozlar hamda oltin bilan bitimlarni amalga oshiruvchi banklar va
ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari to’planuvining markazlaridir. Tarixan ular
milliy bozorlar negizida, so’ng esa jahon valyuta, kredit, moliya hamda oltin
bozorlari zaminida paydo bo’lgan.

Birinchi jahon urushigacha hukmron moliyaviy markaz bo’lib London
hisoblangan. Ushbu Buyuk Britaniyadagi kapitalizmning nihoyatda yuqori
darajada taraqqiy etganligi boshqa mamlakatlar bilan keng savdo aloqalari, funt
sterlingning nisbiy barqarorligi, mamlakatning rivojlangan kredit tizimi bilan
asoslanadi. Turli mamlakatlardan kelgan kapitallar xalqaro savdoning katta
ulushini kreditlagan London bozorida to’planar edi. Tashqi savdoni kreditlashning
qisqa muddatli vositasi bo’lib Londonda akseptlangan "sterlingli veksel" xizmat
qilgan edi. Xalqaro hisob-kitoblarning 80 foizi funt sterlinglarda amalga oshirilar
edi. 3

Birinchi jahon urushidan so’ng mamlakatlar rivojlanishining notekisligi
qonunining harakati tufayli yetakchi jahon moliyaviy markazi AQShga ko’chib
o’tdi hamda ushbu mamlakat Londonning xalqaro valyuta, kredit va moliya
operatsiyalarida muhim rol o’ynab borayotganligiga qaramasdan XX asrning
60yillarigacha monopol pozitsiyalarga ega bo’ldi. 60-yillardan boshlab AQShning
jahon moliyaviy markazi sifatidagi monopol holatiga zil ketdi, chunki harbiy
Yevropa va Yaponiyada yangi moliyaviy markazlar paydo bo’ldi. Sanoat jihatidan
rivojlangan davlatlar asta-sekin cheklovlarni, ayniqsa valyuta cheklovlarini bekor
qilgan holda xalqaro operatsiyalarni amalga oshiruvchi milliy banklarning
raqobatbardoshligi va reytingini oshirish maqsadida ularning faoliyatlarini
nomuvofiqlashtirish jarayonini amalga oshirdilar.
AQSh 70-yillarning o’rtalaridan boshlab birinchilar qatorida o’z milliy
valyuta, kredit va moliya bozorlarini erkinlashtirish jarayonini boshladi. 1978-1986
y.y. depozit-ssuda operatsiyalari bo’yicha foiz to’lovlariga bo’lgan cheklovlar
astasekin bekor qilindi, qaytarib olinguncha omonat turlari bo’yicha foizlar joriy
etildi. 1984 yilda AQShda chiqarilgan va norezidentlarga tegishli obligatsiyalar
daromadlariga bo’lgan 30% soliq bekor qilindi. 1981 yilning oxiridan boshlab
AQShda erkin bank hududi tashkil etildi va ushbu hududda xorijiy banklar
Amerika soliqlari hamda bank cheklovlaridan ozod etildi. Amerika banklari
3 L.N. Krasavina "Mejdunarodniye valyutno- kreditniye i finansoviye otnosheniya" Moskva, 2001g.

faoliyatining erkinlashuvi, ularning bankrotlikka uchrashi va to’planuvi moliyaviy
innovatsiyalar va sek'yuritizatsiya rivojiga turtki berdi. Shu sababli tijorat va
investitsiya banklari faoliyatining amaliyotda o’zaro ajratilishiga hamda banklarga
bir nechta shtatlarda faoliyatni amalga oshirishga (Glas-Stigoll qonuni) bo’lgan
taqiqlanishga amal qilinmaydi.
Yevropa Ittifoqi mamlakatlari o’z moliyaviy markazlarini barpo etishga
azaldan intilayotgan edilar. Biroq valyuta, kredit va moliya bozorlarining
integratsiyalashuvi sanoat, qishloq xo’jaligi hamda tashqi savdo jarayonidagi
integratsiyalashuvdan uzoq vaqt davomida orqada qolayotgan edi. Ushbu esa
Yevropa Ittifoqidagi kelishmovchiliklar, a'zo mamlakatlarning byudjet, kredit va
investitsiya siyosatlarini amalga oshirishdagi o’z mustaqilligidan millat usti
qarorlar foydasiga voz kecha olmayotganligi bilan izohlanadi. Yevropa Ittifoqi
mamlakatlari iqtisodiy va valyuta ittifoqini barpo etishning "Delor rejasi"ga
muvofiq 90-yillarda barcha valyuta cheklovlarini bekor qilgan holda yagona
moliyaviy makonni aktiv shakllantirdilar. 1993 yilning noyabr oyidan kuchga
kirgan Maastrixt shartnomasiga muvofiq paydo bo’lgan kapitallar va moliyaviy
xizmatlarning yagona G’arbiy Yevropa bozori integratsiyaning yuksak yutug’iga
aylandi. 1999 yilda Yevroning muomalaga kiritilishi munosabati bilan Yevropa
Ittifoqi kattaligi bo’yicha AQShdan so’ng ikkinchi o’rinda turuvchi fond bozoriga
ega bo’lib qoladi. Barcha qimmatli qog’ozlar va derivativ (hosilaviy qimmatli
qog’oz)lar nominallari yagona valyuta, Yevroda ifodalanganligi sababli investorlar
tanlovining birinchi o’rinida mamlakat emas, fond operatsiyalarining sektori turadi.
Ushbu sharoitlarda valyuta xavf-xatari yo’q bo’ladi. Agarda Buyuk
Britaniya "Yevro hududi"ga qo’shilmasa u jahon moliyaviy markazi sifatidagi o’z
mavqeini yo’qotish xatariga uchraydi.
EBFlar bozori XX asrning oxirgi yillarida rivojlana boshladi. Ushbu
moliyaviy vosita autrayt forvard bitimiga o’xshasa ham u mahalliy valyutani
etkazib berishni nazarda tutmaydi. Kelishuvda saldoni AQSh dollarida yoki boshqa
biror qattiq valyutada to’lab berishga kelishib olinadi. Etkazib berilmaydigan

forvardlarni ham ofshor bozorda savdosi amalga oshirilishi mumkin. Ushbu
instrumentdan foydalanish Osiyoning bir qator valyutalariga nisbatan rivojlanib
bormoqda.
1-jadval
Forvard bitimlarining muddatlari bo’yicha ulushlari (mlrd.
AQSh dollari) 4

Instrument/
Bajarilish
muddati Barcha kontragentlar Dilerlar
Iyun
2012 Dek.
2012 Iyun
2013 Dek.
2013 Iyun
2014 Iyun
2012 Dek.
2012 Iyun
2013 Dek.
2013 Iyun
2014
Forvardlar
va svoplar 41983 47704 53341 53317 55551 15397 17583 21007 23138 24273
Bir yil va
undan kam
bo’lgan
bitimlar
25943
31619
39290
38089
39958
9868
11788
14557
15395
16184
1 va 5
yilgacha
bo’lgan
bitimlar
8373
8139
9564
10532
10826
3509
3684
4291
5262
5512
5 yildan
ko’p bo’lgan
bitimlar
7666
7947
4487
4696
4767
2020
2111
2159
2482
2578
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, bir yil va undan kam bo’lgan
muddatlarda tuzilgan forvard bitimlarining barcha tuzilgan bitimlardagi ulushi
yuqori ulushga ega. Ya’ni, 2014 yil iyun holatiga ko’ra bir yilgacha bo’lgan
bitimlarning ulushi barcha kontagentlar bo’yicha 72.0 % ni tashkil etgan holda
dilerlar bo’yicha esa 2014 yilning yakuniga ko’ra 66,7 % ni tashkil etmoqda.
Umuman olganda esa forvard bitimlarining o’sish sur’ati 2014 yil iyun holatiga
ko’ra barcha kontagentlar bo’yicha 2012 yilning shu davriga nisbatan 32,3 % ga
o’sganini kuzatish mumkin. Dilerlar bo’yicha esa 2014 yil iyunda 2012 yil shu
davriga nisbatan 57,6 % ga o’sganini kuzatish mumkin 5
.
Jami derivativlar va valyuta derivativlari orasida ham forvard bitimlari yuqori
salmoqqa ega.
4 www . bis . org BIS Quarterly Review, March 2015.
5 Ҳисоб - китоблар жадвал маълумотлари асосида муалифлар томонидан ҳисобланди .

2-jadval
Birjadan tashqari bozorda valyuta forvardining ulushi (mlrd.
AQSh dollari) 6

Risk kategoriya /
instrument Amalga oshirilmagan bitimlar
qiymati Amalga oshirilgan bitimlar
Dek.
2012 Dek.
2013 Iyun
2014 Dek.
2012 Dek.
2013 Iyun
2014
Jami derivativ bitimlari 601046 647,777 638,928 21,296 27,278 25,392
Valyuta ayirboshlash
bitimlari: 57,796 63,349 66,645 2,482 2,555 2,217
Forvard va foreks svopi 28,433 30,526 31,395 886 919 771
Forvard bitimlarining
valyuta bitimlariga nisbatan
ulushi, % 49,2 48.2 47,1 35,7 36,0 36.6
Forvard bitimlarining jami
derivativlarga nisbatan
ulushi, % 4,7 4.7 4.9 4.2 3,4 3,0
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, forvard va foreks svopda tuzilgan
bitimlar jami birjadan tashqari muddatli bitimlarning yarmini tashkil etmoqda.
Jami muddatli bitimlardagi ulushi esa 5 % ga yaqinni tashkil etmoqda. Jadval
ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, forvard bitimlari miqdor jihatdan o’sish
sur’atlariga ega bo’lsada, uning umumiy bitimlardagi ulushi yirik o’zgarishlarga
uchramagan, buning sababi albatta bozordagi boshqa instrumentlarning salmog’i
oshayotgani bilan izohlanadi.
3-jadval.
Fyuchers bitimlarining joylashgan joyi bo’yicha qiymati.
(mlrd. AQSh dollari) 8

Instrument /
Joylashgan joyi Amalga oshmagan bitimlar qiymati Jami bitimlar qiymati
Dek 2012 Dek. 2013 Dek. 2014 2013 2014
Barcha bozorlar 170,2 221,2 231,2 37627,6 31923,4
Shimoliy Amerika 114,8 150,6 158,1 30188,7 25493,8
Evropa 2,5 2,7 3,4 363,3 438,9
Osiyo va Tinch Okean 1,5 8,1 11,3 2001,9 1560,2
Boshqa bozorlar 51,4 59,9 58,4 5073,7 4430,5
Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, shimoliy amerikada joylashgan
birjalar valyuta fyuchers bitimlarini tuzish bo’yicha yuqori ulushga ega. Ya’ni
6 www.bis.org BIS Quarterly Review, March 2015 маълумотлари асосида муаллифлар томонидан
тузилди . 8
www.bis.org BIS Quarterly Review, March 2015.

ularning jami bitimlardagi ulushi 2013 yil 1 yanvar holatiga ko’ra 80 % ni tashkil
etmoqda.
Yaponiyaning jahon xo’jaligida mavqeining mustahkamlanishi, xorijda
yapon banklarining salobatli tizimining barpo etilishi, milliy pul birligi "iena"ning
xalqaro iqtisodiy muomalaga kirib borishi hamda valyuta cheklovlarining bekor
qilinishi sababli Tokio jahon moliyaviy markaziga aylandi. 1985 yilda
nettoqarzdorga aylangan AQShdan farqli o’laroq Yaponiya - netto-kreditor
mamlakatidir. Yaponiya banklari jahonda, shu jumladan xalqaro operatsiyalar
jarayonida ham (90-yillarning boshida deyarli 40%) AQSh va harbiy Yevropa
banklaridan (15%) ushbu sohada o’zib o’tgan holda yetakchilik qiladi. 90yillarning
ohirlarida iqtisodiy inqiroz va ko’proq jihatdan Janubi-Sharqiy Osiyo hududidagi
so’nggi 30 yil ichida misli ko’rilmagan moliyaviy hamda valyuta inqirozlarining
bo’lib o’tishi sababli Yaponiya egallab turgan Xalqaro mavqeining vaqtinchalik
pasayishi ro’y berdi.
Jahon xo’jaligining chekka hududlarida Bagam orollari, Singapur, Syangan
(Gonkong), Panama, Bahrayn va boshqa shu singari moliyaviy markazlarning
paydo bo’lishi nisbatan past soliqlar hamda operatsion xarajatlar, nomiga bo’lgan
davlat aralashuvi, valyuta qonunchiligining erkinlashtirilishi bilan ma'lum bir
darajada asoslanadi.
Kredit tashkilotlari norezidentlar bilan ushbu mamlakat uchun xorijiy
hisoblangan valyutada operatsiyalarni amalga oshiruvchi jahon moliyaviy
markazlari "offshor" moliyaviy markazlari nomini oldi. Ushbu atama mazmun
jihatidan Yevrobozor tushunchasiga taxminan mosdir. Mazkur moliyaviy
markazlar shuningdek soliq panohxonasi rolini bajaradi, chunki amalga
oshirilayotgan operatsiyalar mahalliy soliqlarga tortilmaydi hamda valyuta
cheklovlaridan holisdir.
Zamonaviy sharoitda 13ta jahon moliyaviy markazida xorijiy banklarning
1000 ziyod filial va bo’limlari to’plangandir.

Bank offshor hududlari ko’rinishlaridan biri bo’lib Xalqaro bank hududi
hisoblanadi. Ularning o’ziga hosligi amalga oshirilayotgan bank operatsiyalarining
milliy kredit bozoridan farqli xususiyatlari, qattiq ixtisoslashuvi, soliqlardan
qisman ozod etilishidadir. Xalqaro bank hududlariga bir qator bank me'yorlari, shu
jumladan majburiy zahiralar tizimi, bank omonatlarini sug’urta qilish fondidagi
ishtiroki aloqasizdir.
AQShda Xalqaro bank hududlari bank qonunchiligining erkinlashtirilishi
munosabati bilan shakllangan. 24 shtatdagi ularning soni 500dan ziyoddir. Ular
Amerika banklari, bank assosiatsiyalari, shu jumladan xorijiy va edj (faqat xalqaro
operatsiyalarni amalga oshirish lisenziyasiga ega) korporatsiyalari, xorijiy
banklarning ayrim filiallarini birlashtiradi. Xalqaro bank hududi yuridik shaxs
bo’lmagan holda xalqaro operatsiyalarning hisobi alohida yuritiluvchi bank
tuzilmalari yig’indisidan iboratdir. Xalqaro bank hududining faoliyati
operatsiyalarning ma'lum bir turlari bilan cheklangandir. Masalan, ushbularga
xorijiy valyutadagi depozitlarni, 2 yilgacha muddatga 100 ming AQSh dollaridan
kam bo’lmagan summaga muddatli omonatlarni ochish operatsiyalari kiradi.
Qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalar o’tkazish va depozit sertifikatlar
emissiyasiga ruxsat etilmagan. Bitimlarni faqat nobank norezidentlari bilan amalga
oshirishga ruxsat etiladi. AQShdagi xalqaro bank hududlaridan Amerika
kapitallarining Yevrobozordan qisman repatriatsiyasi uchun foydalaniladi.
Xalqaro bank hududlari "qochoq" kapitallar uchun panoh xizmatini bajaradi.
AQShdan farqli o’laroq Yaponiyadagi Xalqaro bank hududi kapitallarni
o’zining ichki hisob raqamlaridan ichki bank hisobvaraqlariga oyning oxirida
mablag’larning qarama-qarshi oqimi sharti bilan o’tkazish huquqiga ega.
Shunday qilib sutka davomida uzluksiz faoliyat ko’rsatadigan, jahon moliya
oqimlari boshqaruvining vositasi bo’lib xizmat qiluvchi xalqaro bozor mexanizmi
shakllandi. Iqtisodiy fanning maxsus bo’limi valyuta, kredit va moliya
bozorlarining samaradorligi, ularning ishtirokchilari kutayotgan samaraning
shakllanishini hamda yangi ko’rinishdagi axborotlarga moslasha olish

muammolarini o’rganadi. Maxsus axborot agentliklarining monitorlarida bozor
baholari, kotirovkalar, valyuta kurslari, foiz stavkalari va xalqaro operatsiyalarning,
amalga oshirilish joyidan qat’iy nazar, boshqa valyutamoliyaviy shartlari real vaqt
rejimida aks etadi. Samarali bozor (shu jumladan valyuta, kredit, moliya)
konsepsiyasining mohiyati axborotning joriy baholarga bo’lgan ta'siridadir. Shu
sababli jahon bozorining sub’ektlari ushbu bilan bog’liq o’z tashqi iqtisodiy
faoliyatlari strategiyasini muvofiqlashtirishlari lozim.
80-yillardan boshlab jahon valyuta, kredit va moliya bozorlarining qayta
qurilishi faol amalga oshirilmoqda. Ular faoliyatining tavsifi ham o’zgarmoqda.
Yangi moliyaviy instrumentlar va bozor infratuzilmasi kiritilmoqda. Ishtirokchilar
soni kengaymoqda (4-jadval).
4-jadval
Jahon valyuta, kredit va moliya bozorlari: ishtirokchilari va tarkibiy
tuzilishi
Milliy ishtirokchilar Bozorlarning tarkibiy
tuzilishi Xalqaro ishtirokchilar
Korporatsiyalar Valyuta bozorlari, shu
jumladan yevrovalyutalar
bozori Xalqaro korporatsiyalar,
Transmilliy korporatsiyalar
Banklar va ixtisoslashgan
kredit-moliya institutlari, shu
jumladan sug’urta
kompaniyalari Ssuda kapitallari bozorlari:
a)pul bozori b)kapitallar
bozori v)yevrobozor
Xalqaro banklar, transmilliy
banklar
Ixtisoslashgan kredit-moliya
institutlari, shu jumladan
sug’urta kompaniyalari
Fond va tovar birjalari Moliyaviy bozorlar Eng yirik fond va tovar
birjalari
Davlat Sug’urta bozorlari Oltin
bozorlari Xalqaro valyuta-kredit va
moliya tashkilotlari

3. Jahon valyuta bozorining kon'yunktura mexanizmi va unga ta'sir
etuvchi omillar
Jahon valyuta bozorining kon'yunktura mexanizmi deganda odatda ushbu
bozorda valyutalarga bo’lgan talab va taklifning shakllanish mexanizmi
tushuniladi. Bozorning kon'yunktura mexanizmi murakkab bo’lib, uni o’rganish
moliyaviy vositachilar uchun nihoyatda muhimdir. Chunki bozorda, operatsiyalar

o’tkazish jarayonida, qaror qabul qilish uchun moliyaviy vositachilar ma'lum bir
tahliliy ma'lumotlarga asoslanishi kerak.
Rivojlangan davlatlar amaliyotida bunday tahlilning 2 uslubi, ya'ni
fundamental va texnik tahlil usullari mavjud.
Texnik tahlil - bu, asosan grafiklar yordamida, baholarni kelgusidagi harakat
yo’nalishini prognozlash maqsadida bozor dinamikasini o’rganishdir. "Bozor
dinamikasi" atamasi, texnik tahlil ixtiyorida bo’lgan baho, hajm va ochiq
manfaatdan iborat 3 ma'lumot manbasini o’z ichiga oladi. Texnik tahlil
quyidagilarga asoslanadi:
1) bozor barcha narsalarni hisobga oladi;
2) baholar harakati tendensiyalarga bo’ysungan; 3) tarix
qaytarilmoqda.
Bozor barcha narsalarni hisobga oladi. Ushbu tushuncha texnik tahlilning asl
mazmunini tashkil etadi. Texnik tahlilchi faraz qiladi, f'yuchers tovar shartnomasi
bahosiga ta'sir eta oladigan iqtisodiy, siyosiy, psihologik va har qanday sabablar
albatta o’z aksini tovar bahosida topadi.
Bundan kelib chiqadiki, bozor ishtirokchilaridan talab etiladigan narsa - bu,
baholar harakatini sinchkovlik bilan o’rganishdir. Boshqacha qilib aytganda, talab
va taklif dinamikasidagi har qanday o’zgarish baholar dinamikasida aks etadi. Agar
talab taklifdan yuqori bo’lsa baholar o’sadi. Agar taklif talabdan yuqori bo’lsa
baholar pasayadi. Bular har qanday iqtisodiy prognozlashtirish asosida yotadi.
Texnik tahlilchi esa bu masalaga boshqacha yondoshadi va quyidagicha fikr
yuritadi: agarda bozorda baholar qandaydir sabablarga ko’ra ko’tarila boshlagan
bo’lsa, demak talab taklifdan yuqoridir. Demak, makroiqtisodiy ko’rsatkichlar
bo’yicha bozor "ho’kizlar" uchun qulaydir. Agar baholar pasayib borayotgan bo’lsa
unda bozor "ayiqlar" uchun qulaydir.
Talab va taklifning chuqur mexanizmi u yoki bu tovar bozorining iqtisodiy
tabiati, baholarning pasayish yoki ko’tarilish tendensiyasini belgilab beradi.

Grafiklar o’zidan-o’zi bozorga ta'sir eta olmaydi. Ular bozordagi hozirgi paytda
shakllangan pasayish yoki o’sish tendensiyasini aks ettiradi.
Grafiklar tahlili bo’yicha mutahassislar odatda baholar o’sishi yoki
pasayishini keltirib chiqargan omillarning chuqur sabablariga o’z e'tiborlarini
qaratmaydilar. Ko’p qollarda baholar o’zgarish tendensiyasi endigina
shakllanishining dastlabki bosqichlarida yoki aksincha qandaydir hal qiluvchi
bosqichlarda bunday o’zgarishlarning sabablari hech kimga ma'lum bo’lmasligi
mumkin.
Masalaga texnik yondoshish masalani soddalashtiradi yoki qo’pollashtiradi,
degan fikr hosil bo’lishi mumkin. Biroq "bozor barcha narsani hisobga oladi"
degan tushuncha ortida yotgan mantiq shuni aniq ko’rsatadiki, bozorda texnik
tahlilchi qanchalik ko’p tajriba orttirsa, yuqorida zikr etilgan tushunchaning
shunchalik hayotiyligi kelib chiqadi. Bundan xulosa shuki, bozor bahosiga ta'sir
etuvchi har qanday narsa albatta ushbu bahoga o’z ta'sirini ko’rsatadi. Demak,
baholar dinamikasini sinchiklab o’rganish nihoyatda zarurdir. Baho grafiklari va
ko’pchilik qo’shimcha indikatorlarni tahlil etgan holda texnik tahlilchi shunga
erishadiki, bozorning o’zi rivojlanishning ehtimolli yo’nalishlarini ko’rsatib beradi.
Baholar harakati tendensiyalarga bo’ysunadi. Tendensiya yoki trend (trend)
tushunchasi texnik tahlilda asosni tashkil etuvchilardan biridir. Shuni yaxshi
tushunib olish kerakki, bozorda sodir bo’layotgan har qanday o’zgarish u yoki bu
tendensiyalarga bo’ysungandir. F'yuchers bozoridagi baholar dinamikasini
ko’rsatuvchi grafiklar tuzishdan asosiy maqsad ushbu tendensiyalarni dastlabki
paydo bo’lishi paytidayoq ularni aniqlab topish va harakat yo’nalishiga muvofiq
ravishda savdo qilishdir.
Texnik tahlilning ko’pchilik uslublari, o’z tabiatiga ko’ra, "trend following"
tendensiyasi ketidan ergashuvchi hisoblanadi, ya'ni ularni funksiyalari tahlilchiga
tendensiyani aniqlab topishga yordam berish hamda ushbu tendensiyaga uning
mavjudligi davri mobaynida rioya etishdan iborat.

Baholar harakati tendensiyalarga bo’ysunadi degan tushunchadan 2ta xulosa
kelib chiqadi:
1) harakatdagi tendensiya har qanday ehtimolga ko’ra o’ziga qarama-
qarshi bo’lgan tendensiyaga aylanmay, rivoji davom etadi;
2) harakatdagi tendensiya toki uning teskari (qarama-qarshi) harakati
boshlangunga qadar rivoji davom etadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda savdo, to trend harakati teskari
burilishga harakati boshlangunga qadar davom etishi kerak ekan.
Tarix qaytarilmoqda. Texnik tahlil va bozor dinamikasini o’rganish odam
psihologiyasini o’rganish bilan yaqindan bog’liqdir. Masalan, so’nggi 100 yil
ichida ajratib olingan va tasniflangan grafik baho modellari bozor psihologik
holatining muhim xususiyatlarini aks ettiradi. Birinchi navbatda ular hozirgi
bosqichda bozorda qanday "ho’kiz" yoki "ayiq" tendensiyalari hukmronligini
ko’rsatadi. Agarda, ushbu modellar ilgari (o’tmishda) ishlagan bo’lsa, kelgusida
ham ishlashi mumkinligi ehtimoli bor. Chunki ular yillar mobaynida
o’zgarmaydigan odam psixologiyasiga asoslangan. Ya'ni, yuqoridagilarni
boshqacha ta'riflasa bo’ladi: kelajakni tushunishning kaliti o’tmishni
o’rganishdadir.
Texnik va fundamental tahlilni o’zaro taqqoslash. Agar texnik tahlil asosan
bozor dinamikasini o’rganish bilan shug’ullansa, fundamental tahlilning predmeti
bo’lib baholar o’zgarishi yoki tebranishini keltirib chiqaruvchi, baholarni yuqoriga
o’sish yoxud pastga tushishga yoki ma'lum bir darajada qotib turishga majbur
etadigan, talab va taklifning iqtisodiy kuchlari hisoblanadi.
Fundamental yondoshuvda tovar bahosiga ta'sir etuvchi barcha omillar tahlil
etiladi. Bu esa tovarning ichki yoki haqiqiy qiymatini aniqlash uchun amalga
oshiriladi.
Fundamental tahlilning natijalariga ko’ra tovarning aynan shu haqiqiy
qiymati u yoki bu tovar haqiqatda qancha turishini aks ettiradi. Agar tovarning
haqiqiy qiymati bozor bahosidan past bo’lsa unda tovarni sotish kerak. Chunki

uning haqiqiy qiymatidan ko’ra yuqoriroq bahoda sotib olishmoqchi. Agar,
tovarning haqiqiy qiymati uning bozor bahosidan yuqori bo’lsa, unda tovarni sotib
olish kerak. Chunki tovar uning haqiqiy qiymatidan ko’ra past bahoda sotib
olinmoqda.
Bozorni prognozlash bilan shug’ullanuvchi texnik va fundamental tahlil,
ikkalasi ham qaysi yo’nalishda baholarni harakatlanishini aniqlash bilan bir
muammoni hal etmoqchi. Ammo ushbu masalaga ular har xil tarafdan
yondashadilar.
Agar fundamental tahlilchi bozor harakatining sabablarini o’rganmoqchi
bo’lsa, texnik tahlilchini faqatgina ushbu harakatning o’zi qiziqtiradi. Ya'ni, texnik
tahlilchining maqsadi ushbu harakat yoki bozor dinamikasining mavjudligini bilish
holos. Ushbu harakatni keltirib chiqaruvchi sabablar uning uchun muhim emas.
Fundamental tahlilchi esa ushbu harakatning sababini, ya'ni nima sababdan
ushbu harakat yoki dinamika sodir bo’lganligini bilishga intiladi.
F'yucherslar bilan shug’ullanuvchi ko’pchilik mutahassislar o’zlarini
fundamental yoki texnik tahlilchilar qatoriga qo’shadi. Aslida esa fundamental va
texnik tahlilchilar o’rtasidagi farq aniq yoki sezilarli emas.
Ko’pchilik fundamental tahlilchilar grafiklarni tahlil etishning boshlang’ich
bilimiga ega. Shu bilan birgalikda, shunday texnik tahlilchi yo’qki, fundamental
tahlilning asosiy qoidalarini bilmagan bo’lsin. Ammo amalda ushbu 2 uslubning
bir-biriga aralashishiga aslo yo’l qo’ymaydigan tarafdorlar mavjud. Gap shundaki,
tahlilning bu ikkala uslubi ko’p qollarda o’zaro qarama-qarshilikka uchraydi.
Odatda, bozordagi muhim o’zgarishlar (jarayonlar)ning eng boshida bozorning
xatti-harakatlari fundamental tahlilning hech bir chegarasiga sig’may qoladi va
buni faqat iqtisodiy omillar asosida tushuntirishning imkoni bo’lmay qoladi. Aynan
shunday, umumiy tendensiya uchun tang holatlarda tahlilning 2 uslubi birbiridan
sezilarli farqlana boshlaydi. Keyinchalik qandaydir bosqichda ular faza bo’yicha
bir-biriga mos keladi. Ammo bunday holatda endi trendlarning o'xshash harakat
qilishi uchun (bozordagi o’zgarishga muvofiq ravishda) kech bo’ladi.

Yuqorida zikr etilgan 2 uslub o’rtasidagi qarama-qarshilikning sababi
quyidagicha bo’lishi mumkin: bozor bahosi barcha ma'lum fundamental
ma'lumotlarni (tarhalishi nuqtai nazaridan) tezlik jihatidan oshadi. Boshqacha qilib
aytganda, bozor bahosi fundamental ma'lumotlarni o’zib o’tuvchi indikator bo’lib
xizmat qiladi (yoki sog’lom mantiq).
Bozor barcha ma'lum iqtisodiy omillarni hisobga olgan bo’lsada, baholar
qandaydir yangi, hali o’rganilmagan omillar ta'sirida o’zgara boshlaydi.
Tarixda baholar o’sishi va pasayishining eng sezilarli davrlari, fundamental
ko’rsatkichlar nuqtai nazaridan hech qanday o’zgarish kutilmagan davrda
boshlangan hamda ushbu o’zgarishlar fundamental tahlilchilarga tushunarli bo’lgan
paytda yangi tendensiya o’zining eng yuqori cho’qqisiga etgan bo’lar edi.
Vaqt o’tishi bilan texnik tahlilchiga grafikni o’g’ish va tahlil qila olish
ishonchi keladi. U asta-sekin bozorni sog’lom mantiqqa to’g’ri kelmasligi
vaziyatiga o’rganadi. Texnik tahlilchi, bugun yoki ertaga bozor dinamikasining
sabablari barchaga ayon bo’lishini aniq biladi. Albatta bu keyinchalik bo’ladi. hozir
esa ushbu qo’shimcha ishonchga vaqt sarflash mumkin emas.
Texnik tahlil bilan yuzaki tanishishning o’zigina uning fundamental tahlildan
ustun ekanligini ko’rsatadi. Agarda bu ikkala usuldan birini tanlash masalasi tursa
unda albatta texnik tahlilni tanlash kerak. Chunki birinchidan ta'rifga ko’ra u
fundamental tahlil foydalanadigan ma'lumotlarni o’z ichiga oladi.
Agarda ushbu ma'lumotlar bozor bahosida o’z aksini topsa unda ularni alohida
tahlil etishga zarurat qolmaydi. Demak, grafiklar tahlili fundamental tahlilning
soddalashtirilgan shakliga aylanadi. Afsuski, fundamental tahlil haqida bunday deb
bo’lmaydi. Fundamental tahlil baholar dinamikasini o’rganish bilan
shug’ullanmaydi. Faqat texnik tahlil bilan foydalangan holda tovar f'yucherslar
bozorida muvaffaqiyatli ishlash mumkin.
Birinchi qarashda yuqorida zikr etilgan taqqoslash unchalik tushunarli emas.
Ammo agar qaror qabul qilish jarayonini 2 tarkibiy qismga ajratgan holda ko’rib
chiqilsa barcha narsa tushunarli bo’ladi:

1) vaziyatning tahlili;
2) vaqtni (paytni) tanlash.
Birjada muvaffaqiyatli o’ynash uchun ayniqsa f'yuchers shartnomalarida
bozorga kirish va bozordan chiqish vaqti (payti)ni to’g’ri tanlash nihoyatda katta
ahamiyatga ega,. Chunki bunda richag (leverage) samarasi yuqoridir.
Tendensiyani to’g’ri aniqlagan holda pul yo’qotish mumkin. Garov
kafolatining unchalik katta bo’lmagan miqdori (odatda 10 foizdan kam) shunga
olib keladiki, baholarni biz uchun nomuvofiq bo’lgan yo’nalishda arzimagan
tebranishi bizni bozordan siqib chiqarishi mumkin. Natijada garov mablag’laridan
to’la ajralib qolishimiz mumkin.
Taqqoslash uchun fond birjasida o’ynayotgan treyder agarda bozor unga
qarshi borayotganligini sezsa uning ko’chasida ham bayram bo’lishiga ishongan
holda kutib turish (poylash) pozitsiyasini tanlashi mumkin. Treyder o’z aksiyalari
harakatini to’xtatadi, ya'ni treyderdan u investorga aylanadi.
Tovar bozorida esa bu aslo mumkin emas. F'yuchers shartnomalari uchun
"sotib ol va ushlab tur"tamoyili mutlaqo to’g’ri kelmaydi. Shu sababli yuqorida
zikr etilgan 2 tarkibiy qismga qaytsak, tahlil fazasida ham texnik tahlil hamda
fundamental uslubdan foydalanish mumkin (to’g’ri prognozni olish uchun).
Bozorga kirish va undan chiqish vaqtini to’g’ri tanlashga kelsak, buning uchun
faqat texnik uslub kerak bo’ladi. Shunday qilib, o’z zimmasiga bozor
majburiyatlarini olishdan oldin, treyder amalga oshirishi kerak bo’lgan qadamlarni
ko’rib chiqib, dastlabki bosqichlarda fundamental tahlildan foydalanilgan bo’lsa
ham yana bir bor ishonch hosil qilishimiz mumkin, aynan ma'lum bir bosqichda
texnik tahlil mutlaqo zarurdir.
Texnik tahlilning kuchli taraflaridan biri shundaki, undan har qanday tovar
bilan savdo jarayonida va vaqtning har qanday oralig’ida foydalanish mumkin.

Xulosa

Valyuta bozorlari - bu, talab va taklif asosida shakllanadigan kurs bo’yicha
xorijiy valyutalarning milliy valyutaga oldi-sotdisi amalga oshadigan rasmiy
markazlaridir. Jahon moliyaviy markazlari - xalqaro valyuta, kredit, moliya
operatsiyalari, qimmatli qog’ozlar hamda oltin bilan bitimlarni amalga oshiruvchi
banklar va ixtisoslashgan kredit-moliya institutlari to’planuvining markazlaridir.
Tarixan ular milliy bozorlar negizida, so’ng esa jahon valyuta, kredit, moliya
hamda oltin bozorlari zaminida paydo bo’lgan.
Jahon valyuta, kredit hamda moliyaviy bozorlari taalluqli milliy bozorlar
negizida paydo bo’lgan va milliy bozorlar ular bilan yaqindan munosabatdadir.
O’zbekiston Respublikasining Valyuta birjasi respublikamizda birja bozori
hisoblanadi.
Milliy valyutamiz-so’mning nominal almashuv kursi Respublika valyuta
birjasida aniqlanadi.
Respublikamizda so’mning nominal birja kursi valyutalarning buyurtmali
savdosi asosida amalga oshiriladigan oldi - sotdi mexanizmi orqali shakllanadi.
Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, O’RVBga a’zo bo’lgan tijorat banklari
ikki xildagi buyurtmalarni birjaga beradilar: a) AQSh dollarini sotib olish
maqsadida so’mda berilgan buyurtmalar; b) AQSh dollarini sotish maqsadida
berilgan buyurtmalar (dollarda berilgan buyurtmalar). Markaziy bankning Bosh
dileri buyurtmalarni qabul qilishni to’xtatish to’g’risidagi buyruqni bergandan
so’ng har ikkala xildagi buyurtmalar bo’yicha jami nominal miqdorlar aniqlanadi.
Shundan keyin so’mda berilgan buyurtmalarning jami summasini AQSh
dollaridagi buyurtmalar summasiga bo’lish yo’li bilan o’zbek so’mining 1 AQSh
dollariga nisbatan nominal birja kursi aniqlanadi. So’mning valyuta kursini 1
AQSh dollariga nisbatan aniqlanayotganligi so’mning to’g’ri kotirovka rejimiga
ega ekanligidan dalolat beradi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining nominal birja kursi tijorat
banklarining xorijiy valyutalardagi aktiv va passivlarini qayta baholash, boj hisobi

hamda moliyaviy va statistik hisobotlarni yuritish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar
valyuta tushumlarining ma’lum qismini majburiy tartibda sotishda qo’llaniladi.
Rivojlangan xorijiy mamlakatlarning amaliyotida, xususan, AQSh, Yaponiya,
Kanada davlatlarining amaliyotida milliy valyutaning kursi fiksing shaklida
aniqlanadigan bozor mexanizmiga asoslanadi. Mazkur mexanizmning mohiyati
shundaki, maklerlar va tijorat banklari dilerlari ishtirokida kun davomida amalga
oshiriladigan valyuta savdosi jarayonida shakllangan talab va taklif asosida,
operatsion kunning aniq bir vaqtida, milliy valyutaning xorijiy valyutalarga
nisbatan birja kursi aniqlanadi. Operatsion kunning aniq bir vaqtida milliy valyuta
kursining aniqlanishi fiksing deb ataladi.
Birjadan tashqari valyuta bozori banklararo bozordir. Bunda valyuta savdosi
tijorat banklari dilerlarining telefon yoki internet orqali so’zlashuvlari orqali
amalga oshiriladi.
Tijorat banklari spred shaklida, ya’ni valyutalarni sotish kursi bilan sotib olish
kursi o’rtasidagi farq sifatida daromad oladilar. Bundan tashqari, xorijiy
valyutadagi aktivlarni qayta baholash, mavjud bitimga qarama-qarshi
operatsiyalarni amalga oshirish orqali ham tijorat banklari valyuta
operatsiyalaridan daromad oladilar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси
Марказий банки тўғрисида”ги Қонуни. – Т.: “Ўзбекистон”, 1995. 21 декабрь.
2. Ўзбекистон Республикасининг “Банклар ва банк
фаолияти
тўғрисида” ги Қонуни. – Т.: “Ўзбекистон”, 1996. 25 апрель.
3. Ўзбекистон Республикасининг “Валютани тартибга солиш
тўғрисида”ги Қонуни, 2003 й. 11 декабр.
4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 6 апрелдаги
“Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва унинг

инвестициявий фаоллигини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ –
1317-сонли Қарори.
5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010 йил 26
ноябрдаги “2011-2015 йилларда республика молия-банк тизимини янада
ислоҳ қилиш ва барқарорлигини ошириш ҳамда юқори ҳалқаро рейтинг
кўрсаткичларига эришишнинг устувор йўналишлари тўғрисида”ги ПҚ-1438-
сонли Қарори.
6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 6 майдаги
“ Тижорат банкларининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва
уларнинг ресурс базасини ривожлантириш чора - тадбирлари тўғрисида” ги
ПҚ-2344-сонли Қарори.
7. Ўзбекистон Республикасининг валютани тартибга солишга оид
норматив-ҳуқуқий хужжатлари тўплами.Т.Ўзбекистон 2011 й. 456 б.
8. Каримов И.А. 2015 йилда иқтисодиётимизда туб таркибий
ўзгаришларни амалга ошириш, модернизация ва диверсификация
жараёнларини изчил давом эттириш ҳисобидан хусусий мулк ва хусусий
тадбиркорликка кенг йўл очиб бериш – устувор вазифамиздир. -Тошкент.:
Ўзбекистон, 2015-72б.
9. Каримов И.А. Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга
қарамасдан, олиб бораётган ислоҳотларни, иқтисодиётимизда таркибий
ўзгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва
тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир.
“Халқ сўзи” газетаси. 16.01.2016 й
10. Абдуллаева Ш.З. Халқаро валюта-кредит муносабатлари. –
Тошкент “IQTISOD-MOLIYA”, 2005.–588 б.
11. Абдуллаев Ё.А., Қоралиев Т.М., ва бошқалар. Банк иши - Ўқув
қўлланма - Б.М.: Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2009. - 576 б.

12. Бобакулов Т.И. Миллий валютанинг барқарорлиги. Монография.
– Тошкент: Fan va texnologiya, 2007.–184 б.
13. Вахабов А.В., Худякова Н.К. Международные валютно-
кредитные и финансовые отношения. Ташкент: НУРТ, 2003.–278 с.
14. Жумаев Н.Х. Ўзбекистонда валюта муносабатларини таритибга
солиш методогиясини такомиллаштириш.Т. “Фан ва технология”,2007й.286б.
15. Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные отношения
и финансовые отношения.–Москва: Финансы и статистика, 2001, -184 с.
16. Ўзбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси.
17. Интернет сайтлари www . bankir . ru www.сer.uz . www.bma.uz
www.cbu.uz www.finance.uz www.gov.uz

Jahon valyuta bozori va uning rivojlanish

Sotib olish