Jahon xo’jaligi taraqqiyotining hozirgi zamon xususiyatlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	28000UZS
Hajmi	245.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Noyabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Rustamov Orifjon

Ro'yxatga olish sanasi 25 Aprel 2024

52 Sotish

Jahon xo’jaligi taraqqiyotining hozirgi zamon xususiyatlari

Sotib olish

JAHON XO JALIGI TARAQQIYOTINING XOZIRGI ZAMONʻ
XUSUSIYATLARI
MUNDARIJA
KIRISH
I. BOB. JAHON XO’JALIGI TUSHUNCHASI. JAHON
XO’JALIGINING SHAKLLANISHI. JAHON XO’JALIGINING
PARAMETRLARI VA TUZILISHI
1.1 Jahon xo’jaligining mohiyati va uning ishtirokchilari
1.2 Jahon xo’jaligining rivojlanish omillari
1.3 Jahon xo’jaligining rivojlanish bosqichlari
1.4 Jahon xo’jaligining tarmoq tuzilishi va uning ko'rsatkichlari
II.BOB. ZAMONAVIY JAHON XO’JALIGINI RIVOJLANISHNING
ZAMONAVIY TENDENTLERI VA ISTIQOTLARI.
2.1 XXI asrda jahon xo’jaligi rivojlanishining asosiy tendentsiyalari
2.2 Jahon xo’jaligi tarmoqlarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash.
2.3 Xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasini rivojlantirish
2.4. Jahon xo’jaligida qishloq xo'jaligini rivojlantirishning asosiy
tendentsiyalari
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
Kirish
Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti
o‘zining ma‘no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi.
Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora
integrastiyalashuvi va globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu
jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir
1

mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘z mavqeini mustahkamlash
uchun kurashining kuchayishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish har bir mamlakat uchun
nihoyatda muhim masala sanaladi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini
takomillashtirish vazifasi iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda doimo
diqqatimiz markazida bo‘lib, iqtisodiy rivojlanish borasida erishgan
yutuqlarimizning muhim omili hisoblanadi. Jahon xo’jaligida kechayotgan
murakkab jarayonlar iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, raqobatbardoshligini
oshirish uchun uning tarkibiy tuzilishini muttasil takomillashtirib borish
zaruratini yanada kuchaytirdi. Mamlakatning raqobatbardoshligi eng avvalo
uning xo’jaligi raqobatbardoshligi orqali ifodalanadi. Bu esa bevosita tashqi
iqtisodiy faoliyat sohasidagi siyosat instrumentlariga taqaladi.
Sivilizatsiya taraqqiyoti shunday darajaga yetdiki, keyingi taraqqiyot faqat
barcha ijtimoiy jarayonlarning yaqin hamkorligi va o zaro ta sirida yuz berishiʻ ʼ
mumkin.
Insoniyatning omon qolishi, umumiy ekologik xavf, rivojlanayotgan
mamlakatlarning ijtimoiy muammolari kabi global muammolarni hal qilish
hamjihatlikni taqozo etadi. Har bir xalq xo‘jaligidagi takror ishlab chiqarish
jarayoni ishlab chiqaruvchi kuchlarning xalqaro miqyosda kuchayishi,
ixtisoslashuv va kooperatsiyalashuv, standartlashtirish va ommaviy axborot
vositalari rolining tubdan o‘zgarishi, sayyoramiz resurslarining holati va boshqa
omillarga tobora ko‘proq bog‘liq bo‘lib bormoqda. Bularning barchasi bizni
dunyoning o'sib borayotgan yaxlitligi haqida gapirishga va bu muammolarni
jahon xo’jaligi doirasida ko'rib chiqishga majbur qiladi.
Jahon xo’jaligi ishlab chiqaruvchi kuchlarning ko’p asrlik evolyutsiyasi,
milliy va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi, tobora ko’proq yangi
milliy xo’jaliklarning jahon xo’jalik munosabatlarining umumiy tizimiga
bosqichma-bosqich jalb etilishi natijasidir.
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda “jahon xo’jaligi”, “jahon xo’jaligi”
tushunchalarining yagona talqini mavjud emas. Ushbu tushunchalarning ta'rifiga
bir nechta yondashuvlar mavjud.
Jahon xo’jaligi yoki jahon xo’jaligi tushunchasini aniqlashda uchta asosiy
yondashuv mavjud.
1) Jahon xo’jaligi - bu siyosiy va iqtisodiy munosabatlar bilan bog'langan
milliy xo'jaliklar yig'indisidir.
2) Jahon xo’jaligi xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimidir. Milliy
iqtisodiyotlar o'rtasidagi yagona aloqa.
3) Jahon xo‘jaligi ishlab chiqaruvchi kuchlar, ishlab chiqarish
munosabatlari darajasida o‘z-o‘zidan ishlab chiqaruvchi iqtisodiy tizimdir.
Jahon xo'jaligi murakkab tizimlardan biri bo'lib, ular tarkibiy elementlari,
ierarxiyasi va tuzilishining ko'pligi bilan ajralib turadi. Bu tizim moddiy va
ma'naviy ne'matlarni xalqaro va milliy ishlab chiqarishga, ularni taqsimlash,
ayirboshlash va iste'mol qilishga asoslangan bo'lib, alohida davlatlar doirasida
cheklangan. Shu bilan birga, jahon takror ishlab chiqarish jarayonining har bir
2

bosqichi butun jahon xo'jalik tizimining faoliyatiga ta'sir ko'rsatadi, bu esa
umuman unga xos bo'lgan rivojlanishning ma'lum yo'nalishlariga ega.

I. BOB. JAHON XO’JALIGI TUSHUNCHASI. JAHON
XO’JALIGINING SHAKLLANISHI. JAHON XO’JALIGINING
PARAMETRLARI VA TUZILISHI
1.1 Jahon xo’jaligining mohiyati va uning ishtirokchilari
Jahon xo’jaligi-bu xalqaro geografik mehnat taqsimoti (MGRT) asosida
rivojlanayotgan jahon iqtisodiy munosabatlari bilan o'zaro bog'liq bo'lgan dunyo
3

mamlakatlarining milliy fermer xo'jaliklarining tarixiy rivojlangan va asta-sekin
rivojlanayotgan tizimi.
Jahon xo’jaligi faoliyatining natijasi har bir davlatda resurslardan
foydalanish samaradorligini oshirish, butun dunyo bo'ylab iqtisodiy o'sish
sur'atlarini tezlashtirishdir. Jahon xo’jaligi sayyoramizning deyarli barcha
mamlakatlari va xalqlaridan tashkil topgan global iqtisodiy organizm bo'lib,
jahon bozorlari (tovarlar va xizmatlar, ishlab chiqarish omillari, kapital),
shuningdek jahon valyuta va moliya tizimlari tomonidan shakllantiriladigan
rivojlangan bozor infratuzilmasining mavjudligi bilan tavsiflanadi.
Hozirgi vaqtda jahon xo’jaligining quyidagi tuzilishi aniq ko'rinib turibdi:
1) tovarlar va xizmatlarning jahon bozori;
2) jahon kapital bozori;
3) jahon ishchi kuchi bozori;
4) xalqaro valyuta tizimi;
5) xalqaro kredit-moliya tizimi.
Bundan tashqari, xalqarolashtirish axborot, ilmiy-tadqiqot va madaniyat
sohasida jadal rivojlanmoqda. Yagona ilmiy va axborot maydoni
shakllanmoqda.
Jahon xo’jaligining asosiy subyektlari quyidagilardan iborat::
* xalq xo 'jaligi komplekslari bo' lgan davlatlar;
* transmilliy korporatsiyalar;
* xalqaro tashkilotlar va institutlar;
* milliy chegaralardan tashqariga chiqqan iqtisodiyotning barcha
tarmoqlaridagi firmalar.
Jahon xo’jaligi notekis rivojlanish bilan ajralib turadi. Qismlar o'rtasidagi
iqtisodiy farqlar tovarlar, mehnat, kapital va axborot bozorlarining rivojlanish
darajasi, mamlakatlar ichidagi mehnat taqsimotining chuqurligi va ularning
jahon bozoriga qo'shilishining tabiati, aholini ijtimoiy himoya qilish darajasi va
shakllaridan iborat.
Turli mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish ko'rsatkichlarining xilma-xilligi
iqtisodiy rivojlanish darajasini biron bir nuqtai nazardan baholashga imkon
bermaydi. Buning uchun bir nechta asosiy ko'rsatkichlar va mezonlardan
foydalaniladi:
* mutlaq va nisbiy YAIM (YAIM);
* Nd va aholi jon boshiga daromad;
* milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi;
* mamlakatning eksport va import tarkibi;
* aholining hayot darajasi va sifati va boshqalar.
Mamlakatning jahon xo’jaligidagi o'rnini aniqlashda bir nechta yondashuvlar
mavjud. Ulardan eng osoni jahon xo’jaligini aholi jon boshiga daromad darajasi
bo'yicha mamlakatlar guruhlariga ajratishdir. Ushbu yondashuv BMT, harbiy-
dengiz kuchlari, IBRRDA qo'llaniladi (mamlakatlar bo'yicha aholi jon boshiga
daromadning mutlaq ko'rsatkichlari har yili hisoblanadi). Masalan, XTTB
daromad darajasiga qarab mamlakatlarning uchta guruhini ajratib turadi. 1995
4

yilda aholi jon boshiga yillik daromadning quyidagi chegara qiymatlari
aniqlandi: kam daromad darajasi 765 dollardan oshmaydi. (49 mamlakat),
o'rtacha daromad darajasi 766 dan 9385 dollargacha. (58 mamlakat), yuqori
daromad darajasi 9386 dollar va undan yuqori (26 mamlakat). Aholi jon boshiga
qo'shimcha daromad chegarasi 3035 AQSh dollarini tashkil etadi. daromad
darajasi o'rtacha darajadan biroz yuqori va biroz past bo'lgan holda kiritiladi.
Dunyo o'zining ijtimoiy-iqtisodiy tabiati bilan juda xilma-xildir.
Jahon xo’jaligi tarkibida markaz va periferiyani ajratish mumkin. Markazga
yuqori darajada rivojlangan sanoat mamlakatlari kiradi, ular global yalpi milliy
mahsulot, kapital oqimlari va jahon savdosining umumiy hajmining to'rtdan uch
qismini tashkil qiladi. Ushbu mamlakatlar (ularning aksariyati iqtisodiy
hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga kiradi) ilmiy-texnik taraqqiyot, yuqori
texnologiyalar va ilmiy kashfiyotlardan foydalanishning kashshoflari bo'lib,
ulkan harbiy-sanoat majmuasi va eng qobiliyatli harbiy tashkilotga (NATO) ega.
Sanoati rivojlangan mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlar ikki tendentsiya —
hamkorlik va raqobat (raqobat) o'rtasidagi kurash bilan tavsiflanadi. Iqtisodiy
rivojlangan davlatlar orasida Kanada va Meksika bilan birgalikda keng iqtisodiy
makon qurayotgan AQSh, G'arbiy Evropa mamlakatlari (Evropa Ittifoqi va
EFTA), Yaponiya, Osiyo mintaqasining yangi sanoat davlatlari (Gonkong,
Singapur, Tayvan, Janubiy Koreya) eng katta kuchga ega.
Periferiyaga boshqa barcha davlatlar kiradi. Ular "uchinchi dunyo" yoki
"rivojlanayotgan" mamlakatlar deb ham ataladi. Ularning ko'pchiligida
iqtisodiyotning bir tomonlama xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulot
ixtisoslashuvi, ishlab chiqarishning eskirgan moddiy bazasi, tovar-pul
munosabatlarining past rivojlanish darajasi mavjud.
Davlatlar oldida turli muammolar bo'lishiga qaramay, markaz va Periferiya
doimiy aloqada va o'zaro ta'sirda. Markazning ko'plab mamlakatlari uchun
rivojlanishning ekologik va gumanitar mezonlari, ishlab chiqarish va
iste'molning sifat jihatidan yangi tuzilishini shakllantirish birinchi o'rinda turadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun-barqaror o'sishga o'tish, ijtimoiy
muammolarni hal qilish; bir qator mamlakatlarda — aholini oziq-ovqat bilan
ta'minlash.
Jahon xo’jaligi milliy iqtisodiyotdan yagona jahon bozorining mavjudligi bilan
farq qiladi. Uning faoliyatiga rivojlangan davlatlarning iqtisodiy siyosati
sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Jahon bozorining o'ziga xos xususiyati jahon narxlari va
xalqaro raqobat tizimining faoliyatidir. Ikkinchisi turli xil milliy qiymatlarni
yagona xalqaro qiymatga kamaytiradi. Jahon narxi jahon bozoriga tovarlarning
asosiy hajmini etkazib beradigan mamlakatlardagi sharoitlar bilan belgilanadi.
Mamlakatlar o'rtasida savdo bozorlari uchun qattiq raqobat mavjud. Ko'pincha
narx shaklida davom etadi: to'qimachilik, avtomobilsozlik, kompyuter, savdo
urushlari. Ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlari va tashkiliy va boshqaruv
choralaridan foydalanish samaradorligi bilan bog'liq narxsiz raqobatning har xil
turlari keng tarqaldi.
5

Dunyo mamlakatlari milliy xo’jaliklarini yagona jaxon xo’jaligiga birlashtirish
asosida xalqaro mexnat taqsimoti (XMT) yotadi.
- XMT - ayrim mamlakatlarning o’zlari uchun qulay va manfaatli, samarali
bo’lgan tabiiy sharoit va resurslar, axolining mexnat malakalari va ko’nikmalari
asosida ayrim maxsulotlar yoki ularning turlarini ishlab chiqarishga
ixtisoslashuvi va boshqa mamlakatlar bilan ayirboshlashidir.
- XMT mamlakatlarining iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish darajasi, ijtimoiy-siyosiy
tuzumining xarakteridan qat’iy nazar tovarlar, xizmatlar va bilimlarning xalqaro
ayriboshlanishi, ishlab chiqarishning rivojlanishi, ilmiy-texnik, savdo-sotiq
soxalarda va boshqa xamkorlikning ob’ektiv asosidir.
- XMT mamlakatlar ichidagi va ular o’rtasidagi munosabatlar rivojlanishining
qonuniy natijasi va ijtimoiy mexnat taqsimotining mantiqiy davomidir.
- XMTini xarakatlantiruvchi kuch va uni rag’batlantiruvchi omil
mamlakatlarning unda ishtirok etishdan ko’zlangan maqsadi, manfaatlari va
vazifalari iqtisodiy foyda olishga qaratilganligidir. Bu faoliyat xalqaro
miqyosida qiymat qonuniga amal qilishda ko’rinadi. Qiymat qonuni tovar
ishlab chiqarish sharoitida XMT afzalliklaridan foydalanishga undaydi.
Xar qanday ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda qiymat ishlab chiqarish
xarajatlari,
mexnatga xaq to’lash va qo’shilgan qiymatdan iborat bo’ladi. Barcha bozorga
tushayotgan tovarlar baynalminal qiymatning yoki xalqaro narxlarning
shakllanishida ishtirok etadi. Tovarlar xalqaro bozorlar qonuniyatlariga mos
mutanosiblikda, jumladan qiymat qonuni asosida almashtiriladi. Bunda
erishiladigan iqtisodiy samara vaqtning tejalishida va mexnat unumdorligining
o’sishida namoyon bo’ladi.
XMTda xar bir mamlakat milliy iqtisodiyotining tutgan o’rni
quyidagilarga
bog’liq:
1. iqtisodiy-geografik xolati (geostrategik mavqei);
2. agroiqlimiy shart-sharoitlari;
3. tabiiy resurslari - foydali qazilmalar bilan ta’minlanganlik darajasi;
4. xalqning, millatning mexnat an’analari, ma’lum ishlab chiqarish turlari va
xizmatlarga, ko’nikmalarga egaligi;
5. mamlakatning iqtisodiy-tarixiy rivojlanish xususiyatlari;
6. ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasi;
7. mexnat resurslarining sifat tarkibi, kasbiy va madaniy intelektual darajasi,
yangi kasb va xunarlarning o’zlashtirish imkoniyatlari kabi bir qator
iqtisodiy va ijtimoiy ko’rsatkichlar.
XMTning mamlakatlar uchun manfaatli tomonlari quyidagilarda
kuzatiladi:
- xalqaro ayrboshlashning qulay sharoitlarida eksport qilinayotgan tovarlar va
xizmatlarning baynalminal va milliy qiymatlari o’rtasidagi ijobiy farqqa
erishish;
- arzon import tovarlar va xizmatlar evaziga milliy tovarlar ishlab chiqarish va
6

xizmatlardan voz kechish.
Dunyo xo’jaligining rivojlanishi insoniyat taraqqiyoti bilan chambarchas
bog’liqdir. Buyuk geografik kashfiyotlar, Osiyo va Yevropa mamlakatlari
o’rtasida
savdo-sotiqning rivojlanishi xalqaro savdoning mintaqaviy markazlari, so’ngra
xalqaro savdo va xalqaro bozorning shakllanishiga, transportning ayniqsa,
dengiz
transportining rivojlanishi, XVIII asr oxiri va XIX asrda Yevropada va AQSH
da
yirik mashinalashgan ishlab chiqarish tizimi («sanoat inqilobi») dunyo
xo’jaligining shakllanishiga olib keldi. XIXasr oxiri XX asr boshlarida yirik
sanoat
industriyasi, transport va xalqaro bozor negizida-dunyo xo’jaligi yuzaga keldi.
Dunyo xo’jaligi - milliy xo’jaliklarning umumlashmasi bo’lib, barqaror
sur’atda rivojlanib borayotgan, bozor iqtisodiyotining ob’ektiv qonunlariga
buysungan xolda xalqaro aloqalarning o’sib borishi bilan birgalikda o’ziga xos
qarama-qarshiliklarga xam ega bo’lgan yaxlit xo’jalik tizimidir.
Dunyo xo’jaligining informatsion makonida integratsion rolni eng avvalo
iste’mol jamiyati stereotiplari o’ynaydi. Industriallashgan jamiyatning
shakllanish
davridayoq ommaviy ishlab chiqarish va «davlatning umumiy farovonligi»
(Gelbreyt) stereotiplarining faol rivojlanishi ko’zatildi va bu «iste’mol obro’ -
e’tibori»dan boshlab ishlab chiqarishni gurkirab rivojlanishi, bozorlarning
maxsulotlar, ayniqsa uzoq muddat foydalaniladigan maxsulotlar bilan to’lib
toshishi kuzatildi.
Keyinchalik iqtisodiy rivojlangan davlatlar o’rtamiyona qatlamining
extiyoj
darajasiga va tarkibiga erishish ko’plab mamlakatlar axolisining asosiy
maqsadlariga aylandi. Bu xolat birinchi marta 1940 yillar oxirlarida amerika
iqtisodchi olimi J.D’yuzenberri tomonidan asoslangan «namoyish samarasi»
bilan
bog’liqdir. Dastavval matbuot vositalari orqali Gollivud fil’mlarining namoyish
etilishi, keyinchalik esa televizion seriallar va boshqa turdagi reklama
maxsulotlarining paydo bo’lishi ushbu ustivor extiyojning shakllanishi va
rivojlanishiga katta imkoniyat yaratadi.
«Talab-taklif» zanjiridagi qayta aloqalarning qonuniyatlari informatsion
makonning ishlab chiqarishning o’sishi va iste’mol maxsulotlari xalqaro
bozorlarini rivojlantirishdagi rolini yanada ortiradi va tarmoqlararo aloqalarning
mavjudligi sababli dunyo xo’jaligining barcha tarmoqlarini rivojlanishiga kuchli
turtki beradi. Xozirgi paytda eng avvalo katta xarajatli reklama kompaniyalari
xisobiga bu jarayon dunyo xo’jaligining barcha tarmoqlarini rivojlantirish uchun
sharoit yaratdi va agar, ta’bir joiz bo’lsa, o’ziga xos «doping»ga aylandi. Xozirgi
zamonda xo’jalik yuritishning biror bir turi busiz faoliyat ko’rsata olmaydi.
SHu tariqa, iqtisodiy manfaatlar nuqtai nazaridan o’zaro chambarchas bog’liq
7

bo’lgan tizimchalar, elementlar va oqimlar dunyo xo’jaligining xududiy -
tarmoqli
tuzilmaga ega ekanligidan dalolat beradi. Ushbu tizimning o’ta murakkabligi va
yuqori darajadagi noaniqligi dunyo xo’jaligining xususan, uning eng nozik
sanalgan moliya-valyuta tarmog’ini tartibga solib turuvchi turli - tuman
mexanizmlariga extiyoj seziladi. SHu bilan birga dunyo xo’jaligining
rivojlanishi
uning shakllanishining tarixiy shart-sharoitlari va ichki qaram-qarshiliklari bilan
bog’liqdir.
Dunyo xo’jaligining XX asrda rivojlanish jarayonlarini uch bosqichga
bo’lish mumkin. Birinchi bosqich - XX asrning 20-30 yillari oralig’ida bo’lib
dunyo xo’jaligining rivojlanishida inqirozli jarayonlar bilan ajralib turadi.
Rossiyadagi
1917 yil voqealari va G’arb mamlakatlarining iqtisodiy qamali xalqaro
aloqalarning avvalgi xolatlarini tiklay olmaydi. CHuqur ijtimoiy-iqtisodiy
inqiroz dunyo xo’jaligi tizimidagi barcha mamlakatlarni qamrab oldi va
iqtisodiy aloqalarning beqarorligini kuchaytirdi. Birinchi jaxon urushi va
«Buyuk depressiya» (turg’unlik) davri barcha bosh mamlakatlar iqtisodiyotiga
kuchli ta’sir ko’rsatdi.
Ikkinchi bosqich - XX asrning 40-80 yillarini o’z ichiga oladi va xalqaro
iqtisodiyotda tadbirkorlik kapitalining intensiv o’sishi bilan xarakterlanadi. Bu
bosqichda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar dunyo xo’jaligining
tashkiliyiqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlarga katta ta’sir ko’rsatdi. Ishlab
chiqarish aloqalarida transmilliy korporatsiyalar - maxsulot ishlab chiqarish,
uning realizatsiyasi, xisob-kitobi, kreditlash tizimidan iborat baynalminal
(xalqaro) ishlab chiqarish majmualarini shakllantiradilar. Bu bosqichda dunyo
xo’jaligida muxim jarayonlar:
a) AQSH ning iqtisodiy qudrati yuksaldi va ikkinchi jaxon urushidan keyingi
G’arbiy Yevropa mamlakatlariga (Marshall rejasi, 1951 yil) katta iqtisodiy
yordam ko’rsatdi;
b) Mustamlakachilik tuzumi yemirilgandan so’ng bunday iqtisodiy yordam
yangi suveren davlatlarga qaratildi va 90-yillarda dunyo xo’jalik tizimida
rivojlanayotgan mamlakatlar guruxi yuzaga keldi.
50-80 yillarda AQSH iqtisodiy rivojlanish darajasiga boshqa sanoati
rivojlangan mamlakatlar (G’arbiy Yevropa va Yaponiya) iqtisodiy rivojlanish
darajasining yaqinlashuv jarayoni boshlandi.
Ammo, xar bir aloxida mamlakat Amerika iqtisodiyotidagi rivojlanish
darajasiga yetarli darajada yaqinlasha olmadi. Bu bilan birga AQSH ning
iqtisodiy
ustunligi ko’p tomonlama tizimda yanada kuchaydi.
70-80 yillardagi jaxon iqtisodiyotidagi taraqqiyot iqtisodiy avtarkiya
tendentsiyasini davom ettirmadi. Aksincha, tashqi iqtisodiy aloqalarni
kengaytirish va chuqurlashtirishning barqaror jarayonlari yuzaga keldi. SHunday
qilib, 60-80 yillarning birinchi yarmida sanoati rivojlangan mamlakatlarning
8

eksport kvotasi kamaymadi, aksincha, 11% dan, 21% gacha o’sdi,
rivojlanayotgan mamlakatlarda esa 18-20% ga o’sdi.
Dunyo xo’jaligining rivojlanishidagi yangi uchinchi bosqich boshlanishi
XX asrning oxirgi 10 yilligiga to’g’ri keldi. Bu davrda geografik kengliklarni
o’zlashtirish darajasi o’sdi, iqtisodiy o’zaro xamkorlik va o’zaro bog’liqlik
kuchaydi. Xozirgi zamon dunyo xo’jaligi bir xil bo’lmay, g’oyat turlichadir.
Unga ijtimoiy tarkibi, siyosiy tuzilishi, rivojlanish darajasi turlicha bo’lgan,
ishlab
chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari, shuningdek, xalqaro
iqtisodiy munosabatlarda ishtiroki, ko’lami, xarakteri va uslublari xilma-xil
mamlakatlar kiradi.
Jaxon xo’jaligida yetakchi o’rinni 7 sanoati rivojlangan mamlakatlar
AQSH, Yaponiya, Kanada, GFR, Frantsiya, Buyuk Britaniya va Italiya
egallaydi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar o’rtasida ular xissasiga sanoat ishlab
chiqarishning 80% I va jaxon sanoati ishlab chiqarishning 60% to’g’ri keladi.
SHunga mos ravishda elektroenergiya ishlab chiqarishning 60-70%, yalpi tovar
va xizmatlar eksportining esa 50-60% to’g’ri keladi.
Dunyo xo’jaligining iqtisodiy-geografik modeli bosqichma-bosqich
murakkablashib bormoqda. Agar, XIX asr oxirida «Evromarkaz» asosiy o’rin
tutsa, XX asr boshlarida ikkinchi xalqaro markaz AQSH, XX asr 50-yillarida
yangi xalqaro markazlar sobiq ittifoq va Yaponiya, so’ngra, Xitoy, Xindiston,
neftni eksport qiluvchi Janubi-G’arbiy Osiyo mamlakatlari, Kanada, Avstraliya,
Braziliya, XX asrning 80-yillarida esa yangi industrial mamlakatlar yoki «Osiyo
yo’lbarslari» - Koreya Respublikasi, Tayvan, Gonkong va Singapur yuzaga
keldi xamda ko’p markazlilik shakllandi va barqaror rivojlanib bormoqda.
Yaqingacha dunyo xo’jaligi ichki tizimida to’rtta «qutb» - kapitalistik g’arb va
sotsialistik SHarq «boy» SHimol va «kambag’al» Janub mavjud edi. Xozir xam
SHimol va Janub o’rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish farqlari, yoki
«markaz» va «chekka o’lka» lar o’rtasidagi farqlar asosiy qarama-qarshiliklarni
ifodalaydi.
CHunki, 90-yillarda dunyo xo’jaligining «chekka» xududlariga 15% xalqaro
yalpi ichki maxsulotlar, 30% sanoat va qishloq xo’jaligi maxsulotlari yoki axoli
jon boshiga o’rtacha 1 ming dol. yalpi ichki maxsulot to’g’ri kelsa, iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda axoli jon boshiga o’rtacha 15 ming dol. dan ortiq
yalpi ichki maxsulot to’g’ri kelgan.
Dunyo xo’jaligining rivojlanishi. Zamonaviy dunyo xo’jaligi birinchi
sanoat inqilobi davridan boshlab shakllana boshladi. Tovar ishlab chiqarishning
rivojlanishi ma’lum mamlakatlarning va xududlarning u yoki bu maxsulotni
ishlab chiqarishga «ixtisoslashuvi», «geografik mexnat taqsimoti»ni xamda
maxsulotlarni xalqaro ayirboshlash zaruriyatini yuzaga keltirdi.
Aloxida davrlarda texnik yangiliklardan foydalanish vaqtining turlicha
bo’lganligi, ichki va dunyo bozorida narxlarning tebranib turishi xamda ishlab
chiqarishning asosiy omillari sanalmish yer, mexnat va kapital o’rtasidagi
mutanosiblikning o’zgarib turishi, dunyo iqtisodiyotida - milliy xo’jaliklar va
9

tarmoq tarkiblari rivojlanishining davriy xarakterga ega bo’lishini keltirib
chiqaradi.
Rivojlanish davrlari XIX asrning boshlarida ya’ni birinchi sanoat
inqilobidan keyinroq nazariy va amaliy jixatdan asoslana boshlandi.
Kapitalizmning davriy buxronlari nazariyasi birinchilardan bo’lib K.Marks
tomonidan ishlab chiqildi, uning fikricha ushbu buxronlarning asosiy sababi
ishlab chiqarishning asosiy fondlari (jixozlar)ning almashtirish muxlati bilan
bog’liqdir. Keyinchalik ortiqcha ishlab chiqarish bilan bog’liq buxronlarning
tadqiq etishga bag’ishlangan ilmiy asarlar ko’plab e’lon qilindi.
Biroq dunyo xo’jaligining uzoq muddatli rivojlanishi shkalasidagi o’rnini
aniqlashda (1892-1928 yillarda) rus iqtisodchisi N.D.Kondrat’ev tomonidan
birinchi marta katta bosqichlar nazariyasi - «uzun to’lqin»lar taklif etildi.
Keyinchalik bu nazariya yanada rivojlantirildi va dunyo xo’jaligi tadqiqotlarida
keng qo’llanilmoqda.
N.D.Kondrat’ev nazariyasi va boshqa qator tadqiqotlar asosida dunyo
xo’jaligi rivojlanishida 3 ta katta bosqichni - industriyalashgacha bo’lgan
rivojlanish, industriyalash bosqichi, industriyalashdan keyingi rivojlanish
bosqichini, uchta - birinchi, ikkinchi va uchinchi sanoat inqiloblarini xamda
«uzun to’lqinlar» davrlarini, ya’ni N.D.Kondrat’ev belgilagan besh davrni
ko’rsatib o’tish mumkin.
Xunarmandchilik va manufaktura ishlab chiqarishi xukmronlik qilgan
industriyalashgacha bo’lgan bosqich boshlang’ich davr deb ataladi.
To’rtta «uzun to’lqin»ga teng keluvchi birinchi va ikkinchi sanoat inqiloblari
davrida quyidagilar yetakchi mavqega ega bo’ldilar. Birinchi davrda –
tikuvchilik va xunarmandchilik; ikkinchi davrda-ko’mir qazib chiqarish, qora
metallarni eritish, tikuvchilik; uchinchi davrda - metallurgiya, kimyo va og’ir
mashinasozlik; to’rtinchi davrda - avtomobilsozlik, elektronika, organik kimyo,
mashinasozlikning turli tarmoqlari.
Ushbu to’rt davr industriyalash bosqichiga to’g’ri keladi. Beshinchi davr
esa rivojlangan davlatlarda industriyalashdan keyingi rivojlanish bosqichiga
to’g’ri keladi va uchinchi sanoat inqilobini anglatadi. Ushbu davrda elektronika,
lazer texnikasi, murakkab kimyo, biotexnologiya va gen injineriyasi kabi
tarmoqlar yetakchi mavqega ega bo’ldi.
Xar bir bosqich, sanoat inqilobi va N.D.Kondrat’ev davrlarining
boshlanish va tugallanish vaqti keskin belgilab qo’yilmaydi. Ushbu masalada
ilmiy-texnik taraqqiyotning tezlashuvidan kelib chiquvchi noan’aviy yondashuv
muxim axamiyatga egadir. Ushbu yondashuvga asosan G’arbiy Yevropaning
rivojlangan davlatlarida bu davrlarni quyidagicha belgilash mumkin. Birinchi
davr - 1770- 1830 yillar; Ikkinchi davr - 1830-1880 yillar; Uchinchi davr - 1880-
1930 yillar; Turtinchi davr - 1930-1970 yillar; Beshinchi davr - 1970 yildan
xozirgi
davrgacha.
Xar bir davr uchun o’zining o’rtacha axoli jon boshiga to’g’ri keladigan
10

daromadi (o’zgarmas narxlar bilan), «texnologik narvon» pog’onalari xamda
ishlab chiqarishning tashkiliy shakllari xosdir (2-jadval). Masalan, boshlang’ich
davr uchun (axoli jon boshiga 50-80 AQSH doll. (1960 yil kursi bo’yicha)
to’g’ri kelgan.
N.D.Kondratev fikricha «uzun to’lqinlar» endogen xarakterga ega, ya’ni
u bozor iqtisodiyoti xo’jaligiga xos bo’lib, ushbu xo’jalikning o’z-o’zini tartibga
solishi uchun sharoit yaratadi. Rivojlanishdagi ko’tarilish va pasayish davrlari
tabiiy xoldir, ularni oldindan bashorat qilish mumkin xamda ularga moslashish
va ushbu bosqichlarni tashqi ta’sir, ya’ni davlat tomonidan boshqarish yo’li
bilan tartibga solish mumkin. Mazkur mexanizmning bir ko’rinishi sifatida 30-
yillarda J.M.Keyns tomonidan taklif etilgan va 1929-1933 yillardagi kapitalizm
buxronidan so’ng qo’llanilgan ssuda foizi stavkalari yordamida tartibga solish
uslubini ko’rsatish mumkin.
N.D.Kondrat’ev fikricha, taxminan 40-50 yil davom etadigan «uzun
to’lqinlar» ning moddiy sabablari «kapitalning asosiy ne’matlari»ning o’zgarib
turishi bilan bog’liqdir. Ushbu o’zgarishlardan uzoq muddatli iqtisodiy
mutanosiblikni buzuvchi xamda nisbatan osayishta evolyutsion va ekstensiv
rivojlanish bosqichlarini, inqilobiy va intensiv rivojlanish bosqichlari bilan
almashtiruvchi ilmiy-texnika taraqqiyoti (progressi) aloxida rol’ o’ynaydi.
Inqilobiy bosqichlarning boshlanishi dunyo xo’jaligining energetik, texnik va
ishlab chiqarish asosi xamda xududiy tarmoq tarkibi va tashkiliy tuzilmasini
keskin o’zgartirishga sharoit yaratuvchi yangiliklar majmuasini joriy etish bilan
bog’liqdir. N.D.Kondrat’ev nazariyasi, boshqa tadqiqotchilarning
gipotezalaridan farq qilib, yangi «turtki» boshlanishini bildiruvchi ichki va
tashqi omillar mutanosibligi mavjudligiga e’tiborini qaratadi.
Yangi to’lqin ekstensiv bosqichda keng tarqalgan texnologiyalarning
ma’naviy eskirishi sababli uning rivojlanish cho’qqisiga erishilgan vaqtidan
boshlanadi. Kapitalning to’planishi uning nisbatan qadrsizlanishiga olib keladi.
Ssuda foizlari va foyda me’yorlari shu darajada pasayadiki, bu xol yangi texnika
va texnologiyaga tavakkaliga investitsiya solishning samarliligini ta’minlaydi.
Katta xajmdagi yangi qurilishlar ko’lami yangi korxonalarning ishga tushishi,
yangi tarmoqlarning yuzaga kelishi, bozorlarda yangi maxsulotlarni paydo
bo’lishi va boshqalar ko’tarilish bosqichi boshlanganligidan dalolat beradi.
Ko’tarilish jarayoni o’zining yuqori bosqichiga yetgandan so’ng kapital va
yangiliklarning tadbiq qilish zaxiralari tugaydi va ekstensiv rivojlanish bosqichi
boshlanadi.
Hozirgi jahon xo’jaligining o’ziga xos xususiyatlarian biri tashqi
iqtisodiy aloqalar va tashqi savdoning tezlik bilan o’sishida namoyon
bo’lmoqda. Barcha mamlakatlar tashqi savdosi majmui xalqaro savdoni tashkil
qiladi.
Xalqaro savdo - bu turli davlat milliy xo’jaliklari o’rtasidagi tovar va
xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Masalan, tashqi savdo (xalqaro savdo)
11

xamkorlikda ishlab chiqarish, ilmiy-texnika, kadrlar tayyorlash, turizm va
haqoza.
Xalqaro savdo qadimdan mavjud bo’lsada, faqat XIX asrga kelib, ya‘ni
deyarli barcha rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdo aloqalarida ishtirok eta
boshlashi bilan jahon bozori shakliga kirdi.
Xalqaro savdo tashqi savdo aylanmasi, eksport va import, savdo
balansi kabi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi.
Eksport - bu tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish bo’lib, bunda
mazkur mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovar mamlakatdan tashqariga
chiqariladi.
Eksportning iqtisodiy samaradorligi shu bilan aniqlanadiki, mazkur
mamlakat ishlab chiqarishning milliy xarajatlari jahon xarajatlaridan past
bo’lgan mahsulotlarni chetga chiqaradilar.
Xalqaro savdoda tovarlarning eksport tarkibi fan-texnika revolyutsiyasi
va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ta‘siri ostida o’zgaradi.
Hozirgi davrda xalqaro savdoning eksport tarkibida qayta ishlovchi sanoat
mahsulotlari yetakchi o’ringa ega bo’lib, uning hissasiga jahon tovar
ayirboshlashning ¾ qismi to’g’ri keladi. Oziq-ovqat, xomashyo va yoqilg’i
ulushi faqat ¼ qismini tashkil qiladi.
Xizmatlar eksporti tovarlar eksportidan farq qiladi. Chet ellik
iste‘molchilarga xizmat ko’rsatish, chet el valyutalarini olish bilan bog’liq
bo’lib, u milliy chegarada amalga oshiriladi (masalan chet el kompaniyasi
vakillariga pochta, telegraf xizmati ko’rsatish, chet el fuqarolariga sayyohlik
xizmati ko’rsatish va hakozo).
Kapital eksport qilish ham o’ziga xos xususiyatlariga ega bo’ladi.
Kapital eksporti kredit berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli
qo’yilmalar kabi shakllarda amalga oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport
qiluvchi mamlakatdan mablag’lar oqimini taqazo qiladi va shu orqali
tassarufida bo’lgan resurslar hajmini qisqartiradi. Boshqa tomondan, kapital
eksport chet davlatlarning mazkur mamlakatdan bo’lgan qarzlarini
ko’paytiradi. U jahon bozoriga tovarlarning keyingi eksporti uchun qo’lay
sharoit yaratadi va chet el valyutasida foiz yoki divident shaklida barqaror
daromad olish omili hisoblanadi.
Ko’plab mamlakatlar, cheklangan resurs bazasiga va tovar ichki bozorga
bo’lib, o’zlarining ichki iste‘moli uchun zarur bo’lgan archa tovarlarni yetarli
samaradorlik bilan ishlab chiqarish holatida bo’lmaydi. Bunday mamlakatlar
uchun import kerakli tovarlarni olishning asosiy yo’li hisoblanadi.
Import eksportdan farq qilib chet ellik mijozlardan tovarlar (xizmatlar)
sotib olib, ularni mamlakatga keltirishni bildiradi. Agar mamlakatni o’zida
mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlari tashqaridan sotib olinganidan
qimmatga tushsa, usha tovarlar import qilinadi.
Eksport salohiyati (eksport imkoniyatlari) - bu mazkur mamlakat
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning o’z iqtisodiyoti manfaatlariga
putur yetkazmagan holda jahon bozorida sotishi mumkin bo’lgan
12

mahsulotlar miqdoridir. Masalan, O’zbekiston eksportga paxta tolasi,
qimmatboho metallar, uran, mineral o’g’itlar chiqariladi. Asosan, bulardan
tashqari avtomobillar, neft-kimyo va metall mahsulotlari, mineral o’g’itlar, ip-
kalova va gazlama, trikotaj buyumlari, sim-kabel mahsulotlari, qurilish
materiallari va boshqa mahsulotlarni eksport tovarlari hajmi va turlarini
kupaytirish hisobiga erishilmoqda. Eksport hajmida tayyor mahsulotlar ulushi
38 foizdan tashkil etgani, paxta tolasining ulushi esa 16,8 foizgacha
kamayganini ham ko’rsatib o’tish mumkin.
Tovarlar eksporti va import summasi tashqi savdo aylanmasi yoki
tashqi tovar aylanmasini tashkil etadi.
Qandaydir mamlakat ishlab chiqaruchi mamlakatdan tovarni o’z
iste‘moli uchun emas, balki uchinchi mamlakatga qayta sotish uchun olgan
taqdirda reeksport ro’y beradi. Reeksport bilan reimport o’zviy bog’liq..
Reimport - iste‘molchi mamlakatdan reeksport tovarni sotib olishni bildiradi.
Xalqaro savdo bir qator o’ziga xos xususiyatlariga ega:
1. Iqtisodiy resurslarning harakatchanligi mamlakatlar o’rtasida, mamlakat
ichidagiga qaraganda ancha past bo’ladi;
2. Mamlakatlarning turli valyutalaridan foydalanish ular o’rtasidagi
mamlakat xalqaro savdosini amalga oshirishda muayyan qiynchiliklarni
to’g’diradi.
3. Xalqaro savdo siyosiy aralashuv va nazoratga mahkum bo’lib, bu ichiki
tadbirlardan tavsifi va darajasi bo’yicha sezilarli farqlanadi .
Xalqaro savdoni tashkil etish shakllari ham takomillashib bormoqda.
Ananaviy ko’rishdagi tovar birjalari, auktsionlar, savdo-sanoati yarmarkalari,
savdo ko’rgazmalari bilan bir qatorda ikki tomonlama bitimlarning quyidagi
shakllari ham keng qo’llanilmoqda:
1. Barter - tovarlarni to’g’ridan-to’g’ri, pul ishtirokisiz bir-biriga
ayirboshlash. Barterda pul ishtirok etmasada, tovarlarning qiymatini o’lchovi
vazifasi orqali baholab olinadi;
2. Eksport qiluvchilar tomonidan yetkazib berilgan tovarlar qiymatining
bir qismiga import tovarlarni xarid qilish;
3. Texnikaning yangi modellarini sotishda eskirgan modellarni sotib
olish;
4. Import qiligan abob-uskunalar qism va detallarni importga sotuvchi
mamlakat tomonidan butlab berish;
5. Kompensatsion bitimlari - mazkur bitimlar shartiga ko’ra, texnologik
asbob-uskunalar yetkazib beruvchi tomonlarning biri taqdim etgan kredit
(moliyaviy, tovar ko’rinishidagi) bo’yicha to’lovlar ana shu asbob-uskunalarda
tayyorlangan tayyor mahsulotlarni yetkazib berish orqali amalga oshiriladi;
6. Bir mamlakatda undirilgan xom ashyoni boshqa bir mamlakat
ishlab chiqarish quvvatlar yordamida qayta ishlashda ushbu qayta ishlash va
tashib berish xizmatlarini qo’shimcha xomashyo yetkazish orqali to’lash;
7. Kliring operatsiyalari, ya‘ni o’zaro talab va majburiyatlarni hisobga
olish orqali naqd pulsiz hisoblashuv.
13

Xalqaro savdoda ishtirok etish har bir mamlakat uchun milliy ishlab
chiqaruvchilarni tashki raqobatdan himoya qilish vazifasini dolzarb qilib
qo’yadi. Bu vazifa mamlakatlarning savdo siyosati orqali amalga oshadi. Jahon
amaliyotida bu siyosatning protektsionizm (tashki ta‘sirdan himoyalash) va
fritrederlik (savdoga to’liq erkinlik berish) kabi shakllari keng tarqalgan.
Erkin savdo yo’lida juda ko’p to’siqlar mavjud bo’ladi:
1. Boj to’lovlari. Boj to’lovlari import tovarlarga aktsiz soliqlari
hisoblanadi. U daromad olish maqsadida yoki himoya uchun kiritilishi mumkin.
2. Import kvotalari. Import kvotalari yordamida ma‘lum bir vaqt
oralig’ida import qilinishi mumkin bo’lgan tovarlarning maksimal hajmi
o’rnatiladi.
3. Tarifsiz to’siqlar. Tarifsiz to’siqlar deyilganda litsenziyalash tizimi,
mahsulot sifatiga standartlar qo’yish yoki oddiy ma‘muriy taqiqlashlar
tushuniladi.
4. Eksportni ixtiyoriy cheklash – bu savdo to’siqlarining nisbatan yangi
shakli hisoblanadi. Bu holat chet el firmalari o’zlarining ma‘lum mamlakatga
eksportini ixtiyoriy ravishda cheklandi.
Erkin savdo (fritrederlik) siyosati protektsionizm siyosatining aksi bo’lib,
tashki savdoni erkinlashtirishga qaratilgan.
Xalqaro savdoni tartibga solish xalqaro va milliy darajalarda amalga
oshadi.
Milliy darajadagi tartibga solish eksport va importni tartiblash orqali
namoyon bo’ladi. Eksporni tartiblash tashkiliy va kredit-moliyaviy usullar
yordamida uni rag’batlantirishga yo’naltirilgan. Eksportni rag’batlantirishning
tashkiliy usullariga quyidagilar kiritish mumkin:
1. Eksport qiluvchilarga axborot va maslahat berish xizmatlarini
ko’rsatish uchun maxsus bo’linmalarni tashkil etish.
2. Savdo bitimlarini to’zishda davlat idoralarining ishtirok etishi.
3. Tashki savdo uchun malakali kadrlarni tayyorlashga ko’maklashuv
4.Xorijiy mamlakatlarda ko’rgazmalar tashkil etishda yordam ko’rsatish
5. Milliy kompaniyalarni diplomatik jihatdan qo’llab-quvvatlash va
haqozo.
Eksportni rag’batlantirishning kredit-moliyaviy usullari quyidagilardan
iborat:
1. Eksportga tovarlarni yetkazib berishini subsidiyalash
2. Eksport qiluvchilar uchun davlat kreditlarni berish va xususiy kreditlar
berilishini rag’batlantirish
3. Xorijda amalga oshiruvchi savdo bitimlarini davlat tomonidan
sug’urtalash
4. Eksportdan olinuvchi foydadan soliq to’lashdan ozod etish va h.
Importni tartibga solish asosan uni tarifli va tarifsiz vositalar orqali
cheklashdan iborat. Asosiy tarifli to’siq sifatida bojxona bojlarini keltirish
mumkin.
14

To’lov balansi – mamlakat rezidentlari (uy xo’jaliklari, korxonalar va
davlat) va chet elliklar o’rtasida ma‘lum vaqt (odatda bir yil) oralig’ida amalga
oshirilgan barcha iqtisodiy bitimlar natijasining tartiblashtirilgan yozuvi.
Iqtisodiy bitimlar – qiymatning har qanday ayirboshlanishi, ya‘ni tovarlar,
ko’rsatilgan xizmatlar yoki aktivlarga mulkchilik huquqining bir davlat
rezidentlaridan boshqa davlat rezidentlariga o’tishi bo’yicha kelishuvlardan
iborat. Har bir bitim to’lov balansining debet va kredit qismlarida o’z ifodasini
topadi.
Kredit – qiymatning mamlakatdan chiqib ketishi bo’lib, uning hisobiga
mazkur mamlakat rezidentlari chet el valyutalarida qonlovchi to’lovlar
ekvivaletini oladi.
Debet – qiymatning mazkur mamlakatga kirib kelishi bo’lib, uning
hisobiga rezidentlar chet el valyutalarining sarflaydi.
To’lov balansida kreditlar umumiy summasi debetlarning umumiy
summasiga teng bo’lishi zarur.
To’lov balansidagi hamma bitimlar o’z ichiga joriy va kapital bilan
operatsiyalarni olishi sababli, u uchta tarkibiy qismdan iborat bo’ladi:
1. Joriy operatsiyalar hisobi
2. Kapital harakati hisobi
3. Rasmiy zahiralarning o’zgarishi
1.2 Jahon xo’jaligining rivojlanish omillari
Tabiiy resurslar-bu rivojlanishning barcha bosqichlarida iqtisodiyotning
boshlang'ich manbai, boshlang'ich bazasi. Ulardan foydalanish ko'lami so'nggi
o'n yilliklarda juda katta o'sdi . Katta miqdordagi foydali qazilmalarni qazib
olish bilan birga, mamlakatning sanoat rivojlanishi ko'p jihatdan ularning
importiga bog'liq. AQSh zarur mineral xom ashyoning 15-20 foizini, G'arbiy
15

Evropa 70-80 foizini, Yaponiya 90-95 foizini import qiladi. Xususan, energiya
manbalari bo'yicha Yaponiya uchun importga bog'liqlik taxminan 80%, Fransiya
uchun 60%, Germaniya uchun 50% ni tashkil qiladi. Umuman olganda,
rivojlangan mamlakatlar guruhi resurs ehtiyojlarining ulkan ko'lami va keng
iste'mol turlari bilan bog'liq bo'lgan resurs imkoniyatlaridan oshib ketishi bilan
ajralib turadi. AQSh o'z ehtiyojlarini 22 turdagi mineral xom ashyo bilan to'liq
ta'minlaydi va qazib olishning bir qismini eksport qiladi. Shu bilan birga, AQSh
ko'plab strategik xom ashyo turlari - uran, kobalt, stronsiy, tantal, kadmiy,
volfram, xrom - importga bog'liq. Rossiya mineral xom ashyo bilan
ta'minlashning eng yuqori darajasiga ega. Ammo bir qator foydali qazilmalarni
qazib olish - ayniqsa Sibir va uzoq Shimolning ekstremal sharoitida - jahon
bozorida sotib olishdan ko'ra qimmatroq.
Rossiya dunyodagi eng yirik gaz eksportchisi, etakchi neft etkazib
beruvchilardan biri; shuningdek, ko'plab xromitlar, marganets, platina, slyuda va
temir rudalari eksport qilinadi. Garchi Rossiya xalqaro geografik mehnat
taqsimotining afzalliklaridan etarlicha foydalanmasa ham. Yaponiya, Italiya,
Janubiy Koreya, Tayvan, g'arbiy Evropaning bir qator kichik mamlakatlari jahon
xo’jaligining normal ishlashi sharoitida xom ashyoning mavjudligi yoki yo'qligi
mamlakat rivojlanishini biroz tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkinligini
aniq ko'rsatmoqda. Faqat xom ashyo inqirozi sharoitida xom ashyo bilan yuqori
o'zini o'zi ta'minlash hayotiy xususiyatga ega bo'ladi.
Rivojlangan mamlakatlar orasida Kanada, AQSh va Avstraliya eng ko'p
energiya talab qiladigan iqtisodiyotga ega. AQSh yalpi ichki mahsulotning
taxminan 10 foizini mamlakatda iste'mol qilinadigan yoqilg'ini to'lashga
sarflaydi, Yaponiya esa 4 foizdan oshmaydi. Iqtisodiyotning resurs intensivligi
uning samaradorligining muhim ko'rsatkichidir. Sharqiy Evropa mamlakatlarida
YaIM birligining resurs intensivligi g'arbiy Evropaga qaraganda o'rtacha 2-3
baravar yuqori, bu tarkibiy va texnologik qoloqlikni ko'rsatadi.
So'nggi o'n yilliklarda jahon xo’jaligida yangi tendentsiya rivojlangan
mamlakatlarning resurs mustaqilligiga intilishi bo'ldi. Jahon neft bozori ularga
narxlarni belgilashga imkon berdi va jahon xo’jaligini yaqin Sharqdagi
vaziyatga bog'liq qildi.
Jahon resurslarini iste'mol qilishdagi eng global o'zgarishlardan biri global
iqtisodiyotning yangi xom ashyo bazasiga aylangan qayta ishlangan xom
ashyolardan keng foydalanishga o'tish bilan bog'liq. Hozirgi vaqtda sanoat,
qishloq xo'jaligi va boshqa qattiq chiqindilarning to'planishi juda katta hajmga
etadi: AQShda-yiliga 4,5 milliard tonnagacha, G'arbiy Evropada-deyarli 2
milliard tonna, Yaponiyada - 1,3 milliard tonna.
Rivojlangan mamlakatlarda resurs holatining o'ziga xosligi shundaki, bu erda
ikkilamchi xom ashyo zaxiralari tabiiy resurslar zaxiralari bilan taqqoslanadi va
asosiy ta'minot manbalaridan biridir. Qayta ishlatilganda, qayta tiklanmaydigan
resurslar, xususan mineral xom ashyo qayta tiklanadigan manbalarga aylanadi.
Tabiiy resurslarning ko'p turlari tugashi bilan ikkilamchi xom ashyo
16

zaxiralarining jadal o'sishi rivojlangan mamlakatlarda ikkilamchi foydalanish
shakliga o'tmoqda. Bu zamonaviy iste'mol jamiyatining o'ziga xos xususiyati.
Yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar xalqaro mehnat taqsimotida yangi
funktsiyani – ikkilamchi kelib chiqadigan xom ashyo etkazib beruvchilarning
funktsiyasini egallaydilar. Ikkilamchi xom ashyoni sotib olish markazlari ancha
barqaror – bular G'arbiy Evropaning eski sanoat hududlari, AQSh, shuningdek
Yaponiya.
Ba'zi hollarda qayta ishlanadigan materiallarning 50 foizigacha eksport
qilinadi, xususan, Britaniya po'lat va temir parchalari, bu xalqaro
ixtisoslashuvning juda yuqori ko'rsatkichidir. 80-yillarning oxiriga
kelib.dunyoda temir parchalarini iste'mol qilishning umumiy hajmi o'zgardi va
uning xalqaro savdosi 50 foizga o'sdi va yiliga 25 million tonnani tashkil etdi.
Ikkilamchi mineral xom ashyoning eng yirik importchilari Yaponiya va Italiya –
zamonaviy iqtisodiy faoliyatning katta ko'lami tabiiy resurslar tanqisligi va
milliy boylikning etarli darajada to'planmaganligi bilan birlashtirilgan
mamlakatlardir.
Yuqori darajada rivojlangan kichik mamlakatlar kelajakda ikkilamchi xom
ashyolardan foydalanish modelini taqdim etadi. Shunday qilib, Finlyandiyada
har yili to'plangan metall parchalari resurslarining 90 foizi utilizatsiya qilinadi.
Daniya, Shvetsiya va Shveytsariyada maishiy chiqindilarning qariyb 75 foizi
energiya maqsadlarida ishlatiladi, katta, yaxshi ta'minlangan mamlakatlarda –
AQSh va Kanadada – atigi 2-3 foiz.
Qayta ishlash-bu yagona ekologik yo'naltirilgan sanoat, chiqindilarni yo'q
qilishning eng arzon usuli.
Har yili yer qa'ridan 100 milliard tonnadan ortiq turli xil mineral xomashyo va
yoqilg'i qazib olinadi. Bular qora metall rudalari, ko'mir, neft, gaz, qurilish
materiallari, 200 dan ortiq turdagi kon-kimyoviy xom ashyo.
Uzoq vaqt davomida ishlab chiqilgan temir rudasi xom ashyosining katta
zaxiralari Rossiya, AQSh, Xitoy va Hindistonda to'plangan. So'nggi o'n
yilliklarda olib borilgan geologiya-qidiruv ishlari Lotin Amerikasi, Afrika,
Osiyo mamlakatlarida ko'plab konlarning kashf etilishiga olib keldi. Bularga
Braziliyadagi Amazon havzasidagi temir rudalari, Liberiya, Gvineya, Jazoirdagi
konlar kiradi.
Rangli metallardan eng keng tarqalgani alyuminiydir. Alyuminiy xom
ashyosining katta zaxiralari Frantsiyada, Karib dengizida mavjud.
Hamma sanoat mamlakatlarida ham etarli miqdordagi metall rudalari mavjud
emas va ularni import qilishga majbur. Shunday qilib, Yaponiyada ruda
qoldiqlarining katta qismi sanoat zaxiralariga ega emas, Germaniya temir
rudasida, Italiyada – misda, Frantsiyada - polimetal rudalarda keskin tanqislikni
boshdan kechirmoqda.
Yog'och mamlakatlarda asosiy energiya tashuvchisi bo'lib qolmoqda,
aholining 70% uni pishirish va isitish uchun ishlatadi. Nepal, Gaiti, Ugandada
energiya ehtiyojlarining 9/10 qismi yog'och yoqilg'isi hisobiga, Hindistonda esa
1/3 qismi qondiriladi. Umuman olganda, dunyodagi har yili kesilgan
17

o'rmonlarning yarmidan ko'pi energiya uchun yoqiladi. O'rmon resurslaridan
foydalanishning bunday tuzilishi rivojlanayotgan mamlakatlarning "aybi" bilan
rivojlandi. O'rmonlarning yo'q qilinishi halokatli ekologik oqibatlarga olib
keladi: atmosferaga kislorod etkazib berish kamayadi, bu "issiqxona effekti" ni
kuchaytiradi va iqlim kataklizmlariga olib keladi.
Quruqlikning 30% dan kamrog'i o'rmonlar bilan qoplangan. Shu bilan birga,
o'rmonlarning eng katta maydoni Osiyoda, eng kichigi Avstraliyada saqlanib
qolgan. O'rmon resurslarini iqtisodiy baholashda yog'och zaxiralari kabi
ko'rsatkich muhim ahamiyatga ega. Oldinda Osiyo, Janubiy va Shimoliy
Amerika bor. Alohida davlatlar orasida yog'och zaxiralari bo'yicha dunyoda
etakchi o'rinlarni to'rtta davlat egallaydi: Rossiya, Kanada, Braziliya va AQSh.
Xalqaro mehnat taqsimoti
Ishlab chiqarish omillari bilan har xil ta'minlanganligi sababli, xo'jalik
yurituvchi sub'ektlar cheklangan mahsulotlar to'plamini ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan. Shu bilan birga, ular uni ishlab chiqarishda yuqori mehnat
unumdorligiga erishadilar, ammo shu bilan birga o'z ehtiyojlarini qondirish
uchun uni almashtirishga majbur bo'ladilar. Dastlab, bu mehnat taqsimoti
mamlakat ichida paydo bo'ladi, keyin qo'shni mamlakatlarni va nihoyat butun
dunyoni qamrab oladi.
Xalqaro mehnat taqsimoti-bu alohida mamlakatlarning ushbu mamlakatlar
o'rtasida almashinadigan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi.
Sanoat inqilobidan oldin (18 — asr oxiri 19 — asrning birinchi yarmi) xalqaro
mehnat taqsimoti mamlakatlarning tabiiy resurslar-iqlim, tuproq, er osti
boyliklari, suv va o'rmon resurslari va boshqalar bilan ta'minlanishidagi
farqlarga asoslangan edi.ammo keyinchalik ixtisoslashuv kuchayib bordi, bu
mamlakatlarning ishlab chiqarishning boshqa omillari-kapital, mehnat,
tadbirkorlik qobiliyatlari, bilimlar bilan ta'minlanishidagi farqlarga asoslangan
edi. Aynan shu narsa bugungi kunda mamlakat jahon bozori uchun qaysi tovar
va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashganligini aniqlaydi.
Yuz yil oldin bo'lgani kabi, Rossiya ham jahon bozoriga mahsulot etkazib
beradi, uning ishlab chiqarilishi, avvalambor, mo'l — ko'l tabiiy resurslar bilan
ta'minlanadi (o'sha paytda ular asosida don, zig'ir, yog'och materiallari ishlab
chiqarilgan va eksport qilingan, endi-birinchi navbatda energiya tashuvchilar).
Hozirgi vaqtda Rossiya eksportida ishlab chiqarish nafaqat tabiiy, balki boshqa
resurslarning (masalan, metallar va o'g'itlar) ko'pligini talab qiladigan yoki
umuman mamlakatda tabiiy resurslarning ko'pligi yoki kamligiga (qurol-yarog')
bog'liq bo'lmagan tovarlar ham mavjud.
Xalqaro integratsiya
Dunyoning turli mintaqalarida bir nechta integratsiya birlashmalari mavjud.
Ular bir-biridan ishtirokchi mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlarning tabiati,
ishlatilgan tashkiliy shakllari va faoliyat natijalari jihatidan sezilarli darajada
farq qiladi.
Bir qator g'arbiy Evropa davlatlari (Frantsiya, Germaniya, Italiya, Belgiya,
Gollandiya va Lyuksemburg) 1958 yilda Evropa iqtisodiy hamjamiyatini (EEC)
18

yaratdilar. Vaqt o'tishi bilan u yangi davlatlarning kiritilishi tufayli kengayib,
mustahkamlanib, kuchli iqtisodiy guruhga aylandi. 1973 yilda EECGA Buyuk
Britaniya, Daniya, Irlandiya, 1981 yilda Gretsiya, 1986 yilda Ispaniya,
Portugaliya qo'shildi. 2004 yil 1 mayda Yevropa Ittifoqi tarkibiga bir vaqtning
o'zida 10 ta yangi a'zo kirdi, bu esa birlashmaga a'zo davlatlar sonini 25 tagacha
oshirdi. EEC tarkibining kengayishi bilan bir vaqtda integratsiyaning
chuqurlashishi mavjud bo'lib, u asosan savdo almashinuvidan iqtisodiyotning
tashkiliy va texnik sohalarini birlashtirishga, shu jumladan qo'shma tadqiqotlar
va ishlanmalarni tashkil etish, qo'shma dasturlarni yaratish, umumiy
qonunchilikni ishlab chiqish va HK.
Masalan, dunyoning turli mintaqalarida valyuta uyushmalari mavjud. Osiyo
kliring Ittifoqi (7 mamlakat). Arab valyuta jamg'armasi (16 Arab mamlakati).
Kasaba uyushmalari doirasida kliring asosida pul hisob — kitoblari amalga
oshiriladi (valyutani haqiqiy o'tkazmasdan), milliy pul birliklaridan
foydalaniladi, ba'zida jamoaviy pul mablag'lari muomalada bo'ladi (Osiyo
kliring uyushmasida, masalan, Osiyo valyuta birligi-Amu). Ishtirokchi davlatlar
o'zaro hisob-kitoblarda AQSh dollari va boshqa mamlakatlar valyutalaridan
foydalanishga intilmaydilar.
MDH mamlakatlarining integratsiya aloqalari rivojlanmoqda. O'zaro
hamkorlik kontseptsiyasi iqtisodiy ittifoq tuzish to'g'risidagi shartnomaning
asosiy qoidalariga, erkin savdo zonalarini, bojxona va to'lov uyushmalarini,
umumiy ilmiy va texnologik makonni yaratish to'g'risidagi bitimlarga
asoslanadi.
1.3 Jahon xo’jaligining rivojlanish bosqichlari
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar haqidagi ilk ma'lumotlar bizga qadimgi
dunyoning tarixiy yodgorliklarini yetkazdi . Miloddan avvalgi i ming yillikda.E.
O'rta er dengizi keng iqtisodiy sohaga va iqtisodiy hayotning markaziga aylandi.
Bu erda yashovchi xalqlar boshqa xalqlar bilan o'rnatgan savdo aloqalari orqali
foyda ko'rdilar va boyib ketishdi. Vizantiya imperiyasi va Skandinaviya
19

tomonidan Rossiya va Osiyodan tovarlar bilan ta'minlangan London Bryugge
kabi savdo markazlari o'rtasida kuchli savdo aloqalari mavjud edi. London Xitoy
va Hindistondan boshlanib, Bag'dod, Kiev va Novgorod orqali o'tib, Lyubekka
etib borgan va u erdan G'arbiy Evropaga yo'l olgan katta savdo yo'lining so'nggi
nuqtasi edi.
O'rta asrlarda jahon xo’jaligining og'irlik markazi Atlantika okeanining
Evropa qirg'og'iga ko'chib o'tdi. G'arbiy Evropaning hukmronligi va uning
iqtisodiy kengayishi davri boshlandi. Shu bilan birga, tirikchilikda savdo
almashinuvining intensivligi zaif bo'lib qoldi. Savdoning uzluksiz tabiati XII –
XIII asrlarda tashkilotda o'z ifodasini topdi.muntazam yarmarkalar. Sanoat
jamiyatlarining rivojlanishi davrida jahon iqtisodiy aloqalari haqiqatan ham
barqaror va muntazam bo'lib kelmoqda.
Salib yurishlari va buyuk geografik kashfiyotlar natijasida jahon iqtisodiy
makonining chegaralari kengaytirildi. XII asrdan boshlab. xalqaro savdoning
kengayishi moliyaviy kuchning Italiya banklari, valyuta idoralari va cherkov
qo'lida to'planishiga olib keladi. Amerikaning kashf etilishi va zabt etilishi, Peru
va Meksika xazinalarining topilishi va talon-taroj qilinishi, kumush va oltin
konlarining jadal rivojlanishi qimmatbaho metallarning zaxiralarini bir necha
bor oshirdi. Shunday qilib, savdo kapitalining jadal rivojlanishi uchun qulay
muhit yaratildi.
XVI-XVIII asrlarda sanoatning jadal o'sishi boshlandi. G'arbiy Evropa
dunyoni boshqaradi. Ayni paytda savdo va moliyaviy kapitalning vakillik
institutlari ko'paymoqda: G'arbiy Hindiston kompaniyasi, Amsterdam banki,
Lion birjasi va aktsiyadorlik jamiyatlari paydo bo'ldi.
Savdo bozorlarining kengayishi va savdo operatsiyalarining ko'lami
sanoatga ta'sir ko'rsatdi, ishlab chiqarishning o'sish sur'atlarini oshirishga
yordam berdi. Katta mashinasozlik, o'z navbatida, tashqi bozorlarga
yo'naltirilgan va faqat jahon bozori, xalqaro almashinuv va xalqaro mehnat
taqsimotiga bog'liq edi. Moddiy tarkibi ishlab chiqarishning yakuniy
mahsulotlarining o'zaro almashinuvi bo'lgan sof savdo aloqalari bilan bir
qatorda, ishlab chiqarish jarayonida xalqaro ishlab chiqarish tobora rivojlanib
bormoqda.
Jahon bozori, xalqaro almashinuv, iqtisodiy aloqalarning millatlararo
o'zaro bog'liqligi ommaviy ishlab chiqarishni rivojlantirishda muhim rol o'ynadi,
bu uning imkoniyatining asosiy asosi bo'ldi. Milliy savdo bozorlarining torligi
milliy iqtisodiyotlarning o'zaro bog'liqligi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi
va jahon bozori asta-sekin jahon xo’jaligiga aylanib bormoqda. XIX asrning
oxiriga kelib. bu jarayon asosan yakunlandi.
XIX asr oxiri - XIX asr boshlari. - birinchi jahon urushidan oldin.
Integratsiya va almashinuv jarayonlari tez sur'atlar bilan rivojlandi.
Ikkinchi jahon urushi. Xizmat ko'rsatish sohasidagi hamkorlik jarayoni,
iqtisodiyotni boshqarishni markazlashtirish. Jahon xo’jaligi ikki qismga bo'lindi,
shuning uchun turli lagerlarda jahon xo’jaligi rivojlanishining turli jarayonlari
sodir bo'lmoqda. Kapitalistik mamlakatlar uchun: asosiy kuchi TMKlar bo'lgan
20

chet el ishlab chiqarishining o'sishi AQShning rolini oshirdi, Marshall rejasini
amalga oshirish Evropa Ittifoqi mamlakatlarining iqtisodiy tiklanishiga yordam
berdi, yordam dasturlari keyinchalik rivojlanayotgan mamlakatlarga yo'naltirildi.
Mustamlakachilik tizimining yo'q qilinishi jahon sahnasida bir qator
rivojlanayotgan mamlakatlarning paydo bo'lishiga yordam berdi.
60-70-yillar kapital harakati bilan bog'liq keyingi integratsiya. 50-70-
yillar-AQSh va Evropa mamlakatlarining rivojlanish darajasini yaqinlashtirish
jarayoni. AQSh hukmron kuchdan etakchiga aylandi. Shimoliy-Janubiy
yo'nalish faollashmoqda.
Jahon xo’jaligida iqtisodiy o'sish sur'atlarining keskin pasayishi. Eksport
kvotasini oshirish.
Kapitalning o'zaro bog'lanishi natijasida Sayyora ishlab chiqaruvchi
kuchlarining shakllanishi geografik makonning rivojlanish darajasi oshdi.
So'nggi yillarda jahon xo’jaligi yangi bosqichga o'tdi, mamlakatlar
o'rtasida faol hamkorlik amalga oshirilmoqda, yagona tizim
mustahkamlanmoqda. Biroq, ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan, jahon xo’jaligi
hali ham heterojen bo'lib qolmoqda. Uchta quyi tizim mavjud: sanoat
rivojlangan mamlakatlar, o'tish davri mamlakatlari, rivojlanayotgan
mamlakatlar. Sotsialistik mamlakatlarning jahon ishlab chiqarishidagi ulushi 16-
18% dan 5% gacha kamaydi. Hindiston, Xitoy, yaqin va O'rta Sharq
mamlakatlari (neft eksportchilari) alohida ajralib turadi.
1.4 Jahon xo’jaligining tarmoq tuzilishi va uning
ko'rsatkichlari
Tuzilish tarmoqlarining uch darajasi mavjud: makrostruktura, mezotuzilma va
mikrotuzilma. Ilmiy-texnik inqilob jahon xo'jaligining tuzilishiga katta ta'sir ko'rsatdi,
buni har bir daraja misolida ko'rish mumkin.
Makrotuzilma eng katta iqtisodiy nisbatlarni aks ettiradi: ishlab chiqarish va
noishlab chiqarish sohalari o'rtasidagi, sanoat, qurilish, qishloq xo'jaligi, transport va
21

boshqalar o'rtasidagi. Aynan shu nisbatlar mamlakat qaysi turga: qishloq xo'jaligi,
sanoat yoki post-proporsiyaga bo'linishini belgilaydi. sanoat.
Ilmiy-texnik inqilob ta'sirida ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari
o'rtasidagi nisbatlarning o'zgarishi bilan tavsiflangan postindustrial (yoki axborot)
tuzilma shakllana boshladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda sanoat ulushini
oshirish jarayoni nomoddiy sohaning o'sishidan past: xizmat ko'rsatish sohasi, fan,
ta'lim, madaniyat, ularda band bo'lganlar soni band bo'lganlar sonidan oshib keta
boshlaydi. ishlab chiqarish sohasida.
Ilmiy-texnik inqilob moddiy ishlab chiqarish tarkibida katta progressiv
siljishlarni keltirib chiqardi. Ular birinchi navbatda sanoat va qishloq xo'jaligi
o'rtasidagi munosabatlarning o'zgarishida namoyon bo'ldi. Buning sababi shundaki,
xalq xo‘jaligining boshqa barcha tarmoqlarida mehnat unumdorligining o‘sishi
sanoatning rivojlanishi bilan bir qatorda qishloq xo‘jaligi intensivligining ortib
borishiga bog‘liq bo‘lib, u tobora sanoat xarakteri kasb etadi.
Moddiy ishlab chiqarishning mezotuzilmasi sanoat, qishloq xo jaligi vaʻ
boshqalarda vujudga keladigan asosiy nisbatlarni aks ettiradi. Shunday qilib, qishloq
xo jaligi tarkibida sanoatga qaraganda sekinroq o zgarishlar sodir bo ladi, lekin
ʻ ʻ ʻ
chorvachilik ulushi sezilarli darajada oshib bormoqda (iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlarda u ishlab chiqarishning ¾ qismini ta minlaydi. sanoatning yalpi
ʼ
mahsuloti), o simlikchilikda sanoat va yem-xashak ekinlari, sabzavot va mevalarning
ʻ
roli ortib bormoqda. Ammo global tendentsiyalar va ko'rsatkichlar iqtisodiy jihatdan
rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi sezilarli farqlarni yashiradi.
Mikrosanoat tuzilmasi ishlab chiqarishning ayrim turlarida, birinchi navbatda
sanoatda sodir bo'layotgan siljishlarni aks ettiradi. Mashinasozlik va kimyo
sanoatining ilm-fanni talab qiluvchi eng yangi turlari - elektron hisoblash mashinalari,
avtotransport vositalari, aerokosmik, lazer texnologiyalari, atom energiyasi uchun
uskunalar va boshqalar ishlab chiqarish birinchi o'ringa chiqadi.
Jahon xo’jaligi ko'rsatkichlari
Ko'rsatkichlarni nisbiy va mutlaqga bo'lish mumkin. Birinchisi, ma'lum bir
hodisaning dinamikasini aks ettiradi, o'sish indeksi 100% ni tashkil qiladi va o'sish
sur'ati murakkab foiz qoidasi bilan belgilanadi. Nisbiy ko'rsatkichlarning yana bir turi -
mamlakat aholisi soniga bo'lingan aniq ko'rsatkichlar. Ushbu ko'rsatkichlar milliy
iqtisodiyotlarni bir-biri bilan solishtirishda juda muhimdir.
O'ziga xos ko'rsatkichlar zichlik deb ataladigan xususiyatlarni ham o'z ichiga
oladi: hududga to'g'ri keladigan aholi soni, transport tarmog'ining uzunligi va ekinlarni
yig'ish. Umuman ishlab chiqarish samaradorligini tavsiflovchi ko'rsatkichlar - yalpi
ichki mahsulotning (YaIM) ushbu maqsadlar uchun sarflangan materiallar,
shuningdek, transport ishlari va ilmiy salohiyatga nisbati alohida ahamiyatga ega.
Iqtisodiy rivojlanishni tavsiflovchi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkich YaIM
hisoblanadi. Bu barcha yakuniy mahsulotlar, shu jumladan nafaqat tovarlar, balki
dunyoda, makromintaqada, lekin ko'pincha alohida mamlakatda ma'lum vaqt oralig'ida
ishlab chiqarilgan xizmatlarning narxidir. Bu mohiyatan xalq xo‘jaligining barcha
tarmoqlarida qayta ishlash orqali qo‘shilgan qiymat yig‘indisidir. Ko'pincha unutilgan
yalpi mahsulot ko'rsatkichlari tarkibidagi yana bir farq uning tarkibiga tegishli.
22

Makroiqtisodiy ko'rsatkich sifatida YaIM bilan bir qatorda milliy daromad (NI)
yoki sof mahsulot ham qo'llaniladi, bu birinchisidan asosiy fondlarning eskirish
miqdori bilan farqlanadi. SH ishlab chiqarishning barcha ishtirokchilari: tirik mehnat
(ish haqi), kapital (foyda) va yer (renta) egalari daromadlarining yig'indisi sifatida
qaraladi. SH shaxsiy iste'mol va jamg'arish, jamoat iste'moli va jamg'arishga bo'linadi.
YaIM va SHning asosiy elementlari nisbatining harakati va o'zgarishi ijtimoiy
ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi va sur'atini aks ettiradi. Ijtimoiy
taraqqiyotning muhim ko'rsatkichlaridan biri bo'lgan iqtisodchilar shaxsiy iste'molning
o'sishini aholi jon boshiga NIning asosiy qismi deb hisoblaydilar.
Jahon xo’jaligi o'rnatilgan tizimdir. Uning tuzilishi uzoq vaqt davomida
o'zgarishsiz qoladi va uni tahlil qilish mumkin. Biroq, jahon xo’jaligi ham
rivojlanayotgan tuzilma hisoblanadi. Jahon xo jaligi o z taraqqiyotida bir nechaʻ ʻ
bosqichlarni bosib o tdi: xalqlar o rtasidagi ibtidoiy tovar ayirboshlashdan tortib,
ʻ ʻ
sayyoraviy ishlab chiqarish kuchlarining shakllanishigacha. Bu jarayonning
rivojlanishi omillarini aniqlash va tizimlashtirish mumkin. Asosiylariga quyidagilar
kiradi:
1) Resurslar
2) Xalqaro mehnat taqsimoti
3) Xalqaro va mintaqaviy integratsiya
4) Globallashuv
Jahon xo’jaligini hisobga olgan holda, uning sanoat tuzilishi haqida unutmang,
u 3 darajaga bo'linadi: makro -, mezo -, mikroyapı. Darajalar ichidagi va o'rtasidagi
o'zgarishlar jahon xo’jaligining rivojlanish tendentsiyalarini aniqlash uchun muhimdir.
Miqdoriy jihatdan har qanday iqtisodiyotning rivojlanish darajasini nisbiy va
mutlaqga bo'lingan ko'rsatkichlar yordamida baholash mumkin. Eng muhim va asosiy
iqtisodiy ko'rsatkich YAIM hisoblanadi.
II.BOB. JAHON XO’JALIGINI RIVOJLANISHNING
ZAMONAVIY TENDENTSIYALARI VA ISTIQBOLLARI.
2.1 XXI asrda jahon xo’jaligi rivojlanishining asosiy
tendentsiyalari
21-asrning boshi nafaqat alohida mamlakatlarning, balki butun jahon
xo'jaligining iqtisodiy faoliyati ko'lamining yanada oshishi, balki turli
mamlakatlar o'rtasidagi aloqalarning kengayishi, xalqaro mehnat taqsimotining
chuqurlashishi bilan ham tavsiflanadi. Bugungi kunda xalqaro iqtisodiy
23

munosabatlar va o'zaro bog'liqliklar tizimiga kirmaydigan davlatlar deyarli
qolmadi.
XX asrning so'nggi o'n yilligida. XXI asr xo’jaligining rivojlanishini
belgilab beruvchi jahon xo’jaligining bir qator tendentsiyalari juda aniq
namoyon bo'ldi.
Jahon xo’jaligi rivojlanishining hozirgi bosqichiga quyidagi xususiyatlar
xosdir:
1. Iqtisodiy hayotning baynalmilallashuvi – takror ishlab chiqarish
jarayonining barcha bosqichlarida milliy xo’jaliklarning yaqinlashishi va o’zaro
kirib borishi. Agar ilgari jahon xo’jalik munosabatlarining ob’ektlari ichki
talabdan ortiq bo’lgan mahsulotlar va mamlakatda ishlab chiqarilmagan
mahsulotlar bo’lsa, zamonaviy sharoitda nafaqat milliy sanoatlar faoliyati
natijalari, balki ishlab chiqarish omillarining o’zi ham o’z ifodasini topdi. Ishlab
chiqarishda xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiya faol rivojlanmoqda, xalqaro
iqtisodiy munosabatlar sof tijoratdan milliy takror ishlab chiqarish jarayonini
ta’minlashning zaruriy shartiga aylanmoqda.
2. Tashqi iqtisodiy aloqalarni liberallashtirish - milliy iqtisodiyotlarning
ochiqlik darajasini oshirish, bu birinchi navbatda bojxona to'siqlarini
qisqartirish, qulay investitsiya muhitini yaratish, migratsiya siyosatini
yumshatish, ko'pchilik milliy iqtisodiyotlarning o'z-o'zidan rivojlanishida
namoyon bo'ladi. yopiq turdagi ochiq turdagi.
3. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya - chuqur barqaror aloqalar va xalqaro
mehnat taqsimoti (MRT) rivojlanishiga asoslangan mamlakatlarning iqtisodiy va
siyosiy birlashmasi.
4. Iqtisodiy hayot qoidalarini birlashtirish, jahon iqtisodiy munosabatlarini
davlatlararo tartibga solish tizimini yaratish (xalqaro valyuta, hisob-kitob, kredit,
savdo munosabatlarini tartibga solish).
5. Kapital va ishlab chiqarishning transmilliylashuvi - kapital va bir necha
davlat vakillarini birlashtirgan kompaniyalar, o'z davlatlaridan tashqarida biznes
bo'linmalarini yaratish.
6. Jahon xo’jaligining globallashuvining belgilovchi tendentsiyasi, unga
quyidagilar kiradi:
- dunyoning deyarli barcha mamlakatlarini jahon iqtisodiy jarayonlariga
jalb qilish (milliy iqtisodiyotlarning butun sayyoraviy ta'siri, o'zaro ta'sir va
o'zaro bog'liqlik);
- tovarlar va ishlab chiqarish omillari uchun har tomonlama bozorlarni
yaratish;
- jahon iqtisodiy aloqalarining global infratuzilmasini yaratish;
- iqtisodiy rivojlanishning eng samarali shakli sifatida boshqaruvning bozor
tamoyillarini barcha mamlakatlar tomonidan tan olinishi;
- iqtisodiy hayot va xalqaro iqtisodiy munosabatlar qoidalarini
universallashtirish, jahon xo’jaligida tashqi iqtisodiy hamkorlikni amalga
oshirish uchun xalqaro me’yoriy-huquqiy bazani yaratish;
24

- dunyoning istalgan mamlakati iste'molchisiga yo'naltirilgan xalqaro ishlab
chiqarishning paydo bo'lishi;
- xalqaro raqobatning global xarakteri;
- turli mamlakatlar xo’jaligining tarmoq tuzilmasining yaqinlashishi.
Zamonaviy jahon xo’jaligida yaxlitlik va birlik bilan birga muammolar ham
mavjud.
Birinchidan, yetakchi G‘arb davlatlari doirasida yopiq iqtisodiy tizimning
shakllanishi. Ularning o zaro savdosi jahon savdosining 75% dan ortig ini,ʻ ʻ
jahon to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar hajmining 60% ini, dunyoda
ʻ ʻ ʻ ʻ
ro yxatga olingan barcha patentlarning 90% ga yaqinini tashkil etadi.
ʻ
2.2 Jahon xo’jaligi tarmoqlarining moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash.
Mamlakatlarning jahon xo’jaligidagi eng yirik ilmiy-texnik va ishlab
chiqarish salohiyatining rentabelligini oshirishning eng muhim tashqi iqtisodiy
sharti milliy tarkibiy va ilmiy-texnik siyosatni izchil uyg'unlashtirish, oxir-oqibat
ularning kelishilgan iqtisodiy siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishdan
iborat.
Kelishilgan uzoq muddatli siyosat asosida, xususan, ilg'or texnologiyalar,
texnologiyalar va yangi materiallarni jadal yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish
25

muammolarini hal qilishda barqaror mehnat taqsimoti va kooperatsiyani yanada
rivojlantirish orqali milliy ilmiy-texnik va ishlab chiqarish potentsiallaridan yanada
oqilona foydalanish mumkin; manfaatdor mamlakatlarning tashqi ilmiy-texnik
aloqalar sohasidagi harakatlarining izchilligini oshirish.
Bu nafaqat sof tijorat yo'qotishlarining oldini olishga, balki "import qilingan
parallelizm" ning paydo bo'lishiga ham yordam beradi — bir qator mamlakatlarda
bir xil turdagi ishlab chiqarishni turli xil texnologiyalar va texnologiyalar asosida
tashkil etish, turli standartlar, bu mamlakatlarning jamoaviy sa'y-harakatlari bilan
texnologik taraqqiyotning avangard yo'nalishlarini rivojlantirishni qiyinlashtiradi.
Kelishilgan iqtisodiy siyosat, uning alohida tarkibiy qismlari (ilmiy-texnik,
tarkibiy siyosat va boshqalar) singari, iqtisodiy va texnologik vazifalarning
birligini, "fan—texnika—ishlab chiqarish" tsiklining uzluksizligini (shu jumladan
innovatsiyalarni ko'paytirishni) ta'minlaydigan xo'jalik ichidagi chora-tadbirlar
tizimiga asoslanishi kerak. fan va texnologiyalarni rivojlantirish rejalarini boshqa
bo'limlar bilan organik bog'lash milliy iqtisodiy rejalar. Agar tegishli vositalar
oldindan ko'zda tutilmagan bo'lsa, zarur ishlab chiqarish quvvatlari
tayyorlanmagan bo'lsa, ilmiy-texnikaviy va ishlab chiqarish-iqtisodiy hamkorlik
bo'yicha aniq chora-tadbirlar kelishilmagan bo'lsa, bu uning yakuniy natijalaridan
amaliy foydalanish samaradorligiga ta'sir qilishi aniq.
Ushbu sohadagi pozitsiyaning o'zgarishi ishlab chiqarish samaradorligini
oshirish va mahsulotlarni texnik jihatdan takomillashtirish, eng yangi ilmiy va
texnik yutuqlarni o'zida mujassam etgan "oddiy" mahsulotlar va mahsulotlar uchun
ichki narxlarning farqlanishini kuchaytirish maqsadida alohida mamlakatlarda
ham, xalqaro miqyosda ham "amalga oshirilgan" rag'batlarning samaradorligini
oshirishni nazarda tutadi. Bu oxir-oqibat uzoq muddatli ilmiy-texnik siyosatni
iqtisodiy integratsiyaning asosiy bo'g'iniga, barcha mamlakatlar xo’jaligidagi va
ular o'rtasidagi mehnat taqsimoti tizimidagi eng muhim tarkibiy va sifat
o'zgarishlarini belgilovchi omilga aylantirish haqida.
Jahon xo’jaligida ishtirok etuvchi mamlakatlar xo’jaligining eng muhim
tarmoqlarini sifatli o'zgartirish uchun zarur bo'lgan moddiy-texnik bazani
mustahkamlashda bir qator murakkab vazifalar yuzaga keladi[9]. Ulardan
birinchisi yirik qo'shma dasturlar, loyihalar, ustuvorliklarni ishlab chiqish va
amalga oshirish orqali texnologik taraqqiyotning avangard yo'nalishlari bo'yicha
ko'p tomonlama hamkorlikni faollashtirish. Bu xalqaro resurslarni to'plashning eng
samarali usuli. Shu bilan birga, undan foydalanish imkoniyatlari cheksiz emas.
Yirik xalqaro dasturlarning soni (ularni amalga oshirish mexanizmi puxta
sozlangan bo'lsa ham) nafaqat resurslarni, balki ularni amalga oshirishni ta'minlash
uchun boshqaruv imkoniyatlarini ham hisobga olgan holda aniqlanishi kerak.
Xalqaro dasturni amalga oshirishning tashkilotchisi sifatida ma'lum bir
mamlakatning korxonasi yoki birlashmasi, keyinchalik yangi texnika va
texnologiyalarni ishlab chiqish yoki rivojlantirishda rivojlangan bo'lsa, ko'p
tomonlama hamkorlik imkoniyatlari kengayadi. Bu erda ikkinchi muammo paydo
bo'ladi: bir qator iqtisodiy va tashkiliy sabablarga ko'ra, ko'p tomonlama
hamkorlikning bu turi amalda asosan uni birinchi turga aylantirish orqali amalga
26

oshirildi (masalan, hukumatlararo bitimlar, ixtisoslashuv va kooperatsiya bo'yicha
bosh bitimlar va boshqalar). U deyarli uning mustaqil shakliga aylanmadi. Ushbu
muammoni hali to'liq hal qilish kerak.
Uchinchi muammo alohida mamlakatlarda mavjud bo'lgan innovatsiyalarning
keng tarqalishi (ko'payishi) bilan bog'liq. Bu erda hamkorlik shakllarining eng
keng arsenalidan foydalanish mumkin to'g'ridan-to'g'ri aloqalar, tegishli milliy
korxonalarda ishlab chiqarishni ko'paytirish uchun kredit resurslaridan foydalanish.
Ammo bu erda ham hamkorlikning ko'p qirraliligi majburiy shart bo'lib xizmat
qilishi kerak (hech bo'lmaganda birlashtirish, standartlashtirish, normallashtirish va
boshqalar kabi sohalarda).
Hamkorlikning turli xil o'ziga xos shakllaridan foydalangan holda
mamlakatlardagi eng yangi ilmiy va texnik muammolarni hal qilishning bir qator
aniq misollarini misol sifatida ko'rib chiqing[10]. Shunday qilib, amalga oshirish
jarayonida bo'lgan eng yirik ko'p tomonlama bitimlar qatorida atom elektr
stantsiyalari uchun uskunalarni ishlab chiqarish va o'zaro etkazib berishning
xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi to'g'risidagi bitimni nomlash mumkin.
Bu Evropa mamlakatlarida atom elektr stantsiyalarini qurishni nazarda tutadi.
Ushbu muammoni hal qilishda ilmiy-tadqiqot va loyiha-konstruktorlik ishlari,
maxsus materiallar, eng zamonaviy uskunalar turlarini yaratish, zarur ishlab
chiqarish quvvatlarini qurish sohasida keng hamkorlik amalga oshirilmoqda.
Shartnomaga a'zo davlatlar, xususan, 1 million kVt quvvatga ega reaktor
qurilmalari bilan yangi avlod atom elektr stantsiyalari uchun uskunalar ishlab
chiqarishni rivojlantirishga o'tmoqdalar. Bularning barchasi atom elektr
stantsiyalarida elektr energiyasini ishlab chiqarishni kengaytirish dasturining
bajarilishini ta'minlaydi. Tez neytronlarda yuqori quvvatli reaktor qurilmalarini
ishlab chiqish, shuningdek, atom issiqlik elektr markazlarida va atom
qozonxonalarida atom energiyasidan foydalanish muhim milliy iqtisodiy
ahamiyatga ega.
Resurslarni tejash, yoqilg'i-energetika balansini takomillashtirish, oziq-ovqat
muammosini hal qilish, yuklash va tushirish ishlarini mexanizatsiyalash va
boshqalar kabi muhim milliy iqtisodiy muammolarni hal qilishdan tashqari,
mashinalar va texnologik jarayonlarni qo'lda, mexanik boshqarishdan elektronika
yordamida avtomatik boshqarish tizimlariga o'tishga tobora ko'proq e'tibor
qaratilmoqda. Mikroelektronika, robototexnikadan foydalanish bilan bog'liq
vazifalar hal etilmoqda, bu sohada keng o'zaro hamkorlik yo'lga qo'yilmoqda.
Yangi texnik vositalarning asosiy afzalliklaridan biri shundaki, ular ishlab
chiqarishni avtomatlashtirishning moslashuvchan tizimlarini joriy etish, hozirgi
kungacha dominant deb ataladigan bir o'lchovli yoki bitta maqsadli ishlab
chiqarishni avtomatlashtirish bilan bog'liq cheklovlarni engib o'tish uchun
imkoniyatlar yaratadi. ishlab chiqarilgan mahsulotlarning past yangilanish
koeffitsienti bilan ommaviy ishlab chiqarish sharoitlariga moslashtirilgan
egiluvchan sobit ishlab chiqarish tizimlaridan foydalanish mahsulotlar.
Muammolardan biri o'zaro etkazib beriladigan mahsulotlarning yangilanish
tezligini tezlashtirishdir.
27

Ilmiy-texnik taraqqiyotning boshqa avangard yo'nalishlari (bionika, yangi
turdagi konstruktiv materiallar, yangi yoqilg'i turlari va boshqalarni yaratish) jadal
rivojlanmoqda. Agar biz ilmiy-texnik taraqqiyotning umumiy holatini baholasak,
zamonaviy texnologik inqilobni amalga oshirishning asosiy muammosi yangi
texnik echimlarning etishmasligi emas, balki ularni amaliyotga keng tatbiq etishdir
degan xulosaga kelishimiz mumkin. Bu nafaqat Hamdo'stlikka resurslarni katta
tejashga imkon beradi, balki uning zamonaviy jahon xo’jaligidagi texnologik
mavqeini sezilarli darajada mustahkamlashga yordam beradi.
Texnik yangiliklar hajmini juda kattalashtirilgan baholash ham o'zlarining
innovatsion salohiyatiga kiritilgan zaxiralarning eng katta ko'lamini ko'rsatadi.
Hozirgi bosqichda jahon xo’jaligida ishtirok etayotgan mamlakatlarda nafaqat
yangi texnik echimlarni ishlab chiqish va joriy etish jarayoni, balki ularning
iqtisodiy faoliyatning turli tarmoqlari va sohalariga keng "tarqalishi"
tezlashmoqda. Bu, xususan, mikroprotsessor texnologiyasiga xosdir, aslida u
allaqachon universal xususiyatga ega bo'lgan.
O’zbekiston va boshqa mamlakatlarning ilmiy va texnik yutuqlarini yuqori
baholash va keng tan olishning ko'rsatkichi G'arbda litsenziyalarni sotib olish va
rus olimlari va Hamdo'stlik mamlakatlaridagi hamkasblari tomonidan ishlab
chiqilgan yangi jarayonlar va ishlab chiqarish texnologiyalaridan foydalanish
imkoniyatiga bo'lgan qiziqishning doimiy o'sishi hisoblanadi. Shunday qilib,
amerikalik ekspertlarning fikriga ko'ra, so'nggi o'n yil ichida AQSh kompaniyalari
Rossiyada va Sharqiy Evropa mamlakatlarida 126 dan ortiq litsenziyalarni sotib
olishdi.
Ko'pgina mamlakatlar, shu jumladan O’zbekiston xo’jaligida ham milliy
iqtisodiyotda katta zaxiralarga ega bo'lib, ular ilmiy-texnik taraqqiyotni
jadallashtirish, fan, texnika va ilg'or tajribalarni ishlab chiqarishga keng va tez
joriy etishdan iborat. Ilmiy-texnik rivojlanishni jadallashtirish uchun eng muhim
tashqi shart bo'lib xizmat qiladigan iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish bu
jarayonda tobora muhim rol o'ynaydi. Buning uchun xalqaro aloqalarni, birinchi
navbatda, uzoq muddatli dasturlar va bitimlar asosida kengaytirish, hamkorlikning
turli xil o'zaro manfaatli shakllarini qo'llash, jumladan, ob'ektlarni texnik jihozlash
va qurishda ko'maklashish, sanoat kooperatsiyasi va boshqalar maqsadga
muvofiqdir.
2.3.Xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasini
rivojlantirish
Ilmiy-texnik taraqqiyot asosida ijtimoiy ishlab chiqarishni yanada
rivojlantirish manfaatlari yo'lida jahon xo’jaligida ishtirok etayotgan mamlakatlar,
birinchi navbatda, moddiy ishlab chiqarish, fan va texnika sohasida hamkorlikni
chuqurlashtirish va samaradorligini oshirish choralarini amalga oshirmoqda.
Ushbu chora-tadbirlar tizimida xalqaro ixtisoslashuvni va ayniqsa ishlab
chiqarish kooperatsiyasini chuqurlashtirishga qaratilgan aniq qadamlar alohida
o'rin tutadi. Ilmiy-ishlab chiqarish inqilobining rivojlanishi sharoitida
28

mamlakatlarning ishlab chiqarish va ilmiy-texnik potentsiallarini birlashtirish
nafaqat ulardan foydalanish samaradorligini oshirish sharti, balki zamonaviy texnik
bazaga asoslangan iqtisodiy o'sishning umumiy shartiga aylanadi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishidagi har bir yangi bosqich bir
vaqtning o'zida mehnatning bo'linishini (shu jumladan xalqaro) rivojlantirishning
yangi bosqichidir. Shu nuqtai nazardan, yaqinda ishlab chiqarish kooperatsiyasi
masalalariga qiziqish paydo bo'lishi tabiiydir. Xususan, umumiy iqtisodiy
nisbatlar, umumiy iqtisodiy va ishlab chiqarish tashkilotlari va institutlari, xalqaro
savdo bozori mavjudligi bilan ajralib turadigan mamlakatlarning iqtisodiy
hayotining taniqli hamjamiyati ob'ektiv ravishda mavjud.
Ishlab chiqarishni markazlashtirish va konsentratsiyalash qarama-
qarshiliklaridan xoli bo'lgan sheriklikning yangi shakllarini rivojlantirishning eng
muhim yo'nalishi bu ishlab chiqarish kooperatsiyasining fundamental
xususiyatlaridan foydalanish bo'lib, bu teng huquqli va o'zaro manfaatli hamkorlik
asosida mamlakatlarning ishlab chiqarish apparatlarini amalda birlashtirishga,
innovatsiyalarning tarqalishini keskin tezlashtirishga, barcha turdagi resurslardan
konsentrlangan va eng oqilona foydalanishni ta'minlashga imkon beradi].
Shu sababli, iqtisodiy integratsiyaning asosiy jihatlaridan biri bu ishlab
chiqarish kooperatsiyasining fazoviy doirasini yanada kengaytirishdir, bu tabiiy
ravishda ushbu kooperatsiyani sezilarli darajada o'zgartirishga, uning yangi
davlatlararo darajasining paydo bo'lishiga olib keladi.
Hozirgi bosqichda xalqaro (asosan ilmiy va ishlab chiqarish) kooperatsiya
xalqaro mehnat taqsimotini rivojlantirishning eng dinamik omili, ishlab chiqarish
sanoati mahsulotlari bilan jahon savdosi hajmining o'sishi bo'lib, bu xalqaro ichki
va tarmoqlararo mehnat taqsimotining tuzilishi va nisbatidagi o'zgarishlar bilan
chambarchas bog'liqdir.
Mehnat va ishlab chiqarish kooperatsiyasi bevosita va bilvosita xarakterga ega
bo'lishi mumkin. Ikkinchi holda, ishlab chiqarish ehtiyojlari kooperatsiyasining
rivojlanishiga majburiy ta'sir ayniqsa aniq namoyon bo'ladi.
Bilvosita, bilvosita hamkorlik-bu bir xil ishlab chiqarish jarayonida ishtirok
etadigan "mustaqil" ishlab chiqarish agentlari o'rtasidagi bog'liqlik. Shunday qilib,
bir-biriga bo'lingan mehnat turlari bir-birini to'ldiradi. Bilvosita kooperatsiyadan
farqli o'laroq, to'g'ridan-to'g'ri hamkorlik ushbu ishlab chiqarish jarayoni amalga
oshiriladigan tashkiliy va iqtisodiy tuzilmaning birligini nazarda tutadi.
Rejalashtirilgan iqtisodiyot sharoitida bilvosita hamkorlikni to'g'ridan-to'g'ri
kooperatsiyaga aylantirish uchun keng imkoniyatlar mavjud. Bu bilvosita
kooperatsiya ko'lami, aslida, cheksizligi bilan bog'liq bo'lgan ulkan potentsial
ta'sirni o'z ichiga oladi. Uning ob'ekti, masalan, hamkorlik qiluvchi mamlakatlar
aholisining talabini qondirish uchun mo'ljallangan iste'mol tovarlarining eng keng
assortimentini ishlab chiqarish, xom ashyoni yakuniy mahsulotlarga (vertikal
ravishda) qayta ishlashni ta'minlaydigan mashinalar tizimlari va boshqalar bo'lishi
mumkin.
Bilvosita kooperatsiyani to'g'ridan-to'g'ri turga aylantirish, shuningdek, ishlab
chiqarishning ixtisoslashuvi (bo'linishi) va uning kooperatsiyasi (sintezi)
29

o'rtasidagi ziddiyatni olib tashlashga imkon beradi. Kooperatsiya tizimi doirasida
ixtisoslashuv sintez ehtiyojlari natijasida bo'ysunuvchi munosabat sifatida ishlaydi.
Bilvosita kooperatsiya tizimi nisbatan katta erkinlik darajasiga ega bo'lgan
ixtisoslashgan sanoat korxonalari o'rtasida tartibli o'zaro munosabatlarni o'rnatish
bilan tavsiflanadi. Bu, aslida, tarmoqlararo tizim. Biroq, bu erda ishlab chiqarishni
"sanoat" va "tarmoqlararo"ga bo'lishning ma'lum bir konventsiyasini ham hisobga
olish kerak. Aslida, tarmoqlararo ishlab chiqarishlarning o'zi tarmoqlarga
aylanmoqda va sanoatda ishlab chiqarilgan ishlab chiqarishlar milliy
iqtisodiyotning ko'plab tarmoqlarining ehtiyojlariga xizmat qiladi.
Sanoatning zamonaviy rivojlanish darajasi oraliq ishlab chiqarish
jarayonlarining xalqaro hamkorlikka tobora ko'proq jalb qilinishini belgilaydi.
Uzellar va detallarning muayyan nomenklaturasini ishlab chiqarishning
ixtisoslashuvi chuqurlashadi, bu esa ularni milliy va xalqaro miqyosda
kooperatsiya asosida almashishning o'sishiga olib keladi. Bu, birinchi navbatda,
mashinasozlikka taalluqlidir, bu erda yakuniy mahsulot ishlab chiqarish
xarajatlarining taxminan 80% komponentlar va qismlarning narxiga tushadi.
Mamlakatning xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasida ishtirok etish ko'lami
va chuqurligi, birinchi navbatda, ishlab chiqarishning milliy ixtisoslashuvining
rivojlanish darajasiga bog'liq. Biroq, bu munosabatlar to'g'ridan-to'g'ri emas. Bu
milliy tarkibiy siyosat va rivojlanishning ko'plab o'ziga xos xususiyatlari bilan
bog'liq. Ayrim mamlakatlar eksport-import aloqalarining xususiyatini,
kooperatsiya bo'yicha potentsial sheriklarning tegishli ishlab chiqarish va ilmiy-
texnik bazaning mavjudligini va boshqalarni hisobga olgan holda ishlab
chiqarishning xalqaro texnologik kooperatsiyasini rivojlantirish muammolariga
yondashadilar. Bir qator mamlakatlar xo'jalik ichidagi ixtisoslashuvni va eksport
uchun tayyor mahsulotni yaratishga ketadigan ehtiyot qismlar ishlab chiqarish
kontsentratsiyasini maksimal darajada oshirib, eksport predmetini saqlab qolish va
kengaytirishga intilmoqda.
Zamonaviy sharoitda yakuniy mahsulot ishlab chiqarishni optimallashtirish
o'zaro hamkorlikning umumiy texnologik asoslarini mustahkamlamasdan tasavvur
qilib bo'lmaydi. Shundagina yakuniy mahsulotlarning keng assortimentini ishlab
chiqarishga imkon beradigan yagona element bazasiga o'tish mumkin (agar kerak
bo'lsa, ularni o'zgartirish). Xalqaro ishlab chiqarish tizimlarini rivojlantirishning
texnologik shart-sharoitlarining mustahkamlanishi tarmoqlararo foydalanish
mahsulotlarini (masalan, mikroprotsessorlar, rulman podshipniklari, gidravlika va
boshqalar) ishlab chiqarishni mustaqil tarmoqlar va kichik tarmoqlar sifatida
ajratishdan iborat tarkibiy shart-sharoitlarning shakllanishi bilan chambarchas
bog'liq.
Kelajakda ayrim tarmoqlarning xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chiqarish
kooperatsiyasida notekis ishtiroki kabi masalaga ko'proq e'tibor qaratish lozim.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, kooperatsiya aloqalarining intensivligini oshirish uchun
katta zaxiralar mavjud. Bu, birinchi navbatda, iste'mol tovarlari ishlab chiqarish,
qishloq xo'jaligi-oziq-ovqat kompleksi, investitsiya kompleksi tarmoqlari kabi
30

iqtisodiy faoliyatning muhim tarmoqlari va sohalariga tegishli. Binobarin, ushbu
sohada katta tajriba to'plangan mashinasozlik va boshqa sohalarda ixtisoslashuv va
kooperatsiyaning yangi yo'nalishlarini ishlab chiqishda, shu bilan birga,
kooperatsiya aloqalarining nisbatan past darajasi bilan ajralib turadiganlarni "tortib
olish" kerak.
Xo'jalik ichidagi kooperatsiyani boshqarish tizimlari maxsus katta muammo
hisoblanadi. Agar biz xalqaro miqyosda gapiradigan bo'lsak, boshqaruvning to'rtta
asosiy muammosi mavjud. Birinchisi, ko'p tomonlama va ikki tomonlama
hamkorlikni tashkil qilish uchun haqiqatan ham muhim ob'ektlarni tanlash.
Ikkinchisi-kooperativ aloqalarning ishonchliligi uchun tashkiliy, huquqiy va
iqtisodiy sharoitlarni ta'minlash. Uchinchi muammo-bu xalqaro miqyosda
kooperatsiyani boshqarishning ma'lum tashkiliy tuzilmasini shakllantirish,
kooperatsiyaga asoslangan xalqaro ishlab chiqarish tizimlarini rivojlantirishning eng
mos shakllarini izlash. Oxirgi muammo bilan chambarchas bog'liq va to'rtinchisi-
tashkiliy sintez muammosi "- nafaqat kooperatsiya aloqalarini rivojlantirish uchun,
balki ularni texnik jihatdan mukammal mahsulotlarni ishlab chiqarishga
yo'naltirilgan yuqori samarali ishlab chiqarish komplekslariga" chiqish " uchun
maqbul shart-sharoitlarni yaratish uchun allaqachon topilgan turli xil tashkiliy
shakllarni birlashtirish. Bunday holda, xalqaro tashkilotlar, shartnomalar tizimlari,
shu jumladan qo'shma rejalashtirish to'g'risidagi bitimlar, tegishli normalarning
oflayn rejimda mavjud bo'lishining maqsadga muvofiqligini ko'rib chiqishga
arziydi.
2.4. Jahon iqtisodiyotida qishloq xo'jaligini rivojlantirishning
asosiy tendentsiyalari
Zamonaviy jahon iqtisodiy taraqqiyotining xarakteristikalari - integratsiya
va universal integratsiya: kapital, ishlab chiqarish va mehnat.
Avvalo, rivojlanayotgan mamlakatlar qishloq xo'jaligi rivojlanishining
hozirgi bosqichlariga xos bo'lgan umumiy xususiyatlarni tavsiflash kerak.
Ilmiy seleksiya va boshoqli ekinlarning yuqori mahsuldor duragay navlarini
yaratish ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari
yetishtirishni ko‘paytirdi.
31

Bu yashil inqilobning boshqa omillari, masalan, o'g'itlardan
foydalanishning ko'payishi, sug'orish ishlarining ko'payishi,
mexanizatsiyalashning kuchayishi va ish bilan band bo'lgan ayrim ishchilarning
qayta toifalanishi bilan bog'liq edi. Biroq ular Yashil inqilobda ishtirok etgan
davlatlar hududining kichik qisminigina qamrab olgan.
Bu mamlakatlarning qishloq xo'jaligini rivojlantirishdagi
qiyinchiliklarining asosiy sababi qishloq xo'jaligi munosabatlarining orqaga
qaytishidir. Shunday qilib, Latijundiya ko'pgina Lotin Amerikasi
mamlakatlariga xos bo'lib, fermer xo'jaliklarining asosini tashkil etuvchi keng
xususiy yerdir. Ko pgina Osiyo va Afrika mamlakatlarida mahalliy va xorijiyʻ
kapitalga tegishli yirik kompaniyalar bilan birga feodal va yarim feodal
xo jaliklari kengayib bormoqda, ayrim mamlakatlarda hatto qabila qoldiqlari
ʻ
ham saqlanib qolgan.
Qishloq xo'jaligi tizimining tafsilotlari va boshqa omillar ko'plab
rivojlanayotgan mamlakatlarda qishloq xo'jaligini oziq-ovqat ehtiyojlarini
qondira olmadi. Bugungi kunga kelib, kerakli ovqatlanishni olmaydigan
odamlarning ulushi juda yuqori bo'lib qolmoqda.
To'yib ovqatlanmaslikdan aziyat chekayotganlarning mutlaq va nisbiy soni
kamaygan bo'lsa-da, ochlikdan azob chekayotganlarning umumiy soni hali ham
juda katta. Turli hisob-kitoblarga ko'ra, dunyoda ularning soni 1 milliardga
yaqin. Rivojlanayotgan mamlakatlarda birgina noto'g'ri ovqatlanish yiliga 20
million odamni o'ldiradi.
Ba'zi mamlakatlarda an'anaviy parhezlar etarli kaloriyalarni o'z ichiga
olmaydi va ko'pincha kerakli miqdordagi protein va yog'larni o'z ichiga olmaydi.
Ularning etishmasligi odamlarning sog'lig'iga va ishchi kuchining sifatiga ta'sir
qiladi. Bu tendentsiyalar ayniqsa Janubiy va Sharqiy Osiyo mamlakatlarida
keskin.
Qishloq xo'jaligining halokatli rivojlanishi va oziq-ovqat xavfsizligi ko'plab
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun oziq-ovqat xavfsizligini tashvishga
solmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti ekspertlarining fikricha, rivojlanayotgan
mamlakatlarning katta qismining o'zini o'zi ta'minlash darajasi juda past. 24
mamlakatda oziq-ovqat xavfsizligi darajasi juda past edi, ulardan 22 tasi
Afrikada. Ko'pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda ahvolning yomonlashishi
oziq-ovqat muammolarini bartaraf etishga qaratilgan chora-tadbirlarni qabul
qilishni taqozo etdi. Oziq-ovqat yordami ochlik muammolarini hal qilishda
muhim vosita bo'ldi. Imtiyozli kreditlar asosida yoki bepul sovg'alar shaklida
resurslarni o'tkazish.
Oziq-ovqat yordamining asosiy zaxiralari Afrika, Osiyo va Lotin
Amerikasidagi rivojlanayotgan mamlakatlarga yuboriladi. Asosiy yetkazib
beruvchi AQSH hisoblanadi. So‘nggi yillarda Yevropa Ittifoqi davlatlarining
roli, ayniqsa, kam rivojlangan davlatlar va Osiyo mamlakatlarida kengayib
bormoqda.

32

Xulosa
Jahon xo’jaligi mavjud tizimdir. Uning tuzilishi uzoq vaqt davomida
o'zgarishsiz qoladi va tahlil qilinadi. Biroq, jahon xo’jaligi ham rivojlanayotgan
tuzilishdir. Jahon xo’jaligi o'z rivojlanishida bir necha bosqichlardan o'tdi:
xalqlar o'rtasida tovarlarning ibtidoiy almashinuvidan tortib Sayyora ishlab
chiqaruvchi kuchlarning shakllanishigacha. Jahon xo’jaligiga keng va tor ta'rif
berilishi mumkin. Keng ta'rifga ko'ra, jahon xo’jaligi dunyodagi barcha milliy
iqtisodiyotlarning yig'indisidir. Tor ta'rifga ko'ra, bu faqat tashqi dunyo bilan
33

o'zaro aloqada bo'lgan milliy iqtisodiyotlarning qismlari to'plamidir. Biroq,
ikkala ta'rif o'rtasidagi farq tobora kamroq sezilmoqda, chunki har qanday
mamlakatda tashqi dunyo bilan bevosita yoki bilvosita o'zaro ta'sir qilmaydigan,
masalan, tashqi bozorda faol savdo qiladigan milliy iqtisodiyotning tarmoqlari
orqali kamroq sanoat va kichik tarmoqlar mavjud. Xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning paydo bo'lishi va rivojlanishining asosiy sababi
mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari (iqtisodiy resurslar) bilan
ta'minlanishidagi farqdir.
Ushbu jarayonning rivojlanish omillarini aniqlash va tizimlashtirish mumkin.
Asosiylariga quyidagilar kiradi:
1) resurslar
2) xalqaro mehnat taqsimoti
3) xalqaro va mintaqaviy integratsiya
4) globallashuv
Globallashuv, birinchi navbatda, mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalari
o'z va qo'shni mintaqalarga yo'naltirilganda mintaqalashtirish orqali amalga
oshiriladi. Mintaqalashtirish asosida xalqaro iqtisodiy integratsiya, ya'ni qo'shni
mamlakatlar iqtisodiyotlarining o'z kompaniyalari o'rtasidagi chuqur va barqaror
iqtisodiy aloqalar asosida yagona mintaqaviy iqtisodiy kompleksga birlashishi.
Shunday qilib, ishtirokchi mamlakatlar o'rtasidagi integratsiya jarayonlarini
tartibga solish uchun mo'ljallangan integratsiya birlashmalari paydo bo'ladi.
Shunga qaramay, xalqaro mehnat taqsimoti hali ham mavjud va muhim rol
o'ynaydi. Va nihoyat, jahon xo’jaligining rivojlanishidagi eng muhim omil,
o'ziga xos asos tabiiy resurslardir. Menimcha, Rossiya xo’jaligini rivojlantirish
uchun, xususan, bu eng muhimi.
Bundan tashqari, jahon xo’jaligining rivojlanishiga ilmiy va ishlab chiqarish
inqilobi ham yordam beradi. Innovatsiyalarning butun majmuasi bilan tizimli
yondoshish imkoniyati ularning umumiy iqtisodiy ta'sirini keskin oshiradi, turli
mamlakatlar va korporatsiyalar manfaatlarining to'qnashuvi, xalqaro mehnat
taqsimoti jarayonida nomutanosibliklarning chuqurlashishi kabi xarakterli
hodisalar uchun zamin yaratadi. Texnologik inqilob sharoitida afzalliklarning
muhim tasdig'i bu sohadagi strategik va taktik qarorlarni muvofiqlashtirish
orqali to'liq ixtiyoriy va teng asosda amalga oshiriladigan mamlakatlarning
o'zaro mehnat taqsimoti tizimini modernizatsiya qilish edi.
Yuqorida aytilganlarning barchasiga asoslanib, jahon xo’jaligining ba'zi
rivojlanish tendentsiyalari haqida gapirish mumkin:
1. Belgilovchi-jahon xo’jaligining globallashuvi:
milliy iqtisodiyotning sayyoraviy ta'siri, interpenetratsiya va o'zaro o'zaro
bog'liqlik bilimlar, odamlar, tovarlar, madaniy qadriyatlar va boshqalar
almashinuvi ta'sirida yagona standartlar, tamoyillar va qadriyatlarga intiladigan
iqtisodiy hayotni universallashtirish.
2. Xalqaro iqtisodiy va siyosiy integratsiyaning tarqalishi — mintaqadan
mintaqalararo va qit'alararo
34

3. Ilm-fan va ishlab chiqarishning tobora to'g'ridan-to'g'ri birlashishi, organik
sintezi bilan bog'liq bo'lgan ilmiy-texnikaviy inqilobga aylanish.
Mamlakatlar birligini mustahkamlashda" kelgusi o'n yilliklar " ni chaqirish
sharoitida ularning harakatlari samaradorligini oshirish uchun muhim zaxira
mavjud. Ularning iqtisodiy yutuqlari, ular o'rtasidagi do'stlik va hamkorlik
munosabatlarining mustahkamlanishi dunyo taraqqiyotiga ijobiy ta'sir
ko'rsatmoqda. O'zaro hamkorlikda, shuningdek, boshqa davlatlar bilan
aloqalarda yangi turdagi davlatlararo munosabatlar tamoyillarini doimiy
ravishda amalga oshirib, ular xalqaro iqtisodiy munosabatlarni adolatli va
demokratik asosda qayta qurishga yoki boshqacha qilib aytganda, jahon
xo’jaligining rivojlanishiga samarali hissa qo'shadilar.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - T.: O‘zbekiston, 2017. - 46 b.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947sonli
“O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida” gi Farmoni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi "2017- 2021
yillardaO‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
35

bo‘yicha Harakatlar strategiyasini "Faoltadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va
texnologiyalarni ko‘llab-kuvvatlash yili"da amalga oshirishga oid Davlat dasturi
to‘g‘risida"gi Farmoni.
4. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
quramiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoevning
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari
vakillari bilan o‘tkazilgan saylov oldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari /
Toshkent:
“O‘zbekiston”, 2017. - 488 b.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2018 yil.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi // Xalq so‘zi gazetasi, 2020 yil.
7. Xodiyev B.Yu., Shodmonov Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.:
Barkamol fayz-media, 2017. - 783 bet.
8. O‘lmasov A., Vahobov A.B. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.: «Iqtisod-
moliya», 2014. - 480 bet.
9. SHodmonov SH.SH., G‘ofurovU.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. - T.:
Iqtisod-moliya, 2010. - 728 bet.
10. SHodmonov SH.SH., Mamaraximov B.E. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar
matni.-T.: Iqtisod-moliya, 2016.-728 bet.
11. Juravleva G.P. Ekonomicheskaya teoriya. Mikroekonomika- 1, 2.
Mezoekonomika: Uchebnik / MOSKVA: Dashkov i K, 2016. - 934 s.
12. Kochetkov A.A. Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik dlya bakalavrov /
Moskva.: Dashkov i K, 2016. - 696 s.
13. Larionov I.K., Silvestrov S.N. Ekonomicheskaya teoriya. Ekonomicheskie
sistemi: formirovanie i razvitie: Uchebnik dlya magistrov / Moskva.: Dashkov i
K, 2015. - 876 s.
14. Jo‘raev T.T., D. Tojiboeva Iqticodiyot nazapiyaci (ko‘pgazmali
qo‘llanmalap va tect cavollapi 1-kicm). - T.:"Fan va texnologiya", 2012
15.Mc Connell, Brue. Economics. 19th edition. Mcgraw-hill/Irwin, USA,
2014. 16. N. Gregory Mankiw. Principles of Economics, 7th edition.
Amazon, USA 2014.
17. Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus. Economics. 19th Edition.
McGraw-Hill Companies. USA. 2009.
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining
rasmiy sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy
sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
36

Jahon xo’jaligi taraqqiyotining hozirgi zamon xususiyatlari

Sotib olish