Jahon xo’jaligi va xalqaro iqtisodning asosiy mohiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	1.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

20 Sotish

Jahon xo’jaligi va xalqaro iqtisodning asosiy mohiyati

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. JAHON XO’JALIGI VA XALQARO IQTISODNING ASOSIY
MOHIYATI
1.1. Jahon xo‘jaligining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari ……....5
1.2. Xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari. ………………………….10
1.3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning moxiyati, shakllari va ob’ektiv
asoslari……………………………………………………………………14
II BOB JAHON ISHCHI KUCHI BOZORIDA MIGRATSIYANING AVJ
OLISH JARAYONLARINING KUZATILISHI
2.1 Jahon xo'jaligida “iqtisodiy mo'jiza"larning vujudga kelishi va ularning asosiy
omillari………….. ............................................................................................21
2.2. Jahon xo'jaligida tarkibiy zamonaviy tendensiyalar va ularning sabablari ….35
XULOSA………………………………………………………………………....45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..47
1

KIRISH.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari
ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti o‘zining ma‘no-mazmuni jihatidan oldingi
bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat – milliy
iqtisodiyotlarning tobora integrastiyalashuvi va globallashuvining kuchayib
borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro maydondagi raqobatning ham
keskinlashuviga, har bir mamlakatning xalqaro mehnat taqsimotidagi o‘z mavqeini
mustahkamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta‘sir ko‘rsatadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish har bir mamlakat uchun nihoyatda muhim
masala sanaladi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish vazifasi
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda doimo diqqatimiz markazida bo‘lib,
iqtisodiy rivojlanish borasida erishgan yutuqlarimizning muhim omili hisoblanadi.
Jahon iqtisodiyotida kechayotgan murakkab jarayonlar iqtisodiyotni barqaror
rivojlantirish, raqobatbardoshligini oshirish uchun uning tarkibiy tuzilishini
muttasil takomillashtirib borish zaruratini yanada kuchaytirdi. Mamlakatning
raqobatbardoshligi eng avvalo uning iqtisodiyoti raqobatbardoshligi orqali
ifodalanadi. Bu esa bevosita tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi siyosat
instrumentlariga taqaladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi jahon
xo’jaligini, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni iqtisodiy jihatdan yoritib berish,
hamda bu sohadagi muammolar va ularning yechimlari yuzasidan amaliy takliflar
va tavsiyalarni berishdan iborat.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Ushbu kurs ishining obyekti milliy
iqtisodiyotlar, transmilliy korporatsiyalar (TMK), integratsion birlashmalar,
xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi. O’zbekiston Tashqi Savdo Faoliyati
kurs ishining predmetini ifodalaydi.
Kurs ishining nazariy va metodologik manbalari . kurs ishi bir qator xorijiy
va mahalliy iqtisodchi olimlar hamda mutaxassislarning jahon xo’jaligi, xalqaro
2

iqtisodiyotga bag‘ishlangan asarlari va ilmiy ishlaridan foydalanilgan holda amalga
oshirilgan.
Kurs ishi mundarija, ikki bob, besh band, xulosa hamda foydalanilgan
adabiytolar ro’yxatidan iborat.
3

I.BOB. JAHON XO’JALIGI VA XALQARO IQTISODNING ASOSIY
MOHIYATI
1.1.Jahon xo‘jaligining tashkil topishi, bosqichlari va asosiy belgilari.
Jahon xo‘jaligining vujudga kelishi ob’ektiv tarixiy jarayon bo‘lib, har hil
mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy aloqalarning chuqurlashuvidan iboratdir. Bozor
iqtisodiyotining ko’p yillik taraqqiyoti natijasida XIX asr va XX asr bo’sag’asida
kapitalistik xo‘jalik ko‘rinishida bo‘lgan jahon xo‘jaligi vujudga keldi.
Jahon xo‘jaligi xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimi va ularning amalga oshib
borish vositalarining bir butun yaxlitligidan iborat.
Fan-texnika taraqqiyoti natijasida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va
mehnat taqsimotining chuqurlashuvi natijasida milliy iqtisodiyotlar rivojlanib,
ichki bozordan tashqi bozorga utish zarurati paydo bo‘ldi.
Mehnat taqsimoti nafaqat bir mamlakat doirasida, u mamlakatlar o‘rtasida ham
amalga osha boshladi. Natijada xalqaro mehnat taqsimoti vujudga keldi. Xalqaro
mehnat taqsimoti jahon xo‘jaligining tashkil topishi va rivojlanishining muhim
omiliga aylandi. 1

Jahon xo‘jaligi ishlab chiqaruvchi kuchlarning asrlar davomidagi rivojlanishi,
milliy, regional va umumjahon miqyosida mehnat taqsimotining uzluksiz
chuqurlashib borishi, turli mamlakatlar ishlab chiqarishining yakkalangan holatdan
chiqishi va ularning asta-sekin davlatlararo xo‘jalik tizimiga kirib borishining
natijasidir.
Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashib borishi mamlakatlar o‘rtasidagi
fan-texnika, ishlab chiqarish, savdo-iqtisodiy aloqalarning ob’ektiv asosi bo‘lib
hisoblanadi va shu tufayli ishlab chiqarishning baynalminallashuvi umumjahon
jarayoniga aylanadi. 2

Demak, xalqaro mehnat taqsimoti butun jahon xo‘jaligining tashkil topishi va
rivojlanishining hal qiluvchi omilidir. Jahon xo‘jaligi barcha milliy xo‘jaliklarni
o’z ichiga oladi.
_________________________________
1. Nazarova G.G. va b. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlari. T.:TDIU, 2017.
2. SHodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G‘ofur G‘ulom», 2015.- 215 b
4

Jahon xo‘jaligi munosabat tarzida o’z obekti va subektiga ega. Xalqaro
miqyosda resurslarning taqsimlanishi va samarali ishlatilishi, ishlab chiqarishning
ixtisoslashuvi, uning kooperatsiyasi, iqtisodiy integratsiya, savdo-sotiq, ilmiy
texnikaviy hamkorlik, qoloqlik va qashshoqlikka chek qo’yish, ekologiyaga zarar
yetkazmaydigan iqtisodiy faoliyat yurgizish kabilar umumjahon munosabatlarining
obekti bo‘lsa, turli davlatlar, xalqaro va milliy firmalar, xalqaro tashkilotlar
ularning subekti hisoblanadi.
I bosqich. Jahon xo‘jaligi taraqqiyoti dastlabki bosqichda mamlakatlar ikki
toifaga bo’lingan:
Kapitalistik monopol davlatlar.
Mustamlaka, yarim mustamlaka va qaram mamlakatlar.
II bosqich. 1920-yildan to 1990-yilgacha bo‘lgan bosqichda jahon xo‘jaligi
ikki qarama-qarshi xo‘jalik tizimiga, ya'ni jahon kapitalistik va sotsialistik xo‘jalik
tizimlariga bo’lingan.
Ular o‘rtasidagi keskin iqtisodiy, g’oyaviy, siyosiy musobaqada sotsialistik
jahon xo‘jaligi mag’lubiyatga uchradi.
III bosqich. Jahon xo‘jaligining hozirgi bosqichida bozor iqtisodiyotiga o’tish
davrini boshidan kechirayotgan mustaqil davlatlar jahon xo‘jaligiga kirish uchun
iqtisodiy islohatlar o’tkazish orqali ko’pgina mamlakatlarga xos bo‘lgan bozor
iqtisodiy tizimini shakllantirmoqdalar.
Jahon xo‘jaligi ma'lum bir qonuniyatlar asosida rivojlanadi. Jahon xo‘jaligi
bozor qonuniyatlariga amal qiladi.
a)Jahon xo‘jaligining o’zi mehnat taqsimotining mahsulidir, lekin bu xo‘jalik
mehnat taqsimotini yanada chuqurlashtirib ishlab chiqarishdagi baynalminallikni
kuchaytiradi. Bu esa ixtisoslashuv asosida harajatlarni pasaytirish va mahsulotlar,
xizmatlar sifatini oshirish imkonini beradi.
b)Jahon xo‘jaligida iqtisodiy aloqalar rivojlanib boradi va ularning shakllari
o’zgarib boradi, ishtirokchilar doirasi yangi mamlakatlar hisobidan kengayadi.
Keyingi yillarda bu doiraga Markaziy Osiyoning yosh davlatlari, jumladan,
O‘zbekiston Respublikasi ham kirib keldi.
5

v)Iqtisodiy aloqalarning chuqurlashuvi xalqaro iqtisodiy integratsiyani yuzaga
chiqaradi va integratsiya ularning eng oliy shakliga aylanadi. Mamlakatlararo,
mintaqalararo integratsion aloqalar pirovard natijada umumjahon integratsiyasi
bilan yakunlanadi.
g)Jahon xo’jaligining muhim qonuniyatlaridan biri, bu turli mamlakatlarning
taraqqiyot darajasi jihatidan bir-biriga yaqinlashuvidir. Bu jarayon mamlakatlararo
raqobat asosida bo‘ladi, kam rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyoti taraqqiy
etgan mamlakatlarga aylanishi yuz beradi. Masalan: XIX asr oxirida Angliya
sanoati rivojlangan mamlakat bo‘lsa, XX asrning 70-yillariga kelib AQSh,
Yaponiya, Fransiya, Germaniya, Kanada va Italiya ham rivojlangan mamlakatlarni
tashkil etdi.
80-yillarning o‘rtalariga kelib ularning safiga Osiyodagi yangi industrial
davlatlar Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur, Malayziya va Tailand kelib
qo’shildi. 3

Turli mamlakatlar iqtisodiy darajalarining yaqinlashuvi va tenglashuvi
sivilizatsiyalashgan munosabatlar natijasi hisoblanadi.)
Ishlab chiqarishning baynalminallashuvi mamlakatlar iqtisodiyotini bir-birig‘a
boglab kuyadi. Natijada teng huquqli va o‘zaro manfaatli aloqalar mamlakatlarning
kam rivojlangan mamlakatlarga ta'sirini kuchaytirib, ularning rivojiga
ko’maklashadi.
d)Hozirgi davrda jahon iqtisodiy rivojlanishining eng muxim xususiyatlaridan
biri - turli mamlakatlar va xo‘jalik regionlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarning
o’sib borishi hisoblanadi. 4

Malakatlarning savdo, ishlab chiqarish, valyuta-moliya sohalaridagi jahon
tamoyillariga bog‘liqlik ob’ektiv reallik hisoblanadi. Hozirgi davrda har qanday
mamlakatni uning iqtisodi qanday rivojlangan bo‘lishidan qat'iy nazar, jahon
xo‘jaligi aloqalariga jalb qilmasdan uning to’laqonli iqtisodiy rivojlanishini
ta'minlash mumkin emas.
_________________________
3. Alimov A., Hamedov I. O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. T., 2014.
4. Vahobov A. va b. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik. T.: SHarq, 2020.
6

Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish mexanizmi bilan farqlanuvchi turli
xil ijtimoiy iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga bo’lingan.
Jahon hamjamiyati mamlakatlarni turkumlash har xil mezonlar asosida amalga
oshiriladi.
I. Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda
yondoshib, xo‘jalik tizimlarining xususiyatiga mos ravishda davlatlarning uchta
guruhini ajratib ko‘rsatish mumkin:
a) rivojlanagn;
b) bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan;
v) bozor iqtisodi mavjud bo‘lmagan mamlakatlar.
Rivojlanganlik darajasi bo‘yicha ham o’z navbatida uchta guruh farqlanadi:
kam, o‘rtacha va yuqori rivojlangan mamlakatlar.
Shimoliy-sharqiy Osiyo va Lotin Amerikasida yangi industrial mamlakatlar
(YaIM). Yuqori daromadli neft eksport qiluvchi mamlakatlar (Saudiya Arabistoni,
Quvayt va boshqalar). 5

Eng kam rivojlangan mamlakatlar (EKVM) (Ekvador), shu jumladan, eng
kambag‘al mamlakatlar (Chad, Bangladesh, Efiopiya), har xil mintaqaviy ittifoqlar
va baynalminal guruhlarga ajratiladi.
VI. Sinuiy yondoshuviga ko’ra:
 Sotsialistik mamlakatlar;
 Kapitalistik mamlakatlar:
 Uchinchi dunyo mamlakatlari.
Bu barcha turli-tumanlik bir butun, yaxlitlikka o‘zaro iqtisodiy bog‘liqlikning
har xil jixatlari orqali tortiladi. Iqtisodiyotning baynalminallashuvi mu q arrar
h odisa bo‘lib, jahon xo‘jaligida xilma- h il aloqalarni yuzaga keltiradi. 6

Jahon xo’jaligining subeyktlari. Jahon xo'jaligi tizimini soda h olda uning tarkibiy
qismlari yoki asosiy qatnashchilari — subyek t laridan iborat mexanizm ko‘rinishida
ifodalash mumkin.
___________________________
5. G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – .«Moliya», 2020.
6. SHodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G‘ofur G‘ulom», 2015.- 215 b
7

Ushbu subyektlarning asosiylari milliy iqtisodiyotlar, transmilliy
korporatsiyalar (TMK), integratsion birlashmalar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar
hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotlar jahon iqtisodiyotining muhim subyekti sanaladi.
Milliy iqtisodiyotlarga xos asosiy xususiyat shundaki, dunyoning aksariyat
mamlakatlari iqtisodiy suverenitetni saqlab kelishmoqda.
Avallari u yoki bu mamlakatda tashqi iqtisodiy faoliyat bilan milliy firmalar
shug'ullanishgan va ular uchun mamlakat ichki bozori asosiy bozor hisoblangan.
Ammo oxirgi o ‘n yillikda ulaming ko‘pchiligi TMKlar darajasiga ko‘tarilishdi va
butun dunyo ulaming faoliyat (savdo, sanoat, moliya) yuritish maydoniga aylandi.
Natijada TMKlar jahon iqtisodiyotining muhim mustaqil qismiga aylandi va jahon
yalpi ichki mahsulotining 1/5—1/4 qismi ular hissasiga to‘g‘ri kelmoqda.
TMKlar faoliyati natijasida aksariyat mamlakatlar iqtisodiyoti o‘zaro birlashib,
xalqaro hududiy iqtisodiy birlashmalami tashkil etmoqda. Ushbu birlashmalar
jahon xo‘jaligining tarkibiy mexanizmiga aylandi, ba’zilari, jumladan, Yevropa
Ittifoqi (Yel) tashqi dunyoda o’z a’zolari nomidan faoliyat olib borishmoqda.
Ammo ko‘pchilik integratsion birlashmalar (Yel va Shimoliy Amerika erkin savdo
assotsiatsiyasidan (NAFTA) tashqari) o‘z a’zolari milliy iqtisodiyotiga kuchli ta’sir
ko'rsatmaydi.
Hozircha xalqaro iqtisodiy integratsiya jahonning nisbatan rivojlangan
hududlarida muvaffaqiyatli amalga oshmoqda, boshqa hududlarda esa ushbu
jarayon ulaming rivojlanish darajasining ortishi bilan mutanosib ravishda
chuqurlashib boradi.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning
soni va mavqeyi tubdan ortdi. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning muhim
vazifalaridan biri - jahon iqtisodiyotining rivojlanishi to‘g‘risida statistik tahlillar
tayyorlashdan iborat. Amaliyotda Xalqaro valuta fondi (XVF) (World Economic
Outlook), Jahon banki (World Development Report), YuNKTAD (World
Investment Report), Jahon savdo tashkiloti (JST) (World Trade Report) va boshqa
tashkilotlarning nashrlaridan keng foydalaniladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar
asta-sekin jahon xo‘jaligining tarkibiy elementiga aylana bordi.
8

Hozirgi vaqtda xalqaro iqtisodiy munosabatlami jahon xo‘jaligining rivojlanishi
natijasida shakllangan mustaqil iqtisodiy tizim sifatida baholash mumkin. Bu kabi
tasdiqlar jahon xo'jaligining rivojlanish jarayoni va uning bosqichlarida ham o ‘z
aksini topgan (1.2.1-rasm). Jahon xo‘jaligining rivojlanish amaliyoti XX asr oxiri
va XXI asr boshlarida amal qiluvchi quyidagi zamonaviy jahon iqtisodiyotiga xos
rivojlanish tamoyillari va qonuniyatlarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi.
1. Dunyo mamlakatlari xo‘jalik hayotining baynalmilallashish jarayonining
chuqurlashuvi.
2. Tashqi iqtisodiy aloqalaming erkinlashuvi.
3. Hududiy iqtisodiy integratsiyaning kuchayishi.
4. Ishlab chiqarish va kapitalning transmilliylashishi.
5.Jahon xo‘jalik aloqalarini davlatlararo tartibga solish tizimining
barpo etilishi va iqtisodiy qoidalarning bir hillashuvi.
6. Jahon xo‘jaligining globallashuvi.
1.2. Xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllari.
Jahon iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xizmatlar va ishlab
chiqarish omillarining harakati bilan bog’liq. Ushbu bog’liqlik asosida xalqaro
iqtisodiy munosabatlar yuzaga keladi. 7
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar — bu rezidentlar va norezidentlar o‘rtasidagi
xo‘jalik munosabatlaridir. Xalqaro iqtisodiy munosabatlami shakllari bo‘yicha
guruhlash mumkin. An’anaviy tarzda xalqaro tovarlar, xizmatlar va intellektual
mulk savdosi alohida shakl sifatida ajratiladi.
Ishlab chiqarish omillarining harakati xalqaro iqtisodiy munosabatlaming xalqaro
kapital harakati, xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi, texnologiyalarni xalqaro uzatish
shakllari ko‘rinishida sodir bo‘ladi.
Kapital, mehnat va texnologiyadan farqli o‘laroq muhim iqtisodiy
resurslardan biri hisoblangan tabiiy resurslar harakatchan emasligi bois, jahon
__________________________
7.Tuxliyev N. Jiyanov O‘. Turizmning rivojlanish milliy modellari. Darslik. – T.: «Ilm-ZiyoZakovat» nashriyoti, 2021. –
234 b.
9

xo'jalik aloqalarida qazib chiqarilgan va ularni qayta ishlash asosida tayyorlangan
mahsulotlaming xalqaro savdosi orqali qatnashadi.
Tadbirkorlik qobiliyati omili kapital, ishchi kuchi va texnologiyalar bilan
birgalikda harakatlanadi, shu sababdan xalqaro iqtisodiy munosabatlaming alohida
shakli sifatida qatnashmaydi. 8

Xalqaro iqtisodiy munosabatlaming keyingi shakli xalqaro valyuta-kredit va
moliya munosabatlari xalqaro savdo hamda ishlab chiqarish omillarining xalqaro
harakati hosilasi hisoblansada, jahon xo‘jaligida alohida ahamiyatga ega mustaqil
iqtisodiy munosabatlar sifatida tan olingan. Xalqaro mehnat taqsimoti xalqaro
iqtisodiy munosabatlar, ya'ni turli mamlakatlar o‘rtasidagi xo‘jalik aloqalarining
negizini tashkil etadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar quyidagi shakllarda
namoyon bo‘ladi:
 tovar va xizmatlar bilan xalqaro savdo
 kapital va chet el investitsiyalarining harakati;
 ishchi kuchining migratsiyasi;
 ishlab chiqarishning davlatlararo kooperatsiyasi;
 fan vatexnika soxasidagi ayirboshlash;
 valyuta-kredit munosabatlari.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda savdo-sotiq yetakchi o‘rinda turadi.
Xalqaro iqtisodiy aloqalarda savdo-sotiq jahon bozori orqali amalga oshiriladi.
Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishi va mamlakatlar ixtisoslashuvining
kuchayishi natijasida jahon bozori tarkib topadi.
Jahon bozori - xalqaro mehnat taqsimoti orqali bir-birlariga bog’langan turli
mamlakatlar o‘rtasidagi barqaror oldi-sotdi munosabatlaridir. 9
Jahon bozori
tovarlar, xizmatlar, moliya, ilmiy kashfiyotlar, mehnat bozorlaridan iborat.
Xalqaro mehnat taqsimoti qanchalik chukurlashsa, jahon bozori shunchalik
kengayadi, u yerda sotiladigan tovarlar va xizmatlar ko’payadi, bozor
ishtirokchilarining soni ortadi. Jahon bozorining o‘ziga xos infratuzilmasi mavjud.
_________________________
8. Asanov G., Nabixonov M., Safarov I . “O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo’g’rofiyasi”,-T.: O’qituvchi, 1994.-209 b.
9. Gulyamov S., Ubaydullaeva R., Ahmedov E. “Nezavisimiy Uzbekistan”,-T.: Mehnat, 2000.-144s.
10

Jahon bozorida mamlakatlar ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko’ra ma'lum
tovar va xizmatlarga ixtisoslashgan bo‘ladi va ular bir-biriga tovar yetkazib beradi.
(Ixtisoslashuvning ob’ektiv sabablarini mamlakatlarning geografik joylanishi,
iqlimi, yer osti va yer usti boyliklari tashkil etadi. Sub’ektiv sabablarini esa
mamlakatdagi fan va texnikaning rivojlanganligi va malakali kadrlar tashkil etadi.)
Jahon bozori milliy iqtisodiyot rivojiga kuchli ta'sir etadi. Hozirgi davrda bir
mamlakat doirasida sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining barcha turlarini
ishlab chiqarish mumkin emas.
Natijada rivojlangan mamlakatlar AQSH, Yaponiya va boshqa mamlakatlar
o‘ziga kerak bo‘lgan tovarlarni jahon bozoridan harid qilishga majbur. (Masalan:
AQSh kofe, kakao, ipak, nikel, tabiiy kauchuk, olmos kabi mahsulotlar importiga
muhtoj.)
Jahon bozorida mamlakatlar iqtisodiy mavqeiga qarab tabaqalanadi.Ular ikki
guruhga:
a) tayyor mahsulot yetkazib beruvchi
b) xom ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlarga ajraladi.
Rivojlangan mamlakatlar ko‘proq tayyor mahsulotlarni (yetkazib) eksport
qilishsa, rivojlanayotgan va qoloq mamlakatlar ko‘proq xom ashyoni eksport
qiladilar.
Turli mamlakatlarning jahon bozorida tutgan o‘rni, birinchidan, ularning
iqtisodiy quvvatiga, ikkinchidan, ulardagi ishlab chiqarishning chuqur
ixtisoslashuviga, ya'ni naqadar eksportbob bo‘lishiga bog‘liq.
Jahon bozori orqali pul kapitali, ishchi kuchi va texnologiya mamlakatlar o‘rtasida
taqsimlanadi. Jahon bozori milliy bozordan farq qilgan xolda ishlab chiqarishning
mamlakatlararo ixtisoslashuviga va shunga ko’ra ularning bir-biriga tovar yetkazib
berish zarurligiga asoslanadi.
Kapitalning xalqaro harakati - bu kapitalning chet elda joylashtirilishi va
faoliyat qilishi. U chet elga quyidagi shakllarda chiqariladi:
a) xususiy yoki davlat kapitali shaklida. Kapitalning xalqaro tashkilotlar yo‘li bilan
11

harakati ko’pincha mustaqil shakl sifatida ajraladi;
b) pul va tovar shaklida. Jumladan, kapital chiqarish mashina va uskunalar,
patentlar, hamda tovar kreditlari shaklida bo‘lishi mumkin.
v) qisqa muddatli va uzoq muddatli kreditlar shaklida;
g) ssuda va tadbirkorlik kapitali shaklida. Ssuda shaklidagi kapital qo’yilmalar
bo‘yicha foiz, tadbirkorlik shaklidagi kapital esa foyda keltiradi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ancha murakkab jihatlaridan biri ishchi
kuchining xalqaro migratsiyasi bo‘lib, u o’z ifodasini ishchi kuchi resurslarini
ancha qulay sharoitda ish bilan ta'minlash maqsadida bir mamlakatdan boshqasiga
ko’chib o’tishda topadi.
Xalqaro migratsiya jarayonini iqtisodiy omillar bilan birga siyosiy, etnik,
madaniy va boshqa xususiyatdagi omillar ham taqozo qiladi.
Xalqaro migratsiya ikkita asosiy tarkibiy qismni o’z ichiga oladi: emigratsiya va
immigratsiya.
Emigratsiya bir mamlakatdan boshqa mamlakatga doimiy yashash uchun
chiqib ketishni, immigratsiya - aynan olingan mamlakatga doimiy yashash uchun
kirib kelishni bildiradi. Masalan: 2004-yil Rossiyada qo’shni mamlakatlardan 7
mln. kishi kelib ishlagan. Migratsiya MDX mamlakatlarning o‘rtasida, ular bilan
uzoq xorij mamlakatlari o‘rtasida yuz beradi. 10
Bu jarayonda O‘zbekiston ham
qatnashadi. O‘zbekistondan chiqqan mehnat migratsiyalari ba'zi bir ma'lumotlarga
ko’ra 2002-yil 700 ming kishini tashkil etgan. 2004-yil Koreya Respublikasida
O‘zbekistondan chiqqan yashirin migrantlar 5 ming nafar bo‘lgan.
Ishchi kuchi migratsiyasi faqatgina yashash joyini o’zgartirib, ko’chib yurishni
emas, shu bilan birga yashash joyini o’zgartirmay biror mamlakatga borib ishlab
kelish yo‘li bilan ham sodir bo‘lishi mumkin.
Jahon xo‘jaligida mamlakatlar o‘rtasida ilm-ma'rifat-texnika hamkorligi katta
ahamiyatga ega. Bu hamkorlik ilmiy-texnikaviy axborotlar, mutaxassislar, fan
sohasi xodimlari bilan ayirboshlashni, tadqiqot va yangiliklarni litsenziya asosida
berishni, ilmiy-tadqiqot ishlari o’tkazishni, umumiy fan texnika va texnologiyani
ishlab chiqarish bo‘yicha qo’shma tadbirkorlikni o’z ichiga oladi.
12

________________________
10. Doklad o chelovecheskom razvitii. Uzbekistan,-1999.-125 b.
Ilmiy texnikaviy hamkorlikning muhim shakllaridan biri injiniring
hisoblanadi. Xalqaro injiniring bu davlat tomonidan boshqa davlatga sanoat va
boshqa ob’ektlarni loyihalashtirish va qurish jarayoniga kerakli hisob-kitob
loyihalarini berish, hamda injiniring-qurilish xizmati ko‘rsatishdan iborat bo‘ladi.
Rivojlangan mamlakatlar rivojlanayotgan mamlakatlarga davlat byudjeti va
yirik kompaniyalar xisobidan har xil pul fondlari tashkil etadilar, bu fondlardan
turli yordamlar ko‘rsatadilar.
Masalan: O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun Yevropa tiklanish va
taraqqiyot banki, Jahon banki, Yevropa ittifoqi hisobidan kadrlarni bepul o’qitish,
xorijga ularni malakasini oshirishga yordam bermoqda.
Xalqaro iqtisodiy aloqalarning asosiy shakllaridan biri bu iqtisodiy integratsiya
aloqalaridir. Bu aloqalarning roli hozirgi davrda ortib bormoqda.
1.3. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning moxiyati, shakllari va ob’ektiv asoslari.
XX asr boshlarida jahon xo‘jaligida o ‘zaro bir-biri bilan bog‘liq quyidagi
ikki tendensiya harakat qilmoqda:
-jahon xo‘jaligi yaxlitligining shakllanish jarayoni—globallashuv;
- mintaqaviy iqtisodiy integratsiya.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya (XII) atamasi XX asming 30-yillarida nemis va
shved iqtisodchilarining asarlarida birinchi marta ishlatilgan. Integratsiya so‘zi
lotin tilida «integratio» so‘zidan olingan bo‘lib, «qo‘shilib ketish», «birlashish»,
«qismlarning bir butunlikka aylamshi» deb taijima qilinadi. 3

Xalqaro iqtisodiy integratsiya, deganda milliy xo‘jaliklar o‘rtasida chuqur barqaror
o‘zaro aloqalar va mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning yuqori darajadagi
baynalmilallashuvi tushunilib, u qator mamlakatlar takror ishlab chiqarish
tarkibining asta-sekin qo‘shilib ketishiga olib keladi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning maqsadi istiqbolda tovarlar, xizmatlar va ishlab
chiqarish omillarining erkin harakatlanishiga to‘siq bo‘layotgan cheklovlarni
bartaraf etish hisoblanadi. Ishlab chiqarish, ilmiy-texnik hamkorlik va ayirboshlash
predrneti hisoblangan tovarlar, xizmatlar, pul va mehnat resurslari XII obyektlari
13

hisoblansa, xalqaro ishlab chiqarish, ilmiy-texnik hamkorlik va ayirboshlashni
amalga oshiruvchi iqtisodiy tomonlar esa sub’ektlari hisoblanadi.
Integratsion tuzilmalami ishlab chiqarishning integratsiyalashishida erishilgan
darajasiga qarab ajratish lozim, hamda integratsiyalashishning rasmiy va real
xususiyatga ega bo‘lishi mumkinligini hisobga olish zarur.
Rasmiy integratsiyalashuv ishlab chiqarishni xalqaro darajada umumlashtirishdan
iborat bo‘lib, uning asosida mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar xalqaro
mehnat taqsimoti negizida tashkil etiladi.
Real iqtisodiy integratsiya esa ishlab chiqarishning ishtirokchi mamlakatlar
ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlari pariteti asosida xalqaro umumlashtirishdan iborat
bo‘ladi. Iqtisodiy integratsiya, o‘z navbatida, ishtirokchi rnamlakatlaming ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlarining yaxshilanishi uchun shart-sharoit yaratadi.
Jahon amaliyoti ko‘rsatishicha, integratsiyadan ichki bozori kichik, resurslarga boy
bo‘lmagan, jahon YaMMida kam ulushga ega bo‘lgan mamlakatlar ko'proq samara
oladi. 11

Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati, maqsadi va bosqichlari
tahlillar ko‘rsatishicha, quyidagi ob’ektiv omillar va sabablarga asoslanadi:
- xo‘jalik hayoti baynalmilallashuvining o‘sib borishi;
- xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi;
-umumjahon ilmiy-texnika taraqqiyotining o‘ziga xosligi;
-milliy iqtisodiyotlar ochiqlik darajasining ortishi;
-integratsiyalashayotgan mamlakatlarda daromadlarning ortishi;
-yangi savdo oqimlarining paydo bo‘lishi;
- ishlab chiqarish harajatlari, tovarlar va xizmatlar narxining pasayishi tufayli
iqtisodiy farovonlikning o ‘sishi;
- integratsion birlashmaga a’zo mamlakatlaming uchinchi mamlakatlarga
nisbatan iqtisodiy pozitsiyasining mustahkamlanishi;
- mintaqada siyosiy hamkorlikning rivojlanishi va integratsion birlashmaga
a’zo mamlakatlaming uchinchi mamlakatlarga nisbatan siyosiy poziyatsiyasining
mustahkamlanishi.
14

__________________________
11. Lomakin V.A. Mirovaya ekonomika. M.: Finansi, 1998.
Iqtisodiy integratsiya shakllanishining shart-sharoitlari va rivojlanish
bosqichlari. Iqtisodiy integratsiya shakllanishining shart-sharoitlari quyidagilardan
iborat:
- integratsiyalashayotgan mamlakatlarning iqtisodiy tarqqiyot darajasi va
bozor munosabatlari rivojlanish darajasining yaqinligi. Aksariyat hollarda
mamlakatlararo integratsiya sanoat jihatdan taraqqiy etgan yoki rivojlanayotgan
mamlakatlar o‘rtasida rivojlanadi;
- integratsiyalashayotgan mamlakatlarning geografik yaqinligi, aksariyat
hollarda umumiy chegara va tarixan shakllangan iqtisodiy aloqalaming mavjudligi.
Dunyodagi integratsion birlashmalaming aksariyati geografik jihatdan bir-biriga
yaqin joylashgan, chegaradosh, transport aloqalariga ega bo‘lgan, ko‘pincha bir
tilda so‘zlashadigan qo‘shni mamlakatlardan boshlangan;
- integratsiyalashayotgan mamlakatlar oldida turgan iqtisodiy va boshqa
muammolaming umumiyligi. Iqtisodiy integratsiya mamlakatlar oldida turgan aniq
muammolar to‘plamini hal qilishga qaratiladi;
- ustunlikni namoyish qilish samarasi. Integratsion birlashmalami tuzgan
mamlakatlarda, odatda ijobiy iqtisodiy o'zgarishlar (iqtisodiy o‘sish sur’atlarining
tezlashuvi, inflatsiyaning pasayishi, ish bilan bandlikning o‘sishi va boshqalar)
sodir bo‘ladi va ushbu holat o‘zgarishlami kuzatib borayotgan boshqa
mamlakatlarga muayyan ruhiy ta’sir ko‘rsatadi; - «domino samarasi».
Mintaqa mamlakatlarining ko‘pchiligi integratsion birlashmaga a ’zo bo‘lgan holda
birlashma doirasidan chetda qolgan mamlakatlar ayrim iqtisodiy muammolarga
duch kelishadi. Bu muammolar mazkur guruhga kiruvchi mamlakatlar iqtisodiy
aloqalarining uzviyligi bilan bog'liq. Bu ko‘pincha, integratsiya doirasidan
tashqarida qolishdan qo‘rqib, iqtisodiy birlashmaga kirmasdan chetda qolgan
mamlakatlar bilan savdoni qisqartirishga olib keladi. 12

Jahon iqtisodiyotida shakllanayotgan va rivojlanayotgan integratsion
birlashmalar o ‘z oldiga quyidagi vazifalami qo‘yadilar:
___________________________________
12.Nabiev E., Qayumov A. O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. T.: Akademiya, 2000.-88b
15

1. Keng ko‘lamli iqtisodiyot afzalliklaridan foydalanish. Keng ko‘lamli
iqtisodiyot nazariyasi asosida bozorlar hajmini kengaytirish. Transaksion
harajatlarni kamaytirish va boshqa qator afzalliklardan foydalanish. Bu, o‘z
navbatida, katta hajmdagi bozorlarga katta ishtiyoq bilan kirib keladigan to‘g‘ridan
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalami jalb qilishga bevosita imkon beradi.
2.Qulay tashqi siyosiy muhitni yaratish. Aksariyat integratsion
birlashmalaming maqsadi ularda ishtirok etuvchi mamlakatlaming siyosiy, harbiy,
ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalarda bir-birini tushunishi, hamkorligini
mustahkamlashdir.
3.Savdo siyosatidagi vazifalami hal qilish. Mintaqaviy integratsiya,
ko‘pincha, GATT/JST doirasida ishtirok etayotgan mamlakatlaming muzokarasi
nuqtayi nazaridan olib qaraladi. Mamlakatlar bloki nomidan bildiriladigan bayonot
jiddiy masala hisoblanadi va savdo siyosati sohasida kutilgan natijalarni beradi.
4.Iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishga ko‘maklashish. O‘z milliy
iqtisodiyotini integratsiya jarayonlariga qo‘shar ekanlar, rivojlanganroq davlatlar
ham o‘sha mamlakatlardagi to'laqonli va katta hajmli bozorlami yaratish hamda
ulardagi bozor islohotlarining rivojlanishidan manfaatdor boladi. Yerning u yoki
bu shakliga qo'shila turib, ko‘plab G'arbiy Yevropa mamlakatlari mazkur
maqsadlami ko‘zlagan edi.
5.Milliy sanoatning yosh sohalarini qo‘llab-quvvatlash. Integratsion
birlashmalar uchinchi mamlakatlarga nisbatan kamsituvchi chora-tadbirlarni
qo'llamagan hollarda ham mahalliy ishlab chiqaruvchilarni faoliyati uchun kengroq
mintaqaviy bozor ochiladigan qo‘llab-quwatlovchi usul sifatida qaraladi. Tarixan
integratsion jarayonlar o‘z rivojlanish bosqichlariga ega. Ulaming har biri uning
rivojlanishining ma’lum darajaga yetganligini ifoda etadi. Integratsion guruhlar
tipologiyasining asoslari ishtirokchi mamlakatlar milliy iqtisodiyotining makro va
mikro darajada o‘zaro yaqinlashishi hamda bir-biriga iqtisodiy jihatdan qanchalik
chuqur kirib borishini baholashda namoyon bo‘ladi.
16

Iqtisodiy integratsiyaga kirishayotgan mamlakatlar quyidagi afzalliklarga ega
bo'ladi:
- milliy bozorlarning birlashishi mamlakatlar ichki bozori hajmining
kengayishiga olib keladi, bu esa, o‘z navbatida, umumiy yalpi ichki mahsulot
hajmining o‘sishini rag‘batlantiradi;
- aholi harid qobiliyatining o‘sishi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi o‘rtacha
daromadlaming ortishi va tovarlar narxining pasayishiga olib keladi;
- ishlab chiqarishning samaradorligi va raqobatbardoshligi ortadi;
- ishlab chiqarish ixtisoslashuv darajasining chuqurlashuvi natijasida yuzaga
keladigan «miqyos samarasi»ning ortishi;
- a’zo mamlakatlaming raqobat afzalliklarini hisobga olgan holda ishlab
chiqarishning nisbatan samarali tarkibini shakllantirish;
- bozorlami birlashtirish, ishlab chiqarish omillarining erkin harakatini
ta’minlash, mehnat unumdorligi va daromadlarni oshirish hisobiga investitsiya
jozibadorligini oshirish;
-iqtisodiy o‘sish sur’atlarini tezlashtirish.
Ushbu omillaming barchasi o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lib, integratsiya
mamlakatlar o‘rtasidagi xalqaro mehnat taqsimoti asosida barqaror iqtisodiy
aloqalaming rivojlanishi va qayta ishlab chiqarishning milliy xo‘jalik doirasidan
chetga chiqishi jarayonidir.
Jahon xo‘jaligida iqtisodiy integratsiya - milliy bozorlar va mamlakatlar
milliy xo‘jaliklari o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik, hamjixat rivojalanishini ta'minlash,
turli mamlakatlar doirasida resurslarning erkin harakat qilishi, yagona umumiy
bozor tashkil qilish maqsadlarida birlashuvidir. (Xalqaro iqtisodiy integratsiya bu
turli mamlakatlarning chuqur, barqaror o‘zaro aloqalarinining rivojlanishi va milliy
xo‘jaliklar o‘rtasidagi mehnat taqsimoti asosida ular xo‘jalik aloqalarining
birlashib borishi jarayonidir.)
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari quyidagilar bo‘lib
hisoblanadi:
17

Erkin savdo zonalari. Bu iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy shakli bo‘lib,
uning doirasida qatnashuvchi mamlakatlar o‘rtasidagi savdo cheklashlari bekor
qilinadi. Bu zonani tashkil etgan davlatlar o‘rtasidagi savdo-sotiq erkin bo‘ladi, boj
puli bekor qilinadi, eksport uchun kvota (me'yor) o’rnatilmaydi. Bunga misol
yevropa erkin savdo birlashmasi (uyushmasi) va MDX mamlakatlari o‘rtasidagi
o‘zaro bitim misol bo’la oladi.
Boj ittifoqi. Iqtisodiy integratsiyaning bu shakli erkin savdo zonalarining
faoliyat qilishi bilan birga yagona tashki savdo ta'riflari o’rnatishni va uchinchi
mamlakatga nisbatan yagona tashqi savdo siyosati yuritishni taqozo qiladi.
(Yevropa ittifoqi boj ittifoqiga misoldir).
To‘lov ittifoqi. Bu milliy valyutalarning o‘zaro erkin almashinuvi va hisob-
kitobda yagona pul birligining amal qilishini ta'minlaydi. Yevropa hamjamiyati,
Janubiy-sharqiy Osiyo va MDH mamlakatlari uchun to‘lov ittifoqi pirovard
maqsaddir.
Umumiy bozor. Bu iqtisodiy integratsiyaning murakkab shakli bo‘lib, uning
qatnashchilariga erkin o‘zaro savdo va yagona tashki savdo ta'rifi bilan birga
kapital va ishchi kuchining erkin harakati hamda o‘zaro kelishilgan iqtisodiy
siyosat ta'minlanadi. Masalan: Umumiy bozor yoki yevropa iqtisodiy ittifoqi.
Uning doirasida barcha boj to‘lovlari import kvotalari (me'yorlar) bekor qilinadi,
boshqa mamlakatlardan yevropa bozoriga tovarlar kirishi bir xil tartibga solinadi,
pul mablaglari va ishchi kuchining chegaradan erkin o’tishi ta'minlanadi, hamda
umumiy muammolarni hal etishda yagona siyosat o’tkaziladi.
Iqtisodiy va valyuta ittifoqi. Bu davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning eng
oliy shakli hisoblanadi.
Bunda iqtisodiy integratsiyaning barcha qarab chiqilgan shakllari umumiy
iqtisodiy va valyuta-moliyaviy siyosat o’tkazish bilan birga uyg’unlashadi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonining ob’ektiv xususiyatdagi bir qator omillar
taqozo qiladi:
 Xo‘jalik aloqalarining baynalminallashuvi;
 Xalqaro mehnat taqsimotining chu q urlashuvi;
18

 Umumjahon fan-texnika revolyusiyasi;
 Milliy iqtisodiyot ochi q ligining kuchayishi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya. unda ishtirok etuvchi har bir mamlakatning
iqtisodiy taraqqiyoti u chun q ulay sharoit h ozirlaydi. Xozirda jahon xo‘jaligiga
globalizatsiya, ya'ni globallashuv ham xos.
Globalizatsiya — bu iqtisodiyotning umumbashariy tus olishi, har bir
mamlakat milliy xo‘jaligining jahon iqtisodiyotidagi o‘zgarishlar ta'siriga
berilishidir.
Globalizatsiya integratsiya jarayonida o‘zaro birlashmagan mamlakatlarda
ham yuz beradi. Buning natijasida ish kuchi, kapital, investitsiya, yangi
texnologiya va nihoyat, yangicha iqtisodiy g’oyalarning dunyo bo‘yicha tezda
tarqalishi, iqtisodiyot rivojlanib, farovonlikning oshishi, yer yuzida kambag‘allar
sonining qisqarishi yuz beradi.
Globalizatsiya investitsiyalarni eng yuqori samara beradigan mamlakatlarga
oqib borishiga olib keladi. Natijada dunyodagi iqtisodiy o’sish tezlashadi,
glbalizatsiya jahon iqtisodiyoti uchun katta naf keltiradi (lekin qator muammolarni
ham keltirib chiqaradi).
19

II. BOB. JAHON ISHCHI KUCHI BOZORIDA MIGRATSIYANING
AVJ OLISH JARAYONLARINING KUZATILISHI
2.1.Jahon xo'jaligida “iqtisodiy mo'jiza"larning vujudga kelishi va
ularning asosiy omillari.
Jahon xo'jaligining shakllanish jarayoni amalda kishilik jamiyatining jami
tarixini o‘z ichiga oladi. Chunki u ishlab chiqarish kuchlarining necha ming yillar
davomidagi evolutsiyasining natijasidir. 13

Jahon xo'jaligining shakllanishi va rivojlanishi jarayonlarini o‘ziga xos
xususiyatlar bilan ifodalanuvchi ayrim bosqichlarga taqsimlash mumkin.
Birinchi va eng uzoq davrni o‘z ichiga olgan jahon xo‘jaligi belgilari va regional
xususiyatlari shakllana boshlagan bosqich buyuk geografik kafishfiyotlar
davrigacha davom etgan.
Buyuk geografik kashfiyotlar natijasida xalqaro savdo Yevropa va Osiyodan
keyin Yer sharining boshqa regionlarini ham qamrab oladi. Regionlar o'rtasida
mahsulotlarni ayirboshlash jahon bozorini vujudga keltiradi. Ushbu bozor transport
rivojlanishi munosabati bilan yana ham kengaydi, chunki dengiz transporti barcha
materiklarni birlashtirishga imkon berdi. Jahon xo'jaligi XX asr arafasida to‘la-
to‘kis shakllanib bo'ldi hamda mazkur asrning birinchi yarmida uning nvojlanish,
ayrim hududlarni qamrab olish hisobiga amalga oshdi. 14

Jahon xo'jaligi iqtisodiy kategoriyada, chunki uning to'g'risidagi tushuncha
ijtimoiy mehnat taqsimoti tushunchasi, xo'jalik aloqalarining baynalminallashishi
hamda xalqaro iqtisodiy integratsiyalanishi bilan aloqadordir.
Jahon xo'jaligining shakllanishi va rivojlanishida xalqaro mehnat taqsimotining
o'rni va ahamiyati beqiyosdir. Mehnat taqsimoti - bu ijtimoiy mehnat taqsimotining
hududiy shaklidir. Mehnat taqsimoti miqyosiga ko'ra -rayonlararo va xalqaro
mehnat taqsimotiga bo'linadi. Xalqaro mehnat taqsimoti jahon xo'jaligining
harakatlantiruvchi kuchi va negizidir. 15
________________________
13.Alimov A., Hamedov I. O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy
faoliyat asoslari. T., 2014.
14. Vahobov A. va b. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik. T.: SHarq, 2020.
20

15.G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. – .«Moliya», 2020.
Xalqaro mehnat taqsimoti ayrim mamlakatlarni ma’lum turdagi mahsulotlar
ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishga, shular bilan keyinchalik ayirboshlashga
ixtisoslashganligini anglatadi.
Mehnat taqsimotining eng asosiy natijasi - bu xalqaro ixtisoslashuv
tarmog'idir. Ayrim mamlakatlarning ma’lum turdagi mahsulotlarni ishlab
chiqarishga va xizmat ko'rsatishga ixtisoslashganligi ularni o'zining ichki
ehtiyojlaridan ortiqcha miqdorda ishlab chiqarishni va xizmat ko'rsatishni taklif
etishni taqozo qiladi. Shuning oqibatida xalqaro ixtisoslashuv tarmoqlari, ya’ni
eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchi, mamlakatning xalqaro mehnat
taqsimotidagi o'rnini belgilab beruvchi tarmoqlar shakllanadi.
Shunday qilib, XIX asrning 2-yarmida keng miqyosda temir yo'llarning barpo
qilinishi va dengiz transportining ildam sur’atlar bilan rivojlanishi quruqliklar va
materiklarni bog'ladi hamda jahon savdosi va jahon xo'jaligining shakllanishini
ta’minladi.
Lekin jahon xo'jaligining rivojlanishida asosiy rolni XVII-XIX asrlarda
G‘arbiy Yevropa va AQSH da barpo etilgan yirik mashinalashgan sanoat o'ynadi.
Demak, jahon xo'jaligi XIX asr oxiri va XX asr boshida yirik mashinalashgan
sanoat dengiz transporti va jahon bozorining taraqqiyoti natijasida vujudga keldi.
Jahon xo‘jaligi - bu bir-biri bilan umumjahon iqtisodiy munosabatlari orqali
bog‘langan dunyodagi barcha mamlakatlar milliy xo‘jaliklarining majmuidir.
Jahon xo'jaligining «modeli» kundan kunga murakkablashib bormoqda. XIX
asrning oxirigacha barcha ko'rsatkichlar bo'yicha bir markaz - Yevropa yaqqol
ko'zga tashlanar edi. Undan keyin ikkinchi jahon markazi - AQSH vujudga keldi
va yetakchi rolni o'ynay boshladi.
Ikkinchi jahon urushigacha bo'lgan davrda jahon xo'jaligining yangi
markazlari - sobiq Ittifoq va Yaponiya vujudga keldi. Undan keyingi yillarda Xitoy
va Hindiston, Kanada, Avstraliya va Braziliya, Janubi-g'arbiy Osiyoning neft qazib
oluvchi mamlakatlari singari yangi iqtisodiy markazlar shakllana boshladi.
21

So'nggi chorak asrda jahon xo'jaligida to'rt «Osiyo yo'lbarslari» - Koreya
Respublikasi, Tayvan (Rasmiy maqomi noma`lum mamlakat), Gonkong (1997-yil
1-iyul kuni XXRning tarkibiga kirdi) va Singapur sahnaga chiqdi. Mazkur hududiy
o'zgarishlar natijasida Osiyo - Tinch okeani mintaqasining jahon xo'jaligidagi
salmog'i yana ham oshdi, ahamiyati kuchaydi.
Jahon xo'jaligi hozirgi vaqtda ko'p markazli xususiyatga egadir. U bir
markazlidan ikki markazliga (Yevropa, AQSH), keyinchalik ko'p markazli
xo'jalikka aylandi. Hozirgi vaqtda jahon xo'jaligi tarkibida 10 ta eng muhim
markazlarni ajratish mumkin. 16

Bularning ichida Yevropa va Shimoliy Amerika (AQSH, Kanada) eng katta
iqtisodiy salohiyatga ega. Birinchi markazga butun jahon miqyosida ishlab
chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning (YIM) 30,7 foizi, ikkinchi markazga - 28,9
foizi to'g'ri keladi. Undan keyingi o'rinlarni Yaponiya (9,1 foiz), Xitoy, Janubi-
sharqiy Osiyo, Braziliya, Janubiy-g'arbiy Osiyo (Fors ko'rfazi sohilidagi
mamlakatlar), Rossiya, Avstraliya va Hindiston egallaydi. Dunyo xo'jaligining
modelini hosil qiluvchi yuqoridagi mintaqalar va mamlakatlar bilan bir qatorda
boshqa yirik uyushmalarni ajratish mumkin. Shular qatorida «katta sakkizlik»
hamda Osiyo - Tinch okeani regioni mamlakatlari alohida o‘rin egallaydi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya - bu ayrim mamlakatlar guruhlarining ular
tomonidan kelishilgan davlatlararo siyosatni o‘tkazishga asoslangan juda chuqur
va barqaror o‘zaro aloqalari rivojlanishining obyektiv jarayonidir.
Iqtisodiy bloklarning eng asosiylari iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar mavjud
bo'lgan G'arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada vujudga keldi. Shuning uchun
ham integratsiyalashgan guruhlarning dastlabki ikkitasi - «Yevropa Iqtisodiy
Hamjamiyati» (YEIH) hamda «Yevropa Erkin Savdo Assotsiatsiyasi» (YEESA)
ning aynan Yevropada barpo qilinganligi bejiz emas. Lekin ularning taraqqiyot
yo‘li har xil bo'ldi. 17

YIH ni barpo etish haqidagi shartnoma 1957- yil Rim shahrida imzolandi va
1958- yilda kuchga kirdi. Dastlab, uning tarkibida 6 mamlakat - GFR, Fransiya,
Italiya, Niderlandiya, Belgiya va Lyuksemburg bor edi.
22

______________________________
16.Asanov G., Nabixonov M., Safarov I . “O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo’g’rofiyasi”,-T.: O’qituvchi, 1994.-209 b.
17.Gulyamov S., Ubaydullaeva R., Ahmedov E. “Nezavisimiy Uzbekistan”,-T.: Mehnat, 2000.-144s.
Unga 1973-yilda Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiya, 1982- yilda Gretsiya va
1986- yilda Ispaniya hamda Portugaliya qabul qilindi.
YESA 1954-yilda Buyuk Britaniya tashabbus bo'yicha YIH ga qarama-qarshi
tashkilot sifatida tuzildi. Dastlab, unga Avstraliya, Buyuk Britaniya, Daniya,
Norvegiya, Portugaliya, Shvetsiya, keyinchalik Islandiya va Finlyandiya qabul
qilindi. Lekin, 1973- yilda mazkur tashkilot tarkibini Buyuk Britaniya va Daniya,
1986- yilda esa Portugaliya tark etdi. Shunga qaramasdan uning tarkibidagi
mamlakatlar savdo aloqalarini rivojlantirishni davom ettirdilar. YESA da YIH dan
farqli o'laroq davlatlarning suveren huquqlari saqlanadi.
YEIH ga a’zo mamlakatlar 1986-yilda yagona Yevropa aktini qabul qildilar.
Unda 1957-yilda «Umumiy bozorni» barpo qilish to'g'risidagi Rim
shartnomasining asosiy talablari yana bir bor qo'llab-quvvatlandi hamda 12
mamlakatning yagona bozorga o'tishi bo'yicha yo‘l belgilandi. Keyinchalik YIH
«Yevropa hamjamiyati», 1991-yilning dekabr oyidan boshlab esa «Yevropa
Ittifoqi» (YI) deb atala boshlandi. Xuddi shu yili Maastrix shahrida (Niderlandiya)
«Yevropa o'n ikkiligi», «siyosiy va valyuta-moliya Ittifoqi» to'g'risidagi
shartnomalar qabul qilindi.
Ikkinchi shartnomaga binoan 1998-yilning 1-yanvar kuni Ittifoqning barcha
mamlakatlarida yagona valuta - YEVRO muomalaga kiritildi. Hozirgi vaqtda
YEVRO bilan AQSH dollari quvvati o'rtasida katta farq kuzatilmayapti, 1995-
yilda Avstriya, Shvetsiya, Finlyandiya YI a’zolari bo'ldilar. Uning tarkibiga 1998-
2003-yillarda Sharqiy Yevropannig qator mamlakatlari (Polsha, Vengriya, Chexiya
va boshqalar) qabul qilindi. Bugungi kunda YI tarkibi 28 davlatdan iborat.
G'arbiy yarimsharda 1989-yilidan beri AQSH va Kanadada «Erkin savdo»
haqidagi Shimoliy Amerika kelishuvi (NAFTA) faoliyat ko'rsatmoqda. NAFTA
mamlakatlari yagona valuta barpo qilish, tashqi siyosat hamda xavfsizlik siyosatini
o'tkazish bo'yicha maslahatlashmaganlar. Lekin NAFTA YAMD hajmi bo'yicha YI
va boshqa tashikilotlardan ustun turadi.
23

Yuqorida nomi keltirilgan tashkilotlardan tashqari Yevropa iqtisodiy
Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti 1967-yildan beri faoliyat ko`rsatib kelmoqda.
AQSH, Kanada, G`arbiy Yevropaning ko`pchilik mamlakatlari, Yaponiya,
Finlandiya, Avstraliya va Yangi Zelandiya kabi nufuzli mamlakatlar bu tashkilot
a`zolaridir. Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari Assotsiatsiyasi (ASEAN)
rivojlanayotgan mamlakatlar asosida tuzilgan hamda integratsiya xususiyatlari
chuqur rivojlangan tashkilot hisoblanadi. Uning tarkibida Indoneziya, Malayziya,
Singapur, Tailand, Filippin va Bruney kabi mamlakatlar bor. Ushbu tashkilotning
yaqin kelajakdagi asosiy maqsadi erkin savdi zonasini tashkil qilishdan iboratdir.
1980-1981-yillarda Janubiy Amerikadagi 10 ta davlat ishtirokida Lotin
Amerikasini Integratsiyalashtirish Assotsiatsiyasi tuzilgan. Uning asosiy maqsadi
umumiy bozorni tashkil qilishdan iboratdir. Tarkibida ikki subregional: And
mamlakatlari va La-Plata mamlakatlari guruhlari rasman barpo etildi.
Avstraliyaning tashabbusi bilan 1989-yilda Osiyo-Tinch okeani regionida 12
mamlakatni yagona maqsad yo`lida birlashtirgan "Osiyo-Tinch okeanining
iqtisodiy kengashi” integratsiya tashkiloti tuzildi. Uning tarkibiga AQSH, Kanada,
Yaponiya, Avstraliya, shuningdek, ASEAN a`zolari hamda Koreya Respublikasi,
Meksika va keyinchalik Rossiya kirdi. 18

Yuqorida qayd etilgan regional tashkilotlar bilan bir qatorda, jahon xo`jaligida
juda ko`p tarmoqli iqtisodiy guruhlar mavjud. Shularning ichida 13 mamlakatni
o`zida jamlagan "Neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti” (OPEK) eng
muhim integratsiya guruhi hisoblanadi.
Keyingi vaqtda fanda iqtisodiyotning uch turi:
1) agrar;
2) industrial;
3) post-industrial turlari mavjudligi haqida ma`lumot berilmoqda. Dunyoda
sanoat taraqqiyoti yuz bergan XVII-XIX asrlargacha bo`lgan davrda
iqtisodiyotning agrar turi hukmron edi.
Keyinchalik sanoat turning ahamiyati osha bordi va bu jarayon hozirgi vaqtda
ham davom etmoqda. Shu bilan birga, dunyo miqyosida iqtisodiy faol aholining
24

___________________________
18.O’zbekiston Respublikasi. Entsiklopediya. T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1997 .
salkam yarmi band ekanligini esdan chiqarmaslik lozim. Rivojlanayotgan
mamlakatlarda mehnat bilan band aholining deyarli 60% i qishloq xo`jaligiga
to`g`ri keladi.
"Yangi industrial davlatlar" (NIS),"Yangi sanoat mamlakatlari" (NIS)
tabaqalashtirish jarayonlari natijasida vujudga keldi, bu esa rivojlangan
mamlakatlar bilan taqqoslaganda rivojlangan davlatlar bilan taqqoslaganda
iqtisodiy o'sishi yuqori bo'lgan va iqtisodiy rivojlanish darajasi yuqori bo'lgan
davlatlar guruhini aniqlashga olib keldi.
Ushbu jarayonlar global iqtisodiyotning barcha quyi tizimlarida va rivojlanayotgan
mamlakatlarda sodir bo'ladi. 8 mamlakatni NIS guruhiga kiritish odat tusiga kiradi:
Janubi-Sharqiy Osiyoning 4 ta davlati va Lotin Amerikasining 4 ta shtati. NIS
Janubi-Sharqiy Osiyoda Malayziya, Indoneziya, Tailand va Filippin. Ko'pincha siz
ushbu davlatlar - "yo'lbarslar" ning boshqa nomini topishingiz mumkin. Yaqinda
Janubi-Sharqiy Osiyoda Gonkong, Singapur, Tayvan va Koreya Respublikasida
ko'proq NIS mavjud edi. Biroq, bu to'rtlik G'arb iqtisodiyotining asosiy
standartlariga etib bordi va rivojlangan davlatlar qatoriga o'tdi. Xorijiy ilmiy
adabiyotlarda ularning nomi "ajdarlar" dir, bu bizga ushbu xususiyatni boshqa
NISdan ajralib chiqish va rivojlangan mamlakatlar guruhiga "uchib ketish" sifatida
izohlashga imkon beradi. Agar biz Uolt Rostov iqtisodiyotining rivojlanish
bosqichlariga murojaat qilsak, "yo'lbarslar" uchinchi (Indoneziya va Filippin) -
to'rtinchi (Malayziya va Tailand) o'sish bosqichlarida,
Lotin Amerikasida NIS Meksika, Braziliya, Argentina va Chili hisoblanadi.
Rivojlanish nuqtai nazaridan, Lotin Amerikasi NIS "ajdarlardan" past, ammo
"yo'lbarslardan" yuqori. Malayziya va Tailand bilan solishtirish mumkin bo'lgan
Chili va Argentina eng muvaffaqiyatli rivojlanmoqda, Meksika va Braziliyaning
rivojlanish darajasi biroz past.
Eksportdan tushgan daromad eng istiqbolli tarmoqlarni rivojlantirish uchun
ishlatiladi. Sharqiy Osiyoda kapital asosan ishlab chiqarish va xom ashyo
25

sanoatiga, Lotin Amerikasida esa savdo, xizmat ko'rsatish va ishlab chiqarishga
yo'naltirildi.
Mamlakat NIS maqomini BMT (Birlashgan Millatlar Tashkiloti)
metodologiyasi tomonidan belgilangan quyidagi mezonlarga muvofiq oladi:
 Aholi jon boshiga YaIM;
 o'rtacha yillik o'sish sur'ati;
 YaIMda ishlab chiqarishning ulushi (20% dan oshmasligi kerak);
 sanoat mahsulotlari eksporti hajmi va ularning umumiy eksportdagi ulushi;
 chet elga to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar hajmi. 19
Ba'zi bir NIS ko'rsatkichlarida ular bir qator sanoatlashgan mamlakatlarda
o'xshash ko'rsatkichlardan ustundir. 30 yil ichida (1960 yildan 1990 yilgacha)
Osiyo mintaqasi iqtisodiyotining rivojlanish sur'ati yiliga 5% dan ko'proqni,
Evropa mamlakatlarida esa 2% ni tashkil etdi.
2.1.1-jadval.
NIS Asia YAIMning o'sish sur'ati (%)
Mamlakat 1980-1990
yillar
o'rtacha 1996 yil 1997 yil 1998 yil 1999 yil 2000 yil
Tayvan 8.3 5,4 6.8 4.8 5.8 6.2
Gonkong 7.1 4.9 5.1 -5.1 1,5 3,5
Singapur 6.3 7.5 8.8 0,6 6.0 -
Ushbu ko'rsatkichlarning barchasi uchun NIS nafaqat boshqa rivojlanayotgan
mamlakatlardan ajralib turadi, balki ular bir qator NISlarning o'xshash
ko'rsatkichlaridan ham ustundir. 20
_____________________________
19.Nazarova G.G. va b. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlari. T.:TDIU, 2017.
20. SHodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G‘ofur G‘ulom», 2015.
26

Masalan, Tayvan 1952 yildan 1993 yilgacha yalpi ichki mahsulotni 170
baravarga (aholining o'sishi 2,5 baravar), tashqi savdo aylanmasi esa 534,6
baravarga oshirdi. Iqtisodiy o'sishning o'rtacha yillik sur'ati 8,7% ni tashkil etdi,
inflyatsiyaning past darajasi esa - 3,6%. Ijtimoiy rivojlanish nuqtai nazaridan
Tayvan dunyoning etakchi mamlakatlari darajasida. Aholi jon boshiga yalpi ichki
mahsulotning hajmi 12 ming dollarni tashkil etadi (90-yillarning o'rtalarida). MIS
ning yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlari aholi farovonligining sezilarli darajada o'sishi
bilan birga keladi. Shunday qilib, 60-yillarning o'rtalaridan boshlab. 90-yillarning
boshlariga. ushbu mamlakatlarda jon boshiga yillik daromad to'rt baravar oshdi.
Xalqaro ekspertlarning prognozlariga ko'ra, 2010 yilga kelib Sharqiy Osiyo Yalpi
milliy mahsulot hajmi bo'yicha G'arbiy Evropani va 2020 yilga kelib Shimoliy
Amerikani ortda qoldirishi mumkin.
1995 yilda Janubi-Sharqiy Osiyoda birinchilardan bo'lib "sanoatlashgan"
maqomini olgan Singapur bunga alohida e'tibor qaratadi. Ushbu "unvon" unga
1996 yil 1 yanvarda rasman topshirilgan. Uch o'n yillik barqaror iqtisodiy o'sish
ushbu davlatni kichik portdan dunyoning eng boy mamlakatlari ro'yxatida
to'qqizinchi o'ringa olib chiqdi (aholi jon boshiga YaIM hajmi bo'yicha). Siyosiy
barqarorlik sharoitida mamlakat sanoati yiliga o'rtacha 8,4% tez sur'atlar bilan
rivojlanib bordi va uning har bir aholisi turmush darajasini o'rtacha 7 marotaba
oshirdi. 1995 yilda Singapurda yashovchining o'rtacha yillik daromadi 22,3 ming
dollarni tashkil qildi. Aytgancha, Buyuk Britaniyaning sobiq mustamlakasi bo'lgan
Gonkong ko'pgina ijtimoiy-iqtisodiy jabhalarda o'zining metropolidan allaqachon
ustun bo'lgan. 90-yillarning oxirida Gonkong (Gonkong) va Singapur.
Janubi-Sharqiy Osiyodagi NISning yana bir yutug'i bu ishsizlikning pastligidir. 90-
yillarning o'rtalarida. to'rt ajdar, shuningdek Tailand va Malayziya ishsizlik
darajasi eng past bo'lgan davlatlar qatoriga kirdi.
So'nggi o'n yilliklarda deyarli barcha "yangi sanoatlashgan mamlakatlarda"
jadal iqtisodiy o'sish YaIMning, shu jumladan aholi jon boshiga mutloq hajmining
oshishiga olib keldi. Ushbu ko'rsatkichlarga ko'ra, NIS umuman olganda ozod
27

qilingan davlatlarning aksariyat qismini egallab turibdi va ularning ba'zilari
rivojlangan mamlakatlarga yaqinlashmoqda.
"Yangi sanoat mamlakatlari" ning jadal o'sishi yo'lidagi yana bir muhim
bosqich - bu milliy iqtisodiyotlarning tarkibiy o'zgarishi, xususan nisbatan ilg'or,
ammo har doim ham barkamol rivojlanmagan sanoat bazasini yaratilishi edi.
Mutaxassislar NIS iqtisodiyotining rivojlanishidagi quyidagi muhim bosqichlarni
ajratib ko'rsatishadi:
birinchi bosqichda (50-yillarning oxiri - 60-yillarning boshlarida) qishloq
xo'jaligi sektori qayta tashkil etildi;
ikkinchisida (60-yillarning o'rtalari - 70-yillarning boshlarida) - import o'rnini
bosuvchi ishlab chiqarishlarni yaratish;
uchinchisida (70-yillarning o'rtalari - 80-yillarning birinchi yarmi) - eksportga
yo'naltirilgan sanoatning jadal rivojlanishi;
to'rtinchida (80-yillarning o'rtalaridan hozirgi kungacha) - chet eldan tegishli
manbalarga tayanib, o'z ilmiy-texnik salohiyatimizni bosqichma-bosqich
shakllantirish.
«Ajdaho»iqtisodiyotining tavsifi Gonkong 1997 yil 1 iyundan boshlab
Gonkongning mustamlaka maqomi (Buyuk Britaniyaning mulki) XXR tarkibidagi
maxsus ma'muriy mintaqa maqomiga o'zgartirildi. Gonkong XXR markaziy
hukumatining bevosita yurisdiktsiyasiga ega bo'lsa ham, yuqori darajadagi
avtonomiyaga ega (tashqi aloqalar va mudofaa bundan mustasno), mustaqil ijro
etuvchi (ma'muriyat), qonun chiqaruvchi (parlament) va sud hokimiyatiga ega.
Buyuk Britaniya va Xitoy o'rtasidagi kelishuvga binoan Gonkongning hozirgi
ijtimoiy-iqtisodiy tizimi 50 yil davomida o'zgarmadi.
Mintaqadagi boshqa mamlakatlardan farqli o'laroq, Gonkong hech qachon
tashqi iqtisodiy siyosatida protektsionizmdan foydalanmagan, bu erda
makroiqtisodiy rivojlanishning juda liberal modeli mavjud. Gonkong Xitoy
eksporti va importi uchun tramplin bo'lib xizmat qiladi va Xitoy va global
iqtisodiyot o'rtasida o'ziga xos vositachi sifatida xizmat qiladi. Xitoy eksportining
40 foizigacha va kapital importining 2/3 qismi tranzit orqali Gonkong orqali o'tadi.
28

Mintaqadagi moliyaviy va moliyaviy inqirozdan oldin Gonkong dunyodagi eng
qimmat shahar edi va ko'chmas mulk spekulyatsiyasi va uning narxi misli
ko'rilmagan darajaga yetdi. Biroq, inqiroz boshlanishi bilan (Aytgancha, birinchi
marta Gonkong fond birjasi Osiyo kompaniyalarining qimmatli qog'ozlari
narxlarining keskin pasayishiga duch keldi) va hudud Xitoyga topshirilgandan
so'ng ko'chmas mulk bum pasayib, narxlar barqarorlashdi va Gonkong Tokioga
etakchilikni yo'qotdi.
Gonkong YaIMning tuzilmasi shundan iboratki, yalpi ichki mahsulotning
85,9% (bandlarning 80,1%) xizmat ko'rsatish sohasida, 14% sanoat sohasida (ish
bilan bandlarning 18,3%) va qishloq xo'jaligining 0,1% tashkil etadi. Ushbu hudud
iqtisodiyotining muhim qismi moliya bilan bog'liq. Bank, sug'urta va qimmatli
qog'ozlar bilan operatsiyalar bu erda rivojlangan. Gonkong Singapur bilan
birgalikda jahon moliyaviy markazlari ierarxiyasida to'rtinchi yoki beshinchi
o'rinni egallaydi. Bundan tashqari, Gonkong Janubi-Sharqiy Osiyoning muhim
porti va aeroportidir. Gonkong eksport-import kompaniyalari XXRning xorijiy
davlatlar bilan savdo operatsiyalariga xizmat qiladi. Xizmatlar tarkibida etakchi
o'rinlarni moliya, sug'urta, ko'chmas mulk va savdo egallaydi. GRAINni qayta
ishlash sanoatining asosiy tarmoqlarielektronika, to'qimachilik kiyimlari, soatlar,
zargarlik buyumlari ishlab chiqarish. 90-yillarda mehnat talab qiladigan sanoat
ustunlik qilgan 60-yillardan farqli o'laroq. bilimga asoslangan tarmoqlarning roli
oshdi. Mehnat talab qiladigan tarmoqlar Xitoyning janubiy viloyatlariga
o'tkazilmoqda. 21

Agar 1980-yillarga qaytgan bo'lsak. Gonkong tovarlari g'arblik
hamkasblarining to'g'ridan-to'g'ri qalbakilashtirilgan buyumlari bo'lib, ularning
past sifati bilan ajralib turardi, hozirgi zamonaviy texnologiyalar va mahsulotlar
nazorati Gonkongga raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi.
Gonkong liberal soliq tizimini qo'llab-quvvatladi. Shunday qilib, yuridik
shaxslardan olinadigan daromad solig'i 16% ni (butun mintaqadan taxminan
yarimga yaqin) va shaxsiy daromad solig'i 15% ni tashkil qiladi.
____________________
21.G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni m oliyalashtirish masalalari. – . «Moliya», 2020.
29

Investitsiyalar bo'yicha sezilarli soliq imtiyozlari mavjud. 2000 yilda byudjet
harajatlari yalpi ichki mahsulotga nisbatan 14 foizni tashkil etdi.
Gonkongning tashqi iqtisodiy siyosati tovarlar, xizmatlar va kapitalni eksport
qilishga qaratilgan.
Singapur.1824-1963 yillarda. 1963-1965 yillarda Singapur Buyuk
Britaniyaning mulki edi. 1965 yildan buyon mustaqil davlat bo'lgan Malayziya
Federatsiyasi tarkibiga kirdi. Mustamlaka davrida mamlakat Janubi-Sharqiy Osiyo
mamlakatlarining tog'-kon va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash,
shuningdek mintaqaviy savdo (asosan reeksport operatsiyalari) markazi bo'lgan.
Strategik jihatdan foydali bo'lgan jug'rofiy joylashuvi tufayli Singapur yirik
transport markazi, kemalarni ta'mirlash va kema qurish markazi hisoblanadi.
Mustaqillik yillarida u ko'plab sohalarda mintaqaviy markaz rolini saqlab qoldi,
ammo asta-sekin jahon ahamiyatiga moliya, sanoat, transport va kommunikatsiya
markaziga aylandi.
Mustaqillik davrida Singapur hatto kambag'al mamlakat edi, u hatto toza suv
va qurilish qumini ham import qilishga majbur edi. Qo'shni davlatlar do'stona
munosabatda emas edi va aholining uchdan bir qismi kommunistlarga hamdard
edi.
1959 yildan 1990 yilgacha Li Kuan Ying davrida, Singapur resurslardan xoli
bo'lib, ko'pgina ichki muammolarni hal qila oldi va uchinchi dunyo mamlakatidan
hayot darajasi yuqori bo'lgan rivojlangan mamlakatga sakrab chiqdi.
Li Kuan Yu o'zini va sheriklarini "ingliz ta'limini olgan burjua etakchilari guruhi"
deb ta'riflagan. Li Kuan Yu hukumatining iqtisodiy rivojlanish strategiyasi
Singapurni Janubi-Sharqiy Osiyo uchun moliyaviy va savdo markaziga aylantirish,
shuningdek chet el investorlarini jalb qilish uchun qurilgan. "Biz har bir investorni
kutib oldik ... Biz unga ishlab chiqarishni boshlashga yordam berish uchun bor
kuchimizni sarfladik", deb yozgan Li Kuan Yu. Natijada "Amerikaning ko'p
millatli vakillari Singapurning yuqori texnologiyali yirik sanoatiga asos solishdi"
va bu kichik shtat, xususan, yirik ishlab chiqaruvchiga aylandi. elektronika.
Mustaqillikka erishgandan so'ng, Singapur yuqori korruptsiyadan aziyat chekdi. Li
30

Kuan Yu vaziyatni quyidagicha ta'riflagan: “Korruptsiya Osiyo hayot tarzining
o'ziga xos xususiyatlaridan biridir. Odamlar mukofotni ochiqchasiga qabul qilishdi,
bu ularning hayotining bir qismi edi. " Korruptsiyaga qarshi kurash "qarorlarni
qabul qilish tartibini soddalashtirish va qonunlardagi noaniqliklarni, aniq va sodda
qoidalar berish natijasida, ruxsatnomalar va litsenziyalarni bekor qilish va bekor
qilishni o'z ichiga olgan holda" boshlandi. 23
Sudyalarning maoshi keskin oshirildi,
"eng yaxshi xususiy advokatlar" sud lavozimlariga olib chiqildi.
Singapur sudyasining maoshi yiliga bir necha yuz ming dollarga etdi (1990
yillarda 1 million dollardan oshdi). Triadalar (mafiya guruhlari) qattiq bostirildi.
Yuqori lavozimlardagi davlat xizmatchilarining maoshlari xususiy korporatsiyalar
top-menejerlari uchun belgilangan darajaga ko'tarildi. Hokimiyatning eng yuqori
pog'onalarida korruptsiyaga qarshi kurashish uchun mustaqil organ tuzilgan
(tergovlar hatto Li Kuan Yening yaqin qarindoshlariga qarshi boshlangan).
Korruptsiyada ayblangan bir qator vazirlar turli muddatlarga qamalgan yoki o'z
joniga qasd qilgan yoki mamlakatni tark etgan. Ular orasida Li Kuan Yening atrof-
muhitni muhofaza qilish vaziri Vi Tong Bun kabi uzoq yillik sheriklari bor edi.
Natijada, Singapur (xalqaro reytingga muvofiq) dunyodagi eng kam
korruptsiyalashgan davlatlardan biriga aylandi.
Li Kuan Yu o'z xotiralarida doimiy ravishda qonun ustuvorligini va barchaning
qonun oldida tengligini, shu jumladan yuqori lavozimli amaldorlar va uning
qarindoshlarini qo'llab-quvvatlaganini ta'kidladi. 24
Mamlakatning qonunchilik
tizimi ingliz mustamlakachilik boshqaruvidan meros bo'lib o'tdi.
1960-1970 yillarda ta'lim tizimi isloh qilindi. Singapurda yagona minimal
standartlarga ega bo'lgan ko'plab turli xil milliy maktablar mavjud edi. Barcha
maktablarda ingliz tilini o'rganish majburiy bo'ldi, universitetlar ingliz tilida
o'qitish uchun tarjima qilindi. Hukumat singapurlik talabalarni dunyoning eng
yaxshi universitetlarida o'qitish uchun ko'p pul sarfladi.
Hukumat aholining ko'p qismini uy egalariga aylantirishga katta ahamiyat berdi.
___________________________
23.Lomakin V.A. Mirovaya ekonomika. M.: Finansi, 1998.
24Nabiev E., Qayumov A. O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. T.: Akademiya, 2000.-88b.
31

60-yillarda ipoteka tizimi yaratildi, uy-joy qurilishi keskin o'sdi va 1996 yilga kelib
kvartiralarning atigi 9 foizi ijaraga berildi, qolganlari egalari tomonidan ishg'ol
qilindi.
Gonkongdan farqli o'laroq, Singapur unchalik liberal emas. U
"boshqariladigan demokratiya" deb nomlangan iqtisodiy boshqaruvning qattiq
modelidan foydalanadi. Hukumatning iqtisodiy siyosati mintaqaning asosiy
tarmoqlari mahsulotlarini qayta ishlashga asoslangan holda import o'rnini bosish
bo'lib qolmoqda. Singapur iqtisodiyotining tuzilishi quyidagicha: 0,2 YAIM
qishloq xo'jaligida, 34% sanoat va qurilishda, 66% xizmatlar. Singapur rivojlangan
davlatlarga tegishli. Iqtisodiyotning asosini jahon standartlari darajasida taqdim
etiladigan turli xil xizmatlar (transport, ishlov berish, saqlash, aloqa, savdo,
tovarlarni qayta ishlash xizmatlari va ularning reeksporti, moliyaviy, turizm,
rekreatsiya va hk) ta'minlash tashkil etadi.
Singapur Osiyoning uchinchi moliyaviy markazidir, u ko'p jihatdan Gonkong va
Tokiodan kam emas, shuningdek dunyodagi eng katta dengiz portlaridan biri va
dunyodagi eng zamonaviy aeroport. Xizmatlar Singapurning ish bilan
ta'minlashning asosiy tarmog'idir (1999 yilda 71% dan ortiq). Ushbu sohada eng
ko'p ishlatiladigan chet el ishchi kuchi (qonuniy va noqonuniy asosda taxminan 0,5
million kishi). Asosan Indoneziya va Malayziyadan kelgan malakasiz ishchilar
qurilish, port va transport, kommunal xizmatlarda, butun dunyoning yuqori
malakali mutaxassislari moliyaviy va texnik jihatdan murakkab xizmatlarni
ko'rsatishda faol ishtirok etadilar.
Singapur yuqori darajada rivojlangan ishlab chiqarish sanoatiga ega, asosan
zamonaviy elektron, elektrotexnika, neftni qayta ishlash korxonalari (Singapur
dunyodagi eng yirik neftni qayta ishlash markazlari uchligiga kiradi), neft-kimyo,
kimyo, matbaa, kemasozlik va kema ta'mirlash sohalari (Singapur dunyodagi eng
yirik suzuvchi qurilish markazidir). neft va gaz sanoati uchun platformalar).
Mineral va qishloq xo'jaligi xom ashyosini qayta ishlash, oziq-ovqat va sanoat
iste'mol tovarlari ishlab chiqarish, metallurgiya, metall va yog'ochni qayta ishlash
bilan bog'liq tarmoqlarning ulushi asta-sekin pasayib bormoqda. Aksincha,
32

biologiya, tibbiyot, farmakologiya, kompyuter dizayni sohasidagi so'nggi
yutuqlarga asoslangan mahsulotlar mavjud.
Hozir elektronika, informatika va biotexnologiya rivojlangan.
1996-2001 yillarda o'rtacha yillik inflyatsiya darajasi 1% dan oshmadi. Davlat
etakchi rol o'ynaydigan kredit-bank tizimi turli darajadagi va tusdagi 700 ga yaqin
moliyaviy institutlarni birlashtirgan, ulardan 122 tijorat banki (shundan 116 tasi
xorijiy), 55 tasi tijorat, 57 tasi xorijiy banklarning vakolatxonalari, 7 tasi Markaziy
bank mavjud emas, ammo uning barcha vazifalari, pul berishdan tashqari (bu
asosiy valyuta bo'limining vakolatidir) Moliya bo'limiga (shu jumladan xolding)
yuklatilgan. milliy inflyatsiya va milliy valyutaning barqarorligini ta'minlash).
Singapurda oltin bozori, valyuta bozori, bank ssudalari bozori va fond birjasi
muvaffaqiyatli faoliyat yuritmoqda (2000 yilda 487 kompaniyaga umumiy
kapitallashuvi 538 milliard dollarga va yillik aylanmasi 171 milliard dollarga teng
edi).
Bevosita soliqlar asosan daromad solig'idan iborat (asosan korporatsiyalar
uchun). Bilvosita soliqlar asosan eksport va import bojlari, aktsiz solig'i va savdo
solig'i hisobiga shakllanadi. 25
Ijtimoiy ehtiyojlar (ta'lim, sog'liqni saqlash, uy-joy, atrof-muhitni muhofaza
qilish) harajatlarning 43 foizini, mudofaa va xavfsizlikni - qariyb 37 foizni,
iqtisodiy rivojlanish (infratuzilma, yangi ish o'rinlari yaratish, o'qitish) - 15 foizni,
davlat apparati - 5 foizni tashkil etadi. Davlat byudjeti profitsit bilan ijro etildi.
Hukumatning ijtimoiy siyosati bandlikning (1996-2000 yillarda ishsizlik darajasi
o'rtacha 2.7% dan oshmadi) va ish haqining (1991-2000 yillarda haqiqiy ish haqi
yiliga 6.4% ga, 75% singapurliklarning) yuqori darajasini saqlashga qaratilgan.
aholini uy-joy bilan ta'minlaydigan (singapurlarning qariyb 95% o'z kvartirasi yoki
uyiga ega), ta'lim va sog'liqni saqlash tizimida sifat yaxshilanishi. Inson taraqqiyoti
indeksi - 0,876. Singapur yirik sayyohlik maskanidir. 1995 yildan beri Singapurda
davlatning tashqi qarzi yo'q edi.
_________________________
25.O’zbekiston Respublikasi. Entsiklopediya. T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1997 .
33

2.2.Jahon xo'jaligida tarkibiy zamonaviy tendensiyalar va ularning
sabablari.
Hozirgi zamon global iqtisodiyotning bosh muammosi rivojlangan
mamlakatlar doirasida berk xo‘jalik tizimining shakllanishi bilan bog‘langan.
Bu quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
 asosiy savdo aylanmalarining ancha rivojlangan mamlakatlar miqyosiga
qaratilgani 1990-yillarning ikkinchi yarmida sanoati rivojlangan mamlakatlar
ulushiga jahon kompyuter texnikasining 80 %, yuqori texnologik ishlab
chiqarishning 90 % to‘g‘ri kelgan;
 rivojlangan mamlakatlarda xususiy kapital investitsion oqimining tutashi.
Hozirgi paytda AQShning 50 % investitsiyasi G‘arbiy Yevropa mamlakatlariga
yo‘naltirilmoqda. Yangi industrial mamlakatlarga esa uning atiga 8 % to‘g‘ri
keladi.AQSH investitsiyasining deyarli 85 % Buyuk Britaniya, Kanada, Fransiya
va Germaniyaga to‘g‘ri keladi;
 rivojlanayotgan mamlakatlarda migratsion oqimning keskin cheklanishi;
 mustaqil bo‘lmagan yosh industrial mamlakatlarning g‘arbdagi texnologik
yangiliklar bilan almashinishi ekstensiv harakterdagi taraqqiyotida tashqi
investitsiyaga bog‘liqlik, tayyor mahsulotni rivojlangan mamlakatlarga eksport
qilishning kuchayishidir.
Jahon xo‘jaligi uchun quyidagi rivojlanish tendensiyalari (intilishlar)
harakterlidir:
1. Global muammolarni global hamkorlik va majburiyatlar natijasidagina hal
etish mumkin. Yangi tahdidlar - SPID epidemiyasi, raketa-yadro texnologiyasining
tarqalishi, yadro terorizmi ehtimoli xavfi paydo bo‘ldi. AQSH ning «World-watsh»
instituti ma’lumotlariga qaraganda, jahon har yili 10 mln. gektarga yaqin o‘rmonni,
9 mlrd. tonna haydaladigan yer qatlamini yo‘qotmoqda. 2030 yilga borib jahon
aholisi soni 10 mlrd. kishiga yetishi mumkin. Bu hayot standartlarini saklash
uchun qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini 4 marta ko‘paytirishni, energiya ishlab
chiqarishni 6 marta oshirishni talab qiladi. Turgan gap, tez taraqqiy etgan
texnologiyada ham bunga erishish ancha qiyin bo‘ladi. Dunyo aholisi sonini
34

barqarorlashtirish uchun tug‘ilishning o‘rtacha koeffitsentini 2,1 darajagacha
kamaytirish lozim bo‘ladi.
2. Jahonning bir butunligi va o‘zaro bog‘liqligi milliy davlatlar xalqaro
siyosiy bo‘linishi ziddiyatiga duch keladi. XX asr boshlarida xalqaro tartibni 6-7 ta
buyuk davlatlar o‘z mustamlaka imperiyalari bilan siyosiy ittifoqchilariga tazyiq
o‘tkazish orqali namoyon etgandi. Oqibatda mustamlakachilik tizimining
yemirilishi natijasida 100 dan ziyod davlatlar vujudga keldi. «Sovuk urush» xavfi
tugaganidan keyin bu tendensiya yangi kuch oldi. Sovet ittifoqi, Yugoslaviya,
Chexoslavakiya davlatlari parchalanib ketdi, yana o‘nlab yangi mustaqil davlatlar
tashkil topdi. Natijada, dunyo siyosiy haritasida 2006 yilda 1945 yilga qaraganda
mamlakatlar umumiy soni uch baravarga ko‘paydi. Agar bu jarayon bundan keyin
ham davom etadigan bo‘lsa, ekspretlarning fikricha, jahon xo‘jaligida mamlakatlar
soni 300 taga yetishi mumkin. 26

Odatda davlatlarning tashqi siyosati «milliy manfaatlari» dan kelib chiqqan
shartlar asosida shakllanadi. Ko‘pincha «milliy manfaatlar» mafkuraviy
maqsadlarga diniy va millatchilik tusini beradi. Bu esa milliy manfaatlar haqida
noto‘g‘ri tasavvurlar uyg‘otadi, xalqaro munosabatlarda yangi global vokeliklarda
tobora ko‘proq ziddiyatlar keltirib chiqaradi.
Diniy va etnik belgiga qarab bo‘linish tendensiyasi xalqaro tizimni alg‘ov-dalg‘ov
qilib, boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yishga qodirdir.
3. Modernizatsiya jarayonlarida ziddiyatlarning chuqurlashuvi. Rivojlangan
g‘arb mamlakatlari modernizatsiya jarayonlarida oldinda borishdi, mustaqil
ravishda yangi texnologiyalar, uskunalar yaratadilar. Ko‘pchilik rivojlanayotgan
mamlakatlar g‘arbning tashqi ta’siri ostida modernizatsiya jarayonlariga
tortilmokda. Bu ularning texnologik qaramligini kuchaytirib, jahon xo‘jaligi
sohalaridan o‘rin egallashini ta’minlaydi. 27
4. Jahon xo‘jaligining uch markazi o‘rtasidagi ziddiyatlar. G‘arbiy Yevropa
barcha mamlakatlarning birlashgan potensiali sifat ko‘rsatkichlari AQSH va
________________________
26.SHodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G‘ofur G‘ulom», 2015.- 215 b
27.Alimov A., Hamedov I. O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy
faoliyat asoslari. T., 2014.
35

Yaponiyani birga qo‘shib olgan darajada turibdi. Shu bilan birga G‘arbiy
Yevropa, AQSH va Yaponiya o‘rtasida texnologik uzilishlar qisqargan bo‘lsada,
hozirgacha AQShning yetakchi o‘rnini pasaytira olishgani yo‘q.
Valyuta urushi davom etayapti. AQSH ayniqsa bu sohada alohida faollik
ko‘rsatayapti. Amerika dollari hozircha jahon valyuta bozorida valyuta zahirasi
sifatida yetakchi bo‘lib turibdi. Jahondagi ko‘pchilik mamlakatlar valyuta
zahirasining 60 % ni Amerika dollari tashkil qiladi. G‘arbiy Yevropa Yevro hisob
birligi qulay sharoit yuzaga kelishi bilan haqiqiy valyuta zahirasiga aylanib
bormoqda. Hozirgi kunda tahminlarga ko‘ra, uning ulushiga 25 % valyuta
zahiralari to‘g‘ri keladi.
5. Rivojlangan mamlakatlar hamkorligi. Sanoati rivojlangan mamlakatlar
guruhi litsenziyalar, patentlar olish sohasida ustunligini saqlab kelmoqda. Jahon
patent va litsenziya oborotining 90 % ularning hissasiga to‘g‘ri keladi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlar xo‘jaligi iqtisodiy o‘sishni ta’minlash,
inqiroz qiyinchiliklarini yengishda bir-biri bilan yaqin hamkorlikda faoliyat
yuritayapti. Yevropa integratsiyasini muoffakiyatli rivojlantirayati, kollektiv
xavfsizlik mustahkamlanayapti. Rivojlangan mamlakatlar Yevropa mamlakatlarida
iqtisodiy islohatlarni qo‘llab-quvvatlatlamoqdalar.
Shunday qilib, hozirgi zamon jahon xo‘jaligining uch markazi raqiblikni
yo‘qotmasada hamkorlikka urg‘u bermoqda.
Bundan tashqari,Ilmiy-texnik progresslar ham jahon iqtisodiyoti tuzilishi va
xo‘jalik o‘sishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Ilmiy-texnik progresslar (ITP) – jamiyat ishlab chiqarishida yangi bilimlarning
to‘xtovsiz o‘sib borish jarayoni va ularni hayotga tatbiq etilishidir. Bu kam mehnat
sarflab, sifatli mahsulot ishlab chiqarish, mavjud resurslarni yangi manfaatlarga
safarbar etishga yordam beradi.
Ilmiy texnik progresslar –tom ma’noda yangi texnikalarni, texnologiya va
materiallarni, shuningdek progressiv usullarni boshqaruvga va ishlab chiqarishga
keng joriy etish imkonini beradi. U esa ikki asosiy shaklda namoyon bo‘ladi:
evolyutsion texnika va texnologiyalarni bosqichma-bosqich takomillashtirib
36

borish. Iqtisodiy o‘sish son ko‘rsatkichlari hisobiga oshib boradi;
Inqilobiy (revolyutsion), texnikani sifat jihatdan yangilanishi va ishlab chiqarishda
mehnat unumdorligini keskin sakrashida namoyon bo‘ladi.
Ilmiy-texnik progresslar iqtisodiyotni rivojlantirishda resurslarni tejaydi, tabiiy
materiallar rolini kamaytiradi va ularni sintetik xom ashyo bilan almashtiradi.
Majmuada zamonaviy texnika va texnologiyalardan foydalanish, egiluvchan ishlab
chiqarish tizimini yaratishga, undan ishlab chiqarishda keng foydalanishga olib
keldi.
Mamlakat ishlab chiqarishning ilmiy-texnik va texnologik darajasi ilmiy-
tadqiqotlar va tajriba konstruktorlik ishlarga ajratilayotgan mablag‘ga bog‘liq.
Jahon yalpi ichki mahsulotida ilmiy tadqiqotlarga harajatlar ulushi 3 % gacha
ko‘tarildi. Jahon iqtisodiyotida bu harajatlarning asosiy qismi sanoati rivojlangan
mamlakatlar hissasiga to‘g‘ri keladi (96 % gacha). 9

Sanoati rivojlangan mamlakatlarda bitta tadqiqotchiga rivojlanayotgan
mamlakatlarga nisbatan 4 marta ko‘p mablag‘ ajratildi. Bu jahon xo‘jaligi periferik
markazi tuzilishini saqlashda bosh sabab bo‘lib hisoblanadi. Sanoati rivojlangan
mamlakatlarda ilmiy tadqiqotlar va tajriba-konstruktorlik ishlari (NIOKR)ga
ajratilayotgan mablag‘lar hajmi ko‘payishi mehnat unumdorligini 0,23 % ga
ko‘paytirayapti, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa – 0,08 % ga. NIOKR ning
«ettilik»dagi umumiy natijalarining taxminan 25 % boshqa mamlakatlarda
foydalanayapti. 28

Ilmiy texnika progresslari jamiyatning takror ishlab chiqarish, ijtimoiy va
sohaviy tuzilishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bozorni kengaytirishga yordam
beradigan, uzoq foydalanishga mo‘ljallangan mahsulotlar (avtomobillar,
televizorlar, elektr tovarlari) ishlab chiqarilishini rag‘batlantiradi va boshqa sohalar
rivojiga ham ko‘maklashadi.
Masalan, ko‘plab avtomobillar ishlab chiqarish 70 yo‘nalishdagi sohalar
ishlab chiqarishini ko‘payishiga rag‘batlantiradi. Ilmiy texnik progresslar ommaviy
ravishda tovarlar yaratmasdan turib, an’anaviy mehnat qurollari va iste’mol
____________________________
28.Vahobov A. va b. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik. T.: SHarq, 2020.
37

buyumlari texnik darajasini oshirish imkonini beradi. Bunda ishlab chiqarishda
to‘planib qolgan ortiqcha tovarlar bozorlarni kengaytirishga sharoit tug‘diradi.
Ilmiy texnik progresslar transport, telekommunikatsiya, axborot texnologiyasi
sohalarida xalqaro safarbarlikni ixchamlashtirdi va kapital oqimi va nou-xauni
faollashtirdi. Axborot va yo‘ldosh aloqalar, ovoz, tekst, tasvir uzatish harajatlari va
xalqaro to‘lovlarni keskin kamaytirdilar.
Ma’lumotlarni tezkor uzatish (masalan elektron pochta, Internet orqali) va
telekonferensiya trasmilliy kompaniyalar (TMK) boshqaruvchilarini aloqa bilan
ta’minlaydi va butun jahon bo‘ylab ish yuritish imkonini yaratdi. Yangi
texnologiyalar moliya bozori iqtisodiyotni liberallashtirish jarayonlari bilan
davlatlararo raqobatni vujudga keltiradi va milliy bozorlarni yangi talablarga
reaksiyasi tezligini oshiradi. Axborot texnologiyalari axborot va bilimlar
almashishini ko‘paytirish imkonini beradi. Bu global yig‘uv ishlab chiqarish va
savdo aloqlarini yaratishga keng ufqlar ochadi.
Zamonaviy texnologiya (misol uchun, mikroelektronika, yangi materiallar,
biotexnologiya, kommunikatsiya)lar birgalikda harakat qiladi va bir-birini
rivojlantiradi. Mikroelektronika va ishlab chiqarish texnologiyasi o‘sishda
mikrosxemalar butunlay fudamental tadqiqotlar (kimyo, fizika) ga bog‘liq va
maxsus metallar, plastmassalar, keramik eritmalarning yangi turlarini ishlab
chiqarishga tatbiq qiladi.
Ko‘pchilik G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida kapitalni markazlashtirish va bir
joyga to‘plash jarayonlari davom etayapti. Mahsulotlar ishlab chiqarish hajmi kam
sonli yirik xo‘jaliklar qo‘lida, birinchi navbatda transmilliy korporatsiyalarda
to‘planayapti. Jahon xo‘jaligida transmilliy korporatsiyalar o‘rni kuchayishi bilan
birga, faqat yirik ishlab chiqaruvchilargina mahsulot birligida ishlab chiqarishda
ortiqcha mahsulotlarni kamaytirishga erisha oladilar. Hozirgi vaqtda monopoliya
belgisi bo‘lib na faqat kompaniyaning yirik hajmi va uni bozorni nazorat qilish
kattaligi, balki uning monopolistik mo‘ljallari va ularni amalga oshirishda
hukmronlik mavqei mavjudligi ham hisoblanadi. Monopolistik mo‘ljallar u yoki bu
38

kompaniyaning bozorda narx-navoni nazorat qilishi va raqobatga o‘rin
qoldirmasligidir.
Rivojlangan mamlakatlar uchun monopoliya munosabatlari ikki tendensiya
harakterida namoyon bo‘ladi: bir tomondan, monopoliyani davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlanishi, boshqa tomondan ilm-fan va tajriba-konstruktorlik
(NIOKR)ni kengaytirishga yordamlashish.
TMK innovatsion davrda qisqartirish maqsadida texnologik hamkorlik
bo‘yicha strategik ittifoq tuzadi. Ekspertlarning taxminlariga ko‘ra, 2010 yilga
borib avtomobil kompaniyalari jahonda avtomobil ishlab chiqarishning 80 % dan
ko‘prog‘ini nazorat qiladi. Transmilliy korporatsiyalarning samaradorligi ham
mamlakat ichkarisida, ham jahon arenasida kelishilgan harakatini belgilaydi.
Jahon xo‘jaligining hozirgi zamon bosqichidagi xususityalari – o‘rta va kichik
biznesni rag‘batlantirish. Barcha mamlakatlarda kichik biznes xalqaro mehnat
taqsimotida keng ishtirok etmoqda. Turli mintaqalarda esa o‘z texnologiyalarini
olg‘a surayapti. Masalan, Yaponiyada ishlovchilar soni 30 kishigacha bo‘lgan
korxonalar 10 mln.ga yaqin. Italiya sanoatida esa korxonalarda band ishchi
kuchlarining salkam yarimi odam soni 15 kishigacha bo‘lgan korxonalarda mehnat
qiladi. Germaniyada o‘rta va kichik biznes sohasida faol aholining 2/3 qismi band,
mayda firmalar yalpi milliy mahsulotning 50 % ni berayapti.
AQShda har yili 600 mingta o‘rta va kichik firmalar tashkil qilinmoqda. Jahonning
ko‘pchilik mamlakatlarida kichik biznes 80 % gacha yangi ish o‘rinlarini
ta’minlaydi va iqtisodiyotning tarmoq tuzilishiga ta’sir o‘tkazadi. Kichik va o‘rta
biznes «yirik-mayda» bog‘lamda salmoqli sherik (partner) bo‘lib qoladi. Kichik,
o‘rta tadbirkorlikning salmog‘i iqtisodiyotda iqtisodiy o‘sish va barqarorlikda
sezilarli ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, ilmiy texnik progresslar ishlab
chiqarishni tashkil etishning turli shakllarini vujudga keltirdiki, bu mamlakatlar
iqtisodiy o‘sishni mo‘tadillashtiradi va davlatni tartibga solishning izchil
dastaklaridan oqilona foydalanish imkonini beradi.
39

O‘zbekistonda 2022 yilda yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi joriy
narxlarda 888,34 trln so‘mga yetdi , deb xabar berdi prezident huzuridagi Statistika
agentligi.
2021 yil darajasiga nisbatan real o‘sish sur’ati 5,7 foizni tashkil etdi .
YAIMda sanoat mahsulotlarining ulushi 484,7 trln so‘mga (+5,2 foiz), xizmatlar
ko‘rsatish — 343,3 trln so‘mga (+8,5 foiz), mahsulotlarga sof soliqlar — 60,3 trln
so‘mgacha oshdi.
Savdo, turar joy va oziq-ovqat xizmatlari sohasi 9,3 foizga, transport,
axborotlashtirish va aloqa sohasi 14,7 foizga o‘sdi. Qishloq, o‘rmon va baliq
xo‘jaligida (3,6%) nisbatan past o‘sish sur’atlari kuzatildi.
O‘rtacha kurs bo‘yicha AQSh dollarida hisoblanganda nominal YAIM 80,38
mlrd dollarni tashkil etdi , bu 2021 yilga nisbatan 11,18 mlrd dollarga ko‘p.
Aholi jon boshiga YAIM real ko‘rinishda 3,5 foizga — 21,15 mln
so‘mdan 24,91 mln so‘mga (2254,9 dollar) o‘sdi . Taqqoslash uchun, 2021 yilda
5,3 foizga, 2020 yilda pandemiya yilida esa 0,1 foizga o‘sish qayd etilgan.
2021 yil yozida prezident Shavkat Mirziyoyev 2026 yilga borib O‘zbekiston
iqtisodiy o‘ sish sur’atlarini 1,5 barobarga oshirish va YAIM hajmini kamida 100
mlrd dollarga yetkazishni rejalashtirayotganini ta’kidlagan edi .
40

Xitoy qishloq xo`jaligi mahsulotlari yetishtirishdadunyoda birinchi o`rinda
turibdi. Xitoy qishloq xo`jaligidagi 329 million gektar yerning 224 million gektarid
an foydalanish imkoni bor.Umumiy haydaladigan yer maydoni esa 110 million
gektarni tashkil etib, dunyodagi haydaladigan yerlarni 7 foizini tashkil etadi. Xitoy
klasifikatsiyasiga qaraganda yer fondining 21 foizigina yuqori unumdor yerlar hiso
blanadi. Qishloq xo`jaligi sohasida faoliyat yuritayotganlar soni esa, dunyo
iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan fermerlarning 40 foizini
tashkil etadi.Umuman Xitoyda mamlakatni iqtisodiy rivojlantirish uchun juda katta
ahamiyat berilmoqda. Masalan, yengil sanoat uchun kerakli xom ashyoni 70 foizi
o`z imkoniyatlaridan kelib chiqib yetishtirilmoqda.Qishloq xo`jaligida 313 million
odam oilasi bilan band bo`lsa, mavsumiy ishlarga 850 million odam jalb etiladi.
Bu ko`rsatkich Rossiya, Yaponiya, Angliya, Fransiya, Germaniya, Italiya va Meksi
kani qo`shib hisoblaganidan qam 6 barobar ko`pdir.
41

Amerika Qo‘shma Shtatlarining yalpi ichki mahsuloti (YaIM) dunyo
YaIMning deyarli chorak qismini tashkil qiladi - 24,3 foiz. Bu Xitoy
ko‘rsatkichlari (14,8 foiz)dan 10 foizga, Yaponiya YaIM (5,9 foiz)dan esa 18
foizga ko‘p. Insider Pro shu haqidagi ma'lumotini taqdim etdi.
Dunyo YaIM ulushi bo‘yicha top-10 mamlakat ro‘yxati:
1. AQSh(18,03 trillion dollar)
2. Xitoy(11 trillion dollar)
3. Yaponiya(4,38 trillion dollar)
4. Germaniya(3,36 trillion dollar)
5. BuyukBritaniya (2,86 trillion dollar)
6.Fransiya(2,42 trillion dollar)
7.Hindiston(2,09 trillion dollar)
8. Italiya(1,82 trillion dollar)
9. Braziliya (1,77 trillion dollar)
10. Kanada (1,55 trillion dollar)
Biroq agar bu grafikka mamlakatlar nuqtai nazaridan emas, bloklar nuqtai
nazaridan qaralsa, unda Osiyoning yetakchilik qilayotganini ko‘rish mumkin. U
jahon YaIM uchdan bir qismidan ortig‘i (33,84 foiz)ni tashkil qiladi. Osiyo YaIM
42

Shimoliy Amerika YaIM (27,95 foiz)ni hech qanday qiyinchiliksiz ortda qoldirdi.
Yevropa YaIM (21,37 foiz) esa - uchinchi o‘rinda. Mazkur uch blok birgalikda
umumiy jahon iqtisodiyotining 4/5 qismini tashkil qiladi.
43

XULOSA
Yangi industrial rivojlangan mamlakatlar qatoriga Janubiy Koreya, Singapur,
Gonkong, Tayvan, qolgan to'rtta - Tailand, Malayziya, Indoneziya, Xitoy kiradi.
"Ajdaho" deb nomlangan birinchi to'rtlik ayniqsa ajralib turadi.
Ushbu mamlakatlar tarixan qisqa vaqt ichida o'zlarining ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishini engib o'tishdi va rivojlangan davlatlar darajasiga ko'proq yoki
kamroq darajada yaqinlashdilar. Bu mamlakatlar bir-biridan ish bilan band
aholining soni va tarkibi, rivojlanish sur'atlari va boshqalar jihatidan keskin farq
qiladi. Masalan, Tayvan aholisi Janubiy Koreyaning yarmidan ko'prog'ini,
Singapur esa Gonkong aholisining yarmini tashkil qiladi. Singapur xalqaro
kompaniyalar uchun qulay shart-sharoitlar to'plamini yaratishga katta e'tibor
beradi. Aksincha, Janubiy Koreya chet elliklarni o'z iqtisodlaridan uzoqlashtirish
uchun qo'lidan kelganicha harakat qilmoqda, o'z kompaniyalariga subsidiyalarni
etkazib bermoqda.
Oltinchi Gonkong 90-yillarda dunyodagi eng yirik eksportchilar ro'yxatida
o'ninchi qatorni egalladi va garchi aksariyat qismi reeksportga tegishli bo'lsa ham,
bu mohiyatni o'zgartirmaydi. Gonkongdan tashqari Osiyo mamlakatlari orasida
kuchli o'ntalikka faqat Yaponiya kiradi. Ushbu hodisaning asosi nimada?
Ushbu mintaqadagi eng yirik ishbilarmonlardan biri oddiy tushuntirish beradi: biz
iqtisodiy hayvonlarmiz, ehtimol er yuzidagi eng ochko'z va eng muhimi, odamlarni
mehnatga rag'batlantirishdir.
NISning paydo bo'lishi bir qator omillarning o'zaro ta'siri natijasidir.
Agar biz iqtisodiy omilni yodda tutsak, bu avvalambor ushbu mamlakatlarning
bozor va xususiy mulkka bo'lgan majburiyatidir. Ular import o'rnini bosish
strategiyasini tashqi yo'naltirilgan eksportni ilgari surish strategiyasi bilan
almashtirishga muvaffaq bo'ldilar .
Ichki bozor uchun uzoq muddatli iste'mol tovarlarini ishlab chiqarishga
yo'naltirilgan engil sanoat mashinasozlik bazasiga o'tish bilan boshlangan majburiy
industrializatsiya asosini tashkil etdi. Biroz vaqt o'tgach, tor mahalliy bozorlarda
44

savdo qilish muammosiga duch kelgan milliy sanoat tuzilmalari tashqi bozorlarga
yo'naltirishga majbur bo'lishdi.
Ushbu mamlakatlarning eksporti Lotin Amerikasidan ikki baravar ko'p, garchi
bu mamlakatlar aholisi olti marta ko'p bo'lsa-da. Bu davlatlarning barchasida
kuchli davlat saqlanib qolgan, uning roli nafaqat ijtimoiy sohada, balki eksportni
rag'batlantirishda ham muhimdir. Muvaffaqiyatli soliq siyosati investitsiyalarning
o'sishiga, shuningdek, mahalliy va xorijiy investorlarning investitsiyalariga yuqori
moliyaviy to'siqlar yo'qligiga olib keldi. Mintaqadagi ishchi kuchi arzonligi va
kapitalni ko'paytirishning o'ziga xos xususiyatlari, mahalliy xitoy aholisining
(Xitoy hamjamiyati) ushbu mamlakatlarning milliy iqtisodiyotida faol ishtiroki
muhim rol o'ynadi. Xorijiy xitoy jamoalarining o'ziga xos xususiyati Xitoy
kapitalini Janubi-Sharqiy Osiyoning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishining doimiy
elementi sifatida targ'ib qilish edi.Ilmiy-texnik taraqqiyotning yangi bosqichi, 90-
yillarda boshlangan sharoitda hal qiluvchi ahamiyatga ega. jahon iqtisodiyotining
tarkibiy jihatdan o'zgarishi ilmiy va texnologik salohiyat, rivojlanishni
jadallashtirish tendentsiyasi, to'plangan sanoat va ilmiy salohiyat asosida o'zini o'zi
rivojlantirish. Ilmiy-texnik omillarga ustunlik berib, mamlakatlar o'rtasidagi
tafovutlarni hududiy va resurs mezonlariga ko'ra intensivlashtirish darajasi.
Ushbu mamlakatlarning misoli rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy, ilmiy
va texnikaviy potentsialini, intellektual tafakkurini texnologik kashfiyot uchun
birlashtirishning ob'ektiv zarurati bo'lganida jahon iqtisodiyotining yangi sifatini
ko'rsatadigan rivojlanayotgan mintaqaviy integratsiyalashuv jarayonini ko'rsatadi .
Ilmiy-texnik taraqqiyotning eng yuqori yutuqlarini o'zlashtirish , intellektual
raqobatbardoshlikning yangi pog'onasiga ko'tarilayotgan mamlakatlarga
musobaqalarda yanada qulay imkoniyatlarni beradi.
Yangi industrial rivojlangan davlatlar eksportga yo'naltirilgan alternativ sanoatni
rivojlantirishga kirishdilar . Elektron, oziq-ovqat, avtomobilsozlik va boshqa
sohalar paydo bo'ldi, ular rivojlanayotgan mamlakatlar, o'n yildan kam vaqt ichida
shu kabi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi yirik kapitalistik davlatlarning
o'rnini egallab oldilar.
45

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.
1. O‘zbekiston Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyati to‘g‘risida»gi
Qonuni (yangi tahriri) 2000 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining «chet el investitsiyalari to‘g‘risida»gi
Qonuni. 1998 y.
3. O‘zbekiston Respublikasining «Xorijiy investorlar huquqlari himoyasi
kafolatlari va choralari to‘g‘risida»gi Qonuni. 1998 y.
4. O‘zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining
5. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi O‘zbekiston
Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi etib
qayta tashkil qilinganligi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining
ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar kiritish to‘g‘risida 12.14.2005
ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Nazarova G.G. va b. O‘zbekistonning xalqaro iqtisodiy munosabatlari.
T.:TDIU, 2017.
2. SHodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G‘ofur G‘ulom», 2015.- 215 b
3. Alimov A., Hamedov I. O‘zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy
faoliyat asoslari. T., 2014.
4. Vahobov A. va b. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik. T.: SHarq, 2020.
5. G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari.
– .«Moliya», 2020.
6. SHodiev R.X. ―Jahon iqtisodiyoti». – T.: ―G‘ofur G‘ulom», 2015.- 215
Asanov G., Nabixonov M., Safarov I . “O’zbekistonning iqtisodiy va
ijtimoiy jo’g’rofiyasi”,-T.: O’qituvchi, 1994.-209 b.
7. Gulyamov S., Ubaydullaeva R., Ahmedov E. “Nezavisimiy Uzbekistan”,-
T.: Mehnat, 2000.-144s.
8. Doklad o chelovecheskom razvitii. Uzbekistan,-1999.-125 b.
9. Lomakin V.A. Mirovaya ekonomika. M.: Finansi, 1998.
46

10. Nabiev E., Qayumov A. O’zbekistonning iqtisodiy salohiyati. T.:
Akademiya, 2000.-88b.
11. Ota-Mirzaev O.B., Qayumov A.A. Ijtimoiy geografiya : kecha, bugun,
ertaga. “Istiqlol va geografiya”, O’zbekiston Respublikasi Geografiya
jamiyati IV s’ezdi materiallari. T.: 1995.
12. To’xliev N. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti. T.: 1998.
13. O’zbekiston Respublikasi. Entsiklopediya. T.: Qomuslar bosh tahririyati,
1997.
INTERNET SAYTLARI:
1. www.ziyonet.uz
2. www.arxiv.uz
3. www.aim.uz
4.http://fayllar.org
6 www.statistika.uz
47

Jahon xo’jaligi va xalqaro iqtisodning asosiy mohiyati

Sotib olish