Jaloliddin Manguberdi – Vatan qahramoni - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	68.3KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	01 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

42 Sotish

Jaloliddin Manguberdi – Vatan qahramoni

Sotib olish

KURS ISHI
MAVZU: Jaloliddin Manguberdi – Vatan qahramoni
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………..……….3
ASOSIY QISM
I BOB SHAXOBIDDIUN AN-NASAVIYNING “SIRAT AS SULTON
JALOLIDDIN MANKBURNI” ASARIDA JALOLIDDIN
MANGUBERDI FAOLIYATINING AKS ETISHI
1.1 XII asr boshlarida Xorazmshohlar davlatida ijtimoiy va siyosiy
vaziyat. Markaziy Osiyoga mo'gullar bosqini
1.2 Jaloliddin Manguberdining Osiyo, Eron va Kavkaz xalqlarining mo’g'ul
bosqinchilariga qarshi birlashtirish uchun qilgan say-harakatlari
II BOB JALOLIDDIN MANGUB Е RDI JASORATI
2.1 An-Nasaviyning Jaloliddin Mangub е rdi haqidagi asarining tasnifi
2.2 Muvaffaqiyatsiz 14-yurish, sulton Jaloliddin haqida kotib yozgan kitob
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : Ulug‘ qobiliyatli sarkarda, mohir diplomat va
ma‘rifatparvar hukmdor bo‘lmaganida, Sulton Alouddin Muhammad bu qadar
yuksaklikka ko‘tarilmagan, o‘zi esa, buyuk hukmdorga, Markaziy Osiyo, jumladan
Xorazm va Movarounnahr yuksak fan va madaniyat markaziga aylanmagan
bo‘lardi. Bularning barchasi Sulton Alouddin Muhammadning adolatli hukmdor
hamda fan va madaniyat homiysi bo‘lganligidan dalolat beradi. Uning vaziri
Shahobiddin Xivaqiy o‘z davrining eng bilimli, ma‘rifatli davlat arboblaridan
bo‘lgan. Islom dini qonunlarini mukammal bilgan. Davlat boshqaruvining barcha
masalalarida o‘ziga xos mustaqil fikrga ega bo‘lib, doim adolat yuzasidan ish
ko‘rgan. An-Nasaviyning yozishicha, Xorazmshoh Sulton Muhammad barcha
ishlarda dono vaziri Shaxobiddin Xivaqiy bilan maslahatlashgan va uning
fikrlariga quloq solgan.
Mo‘g‘ullar hujumi jarayonidagi voqealar bu ulkan saltanatning siyosiy
asoslari ancha bo‘sh ekanligini ko‘rsatdi. Mamlakatdagi turli siyosiy kuchlar
o‘rtasidagi hokimiyat uchun kurash, xalq millat uchun og‘ir kunlarda dushmanga
qarshi yakdil bo‘lib birlasha olmaslik, aksincha, o‘zaro nizo, fisqu-fasodlarning
yanada kuchayishi, oxir-oqibat saltanatni halokatga olib keldi. Zamondoshlarini va
keyingi avlod vakillarini hayron qoldirib, juda qisqa muddatda (uch yil davomida)
3

mag‘lub bo‘lgan bu ulkan saltanatning va uning hukmdori Xorazmshoh Sulton
Muhammadning achchiq taqdiri hozirgi avlod uchun achchiq saboq bo‘lmog‘i
lozim. Zero, tarix saboq olish uchun….
Kurs ishi maqsadi va vazifasi: Bor-yog`i o`ttiz ikki yilgina umr ko`rgan
bu bahodir zotning mo`tabar nomi o`z zamonasida dunyo bo`ylab qanchalar
dovruq taratgan bo`lsa, oradan ko`p-ko`p asrlar o`tgach ham mardlik va ozodlik
uchun kurash, el-yurtga fidoyilik timsoli sifatida yashab kelmoqda. Uning
qahramonligi kelajak avlodlarga, birinchi galda siz bilan bizga tarixiy xotira oldida
boshimizni mag`rur tutib yashamogimiz uchun to`la huquq beradi. Islom Karimov
Movarounnahr va Xorazmni qo’lga kiritgan Chingizxonda sulton Jaloliddin xayot
ekan tinchlik yo’q edi. Go’yo uning borliq toju taxtining shavkati va borlig’i,
istiqboldagi muvaffaqiyati-yu, o’zining ham taqdiri sulton Jaloliddin qo’lida-yu,
uning ixtiyorida. Ayniqsa, 1221 yilda Jaloliddinning mo’g’ullar ustidan Niso,
Nishopur, G’azna atroflarida qozongan g’alabalari Chingizxon oromini buzmoqda
edi.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Xorazmshoxlar davlati markazi -
Gurganj yirik savdo va madaniy markazga aylangan. Shuningdek, Xazarasp, Kat,
Xushmusan, Darg‘on, Savag‘on, Mang‘ishloq, Nuzkat kabi shaxarlari obod
shaxarlar qatoriga kirgan. Xorazmshohlar davlatida raiyat, ya‘ni oddiy aholining
ijtimoiy turmush tarzi yashi bo‘lishi uchun hukmdorlar alohida ahamiyat berganlar.
Jumladan, Xorazmshoh Takash o‘z farmonlaridan birida raiyatga nisbatan adolatli
bo‘lshga, dehqonlarning manfaatini himoyaga qilishga, soliqlarni olish jarayonida
qonunlarga to‘liq rioya etishga amr qilgan. Jaloliddin Xorazmshoh ham urush
natijasida qiyin ahvolga tushib qolgan aholini soliqlardan ozod etgan.
Kurs ishi tadqiqotining davriy chegarasi Xorazm davlati qadimdan
sun‘iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik, chorvachilik, xunarmandchilik
rivojlangan xududlardan biri bo‘lgan. Qadimgi davrlarda bu xududning
rivojlanishining aosisy omillardan biri buyuk ipak yo‘lining bu xududdan
o‘tganligi edi.
4

Kurs ishining ilmiy va uslubiy asoslari: Xorazmshohlar davlatining
ijtimoiy va iqtisodiy ahvoli Xorazmshoxlar davlati markazi -Gurganj yirik savdo
va madaniy markazga aylangan. Shuningdek, Xazarasp, Kat, Xushmusan, Darg‘on,
Savag‘on, Mang‘ishloq, Nuzkat kabi shaxarlari obod shaxarlar qatoriga kirgan
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kirish, ikkita bob. 4 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yixtidan iborat. 1
I BOB SHAXOBIDDIUN AN-NASAVIYNING “SIRAT AS SULTON
JALOLIDDIN MANKBURNI” ASARIDA JALOLIDDIN MANGUBERDI
FAOLIYATINING AKS ETISHI.
1.1 XIl asr boshlarida Xorazmshohlar davlatida ijtimoiy va siyosiy
vaziyat.Markaziy Osiyoga mo'gillar bosqini.
Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy va iqtisodiy ahvoli Xorazmshoxlar
davlati markazi -Gurganj yirik savdo va madaniy markazga aylangan. Shuningdek,
Xazarasp, Kat, Xushmusan, Darg‘on, Savag‘on, Mang‘ishloq, Nuzkat kabi
shaxarlari obod shaxarlar qatoriga kirgan
Xorazm davlati qadimdan sun‘iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik,
chorvachilik, xunarmandchilik rivojlangan xududlardan biri bo‘lgan. Qadimgi
davrlarda bu xududning rivojlanishining aosisy omillardan biri buyuk ipak
yo‘lining bu xududdan o‘tganligi edi. Xorazmshohlar davlati davrida -yirik siyosiy
birlashmaning vujudga kelishi bilan davlatning siyosiy mavqei oshdi. Bu esa o‘z
navbatida hunarmandchilikning, savdoning rivojlanishiga, shaharlarning
yuksalishiga zamin yaratdi. Ulkan mintaqada siyosiy yaxlitlik va barqarorlikka
erishilishi natijasid ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishida ham ijobiy
o‘zgarishlar yuz berdi. Arxeologik izlanishlar, yozma manbalar guvohligiga ko‘ra
sun‘iy sug‘orishga katta e‘tibor berilib, vohalar imkonidan iloji boricha keng
1
www.ziyonet.uz
5

foydalanishga harakat qilingan. Natijada dehqonchilikniig rivojlanishida uzilish
bo‘lmagan. Turli hil qishloq ho‘jalik mahsulotlari yetishtirilgan. Ulardan yuqori
hosil olingan. Shaharlarda hayot qaynab, savdo-sotiq, hunarmandchilik
rivojlangan. Mamlakatda ishlab chiqarilgan turli xildagi gazlamalar, zargarlik
buyumlari, kiyim- kechaklar, gilam, poyondoz, teri, jun, yog‘-moy, sovun, qurol-
aslaha, egar-jabdug‘lar, ho‘l meva, quruq meva, ipakliklar, javohirlar va boshqa
ko‘plab mahsulotlar ham ichki bozorda, ham tashqi bozorda xaridorgir edi.
Albatta, bunda tegishli davlat idoralarining hissasi ham katta bo‘lgan. Chunonchi,
doim bo‘lganidek muxtasiblar bozorlardagi narx-navo, mahsulotlarning sifati,
toshu tarozuning ahvolidan xabardor bo‘lishni to‘xtatmaganlar. Karvon yo‘llarida
to‘xtash joylari, suv omborlari, havzalari qurilgan yo borlari ta‘mirlangan, katta
karvonlarni qo‘riqlab borishga hatto sultonning shaxsiy pahlavonlari ham jalb
etilgan.
Xorazmshoxlar davlati markazi -Gurganj yirik savdo va madaniy markazga
aylangan. Shuningdek, Xazarasp, Kat, Xushmusan, Darg‘on, Savag‘on,
Mang‘ishloq, Nuzkat kabi shaxarlari obod shaxarlar qatoriga kirgan.
Xorazmshohlar davlatida raiyat, ya‘ni oddiy aholining ijtimoiy turmush tarzi yashi
bo‘lishi uchun hukmdorlar alohida ahamiyat berganlar. Jumladan, Xorazmshoh
Takash o‘z farmonlaridan birida raiyatga nisbatan adolatli bo‘lshga, dehqonlarning
manfaatini himoyaga qilishga, soliqlarni olish jarayonida qonunlarga to‘liq rioya
etishga amr qilgan. Jaloliddin Xorazmshoh ham urush natijasida qiyin ahvolga
tushib qolgan aholini soliqlardan ozod etgan.
Xorazmshohlar davrida dehqonlarning turmush tarzi ancha yuqori bo‘lgan.
Xukmdorlar va iqto egalari ham dehqonchilikdan yuqori hosil olish uchun
dehqonchilikka ko‘p mablag‘ sarflab, qishloqning iqtisodiyotiin qo‘tarishga
harakat qilganlar. Takashning munshiysi -shaxsiy kotibi Muxammad Bag‘dodiy
At-tasviri ila-t-tarassul (Muxim nomalar bitish yo‘l-yo‘riqlari) asarida o‘sha
davrdagi axvolni yozib qoldirgan.
6

Bu davrdagi voqea-hodisalarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va to‘g‘ri xolis
xulosalar chiqarishi mumkin bo‘lgan inson Shahobiddin An-Nasaviy Sulton
Muhammadning hukmronligini yuksak baholab shunday deydi: «Uning amalga
oshirgan ishlari nihoyatda ulug‘ edi, otasi unga Xuroson va Xorazm hukmdorligini
meros qoldirdi, u bunga Iroq va Mozandaronni ham birlashtirdi. Shu bilan birga,
qo‘l ostiga Kirmon, Kesh, Seyiston, G‘ur, O‘azni, Bomiyon mamlakatlarini,
Hindistonning vodiylariga qadar maskanlarni qo‘shib oldi. Bu ishlarning
hammasini qilichlar qindan chiqarilmasdan, hatto qinlar yelkalarga osilmasdan
amalga oshirildi, bu mamlakatlarni ortiqcha kuchsiz, kurashsiz, zo‘ravonlik
____________________________
Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kyelajak yo’q. T. SHarq, 2018
va vayronagarchiliksiz, faqat tahdid va qo‘rqitish bilan bosib oldi. U o‘z qo‘l ostiga
to‘rt yuzga yaqin shaharlarni birlashtirdi. Boshqa birov bo‘lganda bu darajada
muvaffaqiyatga erishishi qiyin kechardi, u esa bir og‘iz so‘z bilan qo‘l ostiga
shuncha miqdordagi mulkni to‘pladi». Anushteginlar davrida madrasalar barpo
etish, kutubxonalar ochish, ularni kitoblar bilan to‘ldirish, iste‘dod egalarining
boshini silash, asrab-avaylash odati saqlanibgina qolmay, yanada rivoj topdi. Ziyo
maskani bo‘lmish kutubxonalar faoliyatiga katta e‘tibor berilgan. Masalan, Buxoro
viloyatidagi shaharlardan birida fuqarolar, ya‘ni umumiy kutubxona mavjud bo‘lib,
unda saqlanadigan qo‘lyozma asarlar g‘oyatda noyob hisoblangan. Xuddi shunday
kutubxonalar o‘lkaning boshqa yerlarida ham, masalan, Xorazmda bo‘lgani
ma‘lum. Madrasalarga kelsak, manbalarda yozilishicha, bunday bilim maskanlari
saltanat markazi Xorazmdan tashqari Nishopur, Isfahon va boshqa shaharlarda
ham qad ko‘targan. Ularda o‘qish jarayoniga juda katta mas‘uliyat bilan
qaralganini shundan ham bilib olsa bo‘ladiki, Madrasa rahbari va mudarrislar oliy
hukmdor yo uning joylardagi noibining maxsus buyrug‘i bilan tayinlanganlar.
Chunki har qanday jamiyat, u qanchalik turli imkoniyatlarga ega bo‘lmasin, agar
shu imkoniyatlarni yuzaga chiqarishga qodir mutaxassislar bo‘lmas ekan, ular
og‘izda qolaveradi. Mutaxassislar esa tarbiyalanadi, parvarish etiladi.
7

Xorazmshohlardan Otsiz, Takashlarning shu ma‘nodagi buyruqlarini tahlil
qilarkanmiz, ular mazkur haqiqatni juda to‘g‘ri anglaganliklari namoyon bo‘ladi.
Shuning uchun ham ular ta‘lim va tarbiya, fan sohalariga mutasaddilarning ilmli,
iymonli, hurmatli, halol bo‘lishlariga katta e‘tibor bilan qaraganlar. Mazkur siyosat
o‘z mevasini ham bergan. Bahoviddin Marvaziy, Abu Ali Hasan Buxoriy,
Zahiriddin G‘aznaviy, Ismoil Jurjoniy, Faxriddin Roziy, Maxmud Zamahshariy,
Abulfath Xorazmiy, Abulqodir Jurjoniy, Sirojiddin Xorazmiy, Rashididdin Votvot,
Sayfi Isfarangiy, Ziyo Xo‘jandiy, Najmiddin Kubro, Majididdin Xorazmiy kabi
o‘nlab matematiklar, yulduzshunoslar, tabiblar, tarixchilar, shoirlar, faylasuflar,
adiblar, tilshunoslar, mutassavvuf olimlar shular jumlasidandir. Albatga, biz va
hamkasblarimiz mazkur ro‘yxatni yanada davom ettirib, ularning har biri haqida
ko‘plab qog‘oz qoralashimiz mumkin. Ammo bu alohida tadqiqot uchun mavzu
bo‘lgani sababli quyida ularning ba‘zi birlarining e‘tiborga molik jihatlariga
diqqatni jalb etmoqchimiz. Qutbiddin Muhammad va Otsiz zamonlarida mashhur
tibbiyot olimi Sayyid Ismoil Jurjoniy faoliyat ko‘rsatib, bir qator qimmatli asarlar
yaratgan. Ular orasida Qutbiddin Muhammadga bag‘ishlangan «Zahirayi
Xorazmshohiy» asari alohida o‘rin egallaydi. Bu asarning qimmati shu qadar
bo‘lganki, Jolinus (Galen), Muhammad Zakariyo, Ibn Sino, Abu Sahl Masihiy
asarlari bilan bir qatorda tibbiyot sohasidagi eng muhim asar va manbalardan biri
sifatida qabul qilingan. O‘n ikki jilddan iborat bu asar tibbiyotning barcha yo‘na-
lishlari, tashrih, oddiy va murakkab dorilar haqidagi tadqiqotlarni o‘z ichiga olgan.
U arab va turk tillariga tarjima qilingan. Ismoil Jurjoniyning eng katta
xizmatlaridan biri shundaki, u Ibn Sinodan keyin tibbiyot sohasidagi barcha
yo‘nalishlarni yangi tadqiqotlar asosida qaytadan bayon qilib chiqqan. Olim
faoliyatining biz uchun qadrli tomonlaridan yana biri shundaki, Ibn Sino
yurtimizdan «bir chiqib» qolgan yagona buyuk tibbiyot olimi emas, balki bu soha
undan keyin ham bizda yuksak darajada taraqqiy qilib kelganligi ma‘lum bo‘ladi.
Zero, o‘tmishdagi olimu fozillarimiz ilmu tafakkurga doimo sodiqpik bilan xizmat
qilib kelganlar. Ularning sodiqlik to‘g‘risidagi tushunchalari vatanga nisbatan ham
8

yuksak darajada edi. Buni biz mashhur mutasavvuf olim va shoir Najmiddin Kubro
misolida ham yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
Ulkan hududda markazlashgan davlatning tashkil topganligi turli xalqlar
o‘rtasidagi savdo-sotiq va madaniy aloqalarni nihoyatda rivojlanishiga olib keldi,
o‘zaro urushlarga chek qo‘yilib, xalqning tinchligi ta‘minlandi. Mirzo Ulug‘bek bu
holatni shunday ifodalaydi: «Mo‘tabar tarixlarda bitilmish va zikr etilmishkim,
Sulton Muhammad Xorazmshoh zamonida Eron va Turon davlati bag‘oyat
osoyishtalikda va solim edi. Chunonchi, agar ko‘zi ojiz kampir qizil oltin to‘la
tashtni boshiga qo‘yib Mashriqdan Mag‘ribga jo‘naydigan bo‘lsa, biror jonzot
unga daxl qilmagan. Shoh shu darajada kuchaydiki, mamlakatda birorta ham o‘g‘ri
qolmadi». o‘g‘ullar bosqini arafasida Xorazmda bo‘lgan arab sayyohi va geografi
Ibn Yoqut ham Xorazmning yuksak darajada taraqqiy etgan o‘lka ekanligini qayd
qilib o‘tgan edi.G‘arb, xususan, rus tarixchilari Sulton Alouddin Muhammad
hukmronligi davrini o‘ziga xos «Renessans» davri, ya‘ni «Xorazm Uyg‘onish»
davri deb ataganliklarini hisobga olsak, uning naqadar buyuk hukmdor
bo‘lganligini ko‘ramiz.Sulton Alouddin Muhammadning yuksak madaniyatli va
ma‘rifatli shaxs bo‘lganligi shubhasizdir. U yoshligidanoq saljuqiylar davlati
poytaxti Marvda, shuningdek, o‘sha davrda SHarqning eng go‘zal va katta shahari
hisoblangan xorazmshohlar poytaxti Gurganjda zamonasining buyuk allomalaridan
yetarli bilim olgan.
Xorazmshohlar davri fan va madaniyat yuksalgan, chunki Xorazm an‘anaviy
ravishda fan va madaniyat beshigi bo‘lib kelgan. Shuningdek, Xorazmshohlar
davrida iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiy etgan va davlat arboblari ham ilm-ma‘rifatli
bo‘lgan. Xorazmshohlar zamonida ayni shu ikki omil o‘zaro uyg‘unlashgan edi.
Xorazmshohlarning barchasi chuqur bilim egasi edilar. Ular ham dunyoviy, ham
diniy bilimlarni egallaganlar. Masalan, Otsiz qasidalar, ruboiylar yozgan, ko‘plab
nazm namunalarini yoddan aytib bera olgan, san‘at va ilmga katta ixlos bilan
qaragan. Ruboiylaridan birida u shunday deydi: «Dunyo beliga urilgan tamg‘a
mening farmonimdir, falak qulog‘idagi halqa mening paymonimdir. Bugun
9

shunday saltanatni qo‘lda tutsamda, do‘st rizoligiga erishish mening iymonimdir».
Takash, El- Arslon, Sulton Muhammad va xorazmshohlarning boshqa
namoyandalari ham keng bilimli, she‘r va san‘atni qadrlovchi bo‘lganlar, nazmda
ijod qilganlar. Takash esa ayniqsa ud chalishni o‘rniga qo‘ygan.
Ulug‘ qobiliyatli sarkarda, mohir diplomat va ma‘rifatparvar hukmdor
bo‘lmaganida, Sulton Alouddin Muhammad bu qadar yuksaklikka ko‘tarilmagan,
o‘zi esa, buyuk hukmdorga, Markaziy Osiyo, jumladan Xorazm va Movarounnahr
yuksak fan va madaniyat markaziga aylanmagan bo‘lardi. Bularning barchasi
._______________________
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch” T:Ma’naviyat, 2018 y
Sulton Alouddin Muhammadning adolatli hukmdor hamda fan va madaniyat
homiysi bo‘lganligidan dalolat beradi Uning vaziri Shahobiddin Xivaqiy o‘z
davrining eng bilimli, ma‘rifatli davlat arboblaridan bo‘lgan. Islom dini
qonunlarini mukammal bilgan. Davlat boshqaruvining barcha masalalarida o‘ziga
xos mustaqil fikrga ega bo‘lib, doim adolat yuzasidan ish ko‘rgan. An-Nasaviyning
yozishicha, Xorazmshoh Sulton Muhammad barcha ishlarda dono vaziri
Shaxobiddin Xivaqiy bilan maslahatlashgan va uning fikrlariga quloq solgan.
Mo‘g‘ullar hujumi jarayonidagi voqealar bu ulkan saltanatning siyosiy asoslari
ancha bo‘sh ekanligini ko‘rsatdi. Mamlakatdagi turli siyosiy kuchlar o‘rtasidagi
hokimiyat uchun kurash, xalq millat uchun og‘ir kunlarda dushmanga qarshi yakdil
bo‘lib birlasha olmaslik, aksincha, o‘zaro nizo, fisqu-fasodlarning yanada
kuchayishi, oxir-oqibat saltanatni halokatga olib keldi. Zamondoshlarini va keyingi
avlod vakillarini hayron qoldirib, juda qisqa muddatda (uch yil davomida) mag‘lub
bo‘lgan bu ulkan saltanatning va uning hukmdori Xorazmshoh Sulton
Muhammadning achchiq taqdiri hozirgi avlod uchun achchiq saboq bo‘lmog‘i
lozim. Zero, tarix saboq olish uchun….
10

XII asrning II yarmida xorazmshohlar O’rta Osiyoda o’z xududlarini
kyengaytirish bilan band bo’lgan bir vaqtda Mo’g’uliston yerlarida turli qabila va
urug’lar o’rtasida hokimiyat uchun kurash kyetayotgan edi. Bu davrda bir -
birlariga dushman urug’lar (mo’g’ullar, tatarlar, naymanlar, kyeraytlar, markitlar
va b.) o’rtasida mulkdorlar va qabila boshliqlari manfaatlarini himoya qiluvchi
davlat vujudga kyelayotgan edi. Sahroyi qabilalarni birlashtirgan bu yarim
ko’chmanchi davlat boshlig’i Tyemuchin (1155 y. tug’ilgan) 1206 y mo’g’ul
aslzodalari tomonidan chaqirilgan qurultoyda barcha mo’g’ul-tatar xonlarining
ulug’ xoni etib saylandi va “ CHingizxon” (“kuchli ”) laqabi ostida hokimiyatni
egalladi. CHingizxon o’z davlatida hokimiyatning 10 ta oliy lavozimini ta’sis
etgan. U 150 kishidan iborat shaxsiy gvardiya va 10000 ta baquvvat jangchilardan
qo’riqchilar tuzdi. U joriy etgan qonunga muvofiq har bir jangchi tinchlik paytida
myehnat bilan band bo’lishi, harbiy safarbarlik davrida o’n,
yuz, ming, o’n ming, tuman kabi bo’linmalar safida jang qilishi, har bir jangchi
urushga o’zi bilan o’q - yoy, xanjar, qilich, qalqon, nayza, arqon, qozon, igna, bolta
kabi zarur anjom – uskunalarni olib kyelishi shart edi. qo’shinlardan tashqari,
harbiy zodagonlardan iborat saralangan navkarlar bo’lib, ular kyeshik dyeb atalgan
va favqulodda hollardagina jangga kirgan. CHingizxon kuchli qo’shin bilan o’z
hokimiyatini mustahkamlab olgach, qo’shni xalqlar yerlariga
hujum boshladi. U 1206-1211 yillarda Sibir va SHarqiy Turkiston xalqlari (buryat,
yoqut, oyrat, uyg’ur va qirg’izlar)ni bo’ysundirdi. SHundan kyeyin, CHingizxon
Xitoyga hujum boshladi va 4 yillik urushdan kyeyin Pyekin shahrini egalladi
(1215). SHu vaqtdan e’tiboran CHingizxon Muhammad Xorazmshoh davlati bilan
astoydil qiziqib, xorazmlik savdogar Maxmud YOlovochdan, SHarqiy Turkiston
va Xitoyga qatnovchi o’rta osiyolik savdogarlar Hasan Xo’ja, YUsuf O’troriy, Ali
Xo’ja al-Buxoriylardan zarur ma’lumotlar olgan. 1218 y. CHingizxon Yettisuv
xududlarini egallab olgach, Xorazmshoh huzuriga 500 tuyadan iborat karvon va
elchilar jo’natgan. Biroq, karvon O’tror shahrida shahar noibi Inalxonning buyrug’i
bilan talon-taroj qilinib, elchilar qatl etildi. CHingizxonning bu voqyea
aybdorlarini jazolash, Inalxonni o’ziga byerish haqidagi talabiga Xorazmshoh rad
11

javobini byerdi. SHunday qilib har ikkala tomon o’rtasida to’qnashuv sodir
bo’lishi muqarrar bo’lib qoldi.Mo’g’ullar hujumi arafasida Xorazmshohlar
davlatining ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy ahvoli ancha og’ir edi. Mamlakatda
mansabdor shaxslar va katta yer egalari bo’lgan aslzodalarning siyosiy
tangliklardan foydalanib, mustaqil ish tutishga intilishlari fyeodal tarqoqlikni
kuchaytirayotgan edi. Bunga Muhammad Xorazmshohning onasi Turkon Xotun va
uning Dashti qipchoqdan kyelib saroyda yuqori lavozimlarni egallab olgan
qarindosh-urug’larining o’zboshimchaliklari ham sabab bo’layotgan edi. Bundan
tashqari, Xorazmshohning xalifalikka tyegishli ko’plab yerlarning bosib
olishi, 1217 y. Bag’dod sari qilingan muvaffaqiyatsiz yurish ham islom olamida
uning obro’siga putur yetkazdi. SHunday sharoitda, Xorazmshohlar davlatiga
mo’g’ullar hujumi boshlandi. 1218 yilgi O’tror voqyealari CHingizxonning
Xorazmga yurishi uchun bahona bo’ldi. 1219 y.
syentyabrida CHingizxon barcha qo’shin-larini O’tror atrofida to’plab, ularni to’rt
yo’nalish bo’yicha taqsimladi. U qo’shinlarining bir qismini o’g’illari O’qtoy va
CHig’atoy boshchiligida O’tror shahrini qamal qilishga qoldirdi. Ikkinchi qismini
Jo’ji boshchiligida Sirdaryoning quyi oqimida joylashgan Sig’nok, O’zgan, Jand,
YAngikyent shaharlarini egallashga, uchinchi qismini
Oloqnuyon boshchiligida Sirdaryoning yuqori oqimida joylashgan Binkat va
Xo’jand shaharlarini egallashga yubordi. CHingizxonning o’zi esa asosiy
qo’shinlari bilan Buxoroga yurish boshladi. Movarounnahr osmonida zulmat
bulutlari yoyilgan, vatan taqdiri xavf ostida qolgan bir vaqtda Xorazmshoh
Muhammadning o’zboshimchalik va kaltabinlik bilan olib borgan siyosati
mamlakatni halokatga olib kyeldi. U o’g’li Jaloliddin va tajribali sarkarda Tyemur
Malikning maslahatlarini e’tiborga olmasdan, kuchlarini yirik shaharlarga bo’lib
tashladi. O’zi esa mamlakatni qiyin vaziyatda qoldirib, bir to’da qo’rqoq ayonlari
bilan janubi-g’arbga qochdi. O’tror shahrini egallash uchun qoldirilgan mo’g’ul
qo’shinlari uni 5 oy qamal qildilar. SHahar hokimi Inalxon boshliq mudofaachilar
mo’g’ullar siquviga katta qiyinchilik bilan bardosh byerib turgan bir paytda
Muhammad Xorazmshohdan norozi bo’lgan qoracha Hojib boshchiligidagi bir
12

guruh shahar himoyachilar mo’g’ullar tarafiga o’tib kyetdilar. SHundan kyeyin
mo’g’ullar O’tror shahrini egallab, uni talon-taroj qildilar va ommaviy qirg’in
o’tkazdilar. Xorazmshoh qo’shinlarining bo’lib tashlanganidan foydalangan
CHingizxon 1920 y. boshlarida Buxoro shahrini qamal qildi. Buxoro aholisi
Ixtiyoriddin qushlu, Hamid Po’ra, qoraxitoy Suyunchxonlar boshchiligida shahar
mudofaa qilindi. Biroq, kuchlar tyeng bo’lmagani va chyetdan madad
kyelmaganligi tufayli himoyachilar taslim bo’ldilar. Mo’g’ullar Buxoro shahri
egallab, uning noyob, mye’moriy yodgorliklarini vayron etdilar, machitlar
otxonalarga aylantirildi. Buxoro egallangandan kyeyin CHingizxon qo’shinlari
1220 y. martida Samarqandga yurish boshladi. Samarqand shahri aholisi uzoq
qamalga dosh byera oladigan darajada mudofaaga tayyorgarlik ko’rgan bo’lsada,
tadbirkorlik va ahillik yetishmaganligi tufayli mudofaa-chilar taslim bo’ldilar.
SHahar vayron etilib 30000 ga yaqin kishi qul qilindi. Xo’jand va Tyermiz
shaharlari ham shu holga tushdilar. 1221 y. boshlarida Xorazmshohning o’g’illari
Jaloliddin, Uzloqshoh va Oqshohlar Xorazmshoh vafot etganligi, Jaloliddin uning
vorisi etib tayinlanganligini ma’lum qildilar. Biroq, saroydagi ziddiyatlar
Jaloliddinga mamlakatni boshqarishga imkon byermadi va u Uzlokshoh foydasiga
taxtdan voz kyechdi. Jaloliddin Tyemur Malik guruhi bilan yashirincha Xurosonga
o’tib kyetdi. Uzloqshoh ham taxtni tashlab qochdi. Xorazm taxti qipchoq amiri
Xumortakin qo’liga o’tdi. SHunday vaziyatda, CHingizxon va Jo’ji qo’shinlari
Urganch shah-rini qamal qilishdi. SHahar mudofaasi yaxshi tashkil etilgan bo’lib,
mudofaachilarga buyuk alloma Najmiddin Kubro va 76
yoshli Ahmad ibn Umar Xivaqiy boshchilik qildilar. Kubroning “YO Vatan, yo
sharofatli o’lim” dyeb qilgan xitobi ostida urganchliklar qariyb 5 oy mo’g’ullarga
qarshilik ko’rsatdilar. Biroq, yordamchi kuchlar bo’lmaganligi tufayli mag’lub
bo’lishdi. Xumortakin mo’g’ullarga shahar darvozasini ochib byerdi. qattiq
qirg’indan kyeyin shahar mo’g’ullar qo’liga o’tdi. 1221 y.
oxirlarida CHingizxon Markaziy Osiyoning dyeyarli barcha xududlarida o’z
hukmronligini o’rnatdi. CHingizxon Markaziy Osiyoni egallab olgan bo’lsada
hyech qayerda Movarounnahrdagidyek qarshilikka uchramadi. O’tror, Xo’jand
13

shaharlari aholisi, shayx Najmiddin Kubro va Jaloliddin
Mangubyerdi boshliq mudofaachilar bosqinchilarga qattiq zarbalar byerdilar.
Ayniqsa, Jaloliddinning jasoratlari tahsinga loyiqdir Jaloliddin Mangubyerdi
Muhammad Xorazmshohning turkman xotini Oychyechakdan tug’ilgan
(1199) bo’lib, mo’g’ullar O’rta Osiyoga bostirib kirganda, u 20 yoshga to’lgan
barvasta yigit edi. Uning Muhammad Xorazmshohning vorisi sifatida mamlakatni
boshqarishiga qarshi bo’lgan qipchoq amaldorlari ukasi Uzloqshohni taxtga
o’tqazish payiga tushdilar. Bunday sharoitda davlatni boshqarishga ko’zi yetmagan
Jaloliddin Tyemur Malikning ozgina qo’shinlari bilan Xurosonga yo’l
oldi. Uning 700 kishilik qo’shini dastlab g’azna shahri yaqinida 30 ming kishilik
mo’g’ullar qo’shinini tor-mor qildi. Jaloliddin g’aznada qaytadan qo’shin to’pladi.
U qo’shinlari orasida boshlangan nizolarni bartaraf qilib, qat’iy harbiy tartib
o’rnatdi. 1221 yil yozida mo’g’ullarning SHig’i qutxu nuyon boshliq qo’shinlari
bilan Jaloliddin qo’shinlari o’rtasida Parvon dashtida bo’lgan jangda Jaloliddin
qo’shinlari g’alaba qozondi. Tarixchilarning yozishicha “Jaloliddinning o’zi SHig’i
qutxuning qo’shini o’rtasiga otilib kirib, uning harbiy tartiblarini buzib yuborgan
va bayroqlarini otlarning tuyoqlari ostida poymol qilgan”. Jangda katta
talofat ko’rgan SHig’i qutxu qolgan qo’shinlari bilan CHingizxonning
Tollikondagi qarorgohiga qochgan. CHingizxon qisqa vaqt ichida qo’shinlariga bir
nyecha marta zarba byergan Jaloliddinga qarshi o’zi jangga kirishgan. Bu vaqtda
Parvondagi jangda g’alaba qozonib ko’plab o’ljalarni qo’lga kiritgan Jaloliddin
qo’shinlari o’rtasida ham bo’linish yuz byerdi. Jaloliddinning umumiy dushmani
bo’lgan mo’g’ullarga qarshi jipslashishga qilgan da’vatlariga qaramay ayrim
xalqlarning vakillari, jumladan, xalajlar, afg’onlar va b. qo’shinni tark etdilar.
SHunday bo’lsada Jaloliddin mo’g’ullar uchun hali ancha xavfli kuch edi.
CHingizxon qo’shinlarining uni o’rab olish va qo’lga tushirishga harakat
qilayotganligi eshitgan Jaloliddin g’aznani tark etdi. Biroq, g’aznadan 50 chaqirim
sharqda Jaloliddin mo’g’ullar bilan to’qnashib jang bilan chyekina boshladi.
CHingizxon Sind daryosi bo’yida Jaloliddin qo’shinlarini o’rab oldi. Bu yerda
bo’lgan uch kunlik jangda Jaloliddin mo’g’ullarning ko’plab qo’shinlarini qirib
14

tashladi, o’zining ham barcha amirlari halok bo’ldi. Jami 700 ga yaqin qo’shin
bilan qolgan Jaloliddinni CHingizxon tiriklayin qo’lga olish haqida bo’yruq
byergan. Mo’g’ullar tomonidan o’rab olingan Jaloliddin qurshovdan chiqish
imkoni yo’qligini ko’rgach oila a’zolari va qo’shinlariga o’zlarini daryoga tashlash
haqida buyruq byergan. U oz sonli qo’shinlari bilangina narigi qirg’oqga chiqib
olishga muvaffaq bo’lgan. SHundan kyeyin, Jaloliddin 10 yil davomida Hindiston,
Eron, Iroq va Kavkaz ortida mo’g’ullar va b. dushmanlariga qarshi jang qildi.
Jaloliddinning mo’g’ullar bilan so’nggi yirik jangi 1227 y. syentyabr oyida Isfaxon
yaqinida bo’lib, unda mo’g’ullar yoppasiga qirib tashlandi.
1.2 Jaloliddin Manguberdining Osiyo, Eron va Kavkaz xalqlarining
mog'il bosqinchilariga qarshi birlashtirish uchun qilgan say-harakatlari
Xorazmshohlar davlatining so‘nggi hukmdori, mohir sarkarda.
Anushteginiylardan. Xorazmshohlardan Muhammadning katta o‘g‘li. Onasi –
Oychechak turkman kanizaklaridan bo‘lgan. Jaloliddin burnida holi (mank)
bo‘lgani uchun Mankburni nomi bilan atalgan. Keyinchalik bu nom talaffuzda
o‘zgarib “Manguberdi” nomi bilan mashhur bo‘lib ketgan. Jaloliddin voyaga
yetgach, otasi uni G‘azna, Bomiyon, G‘ur, Bust, Takinobod, Zamindovar va
Hindiston hududlarigacha bo‘lgan yerlarda hokim va taxt vorisi etib tayinlangan
(1215). Biroq Turkon xotun va qipchoq amirlarining qat`iy noroziligi sababli
Qutbiddin O‘zloqshoh foydasiga vorislikdan mahrum etilgan. Jaloliddin otasining
harbiy yurishlarida ishtirok etib, o‘zining jasur jangchi, iqtidorli sarkardalik
qobiliyatlarini namoyish etgan (qadimgi Irg‘is daryosi bo‘yidagi jang).
Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ul qo‘shinlari Movarounnahrga bostirib
kirib birin-ketin shaharlarni egallab, Samarqandga yaqinlashganlarida xorazmshoh
Muhammad Kaspiy dengizi bo‘yida joylashgan Obeskun shahri yaqinidagi Ashur
ada orolidan panoh topgan. Og‘ir bemor bo‘lgan Muhammad o‘g‘illarini yoniga
chorlab, so‘nggi damda Jaloliddinni o‘z o‘rniga xorazmshoh etib tayinlagan.
Jaloliddin Manguberdi ukalari Oqshoh va Qutbiddin O‘zloqshohlar bilan birga
15

Urganch mudofaasiga oshiqadi. Lekin Urganchdagi qipchoq amirlari Turkon
xotunning akasi Xumorteginni sulton deb e`lon qilib, Jaloliddin Manguberdiga
qarshi suiqasd uyushtirmoqchi bo‘ldilar. Bundan xabar topgan Jaloliddin
Manguberdi Temur Malik boshchiligidagi 300 kishilik suvoriylar bilan o‘z vatani –
Xorazmni tashlab Xurosonga ketishga majbur bo‘ladi. Niso shahri yaqinida uni
700 nafar mo‘g‘ul suvoriysi kutardi. Jaloliddin Manguberdi shiddatli jangdan
so‘ng ularni tor-mor keltirib, Nishopurga keldi. Bu yerdan u barcha viloyat
hokimlariga qarshi birlashishga da`vat etdi, bir oydan so‘ng G‘azni tomon yurdi.
Yo‘lda unga Hirot voliysi, qaynotasi Aminalmulk 10 ming kishilik qo‘shin bilan
kelib qo‘shildi. Qandahorni qamal qilib turgan mo‘g‘ul qo‘shinlari bilan 3 kunlik
jangda Jaloliddin Manguberdu ularni tor-mor keltirgan. U G‘aznaga 1221-yil keldi.
Bu yerda unga xalaj qabilasi boshlig‘i Sayfuddin Ig‘roq, Balx voliysi A`zam
malik, afg‘onlar sardori Muzaffar malik, qarluqlar boshlig‘i Hasan Qarluq kelib
qo‘shildilar. Ularning har biri ixtiyorida 30 minglik qo‘shin bor edi. Jaloliddin
Manguberdining o‘zidagi kuchlar esa 60 ming suvoriy edi. Jaloliddin Manguberdi
Valiyon qal`asini qamal qilayotgan Takajuk va Malg‘ur boshchiligidagi mo‘g‘ul
qo‘shiniga hujum qilib, 3 kunlik jangdan so‘ng ular tor-mor keltirgan, 1000 dan
ortiq mo‘g‘ul askari o‘ldirilgan, omon qolgan qismi Panjshir daryosidan o‘tib,
ko‘priki buzib tashlashgan. Bu Jaloliddin Manguberdining mo‘g‘ullar ustidan
qozongan dastlabki yirik g‘alabasi edi.
Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi Shiki Xutuxu no‘yonni 45
minglik qo‘shin bilan jo‘natadi. G‘azna yaqinidagi Parvon jangida Jaloliddin
Manguberdi mo‘g‘ullar ustidan ajoyib g‘alabani qo‘lga kiritadi. Jangda harbiy
taktika tarixida birinchi bo‘lib, Jaloliddin dushman suvoriylariga qarshi ot yonida
turib piyoda jang qilish uslubini qo‘llaydi. Mo‘g‘ullarning Ushbu jangdagi
mag‘lubiyati to shu vaqtgacha jiddiy zarbaga uchramagan Chingizxonning asosiy
kuchini urushga solishi va harbiy harakat rahbarligini o‘z qo‘liga olishga majbur
etadi. Biroq jangdan so‘ng Jaloliddin Manguberdining lashkarboshilari o‘lja ustida
o‘zaro janjallashib qolib, oqibatda Sayfuddin Ig‘roq, A`zam malik va Muzaffar
16

maliklar Jaloliddin Manguberdini tark etganlar. Jaloliddin Manguberdining yonida
faqat Aminalmulk o‘z lashkari bilan qolgan, xolos.
Chingizxon katta qo‘shin to‘plab Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan
o‘zi otlangan. G‘ardiz qal`asi yaqinida Jaloliddin Manguberdi Chingizxon
qo‘shinining ilg‘orini tor-mor keltiradi va kuchi ozligi sababli Sind (Hind) daryosi
tomon chekinadi. Chingizxon qo‘shini Jaloliddin Manguberdini daryodan o‘tishiga
imkon bermay qurshab oladi. 1221-yil 25-noyabrda bo‘lgan tengsiz jangda (Sind
daryosi bo‘yidagi jang) mag‘lubiyatga uchragan Jaloliddin Manguberdi 4000
jangchisi bilan Sindning o‘ng sohiliga suzib o‘tib, cho‘l ichkarisiga kirib ketdi (Bu
cho‘l hozirda ham cho‘li Jaloliy deb ataladi). Chingizxon Jaloliddin
Manguberdining bu jasoratidan hayratda qolib, o‘z o‘g‘illariga qarab: “Ota o‘g‘il
mana shunday bo‘lishi lozim!”, degan. Endilikda Chingizxon O‘ziga teng raqibga
duch kelganini yaxshigina tushunib, Jaloliddinning katta kuch to‘plashiga xalaqit
berish uchun barcha choralarni ko‘radi.
Oradan bir necha kun o‘tgach, Jaloliddin Manguberdi qo‘shini soni 7
mingga yetdi. Unga Ko‘lbars bahodir, Kabkuh va Sa`diddin Ali ash-Sharabdor
kabi lashkarboshilar o‘z kishilari bilan kelib qo‘shildi. Jaloliddin Manguberdi
Shimoliy Hindistonning notanish cho‘lida och, juldur kiyimli jangchilari bilan
sargardonlikda qoldi. Uning bu holidan foydalanmoqchi bo‘lgan Shatra viloyati
rana (shoh) si Jaloliddin Manguberdiga hujum qilgan. Jaloliddin Manguberdining
merganlik bilan otgan kamon o‘qidan rana halok bo‘ladi, qo‘shini esa parokanda
bo‘lib qochadi. Jaloliddin Manguberdi katta o‘ljani qo‘lga kiritadi. Bu g‘alabadan
so‘ng Sind, Uchcha, Mo‘lton, Lohur va Peshavor hokimi Nosiriddin Qubacha
(1205-1227)ning Nandana va Sakundagi noibi Qamariddin Karmoniy Jaloliddin
Manguberdiga o‘zini xayrixohligini izhor etib, sovg‘a-salomlar jo‘natgan.
G‘iyosiddin Pirshohdan ajralib ketgan amirlardan Sanjoqonhon, Elchi pahlavon,
O‘rxon, Soyircha, Tekjoruq Xonkishilar o‘z lashkarlari bilan kelib Jaloliddin
Manguberdiga qo‘shildilar. Jaloliddin Manguberdi Kalor shahri, Parosravar,
Tarnuj qal`alarini qo‘lga kiritdi. Mulklarining katta qismidan ajralgan Qubacha 10
17

ming otliq qo‘shini hamda mamluklar sulolasidan bo‘lgan Dehli sultoni
Shamsuddin Eltutmishdan olgan qo‘shimcha kuch bilan Jaloliddin Manguberdiga
qarshi jang qilgan, biroq mag‘lubiyatga uchragan, uning xazinasi, qurol-yarog‘lari
o‘lja tushgan.
1222-yil Chingizxon Jaloliddin Manguberdi izidan To‘rbay To‘qshin va
Bola no‘yonni 20 minglik qo‘shin bilan jo‘natadi. Lekin ular Mo‘ltonga qadar
Murtozayeva R.X va boshqalar. O’zbyekiston tarixi (ma’ruzalar matni), T.2014,221-265
borib, shaharni ololmay, jazirama issiqqa dosh berolmay qaytishadi.
Jaloliddin Manguberdi o‘ziga qarshi mo‘g‘ul qo‘shinlari jo‘natilgani xabarini
Parosravar qal`asini olgandan so‘ng eshitgan. Jaloliddin Manguberdi Mo‘lton
tomon yo‘l olib Qubacha mulklaridan Uchcha, Sadusan, Xatisor, Deval va
Damrillarni qamal qiladi, qo‘shini uchun tuyalar zarurligi tufayli Gujarot viloyati
markazi Nahrvalga Xosxon boshchiligida qo‘shin jo‘natadi. Shamsuddin Eltutmish
Jaloliddin Manguberdi ustiga katta qo‘shin (30 ming otliq, 100 ming piyoda, 300 ta
fil) tortadi. Jaloliddin Manguberdi mardonavorlik bilan raqibiga qarshi chiqadi.
Jaloliddin Manguberdining O‘zbek Toy Jahon Pahlavon qo‘mondonligi ostidagi
ilg‘ori Eltutmish ilg‘ori bilan to‘qnashib raqibidan ustin keladi. Eltutmish
Jaloliddin Manguberdi huzuriga elchisini yuborib sulh so‘raydi. Jaloliddin
Manguberdi Hindistonda o‘z nomidan kumush va mis tangalar zarb qiladi, unga
tobe hind mulklarida uning nomi xutbaga qo‘shib o‘qilgan. Biroq vaziyat borgan
sari murakkablashib bormoqda edi. Eltutmish, Qubacha, shuningdek,
Hindistonning boshqa viloyat hokimlari o‘zaro til biriktirib Jaloliddin
Manguberdiga qarshi ittifoq tuzmoqchi ekanliklari ayon bo‘lib qoldi. Jaloliddin
Manguberdining lashkarboshisi Yazidak pahlavon va Sunqurjiq Toysilar xiyonat
qilib Eltutmish tomoniga o‘tganlar. Qiyin vaziyatdan qutulish uchun Jaloliddin
Manguberdi harbiy kengash chaqirgan. Amirlarning ko‘pchiligi Iroq tomon yurish
qilib, uni G‘iyosiddin Pirshohdan tortib olishni taklif qiladi. Iroqda siyosiy
parokandalik hukm surardi. Iroq tomon ketishga qaror qilinadi. Jaloliddin
18

Manguberdi o‘zining Hindistonda zabt etgan mulklariga O‘zbek Toy Jahon
Pahlavoni, G‘ur va G‘azni viloyatlariga Hasan Qarluqni noib sifatida qoldirib,
Iroqqa yo‘l olgan. Cho‘lu biyobonlarni kesib o‘tishda Jaloliddin Manguberdining
ko‘p jangchilari nobud bo‘lgan, nihoyat u 4 ming jangchisi bilan Kirmonga yetib
kelgan. G‘iyosiddin Pirshohning Kirmondagi noibi Baroq hojib Jaloliddin
Manguberdiga tobelik izhor qiladi. Shundan so‘ng Jaloliddin Manguberdi Fors
viloyati markazi Sherozga kelgan. Fors hokimi otabek Sa`d ibn Zangiy va Yazd
hokimi otabek Alouddavla ibn To‘g‘onshoh unga tobelik bildirishadi. Jaloliddin
Manguberdi Isfahonga kelganda aholi uni katta tantana bilan kutib oladi, qo‘shini
qurol-aslaha bilan ta`minlanadi. Bu hol G‘iyosiddin Pirshohga yoqmaydi, u
akasiga qarshi 30 ming otliq qo‘shin bilan yo‘lga chiqadi. Biroq Jaloliddin
Manguberdi unga sovg‘a-salomlar bilan miroxur Odekni elchi sifatida jo‘natgan va
o‘zaro nizoni tinchlik bilan hal etgan. Qo‘shin boshliqlari Jaloliddin Manguberdi
tomoniga o‘tgan. 1225-yil Jaloliddin Manguberdi Ozarbayjonga yurish qiladi.
So‘ng Bag‘dodga qarshi yurishga hozirlik ko‘radi. Xalifa Nosirgacha elchi
jo‘natib, mo‘g‘ullarga qarshi birlashishga chaqiradi. Bunga javoban Xalifa
Jaloliddin Manguberdiga qarshi o‘zining mamluki amir Jamoliddin Qushtemir
boshliq 20 minglik qo‘shin jo‘natdi. Basra yaqinidagi jangda Xalifa qo‘shinlari tor-
mor keltirildi. Xalifa Bag‘dod mudofaasi bilan mashg‘ul bo‘ladi. Jaloliddin
Manguberdi Bag‘dod atrofida 12 kun turgach, Ozarbayjon tomon ketadi.
Ozarbayjon va Arron otabegi O‘zbek ichkilik, maishatga berilib davlat ishlarini o‘z
holiga tashlab qo‘ygan edi, davlatni amalda uning xotini Malika xotun boshqarardi.
1225-yil mayda Jaloliddin Manguberdi Marog‘a shahrini jangsiz qo‘lga kiritadi.
Damashq, Erbil hokimlari u bilan ittifoq tuzishga rozi bo‘ladilar. Otabek O‘zbek
Tabrizni tashlab Ganjaga, so‘ng Alinjo qal`asiga qochib o‘sha yerda vafot etadi.
Jaloliddin Manguberdi Malika xotunga uylanadi. Tabrizda bir necha kun turgandan
so‘ng o‘z qo‘shinini Gruziya tomon boshlaydi. 1225-yil avgustda Garni qal`asi
yaqinida gurjilarning Ivane Mxargdzeli boshliq 60 minglik qo‘shinini tor-mor
keltiradi va Tiflisga qarab yuradi. Gruziya malikasi Rusudana Kutaisiga ko‘chib
o‘tgan. Jaloliddin Manguberdi Dvin, Lori shaharlarini egallaydi, Surmari shahri
19

hokimlari o‘z tobeliklarini bildirishgan. 1227-yil sentabrda Isfahondan 30 chaqirim
sharqdagi Sin qishlog‘i yaqinida Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullarning Taynol
no‘yon boshliq qo‘shinini yenggan.
_____________________________
http://www.google.com.uz/
II BOB JALOLIDDIN MANGUB Е RDI JASORATI
2.1. An Nasaviyning Jaloliddin Mangub е rdi haqidagi asarining
tasnifi
Bor-yog`i o`ttiz ikki yilgina umr ko`rgan bu bahodir zotning mo`tabar nomi
o`z zamonasida dunyo bo`ylab qanchalar dovruq taratgan bo`lsa, oradan ko`p-ko`p
asrlar o`tgach ham mardlik va ozodlik uchun kurash, el-yurtga fidoyilik timsoli
sifatida yashab kelmoqda. Uning qahramonligi kelajak avlodlarga, birinchi galda
siz bilan bizga tarixiy xotira oldida boshimizni mag`rur tutib yashamogimiz uchun
to`la huquq beradi. Islom Karimov Movarounnahr va Xorazmni qo’lga kiritgan
Chingizxonda sulton Jaloliddin xayot ekan tinchlik yo’q edi. Go’yo uning borliq
toju taxtining shavkati va borlig’i, istiqboldagi muvaffaqiyati-yu, o’zining ham
taqdiri sulton Jaloliddin qo’lida-yu, uning ixtiyorida. Ayniqsa, 1221 yilda
Jaloliddinning mo’g’ullar ustidan Niso, Nishopur, G’azna atroflarida qozongan
g’alabalari Chingizxon oromini buzmoqda edi.
Sulton Jaloliddin G’aznaga yеtib kеlganda Xorazmshohning tarqalib kеtgan
qo’shinlari uning atrofida to’planadilar. Tuluxondan mag’lubiyatga uchrab G’azna
tomon chеkingan Hirot kuchlari ham Jaloliddining kuchlariga qo’shiladilar.
Qabaqliyon qavmidan bo’lgan 40 ming qo’shin Xorazmdan еtib kеladi. Xullas,
dushmanga qarshi tura oladigan katta kuch to’planadi. Jaloliddin bu kuchlar bilan
G’aznaga yaqin bo’lgan Voliyon qal'asi atrofida Chinizxonning Bеkchak va
Timqur boshliq qo’shnini yakson qiladi. Dushman to’qqiz ming jangchisidan judo
20

bo’lib, juda ko’p o’lja, boyliklarni tashlab qochadi. Chingizxon bu shum xabarni
Tolqonda turganda eshitadi va Jaloliddinni tеzda daf qilish uchun eng ishonarli va
dongdor lashkarboshisi Qayqur no’yon boshchiligida 30 ming shilik qo’shinni
yuboradi. Ikki o’rtada jang 1221 yilning yozida Parvona dashtida bo’ladi.
Jaloliddin janglar tarizida birinchi marta Mo’g’ullarga qarshi kurashda yangi taktik
usulni qo’llaydi: jangchilarga otdan tushib, jilovlarini bеllariga bog’lashni va
kamon bilan jang qilishni buyurad. Tun qorong’usiga qadar davom etgan jangda
ikki tomonning birortasiga ham zafar kulib boqmaydi. Ertasi kuni Qayqur no’yon
harbiy hiyla ishlatmoqchi bo’ladi. U dushmanni yangi kuchlar k е lib qo’shildi, d е b
ishontirish maqsadida kigiznamat va choponlar orasiga poxol hashaklar solib
sun'iy boshlar yasab ularni otlar ustiga o’tqazib qo’yadi. “Soxta jangchilar”ni
tuyalar karvoni va aravalar orasiga joylaydilar. Bu hiyla Jaloliddin askarlarni
dastlab ancha dovdiratib qo’yadi. Ularning ba'zilari hatto ch е kinishga maslahat
ham b е radilar. Ammo sulton og’ir va bosiqlik bilan avvalgi kundagi taktika
asosida otdan tushib kurashni davom ettirishni tavsiya qiladi. Dushmanning bir
n е cha hujumi qaytarilgach, sulton buyrug’i asosida chalingan karnay sadolari osda
Jaloliddn askarlari otlarga minib , shovqin-suronlar bilan mo’g’ullar ustiga
tashlanadilar. Dushman tilka-pora qilinadi. Qayg’ur no’yon ozgina odam bilan
Chingizxon huzuriga kirib boradi. Bu xabarni eshitgan Chingizxon dahshatga
tushadi. U shu zahotiyoq o’zining barcha kuchlarini jamlab, sulton Jaloliddinni daf
qilish maqsadida shaxsan o’zi otlandi.
Parvona dashtidagi g’alaba sulton Jaloliddinga qimmatga tushadi.
Mo’g’ullar ustidan qozonilgan g’alabadan so’ng qo’lga kiritilgan o’ljani
taqsimlash paytda nizo k е lib chiqadi. O’ljaga tushgan bir arabi ot uchun
Xorazmshohning mo’tabar amirlaridan Sayfiddin O’g’roq bilan Hazora maligi
Amin Malik janjallashib qoladilar. Qizishib k е tgan Amin Malik tortishuv paytida
O’g’roqning boshiga qamchi bilan tushiradi. Sulton Jaloliddin bu nizoni bartaraf
qilmaydi. Xafa bo’lgan Sayfiddin O’g’roq 30 ming askari bilan k е tib qoladi.
21

Qabaqli turkman va xalaj sipohlari ham sultonan yuz o’giradilar. Natijada
Jaloliddinning qo’shinlari yarmiga kamayib, kuchsizlanib qoldi.
Chingizxon ikki o’rtada masofani juda tеz fursatda bosib o’tib G’aznaga еtib
kеladi va Jaloliddinni 1221 yilning kuzida ta'qib qila boshlaydi. Jaloliddin
Chingizxonning ko’p sonli qo’shinlariga qarshi tura olmasligini payqab, avval
G’aznaga, so’ngra Sind (Hind) daryosiga chеkinadi. Chingizxon Sind daryosiga
yaqinlashganda Jaloliddining kеyingi kuni daryoni kеchib o’tmoqchi ekanligini
eshitib shu kеchaning o’zidayoq daryoning kеchuv yo’lini to’sadi. U sulton
qo’shinining orqadagi qismiga е tib olib uni tor-mor qiladi. 1221 yil 9 d е kabrda
Jaloliddinning yarim oy shaklida joylashtirilgan hamd qanotlari bilan Sind
daryosiga tiralgan oz sonli qo’shinni o’rab oladi. “Sulton Jaloliddin bin Sulton
Muhammad Xorazmshoh, - d е b yozadi Mirzo Ulug’b е k, - o’zini suvu olov
o’rtasida ko’rdi, chunonchi bir tarafida k е skir qilichlar olv soqardi, boshqa taraqida
esa qonxo’r daryo turardi. H е ch bir tomondan chiqib k е tishning iloji yo’q edi.
Noiloj janga kirishdi. Bahodirlik otini kurashmaydoniga solib, totor kofirlardan
ko’pini halokat tuprog’iga qordi va h е ch bir kulfatsiz jang qildiki, agar Rustami
doston tirik bo’lganda, unga bo’lgan muabbat yopig’ini o’z е lkasiga solgan
bo’lardi. Agar kumushtan Isfandiyor bu jangni mushohada qilganda , uning
xizmatida qullik laozimini jonu dili bilan qabul qilgan bo’lardi.”
Chigizxon Jalolidini tiriklayin qo’lga olishga farmon b е rdi. Xorazm bahodiri
е tti yuzta mard yigitlari bilan jang maydoni o’rtasida arslonlard е k jon b е rib jon
olardi. “Qaysi tomonga ot choptirmasin, tuproqni qong bo’yardi. Agar bu jangni
Zolning o’g’li ko’sa edi, u sulton Jalol (uddin)ning qo’lini o’pgan bo’lardi.”
Ammo, Chingizxon lashkari hisobsiz edi. Uning jang maydonidagi lashkari hisbsiz
edi. Uning jang maydonidagi asosiy kuchlari parokanda bo’lish arafasida turgandi.
Biroq, pistirmadagi 10 ming nafar saralangan lashkar jang oqibatini Chingizxon
foydasiga hal qiladi. Sulton Jaloliddin vazmyatning g’oyat og’ir va mushkulligini
hisobga olib, rafiqasi, onasi va farzandlarining dushman qo’liga tushishini istamay
ularni Sind daryosiga cho’ktiradi. Chunki o’sha kuni mo’g’ullar Jaloliddinning
22

qo’lga tushirilgan 7 yoshli o’g’lining yuragini tiriklayin sug’urib olgan edilar. O’zi
esa qora to’rik otiga minib, so’nggi bora mo’g’ullarga hamla qilib, so’ng oti
jilovini orqaga tortadi; Sovutini y е lkadan tashlab, otiga qamchi bosadi va
balandlikdagi qoyadan o’zini Sind daryosiga otadi. (Daryo qirg’og’idan to o’zan
(suv)gacha o’n gazdan ortiqroq edi.) Jaloliddin daryoning narigi soxiliga o’tib
oladi va ko’zdan g’oyib bo’ladi. Mirzo Ulug’b е kning b е rgan
ma'lumotlariga qaraganda , Jaloliddinning orqasidan daryoning narigi qirg’og’iga
uning yana е tti jangchisi birga suzib o’tadi. Daryo qirg’og’iga k е lib bu voq е ani
kuzatib turgan Chingizxon taajjub va hayratdan yoqasini barmoqlari bilan tutib:
«Otadan dunyoda hali bunday o’g’il tug’ilmagan. U sahroda sh е r kabi g’olib
jangchi, daryoda esa nahang (aqula) kabi botir. Qanday qilsinki, hali h е ch kim
taqdir bilan, h е ch bir mojaroda t е ng k е lolmagan. L е kin u mardlikning dodini b е rdi.
Qazoyi qadar qarshisida qudrat qo’lini (mardona) ochdi. Mardlik bilan undan
(qazo) qutulib bo’lmaydi. Nima qilsin-qilmasin bu ulug’ xudo ishidir»,' — d е gan
edi.
Dushmandan omon-eson qutulgan Jaloliddin o’zining oz sonli askari bilan
Shimoliy Xindistoining bir chеkkasiga o’tib omonatgina jon saqlashga majbur
bo’lgan edi. Bundan xabar topgan Shatra viloyatining podshosi chaqirilmagan
mеhmonlarning og’ir ahvolidan foydalanib ularni daf qilmoqchi bo’ladi va xujum
uyushtiradi. Axvolining tangligini hisobga olgan Jaloliddin tavakkal qilib Shatra
podshosini yakkama-yakka jangga chorlaydi. Bu jangda g’alabaga erishgan
sultonga Shatra podshosining mingta otliq va bеsh mingta yaxshi qurollangan
jangchilari taslim bo’ladilar va uning tomoniga o’tadilar. Bu muvaffaqiyatdan
so’ng tеvarak-atrofdagi yangi-yangi kuchlar Jaloliddinga kеlib qo’shiladilar. Bu
mamlakatning eng katta lashkarboshisi Shamsiddin Eltutmish ham umumiy
dushman — mo’g’ullarga qarshi kurashmoq maqsadida 30 ming otlik va 100 ming
piyoda asl qurol tutgan askarlarini olib Jalo liddin xuzuriga kеladi. Lashkarboshi
ixtiyorida 300 ta fil ham bor edi. Shu tariqa Jaloliddin Xindiston shimolida katta
davlat barpo etadi, o’z nomidan kumush va mis tangalar zarb ettiradi, o’zi egallab
23

turgan xududda soliq siyosatini joriy qiladi. U o’z davlati chеgaralarini kеngaytirib
kuch to’plab, so’ng mo’g’ullar bilan xisob-kitobni bir yoqliq qilishni qalbining
to’rida tugib qo’yadi. Jaloliddin Mangubеrdi ana shu maqsadda o’zining dastlabki
harbiy yurishlarini Irokda lashkar tortishdan boshlaydi. Tеz orada Iroq va Eronning
obro’li xon va bеklari Jaloliddin tomoniga o’tadilar. Misr va Suriya davlatlari ham
sultonga elchi yuborib, u bilan birga qo’shilish istagini bildiradi. 1226 yilgacha
____________________________
O’zbekiston tarixi. 1- qism. – T., Universitet, 2017 y.
Jaloliddin Ozarbayjon va Gurjistonni jang bilan egallaydi. Mo’g’ullar sulton
Jaloliddinni ta'qib qilishda hamon davom etar edilar. Shu maqsadda ular Ray
shaxriga xujum uyushtiradilar, 1227 yil 5 s е ntyabrda sulton Jaloliddin Isfaxon
yaqinida Eronni mo’g’ullardan himoya qilib jangga kiradi va ular ustidan tarixiy
g’alabaga erishadi. Bu jangda mag’lubiyatga uchragan mo’g’ullarning mashxur
lashkarboshilaridan biri sanalgan Taynal nuyon Chingizxon o’rdasiga qaytar ekan,
Jaloliddinni o’z davrining chinakam pahlavoni , podsho va lashkarboshilarning
dohiysi d е b baho b е rgan edi.
1227 yilda Chingizxon vafot etgandan so’ng bir oz muddat chingiziylar o’z
ichki ishlari bilan ovora bo’lib qoladilar va hatto ular Jaloliddin bilan
yaqinlashishga qaror qiladilar.
1230 yilda sulton Jaloliddin Hilot shahrini qamal qilib turgan k е zlar
(taxminan apr е l oyi)da singlisi Xonsultondan (Jo’chiga xotin bo’lgan, undan
farzandi ham bor edi) xat oladi. Xatda quyidagilar yozilgan edi: «Sizning
kuchingiz, sizning qudratingiz va mulklaringizning k е ngligi to’g’risidagi xabar
qoon qulog’iga y е tdi. Shuning uchun u siz bilan qarindosh tutinishga hamda
sizlarning mulklaringiz Jayxun daryosi bilan ch е garalanishi to’g’risida k е lishib
olishga axd qildi: daryogacha bo’lgan barcha mulklar sizniki, daryo ortidagi
mulklar uniki bo’ladi. Shuning uchun agar siz ularga (mo’g’ullarga) qarshi turish
24

uchun kuch topsangiz, o’ch oling, ularga qarshi jang qiling, y е ngsangiz
istaganingizni qilasiz. Yo’qsa, agar ular shuni istab turgan ekan, shundan
foydalanib, ular bilan yarashing». Jaloliddin bu xatni javobsiz qoldiradi. Ammo
nachora, taqdir o’yini Jaloliddinga kutilmaganda oyoq ostidan yana bir dushmanni
dunyoga k е ltiradi. Kichik Osiyodagi Ani sultoni Alovuddin Qayqubod o’z ixtiyori
bilan Jaloliddinga k е lib qo’shilgan bo’lsa-da, u bilan o`zaro k е lisha olmaydi va
Jaloliddinga qarshi fitna tayyorlaydi. Bu fitnaga Kichik Osiyodan tashqari Shom
(Suriya), Shimoliy M е sopatamiya kabi davlatlar va boshqa bir qator shaharlarning
xukmdor va b е klari ham qatnashadilar. Jaloliddin bu fitnani nazar-pisand qilmaydi
va e'tibor b е rmaydi. Jaloliddin bilan fitnachilar qo’shinlari o’rtasidagi jang 1230
yil 10 avgustda bo’lib o’tadi. Unda Jaloliddin qo’shinlari katta mag’lubiyatga
uchraydi va u kichik bir guruh qo’shin bilan Ozarbayjon xududlariga ch е kinadi.
Kuchsizlanib qolgan Jaloliddinni uning eski raqibi mo’g’ullar qo’li bilan yo’q
qilishga qaror qilgan Ozarbayjondagi ismoiliylar hukmdori Alovuddin Muhammad
III mo’g’ullarga yashirin maktub yo’llaydi. Unda Jaloliddin tor-mor qilinganligi va
uning qo’shinlari juda oz sonli ekanligi xabar qilindi. Mo’g’ullar Xorazm
bahodirini qo’lga olish uchun maxsus katta qo’shin jo’natadilar. Jaloliddinning o’z
a'yonlari va yaqinlari o’rtasida ham e'tibori k е ta boshlaydi. Xatto uning bosh vaziri
Sharof Al-Mulk ham unga qarshi fit na uyushtiradi. Uning xatlaridan biri Jaloliddin
qo’liga tasodifan tushib qoladi va u Sharof Al-Mulkni qatl etadi. Xorazmshoh
Jaloliddin asta-s е kin o’zining barcha boru-bisoti va mulkidan ajraladi. Ular
o’zlariga mustaqillik olib Jaloliddinni tark etadilar. Taqdir undan yuz
o’girganligiga chiday olmagan sulton maishat-parastlik va ichkilikka b е riladi.
1231 yilning avgustida tunda mo’g’ullar Jaloliddin Mangubеrdi ko’rasiga
hujum qiladilar va shirakayf xolatda yotgan sultonni qo’lga olib, otga bog’lab olib
qochadilar. Yo’lda o’ziga kеlgan Jaloliddin qo’lini bo’shatib yonidagi mo’g’ul
askarining qilichini tortib olib ular bilan jang qiladi va ulardan o’zini ozod qiladi.
Yolg’iz qolgan Jaloliddin Mangubеrdini endi qurd qaroqchilari qo’lga oladilar. U
o’zini qarochilarning boshlig’iga tanishtirishga majbur bo’ladi: «Mеni shu
25

yaqindagi bеk qo’liga topshirsang, ayniqsa Shahobiddin G’ozi mulkiga eltsang ,
katta mukofot olasan, mеning o’zim sеni mingboshi qilib qo’yaman» dеydi. Bu
taklifga qaroqchilar boshlig’i rozi bo’lib, Jaloliddinning qo’lini bog’lab, xotinini
unga qorovul sifatida qoldirib, ikkita ot olib kеlish uchun ko’shni qishloqqa kеtadi.
Shu payt qo’lida nayza ushlagan bir qurd paydo bo’ladi. U qo’li bog’liq
asirning kimligini qorovul ayoldan so’raydi. Ayol uning sultonligini, eri qo’lga
tushirganligini aytadi. Qurd esa bunga ishonmaydi. Uning akasini xorazmiylar
Xilot qamali chog’ida o’ldirgan edilar. Shul bois akasining o’chini olish maqsadida
qo’li bog’liq qurolsiz mahbusning ko’kragiga nayza sanchadi va o’ldiradi.
Bu g’oyatda alamli dramatik foj е a 1231 yil 17—20 avgustlar orasida sodir
bo’lgan. Ulug’ vatandoshimiz Jaloliddin Mangub е rdining ayanchli taqdiri ana shu
tariqa o’z poyoniga y е tadi. Uning jasadi Mayafariqinga k е ltiriladi. Bu y е rda uni
Al-Malik va Al-Muzaffar xukmdorning vaziri bo’lgan amakisi O’tirxon taniydi.
Xorazmshoh Jaloliddin Mangub е rdining jasadi tunda Mayafariqinga yaqin joyda
dafn etiladi. Uning qabrini h е ch kim xaqorat qilmasin d е gan maqsadda u е r
t е kislab yuboriladi.
Tarixiy manbalarda Jaloliddin Mangubеrdi to’g’risida ham ijobiy, ham
salbiy ma'lumot va xabarlarni uchratish mumkin. Ammo o’z davrining ulug’ davlat
arbobi, buyuk lashkarboshisi haqida kim qanday va nima dеb yozishdan qat'i
nazar, Jaloliddin Mangubеrdini xеch kim An-Nasaviychalik yaxshi bilmagan va
uning haqida bundan ortiqroq narsa yoza olmas edi, yoza olgan ham emas. An-
Nasaviyning o’zi kimq Nasaviy Muhammad Ibn Ahmad Ibn Ali (tug’ilgan yili
noma'lum —1249 yilda vafot etgan) tarixchi olim, Xuroson qal'asi (Ashxobod
yaqinida) hokimi (1219—1221) bo’lgan. U mo’g’ullarga qarshi faol kurash olib
borgan. Nasaviy 1224 yildan boshlab Jaloliddinning shaxsiy kotibi bo’lgan, uning
mo’g’ullarga qarshi va boshqa xarbiy yurishlarida bеvosita ishtirok etgan. Nasaviy
1241 yilda arab tilida «Siyrat Us-Sulton Jaloliddin Manqburni» («Sulton Jaloliddin
26

Mangu b е rdining xayot yo’li») asarini yozgan. Bu asar XIII asrda fors tiliga tarjima
qilingan , uning arabcha nusxasi Parij, Qohirada va forscha nusxasi T е xronda,
ruscha tarjimasi Bokuda nashr etilgan. Ushbu asar asosida Z.M. «Anusht е gin —
Xorazmshohlar davlati» (1097—1231) asari dunyoga k е lgan.
An-Nasaviy o’zining yuqorida nomi tilga olingan asarida Jaloliddin
Mangubеrdining xaqqoniy qiyofasini, ichki kеchinmalarini atroflicha, to’laqonli
tasvirlab bеradi: «...Yomg’ir maydalab urib yog’moqda. Sovuq yoqimsiz shamol
esmoqda. Sulton o’z qo’shini bilan Hilot jangidan (1230) qaytmoqda. Oyning
mo’ralashida ko’zim sultonga tushib qoldi. Sultonning ko’zlaridan tinmay yoshlar
oqar, u bir nimalarni pichirlar edi. Diqqat bilan quloq soldim. Shunday so’zlarni
eshitdim... «E, yaratgan Alloh! N е ga m е ni oddiy cho’pon yoki d е hqon qilib
yaratmasdan Sulton qilib yaratding. N е gunoxim uchun m е nga tinchlik b е rmaysan.
N е qilmishlarim uchun m е ni buncha quvg’inlikka duchor qilgansan. Na
turmushimda, na yurishimda halo vat bor».
Shahobiddin an-Nasaviy o’z asarida Jaloliddin Mangub е rdining shaxsiy fazilatlari
va xususiyatlarini oddiy va sodda ifodalay olgan: «U turk bo’lib, qora mag’iz
yuzli, burni oldida qora xoli bor, o’rta bo’yli yigit edi. Fors tilida ham b е malol
so’zlasha olar edi. U dovyuraklikda t е ngi yo’q, sh е rlar ichida sh е r edi. U kamtarin ,
jiddiy odam bo’lib, xеch qachon baqirmas, so’kinmas, o’z atrofidagilar oldida
o’zini juda yaxshi, sipo tutar edi. U ko’p gapirmas, xoxolab kulmas, ahyon-
ahyonda jilmayar edi. U adolatni xurmat qilar, o’z fuqarolariga nisbatan adolatli
bo’lishga intilar edi. U o’z xalqining mushkul ahvolini yеngillashtirishni yaxshi
ko’rar edi. Biroq u yashagan to’s-to’polon davr unga burhay xayrli savob ishni
amalga oshirishga imkon bеrmadi. U hukmronlik qilgan davrdagi suronli voqеalar
uni zo’ravonlik ishlatishga majbur etib, uning tabiatini ma'lum darajada o’zgar-
tirdi. Sulton Jaloliddin eng og’ir, murakkab sharoitlarda ham qat'iy tura oluvchi,
eng qiyin sinovlardan ham sira qo’rqmaydigan, ularga bеfarq qarovchi odam edi».
27

_____________________________
Q.Usmonov, M.Sodiqova va boshqalar “O’zbekiston tarixi”. T., “Iqtisod moliya”, 2016y.
2.2 Muvaffaqiyatsiz 14-yurish, Sulton Jaloliddin haqida kotib yozgan kitob
Anushteginiylar sulolasi boshqargan Xorazmshohlar davlatining (1027–
1231) ko‘p yillik tarixi o‘sha davr musulmon tarixchilari tomonidan yozilgan qator
asarlarida o‘z aksini topgan. Ular asosida ushbu sulolaning so‘nggi vakili, buyuk
sarkarda Jaloliddin Manguberdi hukmronligi, uning mo‘g‘ul istilochilariga qarshi
qahramonona kurashi haqida G‘arbiy Osiyo sarhadlaridagi faoliyati kuzatish va
tahlil etilganligini ko‘rish mumkin. Ayrim manbalar va adabiyotlarda uning ismi
Mangburni shaklida ham keltiriladi.
Jaloliddin Manguberdi haqidagi XIII asrdan to hozirgacha yaratilgan
asarlar salkam 500 jildga yaqin kitobni tashkil etadi. Bu asarlar shartli ravishda
ikki davrga: birinchi davri – XIII–XVIII asrlarda yozilgan bitiklarga; ikkinchi
davri – XVIII–XX asrlarda yaratilgan asarlarga bo‘lib o‘rganish mumkin. Birinchi
davrda yaratilgan asarlarning aksariyati Sharq tarixchilarining, ijodkorlarining
qalamiga mansub hisoblanadi. Ularda Jaloliddin hayoti, fa’oliyati, taqdiri haqida
hikoya qilinadi. Mo‘g‘ullarga qarshi olib borgan kurashlari aks ettiriladi. Mazkur
asarlar mualliflarining aksariyati Jaloliddinni ko‘rgan, bilgan, u haqda eshitgan,
uning hayotidan xabardor insonlardir (Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy. Sulton
28

Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti. Kamol Matyoqubov tarjimasi. Toshkent:
O‘zbekiston-Yozuvchi. 1999. 7-b).
Manbashunos olimlar mazkur davr xususida so‘z ketganda ko‘proq “Siyrati
Jaloliddin Mankburni” va “Tarixi jahongusho” kabi asarlarga urg‘u berishadi.
Chunki ularning mualliflari Shahobiddin an-Nasaviy va Alouddin Atomalik
Juvayniy tasvirdagi voqealarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, ularda qaysidir ma’noda
ishtirok etgan va tarix voqealariga imkon qadar xolis ko‘z bilan qarab, mushohada
yuritgan. Jaloliddinning hayti va kurashlari haqida eng mukammal manbalardan
biri Shahobiddin an-Nasaviyning “Siyrat us-sulton Jaloliddin Manguberdi
(Manguburnu)” asaridir Nasso (Niso) viloyatidagi qal’alardan birining sohibi
bo‘lgan Nasaviy 1224-yilda xizmat yuzasidan Iroqqa borib qoladi va o‘sha yerda
Sulton Jaloliddin xizmatiga kiradi. Shundan e’tiboran u Jaloliddinning ishonchli
mulozimlaridan biriga aylanib, to 1231-yilgacha, ya’ni Jaloliddin Manguberdining
fojiali vafotidan so‘ng Nasaviy xizmatni boshqa hukmdorlar qo‘l ostida davom
ettirib, 1249-yilda Halab shahrida dunyodan ko‘z yumdi.
Tarix kitoblaridan ma’lum bo‘lishicha, sulton Jaloliddinning Nasaviydan
boshqa kotibi ham bo‘lgan. Uning ismi Xoja Nuriddin Zaydariy Xurosoniy bo‘lib,
fors tilida “Nafsat al-masdur fi futur zaman as-sudur va zaman su dur al-futur ”
nomli biografik asar yozgan. Mazkur asar mazmuni va muallifi hali
tarixchilarimizga noma’lum bo‘lgani uchun uni ayrim olimlar Nasaviy asariga
aynanlashtirib, ikkinchi kitobi deb qarasalar, ayrimlari “Siyrati Jaloliddin
Mankburni”ning boshqa nomi degan xato talqinlarga boradilar.
“Siyrat as-sulton” asari esdalik tarzida yozilgan asar bo‘lib, muqaddima va
108 ta bobdan iborat. Asarning I–IV boblarida mo‘g‘ul-tatarlar, Chingizxonning
kelib chiqishi, Chingizning xon bo‘lib ko‘tarilishi va uning Mo‘g‘uliston va
Shimoliy Xitoyni bo‘ysundirishi masalalari qisqacha bayon etilgan. V–XXII
boblar Xorazmshoh Alouddin Muhammadning hayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan.
XXIII bobdan boshlab kitobning to oxirigacha mo‘g‘ul istilosi va Xorazmshoh
Alouddin Muhammad o‘z yurtini sharmandalarcha tashlab qochishi, sulton
29

Jaloliddinning hayoti va uning mo‘g‘ul istilochilari bilan olib borgan qahramonona
kurashi, uning Ozarbayjon hamda Iroqdagi faoliyati va nihoyat, fojiali halokati
hikoya qilinadi. “Siyrat as-sulton” asarining, ayniqsa, 1224–1231 yillar voqealarini
o‘z ichiga olgan boblari noyob va muhim ilmiy qimmatga ega, chunki bayon
etilgan voqealarning ko‘pchiligida muallifning shaxsiy ishtiroki ko‘rinib turadi
(Shihobiddin Muhammad an-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti
tafsiloti. Kamol Matyoqubov tarjimasi. Toshkent: O‘zbekiston, 2006).
Nasaviyning Jaloliddin Manguberdini yaqindan bilgan, asarida bayon
etilgan voqea-hodisalarning aksariyatida bevosita ishtirok etgan yoki shohid
kishilarning xabarlariga tayangan, eng muhimi xolisona va haqqoniy so‘z aytishga
intilganki, bular asarning ilmiy qimmati hamda ishonchlilik darajasini oshiradi.
Nasaviy o‘z asarini bitishga Jaloliddin vafotidan qariyib 10 yil o‘tgandan so‘ng,
1241-yildan kirishgan va tabiiyki, erkin fikr bildirish imkoniga ham ega edi.
Nasaviyning “Sirot as-sulton Jaloliddin Mangubur”ning arabiy asl matni va turli
tillarga qilingan tarjimalari bir necha bor dunyo yuzini ko‘rdi.
Nasaviyning asari arab tilida yozilgan va uning to‘liq bo‘lmagan ikki
nusxasi yetib kelgan. Undan bir nusxa Fransiya Milliy kutubxonasida va ikkinchisi
Britaniya muzeyida saqlanayotir. Asarning arabcha matnini 1891-yili Oktav Uda
nashr etgan. Shu olim uni 1895-yili fransuz tiliga ham tarjima etib, chop etgan
(Paris, 1895. In PÉLOV, IIIe., sér., vol. IX-X). Shu tarjima asosida 1914–191-
yillarda Yu.Ziyo va A.Tavhid, 1934-yili mustaqil tarzda Najib Osim asarni turk
tilida, 1945-yili Muhammad Ali Nosix tomonidan arab tilidan fors tiliga, 1953-yili
esa O.Uda tarjimasi asosida yana arab tiliga Hofiz Ahmad Hamdiy o‘girgan. Asar
rus tilida qisman 1850 va 1900-yillari chop etilgan. Xususan, u taniqli sharqshunos
olim Z.M.Bunyotov tomonidan rus tiliga o‘grilib, ikki marta (ikkinchisi arabcha
matn bilan birga) chop etildi. Asar o‘zbek tilida ham K.Matyoqubov tarjimasida
“Sulton Jaloliddin Manguberdi” nomi bilan ikki marta nashr etilgan (Ismat
Ochilov. Yozma manbalarda Jaloliddin Manguberdi tavsifi// "Oriental Art and
Culture" Scientific-Methodical Journal – (4) IV/2020. 64-b).
30

Nasaviy o‘z asarida sarkarda Sulton Jaloliddin siymosini shunday
tasvirlaydi: “U (Jaloliddin) qorachadan kelgan, o‘rta bo‘yli, nutqi va ifodalariga
ko‘ra turk, ammo forscha ham gaplashar edi. Uning jasurligi haqida aytadigan
bo‘lsak... u sherlar ichra sher, mohir chavandozlar ichida eng botiri edi. U muloyim
tabiatli bo‘lib, hech qachon jahllanmas va so‘kinmasdi. O‘zini jiddiy tutar, ammo u
duch kelgan isyonlar davri tabiatiga ham ta’sir qildi. U fuqarolar turmushini
yaxshilashga intilar, ammo tushkunliklar davrida hukmronlik qilgani uchun zo‘rlik
ishlatishga majbur bo‘ldi... Uning yorliqlaridagi tamg‘asida “Madad faqat
Ollohdan” degan so‘zlar yozilgan edi” (Nosir Muhammad. Sirli zarvaraqlar.
Tarixiy etyutlar. Toshkent: O‘zbekiston, 2016. 9-b). “Siyrat as-sulton”da Nasaviy
1218-yildan 1231-yilgacha Jaloliddinning vaqtincha bo‘lsa ham qo‘l ostida
bo‘lgan saltanatda, ya’ni Xorazm, Movarounnahr, Xuroson, Hindiston, Eron, Iroq,
Ozarboyjon, Gruziya kabi davlatlarda bo‘lib o‘tgan voqealar, Xorazmshoh
Alouddin Muhammad va Jaloliddin Manguberdi faoliyatlari, Chingizxon bosqini
hikoya qilinadi. Asarda keltirilgan voqealar tafsiloti Xorazmshohlar mavqeida
turgan tarixchi tarafidan bayon qilinadi. Nasaviy boshqa davr tarixchilaridan farqli
o‘laroq Xorazmshohlar davlatining ichki va tashqi hayoti, Turkon xotun va uning
mamlakat hayotidagi o‘rni, saltanatning yemirilishi sabablari, ko‘chmanchi turk
qabilalarning (ayniqsa qipchoqlar va Turkon xotun urug‘idagilarning) sotqinliklari,
Bog‘dod xalifasining ikki yuzlama siyosati, Jaloliddinning ichki va tashqi siyosati
(ismoiliy va ayubiylar, g‘urriylar bilan munosabatlar), yurishlarining sabab hamda
oqibatlari yangicha asosda bayon qilinib, talqini beriladi (Shihobiddin Muhammad
an-Nasaviy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti tafsiloti. Kamol Matyoqubov
tarjimasi. Toshkent: O’zbekiston, 2006).
Asar ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, Jaloliddin Manguberdi og‘ir bir
paytda, Movarounnahr urush domiga tortilgan, mamlakatning katta qismi
mo‘g‘ullar tomonidan istilo etilgan, xorazmshohlar qo‘shini yakson qilingan,
amirlarning bir qismi xoinlik, qolgani o‘z joni-mulkini asrash yo‘liga tushgan,
sulton mamlakatni o‘z holiga tashlab qo‘ygan, o‘zaro sarosima va tahlika hukm
31

surgan bir vaqtda tarix sahnasida paydo bo‘ldi. Jaloliddin shunday bir og‘ir
vaziyatda, Vatan va xalq erki uchun kurashib, mo‘g‘ullarga qarshi 11 yil davomida
kurash olib bordi, 14 marotaba mo‘g‘ullarga qarshi ot surib, uning 13 tasida
g‘oliblikni qo‘lga kiritishga muvaffaq bo‘ldi (Masharipov Q. Jaloliddin
Manguberdi harbiy san’ati. Parvon jangi// Xorazm Ma’mun akademiyasi
axborotnomasi.
____________________________
Shaxobiddin Muhammad an-Nasafiy. Sulton Jaloliddin Manguberdi
Xorazmshohlar davlatidagi Anushtaginlar sulolasining (2014-2015)
XULOSA
Shunday qilib, Shahobiddin an-Nasaviy va Alouddin Atomalik Juvayniy
“Siyrati Jaloliddin Mankburni” va “Tarixi jahongusho” Xorazmshohlar davlati,
mo‘g‘ullar istilosi, maxsusan Sulton Jaloliddin Manguberdi shaxsiyati va o‘z
vatani ozodligi yo‘lida qo‘liga qilich olib, dushmanga qaqshatqich zarbalar keltira
olgan Xorazmning mard o‘g‘loni Jaloliddin Manguberdi harbiy fa’oliyatini
o‘rganishda birlamchi manba hisoblanadi. Tadqiq etilgan manbalarda keltirilgan
Jaloliddin Manguberdining hayoti va vatanga e’tiqod yo‘lidagi faoliyatini
o‘rganish o‘smir yoshdagi o‘quvchilarning vatanga e’tiqod, cheksiz muhabbat,
g‘urur va iftixor, vatan va xalq tinchligi yo‘lida jon fido etish, insonparvarlik kabi
qarashlarini rivojlantirish va shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ta’kidlab o‘tish joizki, Sulton Jaloliddin Manguberdining Kavkazorti va
Kichik Osiyodagi faoliyati, mahalliy sulolalar bilan munosabati kabi muhim
masalalarda an-Nasaviy va Juvayniy asarlari qimmatli ma’lumotlar beradi.
Jumladan, Bahauddin ibn Ali Juvayniy 1192-yilda Sulton Alouddin Takesh (1172–
1200) xizmatiga kiradi. Uning nabirasi Alauddin Atomalik Juvayning bobosi
32

Shamsiddin Muhammad (1200–1220), keyinchalik Jaloliddin Manguberdining
bosh vaziri sifatida faoliyat ko‘rsatgan. Ammo uning o‘g‘li Bahouddin taxminan
1232-yilda bir guruh aslzodalar bilan birga mo‘g‘ullar xizmatiga kirishga majbur
buladi va o‘g‘li Alouddinni ham xizmatga jalb etadi. Shuningdek, asarda muallif
Jaloliddin Manguberdining Chingizxonni hayratga solgan jasorati, aql-zakovati
haqida quybdagilarni keltiradi: “Chinzigxon uning daryodan o‘tib kelayotganini
ko‘rgach, suv bo‘yiga ot surdi. Mo‘g‘ullar ham o‘zlarini daryoga otmoqchi
bo‘ldilar, biroq Chingizxon ularni to‘xtatdi. G‘animlar kamondan o‘t otmoqqa
kirishdilar. Bu holni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan kishilarning aytishiga qaraganda,
daryoda o‘q zaxmidan halok bo‘lganlar qonidan suv qizarib ketgan ekan. Sulton
bitta qilich, nayza va qalqon bilan daryodan o‘tdi. Chingizxon va barcha
mo‘g‘ullar hayrat barmog‘ini tishlar edilar.
ASOSIY ADABIYOTLAR:
1. Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kyelajak yo’q. T. SHarq, 2018
2. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch” T:Ma’naviyat, 2018 y
3. Karimov SH., SHamsiddinov R. Vatan tarixi, T.2017
4. Vambyeri X. Buxoro yoxud Movaraunnahr tarixi, T.2017
5. Murtozayeva R.X va boshqalar. O’zbyekiston tarixi (ma’ruzalar matni),
T.2014,221-265
6. O’zbekiston tarixi. 1- qism. – T., Universitet, 2017 y.
7. Q.Usmonov, M.Sodiqova va boshqalar “O’zbekiston tarixi”. T., “Iqtisod
moliya”, 2016y.
8.Shahobiddin an-Nasaviyning "Siyrat al-Jaloliddin Mankburni" kitobi
9. Shaxobiddin Muhammad an-Nasafiy. Sulton Jaloliddin Manguberdi
Xorazmshohlar davlatidagi Anushtaginlar sulolasining (2014-2015)
33

INTERNET MATERIALLARI:
1. http://www.google.com.uz/
2. http://www.referat.uz/
3. http://www.ziyonet.uz/
34

Sotib olish