Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 54.7KB
Xaridlar 4
Yuklab olingan sana 06 Sentyabr 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Jamiyatning iqtisodiy negizlari

Sotib olish
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI 
O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
Konstitutsiyaviy huquq fanidan
Jamiyatning iqtisodiy negizlari  mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar  
Bajardi:   yuristprudensiya: biznes huquqi.  
1-bosqich talabasi 
TO SHKENT   Jamiyatning iqtisodiy negizlari
Reja:
Kirish
1 bob  Davlat   bozor   munosabatlarini   rivojlantirish   va   halol
raqobat uchun shart-sharoitlar yaratish
1.1 O’zbekiston   Respublikasida   barcha   mulk   shakllarining   teng
huquqliligi va huquqiy jihatdan himoya qilinishi. 
1.2 Monopol faoliyatning qonun bilan tartibga solinishi va cheklanishi
II   bob   Yer,   yer   osti   boyliklari,   suv,   o’simlik   va   hayvonot   dunyosi
hamda boshqa tabiiy resurslardan Oqilona Foydalanish
2.1  Yer, yer osti boyliklaridan oqilona foydalanish. 
2.2 S uv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslardan
oqilona foydalanish. 
Xulosa. 
Foydalanilgan adabiyotlar.  Kirish.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi.
  Jamiyatning   iqtisodiy   negizlari   deganda,jamiyatdagi   mavjud   iqtisodiy   hayot,
ishlab   chiqarish   vositalariga   nisbatan   mulkchilik   shakllari,   ijtimoiy   yo’nalishga
qaratilgan ishlab chiqarish maqsadi, jamiyatda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
adolat   prinsipi   asosida   taqsimlanish,   xo’jalikni   boshqarishda   bozor   iqtisodiyoti
prinsiplariga   asoslanganlik   tushuniladi. 
O’zbekiston   Respublikasi   o’z   mustaqilligining   dastlabki   kunlaridanoq,
jamiyat   taraqqiyoti   uchun   muhim   sanalgan   iqtisodiy   ijtimoiy   sohalarda   muhim
o’zgarishlar   va   yangiliklarni   nazariy   asoslantirib   hayotga   tadbiq   eta
boshladi."Jamiyatning   iqtisodiy   negizlari"   –   deb,   nomlangan   XII-bobda,
respublikamiz   hayotining   iqtisodiy   asoslari   ya'ni   mulkchilik   masalalari,   xo’jalik
yuritish   va   tadbirkorlik   faoliyatining   kafolatlari   belgilanib,   hozirgi   paytda   bozor
munosabatlarini   rivojlantirish   amalga   oshirilayotgan   islohotlarni
chuqurlashtirishda ahamiyati beqiyosdir.
O’zbekistonda yashovchi har bir fuqaroning iqtisodiy huquq va erkinliklari
bevosita   konstitutsiyamizda   o’z   aksini   topgan.   Jumladan   Konstitutsiyaning   36-
moddasida   shunday   deyiladi,   Har   bir   shaxs   mulkdor   bo’lishga   haqli.   Bankka
qo’yilgan   omonatlar   sir   tutilishi   va   meros   huquqi   qonun   Bilan   kafolatlanadi”.
Demak, har bir inson dunyoga kelmasdan turib ham hayotiy davrida ham qonuniy
asosda   o’z   mulkiga   ixiyoriy   asosda   egalik   qiladilar.   Shunday   holatlar   ham
bo’ladiki,   bola   ona   qornidagi   davrida   ham   qonunda   ko’rsatilgan   tartibda   mulkka
egalik   huquqini   saqlab   qoladi.   Bu   holat   tegishli   qonunchiligimizda
mustahkamlanib qo’yilgan. 
Mulkka   bo’lgan   huquq   nafaqat   Konstitutsiyamizda,   balki   Fuqarolik
Kodeksida 1
,   "Mulkchilik   to’g’risida" 2
gi,   "Mulkni   davlat   tasarrufidan   chiqarish   va
xususiylashtirish to’g’risida"gi "Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyatining erkinligi
to’g’risida"gi qonunlar va boshqa qonun hujjatlarida ham o’z aksini topgan. Bozor   munosabatlarini   rivojlantirishga   qaratilgan   O’zbekiston
iqtisodiyotining   negizini   xilma-xil   shakllardagi   mulk   tashkil   etadi.   Davlat
iste'molchilarning   huquqi   ustunligini   hisobga   olib,   iqtisodiy   faoliyat,   tadbirkorlik
va   mehnat   qilish   erkinligini,   barcha   mulk   shakllarining   teng   huquqliligini   va
huquqiy   jihatdan   bab-baravar   muhofaza   etilishini   kafolatlaydi.   Bu   munosabat
konstitutsiyamizning   53-moddasida   o’z   aksini   topgan.   Bilamizki,   mustaqillikdan
oldingi   davrda   barcha   mulk   davlatga   tegishli   bo’lgan.   O’zbekiston   mustaqillikka
erishgandan   so’ng,   bozor   munosabatlariga   o’tish   davrida   mulkning   xilma-xil
shakllari joriy qilina boshlandi. Jumladan, davlat o’ziga tegishli bo’lgan mulklarni
asta-sekin   xususiylashtirib,   insonlarning   xususiy   mulkka   bo’lgan   huquqlarni
shakllantira boshladi.
  Jamiyatning   iqtisodiy   negizini   asosan   mulkiy   munosabatlar   tashkil   etadi.
Kishilar tomonidan yaratilgan yoki  tabiat tomonidan insonlarga o’ziga xos tarzda
taqdim   etilgan   boyliklar   doim   mulk   bo’lib   kelgan.   Mulk   egasi   bo’lish   yoki
bo’lmasligiga   qarab,   kishilarning   jamiyatdagi   mavqei   va   o’rni   bevosita   o’lchanib
boradi.  
"Eng   asosiy   ijtimoiy   institut   bo’lgan   mulkka   (asosan,   xususiy   mulkka)
munosabatning o’zgarishi - deb ta'kidlaydi I.Karimov, butun jamiyatni va xususan,
iqtisodiy   hayotni   demokratiyalashning   bosh   bo’g’ini   bo’ldi.   Jamiyatni   siyosiy,
iqtisodiy   va   ijtimoiy   yangilash   asosan   yangi   mulkchilik   munosabatlari   orqali
o’tadi. 1
Mamlakatimizda   bozor   munosabatlarini   shakllantirish,   mulkchilik
munosabatlarini   tubdan   qayta   ko’rib   chiqishga   olib   keladi.   Insonlarning   mulkka
bo’lgan   huquqlarini   kengayishiga   bevosita   asos   bo’ladi.   Ayniqsa,   mulkni
xususiylashtirish   masalasi   davlat   oldida   turgan   muhim   masalalaridan   biri   bo’lib
qoldi. Shu sababli  O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1991 yil 19 noyabrda
“Davlat   tasarrufidan   chiqarish   va   xususiylashtirish   to’g’risida”qonun   qabul   qildi.
Bu qonun asosida 
1
  O`zbekiston Respublikasining Fu q arolik kodeksi. -T Adolat,  2021 , -558 b.    davlat   tasarrufida   bo’lgan   korxona   va   tashkilotlar   endi   asta-sekin   davlat
tasarrufidan chiqarilib, mulkdorlarga topshirila boshlandi .Bu qonun bo’yicha yer,
yer osti boyliklari, ichki suv, havo havzasi, o’simlik va hayvonot dunyosi, boshqa
tabiiy   zahiralar,madaniyat   boyliklari   va   tarixiy   boyliklar   davlat   tasarrufidan
chiqarilmaydi.   Davlat   tasarrufidan   chiqarilmaydigan   va   xususiylashtirilmaydigan
korxonalar   va   mol-mulklarning   turlari   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar
Mahkamasi   taklifiga   muvofiq,   Oliy   Majlis   palatalari   tomonidan   belgilanadi.
Demak, har qanday mulk har doim ham xususiylashtirilmas ekan. 
Mamlakatimiz Oliy Majlisi tomonidan mulkchilik munosabatlarini huquqiy
jihatdan   tartibga   solish   maqsadida   bir   qancha   qonunlar   qabul   qilindi.   Bular
jumlasiga;   mulkchilik   to’g’risidagi,   davlat   tasarrufidan   chiqarish   va
xususiylashtirish   to’g’risidagi,   ijara   to’g’risidagi,   davlat   uy-joy   fondini
xususiylashtirish to’g’risidagi va boshqa qonunlarni kiritish mumkin
Mamlakatni   modernizatsiya   qilish   va   aholiga   munosib   turmush   sharoiti
yaratib   berish   borasida   o’z   oldimizga   qo’ygan   maqsad   va   vazifalarimiz   hamda
mintaqa va jahon bozorlarida ro’y berayotgan o’zgarishlar, kuchli talab va raqobat
iqtisodiy islohatlarni yanada chuqurlashtirishni obyektiv shart qilib qo’ymoqda. 2
2
  Karimov I.A.O`zbekiston buyuk kelajak sari. T. «O`zbekiston» 1998, 558-559-betlar. 1 bob  Davlat bozor munosabatlarini rivojlantirish va halol
raqobat uchun shart-sharoitlar yaratadi,
1.1 O’zbekiston Respublikasida barcha mulk shakllarining
teng huquqliligi va huquqiy jihatdan himoya qilinishi
“Mulk   huquqi”   —   moddiy   ne matlarning   aniq   bir   shaxslarga   tegishliligiʼ
(o zlashtirilganligi)ni   mustahkamlovchi,   tartibga   soluvchi   va   muhofaza   qiluvchi	
ʻ
normalar   yig indisi;   fuqarolik   huquqining   asosiy   tartibotlaridan   biri.   O zbekiston	
ʻ ʻ
Respublikasi  FKga ko ra, mulk huquqi shaxsning o ziga qarashli mol-mulkka o z	
ʻ ʻ ʻ
xohishi bilan va o z manfaatlarini ko zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni	
ʻ ʻ
tasarruf etish, shuningdek, o zining Mulk huquqini, kim tomonidan bo lmasin, har	
ʻ ʻ
qanday   buzishni   bartaraf   etishni   talab   qilish   huquqidan   iborat.   O zbekiston	
ʻ
Respublikasi   Konstitutsiyasining   36-moddasiga   binoan,   "har   bir   shaxs   mulkdor
bo lishga haqli". O zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk	
ʻ ʻ
tashkil   etadi.   Davlat   barcha   mulk   shakllarining   teng   huquqliligini   va   huquqiy
jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. "O zbekiston Respublikasida	
ʻ
mulkchilik   to g risida"gi   qonun   (1990-yil   31-oktabr)   asosida   bozor	
ʻ ʻ
munosabatlarining   tashkil   topishi   uchun   iqtisodiy   manba   hisoblangan   xususiy
mulkchilikka   yo l   ochildi.   Xususiy   mulkchilikning   rivojlanishida   "Davlat	
ʻ
tasarrufidan   chiqarish   va   xususiylashtirish   to g risida"gi   qonun   (1991-yil   19-	
ʻ ʻ
noyabr)   muhim   ahamiyat   kasb   etdi.   Ushbu   qonunga   asosan   sho rolar   davridagi	
ʻ
davlat   mulkining   hukmronlik   qilishiga   barham   berildi,   xususiy   mulkning   tashkil
topishi   uchun   imkoniyat   yaratildi.   O zbekiston   Respublikasining   amaldagi   FKda	
ʻ
mulkni  o tmishda   sotsialistik  jamiyatning  sinflarga  bo linishiga  asoslanib  (davlat,	
ʻ ʻ
kolxozkooperativ,   shaxsiy)   shakllarga   ajratilishiga   va   qaysi   shaklda,   kimga
tegishliligiga qarab o rnatilgan tengsizlikka barham berildi. Sho rolar davrida mulk	
ʻ ʻ
egalarining   huquklari   tegishli   qoidalarda,   shuningdek,   amaliyotda   ham   doimo
cheklanib   kelingan.   Endilikda   mulk   egasiga   tegishli   bo lgan   mol-mulkni   turli	
ʻ
sabablar   va   har   xil   yo l   bilan   davlat   idoralari   va   mansabdor   shaxslar   tomonidan	
ʻ
olib  qo yilishi,   mulkdan   erkin  foydalanish   uchun  to sqinliklar   vujudga   keltirilishi	
ʻ ʻ g ayriqonuniy   hisoblanadi.   Mulk   huquqi   muddatsizdir.   Mulk   egasi   o z   mulkidanʻ ʻ
abadiy   foydalanish,   uni   xohlagan   vaqtida   tasarruf   etish   huquqiga   ega.   Ushbu
qoidaning   mantiqiy   davomi   sifatida   FKning   166-moddasida   mulkning   daxlsizligi
va qonun bilan muhofaza qilinishi belgilab qo yilgan	
ʻ .  
Mulkdor   o’ziga   tegishli   mol-mulkka   o’z   ixtiyoriga   ko’ra   egalik   qiladi,
undan foydalanadi va uni tasarruf etadi.
Mulkdor   o’z   mol-mulkiga   nisbatan   qonunga   zid   bo’lmagan   har   qanday
xatti-harakatlarni   qilishga   haqlidir.   U   mulkdan   qonun   hujjatlari   bilan
taqiqlanmagan   har   qanday   xo’jalik   yoki   boshqa   faoliyatni   amalga   oshirishda
foydalanishi mumkin.
Quyidagilar mulk obyektlaridir:
O’zbekiston   Respublikasi   hududidagi   er,   yer   osti   boyliklari,   ichki   suvlar,
havo havzasi, o’simlik va hayvonot dunyosi, imoratlar va inshootlar, mahsulotlar,
turar   joy   va   kvartiralar,   mahsulot   belgilari,   sanoat   namunalari,   ixtirolar,   foydali
modellar,   sanoat   namunalari,   integral   mikrosxemalarning   topologiyasi,   seleksiya
yutuqlari,   mahsulot   belgilari   va   xizmat   ko’rsatish   belgilari,   asbob-uskunalar,
moddiy   va   ma’naviy   madaniyat   buyumlari,   pullar,   qimmatli   qog’ozlar   va   boshqa
mol-mulklar; insonning mehnat qilish qobiliyati.
Ixtirolar, kashfiyotlar, fan, adabiyot, san’at asarlari, axborot, ilmiy g’oyalar,
texnik   ishlanmalar   va   aqliy   ijodning   boshqa   obyektlarini   yaratish   hamda   ulardan
foydalanish   xususidagi   munosabatlar   O’zbekiston   Respublikasining   maxsus
qonunchiligi bilan tartibga solinadi .
Tarix   va   madaniyat   yodgorliklariga   mulkiy   huquqni   amalga   oshirish
O’zbekiston Respublikasining maxsus qonunchiligi bilan belgilab beriladi.
O’zbekiston   Respublikasi   fuqarolari,   jamoalar,   ularning   birlashmalari,
jamoat   tashkilotlari   va   diniy   tashkilotlar,   fuqarolarning   oilaviy   va   o’zga
birlashmalari, mahalliy o’zini o’zi boshqarish idoralari, xalq deputatlarining barcha
bo’g’indagi   Kengashlari   hamda   ular   vakolat   bergan   davlat   boshqaruvi   idoralari,
boshqa   davlatlar,   xalqaro   tashkilotlar,   boshqa   davlatlarning   yuridik   shaxslari   va fuqarolari,   fuqaroligi   bo’lmagan   shaxslar   mulkiy   huquq   subyektlaridir.   Turli
yuridik 
shaxslar   va   fuqarolar,   shuningdek   fuqaroligi   bo’lmagan   shaxslar   aynan   bitta
mulkning subyektlari bo’lishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasida mulk quyidagi shakllarda bo’ladi:
xususiy mulk;
shirkat (jamoa) mulki;
ma’muriy-hududiy   tuzilmalarning   mulkidan   (kommunal   mulkdan)   iborat
davlat mulki;
aralash mulk;
boshqa   davlatlar   hamda   xalqaro   tashkilotlar   yuridik   va   jismoniy
shaxslarining mulki. 3
  Xususiy mulk  Xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy tarzda egalik qilish,
undan   foydalanish   va   uni   tasarruf   etish   huquqidan   iboratdir.   Xususiy   mulk
mulkdorning   ishlab   chiqarish   jarayonida   va   (yoki)   yollanma   mehnatni   qo’llashda
shaxsan bevosita ishtirok etishiga asoslanishi mumkin.
Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir.
Mulkdor   o’z   mulkidan   faqat   qonunda   nazarda   tutilgan   hollarda   va   tartibdagina
mahrum etilishi mumkin.
Xususiy mulk fuqarolarning yollanib ishlashdan, tadbirkorlik faoliyati bilan
shug’ullanishdan   olgan   daromadlari   hamda   kredit   muassasalariga   qo’ygan
mablag’laridan, aksiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlardan kelgan daromadlardan,
meros   bo’yicha   va   amaldagi   qonun   hujjatlarida   man   etilmagan   o’zga   asoslarga
muvofiq   mol-mulkka   ega   bo’lishlari   hisobiga   hosil   etiladi   va   ko’payib   boradi.
Fuqarolarning   xususiy   mulki   ularning   davlat   mulkini   xususiylashtirishda   ishtirok
etishi hisobidan vujudga keltirilishiga ham yo’l qo’yiladi.
3
 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA MULKCHILIK TO‘G‘ RISIDA  21.04.2021    152-XII-SON Shirkat ,   xo jalik   shirkati   —   jismoniy   va   yuridik   shaxslarning   shartnomaʻ
asosida   va   hamkorlikda   xo jalik   faoliyati   yuritish   maqsadlarini   ko zlaydigan	
ʻ ʻ
ixtiyoriy birlashmasi.  Shirkat a zolari xo jalik shartnomasi  asosida ish yuritadilar,	
ʼ ʻ
unda   shahrining   maqsadlari,   Shirkat   mulkini   barpo   etishda   a zolar   ishtiroki   va	
ʼ
badal 
miqdori, olinadigan foydaning taqsimlanishi hamda Shirkat tugatilganda mulkning
o zaro   taqsimlanishi,   boshqarishda   ishtirok   etish   huquqlari   belgilab   qo yiladi.	
ʻ ʻ
Shirkat mulki hamisha Shirkat a zolarining hissaviy badallari negizida shakllanadi.	
ʼ
Mulkni barpo etish tamoyili Shirkat turiga bog liq. Muassislik shartnomasi	
ʻ
va   ustav   shahrining   ta sis   hujjatlari   hisoblanadi.   O zbekiston   Respublikasi   va	
ʼ ʻ
xorijiy   mamlakatlar   xo jalik   hayotida   shahrining   to liq   Shirkat,   kommandit
ʻ ʻ
(aralash)   Shirkat   turlari   ko proq   tarqalgan.   To liq   Shirkat   xo jaliklarda   yakka	
ʻ ʻ ʻ
shaxslar   yoki   tadbirkorlar,   tijorat   tashkilotlari   ta sis   shartnomasida   belgilangan	
ʼ
maqsadlarni   amalga   oshirish   uchun   o z   faoliyati   va   kapitallari   bilan   ishtirok	
ʻ
etadilar.   Shirkat   majburiyatlari   bo yicha   o zlariga   tegishli   jami   molmulk   bilan	
ʻ ʻ
birdamlikda  javob  beradilar.  Ishtirokchilarning  har   biri  boshqa   huquqlar   bilan   bir
qatorda   korxonani   boshqarishda   ishtirok   etadi   va   har   bir   shaxs   bir   ovozga   ega
bo ladi,   har   bir   ishtirokchi   faqat   birgina   to liq   shahriga   a zo   bo lishi   mumkin.	
ʻ ʻ ʼ ʻ
Masalan   90-yillarning   2-yarmidan   boshlab   O zbekiston   qishloq   xo jaligida   sobiq	
ʻ ʻ
kolxozlar   —   jamoa   xo jaliklari   yopiq   Shirkat   xo jaliklari   —   paychilar   xo jaligi	
ʻ ʻ ʻ
shakliga   o tkazila   boshladi   va   1,4   mln.dan   ortiq   dehqonlar   shahridagi   pay   mulki	
ʻ
egalariga   aylandi   (2004).   Kommandit   Shirkat   a zolari   Shirkat   majburiyatlari	
ʼ
bo yicha   o zining   jami   molmulki   bilan   javob   beradigan   bir   yoki   undan   ortiq	
ʻ ʻ
ishtirokchilar   bilan   bir   qatorda   javobgarligi   qo shgan   ulushi   miqdori   doirasida	
ʻ
cheklanadigan bir yoki bir nechta qatnashchi (kommanditchi)lardan tashkil topadi.
Davlat   mulki   —   mulkchilik   shakllaridan   biri,   davlatga   qarashli   va   uning
uz vazifalarini bajarishi uchun zarur barcha mol-mulklar va mulkiy huquklar. D.m.
tushunchasi   "davlat"   tushunchasi   bilan   uzviy   bog langan   bo lib,   ular   doimo   bir-
ʻ ʻ
birini   taqozo   etib   keladi.   O tmishda   D.m.   asosan   bosqinchilik   urushlari   hisobiga	
ʻ ko payib   bordi.   Davlat   mulki   tarkibiga   imoratlar   va   yerdan   tashqari   oziqovqatʻ
mahsulotlari, ot-ulov vositalari, yem va boshqalar ham kirgan. Kapitalizm davriga
kelib   turli   sohalar   (pul   muomalasi,   bandlik,   tashqi   savdo,   aholining   kam
ta minlangan   qatlamlarini   ijtimoiy   himoyalash,   madaniyat,   ta limni   rivojlantirish
ʼ ʼ
va boshqalar) da davlat boshqaruvchilik vazifasini bajara boshladi. Shunga bog liq 	
ʻ
xolda   Davlat   mulki   ham   maktablar,   kasalxonalar,   pul-kredit   muassasalari,
elchixonalar   va   boshqalar   hisobiga   ortib   bordi.   Hoz.   rivojlangan   mamlakatlarda
davlatga   qarashli   korxonalar   ulushi   turlichadir.   Mas,   AQSH,   Yaponiyada   bu
miqdor   juda   kam   (2%   atrofida).   Yevropada   yalpi   ichki   mahsulotning   10%dan
(Germaniya)   30%gacha   (Avstriya)   bo lgan   ulushini   davlat   korxonalari   ishlab	
ʻ
chiqaradi.   Ularda   4%dan   (Buyuk   Britaniya)   20—   25%gacha   (Avstriya,   Gretsiya,
Fransiya)   ish   kuchi   band.   Davlat   korxonalari   iqtisodiyotda   yalpi   kapital
qo yilmalarining   (Germaniya,   Buyuk   Britaniyada)   1/6   qismini,   Fransiyada   1/3,	
ʻ
Avstriyada 1/2 qismini  amalga  oshiradi. AQShda ekiladigan yerlarning 1/3 qismi
federal hukumat mulkiga kiradi.
Jahon tajribasida Davlat mulki asosan ikki yo l bilan paydo bo ladi: davlat	
ʻ ʻ
byudjet   vositalari   hisobiga   mol-mulk   ob yektlari   yoki   davlat   korxonalarini   barpo	
ʼ
etadi;   davlat   xususiy   mulkchilik   egaligida   bo lgan   mol-mulkni   qisman   yoki	
ʻ
to laligicha   milliylashtirish   (natsionalizatsiya)ni   amalga   oshiradi.   Davlat	
ʻ
korxonalari   mulki   shu   tartibda   davlat   byudjeti   vositalari   hisobidan   butun
iqtisodiyotning   faoliyat   kursatishi   uchun   zarur   bulgan   serharajat   infratuzilma
korxonalari (kommunal xo jaligi, energetika, transport, aloqa)ni barpo etish, ilmiy-	
ʻ
texnika   progressi   bilan   bog liq   ayrim   kapitaltalab   tarmoqlar   (elektronika,	
ʻ
aviatsiya)ni rivojlantirish, zarar kurib ishlayotgan korxonalarni (mas, kumir sanoati
korxonalari)ni milliylashtirish va b. yuli bilan shakllanadi.
O zbekistonda   Oktyabr   tuntarishidan   boshlab   20-asrning   90-yillar	
ʻ
boshigacha   —   Respublika   mustaqillikka   erishgunga   qadar   shaxsiy   va   kooperativ
mulkdan   tashqari   barcha   mol-mulk   Davlat   mulki   hisoblanar   edi.   Mustaqillikdan
so ng   mulkchilikning   hamma   shakllari   —   Davlat   mulki   aralash   mulk,   qo shma	
ʻ ʻ korxonalar   mulki,   jamoa   mulki,   aksiyadorlik   mulki   va   boshqaning   daxlsizligi   va
ularning   rivojlanishi   uchun   teng   sharoit   yaratish   qonun   yo li   bilanʻ
mustahkamlandi.   Shunga   ko ra   mulkchilik   munosabatlari   O zbekiston	
ʻ ʻ
Respublikasi   Konstitutsiyasi,   shuningdek,   1990-yil   31   oktabrda   kuchga   kirgan
"O zbekiston   Respublikasida   mulkchilik   to g risida"gi   qonun   hamda   bir   qator	
ʻ ʻ ʻ
qonun   hujjatlari   bilan   tartibga   solinadigan   bo ldi.   O zbekiston   Respublikasida	
ʻ ʻ
Davlat   mulki.   tarkibi,   turlari   qat iy   belgilab   qo yildi.   Iqtisodiy   islohotlarning	
ʼ ʻ
yetakchi   bo g ini   tarzida   mulkni   davlat   tasarrufidan   chiqarish,   xususiylashtirish	
ʻ ʻ
yo nalishi tanlandi.	
ʻ
Aralash   mulk   —   turli   mulk   shakllarining   birlashuvi   natijasida   paydo
bo ladigan   mulk.   Aralash   mulk   turli   mulk   sohiblari   hissa   (pay)larining
ʻ
qo shilishidan  yuzaga  keladi. Kelishuvga  binoan bu pay har  xil  bo lishi  mumkin,
ʻ ʻ
lekin mulk egalaridan birontasining hukmron bo lishiga yo l beril-maydi. Aralash	
ʻ ʻ
mulk   sohiblari   harajatlar   va   foyda-zararni   baham   ko radilar.   Amaliyotda   Aralash	
ʻ
mulkda xususiy, jamoa va davlat mul-klari birlashadi va aralash jamiyatlar paydo
bo ladi.   O zbekistonda   mulkiy   islohotlar   natijasida1995-yildan   boshlab   Aralash	
ʻ ʻ
mulk   bo lgan   kor-xonalar   yuzaga   keldi.   Hozirgi   davrda   ularning   keng   tarqalgan	
ʻ
shakli   hissabay   mulk   ishtiroki   turlicha   bo lgan   davlat-aksiyadorlik	
ʻ
korxonalaridir.1996-yil   Aralash   mulk   korxonalarida   mehnat   unumdorligi   boshqa
xo jaliklar   ko rsatkichidan   5,6-marta,  davlat  sektori-dagidan  esa  1,2-marta  yuqori	
ʻ ʻ
bo ldi, ammo Aralash mulkning amal qilish doirasi hozircha ancha tor
ʻ
4
4
  O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, shuningdek, 1990-yil 31 oktabrda kuchga kirgan 
ʻ
"O zbekiston Respublikasida mulkchilik to g risida"gi qonun
ʻ ʻ ʻ 1,2 Monopol faoliyat qonun bilan tartibga solinishi va
cheklanishi.
Davlat   hokimiyati   va   boshqaruv   idoralari,   ularning   mansabdor   shaxslari
xo’jalik yurituvchi subyektlarning mustaqilligini cheklovchi, ulardan ayrimlarining
faoliyat olib borishini kamsituvchi yoki, aksincha ular uchun qulaylik tug’diruvchi
sharoit   yaratib   beruvchi   huquqiy   hujjatlar   chiqarishga   yoki   harakatlar   qilishga
haqli   emaslar,   basharti   bunday   hujjatlar   yoki   harakatlar   o’z   pirovardida
raqobatning jiddiy ravishda cheklanishiga yoki xo’jalik subyektlari yoxud jismoniy
shaxslarning manfaatlariga zarar yetkazilishiga olib kelsa yoki olib kelishi mumkin
bo’lsa.
Davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining quyidagi harakatlarni qilishi
taqiqlanadi:
xo’jalik   yurituvchi   subyektlarning   muayyan   faoliyat   turlarini   amalga
oshirishiga,   ayrim   tovar   turlarini   ishlab   chiqarishga   taqiq   belgilash,   qonunlarda
ko’zda tutilgan hollar bundan mustasno;
xo’jalik   yurituvchi   subyektlarning   bozorga   kirishini   cheklash   yoki   ularni
bozordan chetlatish;
xo’jalik   yurituvchi   ayrim   subyektlarga   ularni   bozorga   xuddi   shu   xil   tovar
chiqarayotgan   xo’jalik   yurituvchi   boshqa   subyektlarga   nisbatan   ustun   mavqega
qo’yadigan soliq imtiyozi yoki o’zga imtiyozlarni asossiz ravishda berish;
xo’jalik   yurituvchi   subyektlarga   shartnomalar   tuzishda   kimgadir   ustunlik
berish   to’g’risida   yoki   muayyan   xaridorlar   (buyurtmachilar)   doirasiga   mollarni
birinchi   navbatda   yetkazib   berish   (ishlarni   bajarish,   xizmat   ko’rsatish)   to’g’risida
ko’rsatmalar berish;
faoliyatning muayyan sohasida xo’jalik yurituvchi yangi subyektlar tashkil
etishga asossiz to’sqinlik qilish;
xo’jalik   yurituvchi   subyektlar   mustaqilligini   cheklovchi   qonunga   xilof
boshqa harakatlar sodir etish.   Mansabdor   shaxslarga   (O’zbekiston   Respublikasining   qonunlarida
belgilangan ro’yxatdagi mansabdor shaxslarga) quyidagilar taqiqlanadi:
tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanish;
korxonaning egasi yoki muassis bo’lish;
davlat tasarrufida bo’lmagan xo’jalik yurituvchi subyektlarning boshqaruv
idoralarida rahbarlik lavozimlarini egallash;
aksiyali jamiyatlarning, mas’uliyati cheklangan jamiyatlarning yoki boshqa
xil   shirkatlarning   umumiy   yig’ilishi   qarorlarini   qabul   qilishda   mustaqil   ravishda
yoki   vakil   orqali   o’ziga   tegishli   aksiyalar,   ulush   qatnashuvdagi   hissa   vositasida
ovoz berish. 5
G’irrom   raqobatga,   shu   jumladan:   xo’jalik   yurituvchi   boshqa   subyektning
mol-mulki   va   tadbirkorlik   nufuziga   ziyon   yetkazishi   mumkin   bo’lgan   yolg’on,
noaniq yoki buzib ko’rsatilgan ma’lumotlar tarqatishga;
tovar   belgisidan,   tovarning   firma   nomidan   yoki   markasidan
o’zboshimchalik bilan foydalanish, shuningdek xo’jalik yurituvchi boshqa subyekt
tovalarining shaklini, idishini, tashqi bezagini aynan ko’chirib olishga;
ilmiy-texnikaviy,   ishlab   chiqarish,   iqtisodiy,   savdo   va   boshqa   sohaga   oid
maxfiy   axborotni   egasining   roziligisiz   olish,   undan   foydalanish   va   uni   oshkor
qilishga;
tovarlarning xususiyati, ularni tayyorlash usuli  va o’rni, iste’mol  xossalari
va sifati xususida iste’molchilarni chalg’itishga;
xo’jalik   yurituvchi   boshqa   subyektlarning   bozorga   kirishini   cheklovchi
xatti-harakatlar qilishga yo’l qo’yilmaydi
O’zbekiston   Respublikasida   monopoliyaga   qarshi   davlat   siyosatini
yurgizish   maqsadida   monopoliyaga   qarshi   faoliyatni   amalga   oshirishga   vakolatli
idora tuziladi, uning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat bo’ladi:
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, tovar bozorida raqobatni rivojlantirish;
monopolistik   faoliyatning,   bozordagi   ustun   mavqeni   suiiste’mol
qilishlarning   oldini   olish   va   ularga   yo’l   qo’ymaslikka,   monopolist   korxonalar
5
 MONOPOLISTIK FAOLIYATNI CHEKLASH TO‘G‘RISIDA 1996-yil 27-dekabr 623-XII-SON belgilaydigan   narx-navolarni   boshqarib   borishga,   g’irrom   raqobatning   payini
qirqishga qaratilgan choralar ko’rish;
monopoliyaga qarshi qonunlarga rioya etilishini nazorat qilib turish.
2.   Monopoliyaga   qarshi   qonunlar   buzilgan   hollarda   monopoliyaga   qarshi
faoliyatni amalga oshirishga vakolatli idora qonunbuzarliklarni to’xtatish, dastlabki
holatni tiklash to’g’risida, asossiz orttirilgan daromadni tegishli budjetga o’tkazish
to’g’risida,   xo’jalik   yurituvchi   subyektlarni   majburiy   tartibda   maydalab   (bo’lib)
yuborish to’g’risida va xo’jalik yurituvchi subyektlarning bozordagi ustun maqeini
bartaraf   etish   yoki   pasaytirishga   qaratilgan   boshqa   tadbirlar   to’g’risida   xo’jalik
yurituvchi   subyektlar   bajarishi   shart   bo’lgan   ko’rsatmalar   berishga,   shuningdek
xo’jalik   yurituvchi   subyektlarga,   boshqaruv   idoralariga   va   mansabdor   shaxslarga
jarima solishga haqlidir.
3.   Tegishli   hollarda   monopoliyaga   qarshi   faoliyatni   amalga   oshirishga
vakolatli   idora   materiallarni   qonunda   belgilab   qo’yilgan   tartibda   ko’rib   chiqish
uchun sud yoki hakamlik sudiga, prokuratura idoralariga yuboradi.
Monopoliyaga   qarshi   siyosat   —   davlatning   monopoliyaga   qarshi   kurash
siyosati.   Dunyo   tajribasiga   ko ra,   Monopoliyaga   qarshi   qonunchilik,   asosan,ʻ
quyidagi yo nalishlar bo yicha shakllandi. Birinchidan, ishlab chiqarish (tarmoq)ni	
ʻ ʻ
boshqaruvchi   qonunlar.   Bu   qonunlarga   binoan,   odatda,   hech   bir   korxona
(korporatsiya)ning   biror   turdagi   mahsulot   ishlab   chiqarishning   yarmidan   ortig ini	
ʻ
nazorat   qilishga   huquq   berilmaydi.   Ikkinchidan,   barcha   yirik   korporatsiyalar
ishtirokchilari   boshqa   korporatsiyalar   aksiyalarining   ma lum   cheklangan	
ʼ
miqdoridan ortig iga ega bo la olmasligi belgilab qo yiladi. Uchinchidan, narxlarni	
ʻ ʻ ʻ
bozor   muvozanati   belgilagan   darajadan   yuqori   yoki   past   turishini,   narx   ustidan
kelishib olishni taqiqlovchi kartellarta karshi qonunlar joriy qilinadi.
Davlatning   monopoliyalarga   qarshi   siyosati   milliy   iqtisodiyotida   raqobat
oddindan   shakllanib   bo lgan   mamlakatlarda   raqobatchilik   muhitini	
ʻ
takomillashtirishga, bozor iqtisodiyotiga o tayotgan mamlakatlarda esa bu muhitni	
ʻ
shakllantirishga   qaratilgan.   Bozorda   monopoliyani   o rnatishga   urinishlar   va	
ʻ
monopol   mavqeni   suiiste mol   qilishni   taqikdaydigan   trestlarga   qarshi   birinchi	
ʼ qonun   —   Sherman   qonuni   AQShda   1890-yilda   qabul   qilingan.   Monopoliyaga
qarshi qonunchilikq. va uni amalga oshirish uchun zarur bo lgan choratadbirlar harʻ
bir   mamlakatda   sharoit   taqozo   etgan   shakllarda   amal   qiladi.   Rivojlangan   barcha
davlatlarda sog lom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli ko rinishdagi,	
ʻ ʻ
monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi.
Masalan,   AQShda   monopoliyaga   qarshi   davlat   siyosati   —   Federal   savdo
komissiyasi  va Adliya departamentining trestlarga qarshi  boshqarmasi,  Rossiyada
—   Monopoliyaga   qarshi   siyosat   va   tadbirkorlikni   qo llabquvvatlash   vazirligi,	
ʻ
Yaponiya   va   Janubiy   Koreyada   —   Halol   raqobat   bo yicha   komissiya,   Yevropa	
ʻ
Ittifoqida esa — Raqobat bo yicha komissiya tomonidan amalga oshiriladi.	
ʻ
O zbekistonda   monopoliyaga   qarshi   organ   1992-yilda   O zbekiston	
ʻ ʻ
Respublikasi   Moliya   vazirligining   Monopoliyaga   karshi   va   narx   siyosati   bosh
boshqarmasi sifatida tashkil qilindi. 1996-yil 15-mayda ushbu boshqarma negizida
Moliya   vazirligi   huzurida   Mo-nopoliyadan   chiqarish   va   raqobatni   rivojlantirish
qo mitasi   tashkil   etildi.   2000-yil   2   avgustda   O zbekiston   Respublikasi	
ʻ ʻ
Prezidentining   "O zbekiston   Respublikasi   Monopoliyadan   chiqarish   va   raqobatni	
ʻ
rivojlantirish   Davlat   qo mitasini   tashkil   etish   to g risida"gi   farmoniga   asosan	
ʻ ʻ ʻ
monopoliyaga qarshi  organ Moliya vazirligi tarkibidan chiqarilib, mustaqil davlat
qo mitasiga aylantirildi.	
ʻ
O zbekiston   davlatining   raqobatchilik   muhitini   shakllantirishga   qaratilgan	
ʻ
siyosatida   xususiylashtirish,   davlat   mulki   hisobidan   mulkchilikning   boshqa
shakllarini   vujudga   keltirish   asosiy   o rin   tutadi.   Xususiylashtirish   natijasida,	
ʻ
birinchidan,   mulk   o z   egalari   qo liga   topshirilsa,   ikkinchidan,   ko p   ukladli	
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiyot va raqobatchilik muxiti vujudga keladi.
Raqobatni   shakllantirishda   iqtisodiyotning   davlat   korxonalari   saqlanib
qolishi   kerak   bo lgan   sohalardagi   korxonalar   uchun   ularning   bozor   sharoitlariga	
ʻ
tarkiban   moslashuviga   imkon   beradigan   xo jalik   yuritish   mexanizmini   ishlab	
ʻ
chiqarish   muhim   o rin   egallaydi.   Bu   mexanizm   davlat   korxonalari   iqtisodiy	
ʻ
jihatdan erkin bo lishini, ularning faoliyati tijoratlashgan bo lishini nazarda tutadi.	
ʻ ʻ
Bozor   iqtisodi-yotiga   o tish   davrida   raqobatning   asosiy   usuli   narx   bo lganligi	
ʻ ʻ sababli,   narxlarni   erkin   qo yib   yuborish   raqobatli   muhitni   vujudga   keltirishningʻ
asosiy   talabi   hisoblanadi.   Shu  maqsadda   O zbekistonda   "Monopolistik   faoliyatini	
ʻ
cheklash   to g risida"gi   qonun   (1992-yil   3   avgust)   qabul   qilindi   hamda   uning	
ʻ ʻ
asosida   raqobatchilikni   rivojlantirishga   karatilgan   bir   turkum   normativ   hujjatlar
ishlab   chiqildi.   Mazkur   qonunga   ko ra,   bozorda   ataylab   takchillik   yaratish,	
ʻ
narxlarni   mo-nopollashtirish,   raqobatchilarning   bozorga   kirib   borishiga   to sqinlik	
ʻ
qilish, raqobatning g irrom usullarini qo llash man etiladi.	
ʻ ʻ
Hozirgi   davrda   O zbekistonda,   agar   korxona   ishlab   chiqargan   muayyan	
ʻ
mahsulotlar   tovarlar   bozoridagi   shunday   mahsulotning   35%   dan   ortiq   bo lsa,   bu	
ʻ
korxona   monopolist   korxona   sifatida   Davlat   reyestriga   kiritiladi   (oziqovqat
tovarlari guruhi uchun bunday mezon darajasi 20% qilib belgilangan).
Respublikada   monopoliyalar   ro yxatiga   kirgan   korxona   (tarmoq)larning	
ʻ
bozordagi mavqeini tartibga solishda bir qator usullardan: a) monopol mav-qedagi
mahsulotlarga   narxlarning   eng   yuqori   darajasini   yoki   rentabellik   chegarasini
belgilab   qo yish;   b)   o z   monopol   mavqeini   suiiste mol   qilgan   monopolik	
ʻ ʻ ʼ
birlashmalarni   bulib   tashlash   yoki   maydalashtirish   usullaridan   foydalaniladi.
O zbekiston   Respublikasining   "Iste molchilarning   hu-qukdarini   himoya   qilish	
ʻ ʼ
tug risida"   (1996-yil   26-aprel)   qonuni   asosida   g irrom   raqobatga,   shu   jumladan,
ʻ ʻ
bozorlarga   belgilangan   talablarga   javob   bermaydigan   tovarlarning   kirishiga   yo l	
ʻ
qo ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e tibor berilgan.	
ʻ ʼ
O zbekiston   Respublikasining   "Tovar   bozorlarida   monopolistax   faoliyatni	
ʻ
cheklash   va   raqobat   to g risida"   qonuni   (1996-yil   27   dekabr)   monopolistlar	
ʻ ʻ
tomonidan   hukmronlik   mavqeini   suiiste mol   qilishning   oldini   olish   va   mo-	
ʼ
nopoliyadan   chiqarish   va   sog lom   raqobat   muhitini   yaratish   maqsadlarini	
ʻ
ko zlaydi.   Iqtisodiyotning   ayrim   tarmoqdarida   raqobat   muhitini   shakllantirish	
ʻ
iqtisodiy   jihatdan   maqsadga   muvofiq   emas.   Bu   tarmoqdagi   korxonalar,   odatda,
"tabiiy   monopoliyalar"   deb   ataladi.   O zbekiston   Respublikasining   "Tabiiy	
ʻ
monopoliyalar to g risida"gi qonunida (1997-yil 25 apr; yangi tahrirda 1999-yil 19	
ʻ ʻ
avgust) respublikada tabiiy mo-nopoliyalarga nisbatan davlat siyosatining huquqiy
asoslari   belgilab   berildi.   O zbekistonda   iqtisodiy   islohotlarning   tub   mohiyatidan	
ʻ kelib chiqqan holda monopoliyalarga qarshi  va tabiiy monopoliyalar  to g risidagiʻ ʻ
qonunchilik   takomillashtirilib,   ularning   Yevropa   Ittifoqi   va   boshqa   rivojlangan
qonunchilik andozalariga mos kelishi ta minlab borilmoqda.	
ʼ
Quyidagilar raqobat qo’mitasining asosiy vazifalari hisoblanadi:
tovar   va   moliya   bozorlarida   raqobat   muhitini   ta’minlash   sohasida   yagona
davlat siyosatini amalga oshirish;
tovar   va   moliya   bozorlarida   raqobat   muhiti   holatini   tizimli   tahlil   qilish,
xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlarning   ustun   mavqeini   suiste’mol   qilishi,   «kartel’»
kelishuvlari va til biriktirish, insofsiz raqobatni aniqlash va ularga chek qo’yish;
savdolar,   iqtisodiy   kontsentratsiya   va   davlat   ko’magini   monopoliyaga
qarshi tartibga solish;
bozor   ishtirokchilariga   yuqori   likvidli,   shu   jumladan,   tabiiy   monopoliya
sub’ektlari   tomonidan   ishlab   chiqariladigan   tovarlardan   (ishlar,   xizmatlardan)
foydalanishda teng shart-sharoitlarni ta’minlash;
qonun   hujjatlarining   raqobatga   ta’sirini   baholash,   davlat   organlarining
raqobatni   cheklovchi   qarorlar   qabul   qilishiga   va   shunday   harakatlarni   amalga
oshirishiga yo’l qo’ymaslik.
Monopoliyaga   qarshi   kurashish   qo’mitasi   o’ziga   yuklangan   vazifalarga
muvofiq quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi:
a) tovar va moliya bozorlarida raqobat muhitini rivojlantirishning yagona
davlat siyosatini amalga oshirish sohasida:
davlat   organlari   va   mahalliy   davlat   hokimiyati   organlarining   raqobatni
rivojlantirish   va   monopolistik   faoliyatni   cheklash   bo’yicha   faoliyatini
muvofiqlashtiradi;
monopoliyaga   qarshi   kurashishni   tartibga   solish   va   raqobatni   himoya
qilishni yanada takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqadi;
qonun hujjatlari  va huquqni  qo’llash amaliyotini  yanada  takomillashtirish,
raqobatni   rivojlantirishni   cheklovchi   yakka   tartibdagi   imtiyozlar,   preferentsiyalar
va yengilliklarni bekor qilish bo’yicha takliflar kiritadi; monopoliyaga   qarshi   kurashishni   tartibga   solish   va   raqobat   muhitini
rivojlantirish   sohasidagi   ilg’or   xalqaro   tajribani   tizimli   o’rganish   va   joriy   etishni
amalga oshiradi;
vazirliklar   va   idoralarni   jalb   etgan   holda   tovar   va   moliya   bozorlarida
raqobat   muhitini   yanada   takomillashtirishga   qaratilgan   strategik   dasturlar,   «yo’l
xaritalari» va boshqa dasturiy hujjatlarni ishlab chiqadi;
monopoliyaga   qarshi   kurashishni   tartibga   solish   va   raqobat   muhitini
rivojlantirish   sohasida   xorijiy   mamlakatlarning   monopoliyaga   qarshi   kurashish
organlari va xalqaro tashkilotlar bilan har taraflama hamkorlikni tashkil qiladi;
raqobat   to’g’risidagi   qonun   hujjatlarini   buzgan   xo’jalik   yurituvchi
sub’ektlar va davlat organlarining reestrini yuritadi va e’lon qiladi;
xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlarni   insofsiz   raqobatchilardan   va   raqobat
to’g’risidagi   qonun   hujjatlarini   buzayotgan   davlat   organlarining   noqonuniy
qarorlaridan,   ularning   mansabdor   shaxslarining   harakatlaridan   (harakatsizligidan)
o’z vakolatlari doirasida himoya qiladi;
tovar   yoki   moliya   bozorlarida   xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlarga   teng   shart-
sharoitlarni   ta’minlash   bo’yicha   normativ-huquqiy   hujjatlar   va   boshqa
hujjatlarning davlat organlari va ustun mavqeni  egallab turgan xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar tomonidan bajarilishini o’z vakolatlari doirasida nazorat qiladi;
b) tovar va moliya bozorlarida raqobat muhiti holatini tizimli tahlil qilish,
xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlarning   ustun   mavqeni   suiiste’mol   qilishi,   «kartel’»
kelishuvlari   va   til   biriktirish,   insofsiz   raqobatni   aniqlash   va   ularga   chek   qo’yish
sohasida:
tovar   va   moliya   bozorlarida   raqobat   muhitining   holatini   o’rganadi   va
xo’jalik   yurituvchi   sub’ekt   yoki   shaxslar   guruhining   ustun   mavqeini   aniqlaydi,
shaxslar guruhi ishtirokchilarining tarkibini belgilaydi;
ustun mavqeini suiste’mol qilish, «kartel» kelishuvlari va til biriktirishlarni
aniqlash va ularga chek qo’yish choralarini ko’radi; «kartel’»   kelishuvlar   va   til   biriktirishlar   kabi   raqobatga   qarshi
harakatlarning   murakkab   turlarini   aniqlash   va   ularga   chek   qo’yish   masalalarida
huquq-tartibot organlari bilan o’zaro hamkorlik qiladi;
davlat   organlari   va   xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlarda   monopoliyaga   qarshi
kompleansni joriy etadi;
ustun   mavqeni   egallab   turgan   xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlar   va   tabiiy
monopoliya   sub’ektlarining   tovarlariga   (ishlariga,   xizmatlariga)   xarajatlarni
kamaytirish bo’yicha takliflar ishlab chiqadi;
yuridik   shaxsning   individuallashtirilgan   vositalariga   va   tovarni
individuallashtirish   vositalariga   har   qanday   huquqni   sotib   olish   bilan   bog’liq
insofsiz raqobat holatlarini aniqlaydi;
Tovar   yoki   moliya   bozorida   ustun   mavqeni   egallab   turgan   xo’jalik
yurituvchi   sub’ektlar   davlat   reestriga   kiritilgan   xo’jalik   sub’ektlari   yoki   shaxslar
guruhi   tomonidan   ishlab   chiqariladigan   (ko’rsatiladigan)   tovarlar   (xizmatlar)
narxlari ustidan monitoring olib boradi;
tovar   yoki   moliya   bozorida   ustun   mavqeni   egallab   turgan   xo’jalik
yurituvchi   sub’ektlar   hamda   tabiiy   monopoliya   sub’ektlarining   davlat   reestrlarini
shakllantiradi va yuritadi;
v)   savdolar,   iqtisodiy   kontsentratsiya   va   davlat   ko’magini   monopoliyaga
qarshi tartibga solish sohasida;
tanlov (tender) va birja savdolarini o’tkazishda raqobat to’g’risidagi qonun
hujjatlariga rioya etilishi ustidan belgilangan tartibda nazoratni amalga oshiradi;
shaxs yoki shaxslar guruhi tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektning ustav
fondidagi   (ustav   kapitalidagi)   aktsiyalarni   (ulushlarni)   olish,   shuningdek,   xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning birlashuvi va qo’shib olinishi bo’yicha qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda, oldindan rozilik berish orqali bozor kontsentratsiyasi  ustidan
nazoratni amalga oshirish;
qonun   hujjatlarida   belgilangan   tartibda   xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlarga
raqobat   to’g’risidagi   qonun   hujjatlariga   rioya   qilish   borasida   davlat   ko’magi
ko’rsatilishi masalalarini ko’rib chiqadi; tovar-homashyo birjalarini litsenziyalaydi hamda ular tomonidan litsenziya
talablari va shartlariga rioya etilishini nazorat qiladi;
tovar-homashyo birjalarining litsenziyalari reestrini yuritadi;
mahsus   vakolatli   davlat   organi   bilan   birgalikda   tovar-homashyo   birjalari
a’zolari   uchun   jinoiy   faoliyatdan   olingan   daromadlarni   legallashtirishga,
terrorizmni   moliyalashtirishga   va   ommaviy   qirg’in   qurolini   tarqatishni
moliyalashtirishga   qarshi   kurashish   bo’yicha   ichki   nazorat   qoidalarini   ishlab
chiqadi   va   tasdiqlaydi,   shuningdek,   qonun   hujjatlarida   belgilangan   tartibda
monitoring   olib   boradi   hamda   ushbu   qoidalarga   tovar-homashyo   birjalari
tomonidan rioya etilishini nazorat qiladi;
o’z   vakolatlari   doirasida   jinoiy   faoliyatdan   olingan   daromadlarni
legallashtirishga,   terrorizmni   moliyalashtirishga   va   ommaviy   qirg’in   qurolini
tarqatishni   moliyalashtirishga   qarshi   kurashish   bo’yicha   chora-tadbirlarni   ishlab
chiqish va amalga oshirishda ishtirok etadi;
jinoiy   faoliyatdan   olingan   daromadlarni   legallashtirishga,   terrorizmni
moliyalashtirishga   va   ommaviy   qirg’in   qurolini   tarqatishni   moliyalashtirishga
qarshi kurashish sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshiradi;
g) bozor ishtirokchilariga yuqori likvidli, shu jumladan tabiiy monopoliya
sub’ektlari   tomonidan   ishlab   chiqariladigan   tovarlardan   (ishlar,   xizmatlardan)
foydalanishda teng shart-sharoitlarni ta’minlash borasida:
yuqori   likvidli   monopol   turdagi   mahsulotlarni   birja   savdolariga   qo’yish
to’g’risida belgilangan tartibda qarorlar qabul qiladi;
yuqori likvidli va monopol turdagi mahsulotlar birja savdolariga qo’yilishi
ustidan belgilangan tartibda nazoratni amalga oshiradi;
tabiiy   monopoliya   sub’ektlarini   davlat   tomonidan   tartibga   solish
mexanizmlarini takomillashtiradi;
tabiiy   monopoliya   sub’ektlari   tomonidan   tovarlar   (xizmatlar)   realizatsiya
qilinishi   tartibiga   rioya   etilishi   ustidan   nazoratni   amalga   oshiradi   va   majburiy
tarzda  xizmat   ko’rsatiladigan  iste’molchilar  ro’yhatini   belgilash  bo’yicha takliflar
kiritadi; raqobatga   qarshi   harakatlarni   va   tartibga   solinadigan   narxlarning
(tariflarning),   shuningdek,   Tovar   yoki   moliya   bozorida   ustun   mavqeni   egallab
turgan  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar  davlat  reestriga  kiritilgan  xo’jalik  yurituvchi
sub’ektlar   yoki   shaxslar   guruhi   tomonidan   ishlab   chiqariladigan   (ko’rsatiladigan)
tovarlarga   (xizmatlarga)   monopol   yuqori   va   monopol   past   narxlarning   asossiz
o’sishini aniqlaydi va ularga chek qo’yadi;
tovarlarning   (ishlar,   xizmatlarning)   tartibga   solinadigan   narxlari   (tariflari)
va ustama narxlariga rioya etilishini tahlil va nazorat qiladi;
d) qonun hujjatlarining raqobatga ta’sirini baholash, davlat organlarining
raqobatni   cheklovchi   qarorlar   qabul   qilishiga   va   shunday   harakatlarni   amalga
oshirishiga yo’l qo’ymaslik sohasida:
davlat   va  xo’jalik  boshqaruvi   organlari  hamda  mahalliy  davlat   hokimiyati
organlari  tomonidan kiritiladigan va qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar
loyihalarini   va   amaldagi   normativ-huquqiy   hujjatlar,   shuningdek,   boshqa
hujjatlarni ularning raqobat muhitiga ta’siri yuzasidan ekspertizadan o’tkazadi;
normativ-huquqiy   hujjatlar   loyihalariga   o’zgartirishlar   va   qo’shimchalar
kiritish   hamda   ularni   qabul   qilish   maqsadga   muvofiq   emasligi   bo’yicha   takliflar
kiritadi;
raqobat   muhitiga   salbiy   ta’sir   ko’rsatadigan   qonun   hujjatlari   va   davlat
organlari qarorlarini bekor qilish bo’yicha takliflar kiritadi.
Monopoliyaga   qarshi   kurashish   qo’mitasi   qonun   hujjatlariga   muvofiq
boshqa funktsiyalarni ham amalga oshiradi.
6
6
  O zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistax faoliyatni cheklash va raqobat ʻ
to g risida" qonuni (1996-yil 27 dekabr
ʻ ʻ ) II bob Yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi
hamda boshqa tabiiy resurslar umummilliy boylikdir.
2.1 Yer, yer osti boyliklaridan oqilona foydalanish.
  Yer   osti   boyliklari,   ya'ni   qazilma   boyliklarga   metall   va   nomatell   rudalar,   gaz,
ko’mir, slanetslar va yer osti suvlari kiradi. Bu boyliklarning hosil bo’lishi ularning
ishlatilish tezligidan ko’ra millionlab marta sekin kechadi. Buning ustiga yil sayin
insoniyat   qazilma   boyliklarni   sifat   va   miqdor   jihatdan   tobora   ko’p   ishlatmoqda.
Agar u XVIII asrda 28 turdagi  qazilma boylikdan foydalangan bo’lsa, XIX asrda
71 xil  boylikdan foydalandi. Keyingi  paytlarda esa  Yerda ma'lum  bo’lgan barcha
kimyoviy elementlar va ularning birikmalaridan foydalanilmoqda.
    Qazilma   boyliklarning   asosiy   turlaridan   foydalanish   hajmi   va   sur'atlarini   taxlil
qilish   insoniyatning   bu   boyliklarga   «ishtahasi»   misli   qurilmagan   darajada   o’sib
borayotganini   ko’rsatadi.   Masalan,   1950-1968   yillar   orasida   aholisi   atigi   38%   ga
oshgani   xolida   ko’mir   va   temir   rudasini   qazib   olish   2   baravarga,   neft   olish   esa
qariyb 3,5 baravarga ortgan. 1913 yilda qazilma boyliklardan foydalanish Yer yuzi
aholisining jon boshiga o’rtacha 5 tonnacha to’g’ri kelgan bo’lsa, bu miqdor 1940
yilda 7,4 tonna, 1960 yilda 14,3 tonna, 1990 yilda 25 tonnaga yetdi, ya'ni keyingi
80   yil   orasida   5   baravarga   ko’paydi.   Hozir   dunyoda   har   yili   150   mlrd   tonna
mineral   xomashyo   qazib   olinmoqda.   Birlashgan   Millatlar   Tashkilotining
ma'lumotlariga ko’ra dunyoda yiliga 32 mlrd. tonna ko’mir, 2,6 mlrd. tonna neft, 6
mlrd.   tonna   temir   rudasi,   3,6   mln.   tonna   xrom   rudasi,   7,3   mln.   tonna   mis   rudasi,
3,4   mln.   tonna   qo’rg’oshin   rudasi,   159   mln.   tonna   osh   tuzi,   120   mln.   tonna
fosfatlar,   1,2   mln.   tonna   uran,   simob,   molibden,   nikel,   kumush,   oltin   va   platina
rudalari   qazib   olinmoqda.   Ba'zi   ma'lumotlarga   ko’ra,   qazilma   boyliklardan   shu
sur'atda   foydalanilsa   oltinning   zahirasi   yana   30-35   yilga,   rux-36   yilga,   simob   va
surma-70   yilga,   uran-47   yilga,   mis-66   yilga,   ko’mir,   neft   va   gaz   zahiralari-150
yilga yetadi xolos. Boshqa ma'lumotlarga ko’ra alyuminiy zahirasi yana 570 yilga,
mis-292   yilga,   rux-232   yilga,   temir-150   yilga   yetishishi   oltin,   kumush   va   platina
zahiralari   esa   1990   yilda   tugashi   kerak   edi.   Xomcho’tga   asoslangan   bu   qarama-
qarshi fikrlar, garchi ular kelajak kartinasini aniq qilib ko’rsataolmasada, har holda qazilma   boyliklar   zahirasi   cheklanganligini   tasdiqlaydi.   Bu   esa   mutaxassislar
oldiga   litosfera   bag’rini   yanada   chuqurroq   o’rganish,   yangi   zahiralarni   axtarib
topish,   boyliklardan   foydalanishda   noan'anaviy   usullarni   qo’llash   va   rudalardan
maksimal   foydalanish,   ularning   chiqindilarini   qayta   ishlab,   kerakli   elementlarni
ajratib olish texnologiyasini yaratish vazifasini qo’yadi.
    Ana   shunday   izlanishlar   natijasida   o’laroq   hozirgi   paytda   30   dan   ortiq
mamlakatda   neft   va   tabiiy   gaz   dengiz   ostidan   qazib   olinadi.   qidiruv   ishlari
ko’rsatishicha   dengiz   ostidagi   neft   zahirasi   dunyo   bo’yicha   150   mlrd.   tonnani
tashkil qiladi. Dengiz suvi tagidan shuningdek ko’mir, temir rudasi, oltingugurt va
boshqa   minerallar   ham   qazib   olinmoqda.   Angliyada   qazib   olinayotgan   jami
ko’mirning 1/10  qismi, Yaponiyada  esa   2/5 qismi   dengiz  tubi   zahiralariga to’g’ri
keladi.
    Keyingi   yillarda   o’tkazilayotgan   kosmik   tadqiqotlar   okeanlar   tubida   katta
miqdordagi   mineral   boyliklar   zahirasi   mavjudligini   ko’rsatmoqda.   Umumiy
maydoni   taxminan   1000   mln.   kv.   km.   bo’lgan   ekvatoriyaning   tubi   tarkibida
alyuminiy,  mis,   nikel,  kobalt   va   marganets   bo’lgan   qizg’ish   loy   bilan  qoplangan.
Hozirgi   kunda   Dunyo  okeanlari   tubida   1500   mlrd.   tonna   murakkab  tarkibli   temir
va   marganets   rudalari   borligi   taxmin   qilinmoqda.   Yaponiyalik   mutaxassislar
fikricha   okean   tubidagi   metall   konkretsiyalari   hisobiga   dunyo   sanoatini   hozirgi
iste'mol darajasida mis bilan yana 2000 yil, nikel bilan 70 000 yil, marganets bilan
esa 140 000 yil ta'minlash mumkin.
    Ko’pgina   mamlakatlarning   kon   sanoati   hozircha   litosfera   qobig’ining   yuqori
qatlamini o’rtacha 500m. chuqurlikkacha «o’zlashtirgan». Lekin bundan chuqurda
ham  konlar  va shaxtalar  mavjud. Masalan,  Germaniya  va Belgiyada ko’mir  1300
m.   chuqurlikdan   qazib   olinadi.   Hindistonda   oltin   konlari   3800   m.   chuqurlikda
joylashgan.   Janubiy   Afrikaning   oltin   konlari   esa   bundan   ham   100-150   m.
chuqurroqda joylashgandirlar.
    Fan   va   texnikaning   hozirgi   davridagi   rivoji   va   ishlab   chiqarish   qurol-
aslahalarining   takomillashganligi   Yer   sharidagi   qazilma   boyliklarni   qayerda   va
qanday chuqurlikda joylashganidan qat'iy nazar ularni tadqik kilib topish va qazib olish  imkonini   berayotir.  Bu,   o’z  navbatida,   qazilma  boyliklardan   tobora  ko’proq
foydalanish   bilan   ularning   zahirasini   kamaytiriga   va   shu   bilan   birga   ularning
qoldiqlari bilan atrof muhitni tobora ko’p ifloslashiga olib kelmoqda.
Ko’pgina   hollarda   qazilma   boyliklardan   foydalanishda   isrofgarchilik   salmog’i
katta bo’ladi. Rudalarning foydalilik koeffitsiyenti  odatda 20 dan oshmaydi, ya'ni
ruda eritilib, undan ko’zda tutilgan 1-2 xil metall ajratib olinadi-yu qolgan 75-80%
chiqindi sifatida atrof muhitga tashlab yuboriladi. Chiqindi miqdori ba'zi rudalarda
98-99%   ni   tashkil   qiladi.   Buning   asosiy   sababi   rudani   ko’p   tomonlama   ishlash
serchikam   va   murakkab   jarayon   ekanligidadir.   Holbuki   100   tonna   granitdan   8
tonna alyuminiy, 5 tonna rux, 500 kg. titan, 80 kg. marganets, 30 kg. xrom, 17 kg,
nikel va 14 kg. vanadiy ajratib olish mumkin.
    Isrofgarchilik ayniqsa ko’mir, neft, kaliy tuzi, qurilish materiallari, qora va rangli
metallar, tog–kimyo xomashyolarining qazib olishda yuqori bo’lib qolmoqda. Neft
olishda   uning   konlarida   neftning   qariyib   yarmi   tuproq   bo’shliqlarida   qolib
ketmoqda.
    Qazilma   boyliklardan   foydalanish   salmog’i   va   shunga   ko’ra   ularning
isrofgarchiligi   ayniqsa   rivojlangan   kapitalistik   mamlakatlarda   katta.   Bu
mamlakatlarda ayniqsa ko’mir, gaz va neft konlari tez sur'atlar bilan o’zlashtirildi.
O’tgan asrning dastlabki 70 yil mobaynida dunyo yuzasida neft qazib olish 10 mln
tonnadan 1,8 mlrd tonnaga yetdi ya'ni 180 martaga ko’paydi. Qazilma boyliklardan
jadal   sur'atlar   bilan   foydalanish   ba'zi   rivojlangan   kapitalistik   mamlakatlarda
ularning   zahiralari   kamayib   qolishga   va   hatto   tugashiga   ham   olib   keldi.   Buning
oqibatida   hozirgi   vaqtda   Yaponiya,   Angliya,   Germaniya,   Italiya,   Gollandiya,
Belgiya,   va   shu   singari   sanoati   rivojlangan   boshqa   mamlakatlar   qazilma
boyliklarni chetdan sotib olmoqdalar yoki ularning ikkilamchi chiqindilarini qayta
ishlamoqdalar. AQSH 70-yillar boshidayoq har yili iste'mol qilinadigan marganets,
nikel va xromning 90-95% ni, boksitning 85% ni, kaliyning 70% ni, neft va temir
rudasining   30%   ni   chetdan   olishga   majbur   bo’ldi.   G’arbiy   Yevropa   mamlakatlari
va   Yaponiya   hozirgi   kunda   chet   el   xomashyosiga   yanada   ko’proq   karam   bo’lib
qolgan.   Bunday   mamlakatlarda   tabiiy   muhitga   chiqarib   tashlangan   chiqindilar miqdori   ham   juda   ko’p.   Hisoblarga   ko’ra   1   tonna   tayyor   xomashyo   olish   uchun,
masalan,   temir   olish   uchun   5-6   tonna   ruda,   qo’rg’oshin   uchun   60-90   tonna,   rux
uchun 80-100  tonna,  mis  olish  uchun 100-140  tonna  ruda ishlatiladi.  80-  yillarda
dunyo   bo’yicha   qazilma   boyliklardan   2   mlrd.   tonna   mahsulot   ishlab   chiqildi,
buning   uchun   yer   ostidan   100   mlrd.   tonna   ruda,   yoqilg’i   va   boshqa   boyliklar
olindi.   Tabiyki,   qayta   ishlangan   bu   qazilma   boyliklarning   98-99%   chiqindiga
aylanib   tabiy   muhitga   tashlab   yuborildi.   Chiqindilar   miqdori   ayniqsa   ko’mir
sanoatida   ko’pdir.   Ko’mir   qazib   olishda   yiliga   1,5   mlrd.   tonna   chiqindi   chiqadi.
Bundan   tashqari   dunyodagi   domna   va   marten   pechlarida   har   yili   1mlrd.   tonnaga
yaqin ko’mirning  kuli  va  ruda  shlaklari   to’planadi.  Sobik Sovet   Ittifoqi   hududida
keyingi   paytlarda   chiqindilarning   yillik   miqdori   5   mlrd.   tonnaga   yetdi,   ularni
saqlash   uchun  4mln.   gektardan   ko’proq   yer   band   bo’ldi.   Faqatgina  issiqlik   elektr
stantsiyalaridan   1mlrd.   tonna   kul   va   shlak   chiqarilib,   ularni   saqlashga   18   ming
gektar yer band bo’ldi.
 Kimyoviy o’gitlardan butun dunyo dehqonchiligida keng foydalanilmoqda. Ularni
ishlab chiqarish jarayonida har yili 12 mln. tonna fosfagips chiqindi sifatida hosil
bo’ladi.   Bu-bir   tomondan   uni   saqlash   uchun   qo’shimcha   yer   talab   qilsa,   ikkinchi
tomondan u yerga singib, yer osti suvlarini ifloslash xavfini tug’diradi.
 Umuman olganda qazilma boyliklardan foydalanishda foydalaniladigan resursning
turiga   va   uni   olish   usuliga   ko’ra   albatta   tabiatga   u   yoki   bu   darajada   ziyon
yetkaziladi. Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida sanoatning rivojlanish bilan tabiy
muhitga industrial ta'sir oshib bormoqda.
 Neft va gaz konlaridagi suvning chuqur parma quduqlar orqali chiqarib tashlanishi
yer osti  suvlari zahirasini  kamaytiribgina qolmay, quduqlar yaqinidagi  katta-katta
maydonlar   tuprog’ini   botqoqlashtirib   ishdan   chiqaradi.   Ba'zida   esa   bunday
quduqlardan shifobaxsh suvlar ham chiqib ketib nobud bo’ladi.
  Yer   bag’ridan   foydali   qazilmalarni   olish   jarayonida   kon   atrofida   begona   jinslar
to’plana   boradi.   Ularning   uyumlari   katta-katta   maydonlarni   egallabgina   qolmay,
balki shamolda changib atmosferani ifloslaydi, yomg’ir suvlari bilan uzoq joylarga
oqib borib tuproqni va undagi o’simlik hamda hayvonlarni zaharlaydi.   Foydali   qazilmalarni   ayniqsa   ochiq   usulda   qazib   olish   tabiatga   ko’proq   ziyon
yetkazadi.   Bunday   usul   tabiy   komponentlarning   juda   ko’pchiligiga   ta'sir   qiladi.
Masalan,   ochiq   konlardan   foydalanish   katta   maydonlarda   landshaftning
metalogiyasini  hamda yerning relyefini  o’zgartiradi;  ularni qazib olish uchun kon
atrofida   ko’pgina   chuqur   drenaj   quduqlari   qazib   yer   osti   suvining   sathi   keskin
pasaytiriladi,   buning   oqibatida   katta   maydonlarda   yer   osti   suvlari   kamayib   qolib
tuproq   qaqraydi   va   o’simliklar   qurib   qolish   hollari   kuzatiladi;   karyerlar
portlatilganda ko’tarilgan chang havoni ifloslaydi va tarqalib yerga tushib tuproqni
zaharlaydi; shaxta va konlardan suvni chiqarib tashlash natijasida tevarak atrofdagi
yer   osti   yer   usti   suvlarining   kimyoviy   tarkibi   buziladi.   Chiqarib   tashlangan   kon-
shaxta   suvlari   yer   usti   suv   havzalarini   ifloslashi   bilan   u   yerdagi   barcha   tirik
organizmlarga   zarar   yetkazadi.   Faqatgina   Surxandaryodagi   shargun   ko’mir
shaxtasi daryoga yilida 1,9 mln. kub metr iflos suv tashlaydi.
    Yuqorida   aytib   o’tilgan   kon-shaxta   ishlarining   zarariga   ko’pgina   misollarni
keltirish mumkin. Masalan, kon-shaxtalar atrofi drenaj qilinib, yer osti suvlari sathi
pasatirilganda   Kursk   magniy   anomaliyasida   100   km.   dan   ortiq   radiusda   parma
quduqlari   suvi   juda   kamayib   qolgan,   polshada   esa   buning   natijasida   1215   kv.km
maydondagi quduqlar umuman suv bermay quygan.
    60-yillarda shaxta suvlari bilan Don daryosiga yiliga 200t. gacha tuzlar va 5000 t.
sulfat kislotasi tushgani aniqlangan.
    Karyerlarning portlatishidan havoga ko’tarilgan chang shamol bilan tarqalib katta
maydonlarga   tushishi   oqibatida   yer   yuzining   tuproq   qatlamini   yemiradi.   Natijada
hosildor   yerlar   o’rnida   o’simliksiz   «yalong’och»   landshaftlar,   ya'ni   «industrial
sahrolar»   vujudga   keladi.   Hozirgi   vaqtda   bunday   yerlar   AKSH   da   1,5   mln.
gektarni,   Angliyada   esa   60-70   ming   gektarni   tashkil   qiladi.   Shunday   qilib,
insoniyat   yer   osti   boyliklarini   o’zlashtirishi   jarayonida   uning   katta   qismini   isrof
qilmoqda va bu bilan tabiiy muhitni tobora ko’p ifloslamoqda.
    Lekin,   bu   resurslarning   yo’qotilishi   va   tabiatning   ifloslanishi   oldida   inson   qo’l
qovushtirib   turgan   emas.   Hozirgi   kunda   resusrlardan   maksimal   foydalanish,
ularning   chiqindilarini   boyitib   ikkinchi   marta   qayta   ishlashga   jalb   qilish   va   shu hisobda   chiqindilar   miqdorini   kamaytirish,   ikkilamchi   xomashyolarni   ya'ni
ishlatilib eskirgan mahsulotlarni qayta ishlash, ba'zi turdagi boyliklarni sun'iy yo’l
bilan ishlab  chikarish,  tog-kon sanoati  faoliyatidan buzilgan  yerlarning  tuprog’ini
qayta tiklash kabi ko’pincha ishlar amalga oshirilayapti.
    Masalan, neft va gaz qazib olishda kon resursidan ko’proq foydalanish maqsadida
yer   osti   qatlamlariga   kuchli   bosimda   suv   yuboriladi   va   shu   asosda   tuproq
g’ovaklaridagi neft va gaz siqib chiqariladi.
    Metallurgiya   sanoati   chiqindilari   hisoblangan   kul   va   shlakdan   dehqonchilikda,
hamda   qurilish   ishlarida   foydalanish   bir   yo’lga   quyilgan.   Donbass   ko’mir
shaxtalari   atrofini   tekislab   ko’klamzorlashtirish,   Ural   metallurgiya   sanoatidan
chiqqan jinslarni tekislab ustiga ekin ekish, Estoniyaning slanets koni chiqindilari
ustida   o’rmon   barpo   qilish,   Ukraina   marganets   kombinati   atrofidagi   chiqindilar
ustida   o’rmon   barpo   qilish,   Gruziya   marganets   koni   chiqindilari   ustida   tokzorlar
barpo   qilish   kabi   ilg’or   tajribalar   sobiq   Sovet   Ittifoqining   bu   masaladagi   xayrli
ishlari jumlasiga kiradi.
    Ikkilamchi   xomashyolardan   foydalanish   faqatgina   ularning   yer   ostidagi
zahiralarini   iqtisod   qilib   qolmay,   balki   u   atrof   muhitning   tabiatiga   yetkaziladigan
ziyonni   ham   kamaytiradi.   Shu   bilan   birga   bunday   usul   iqtisodiy   jihatdan   ancha
arzonga tushadi. Masalan, 1 tonna metallomni eritib, undan metall prokati olishda
rudadan   eritib   olishga   qaraganda   atmosferaga   chiqariladigan   chiqindilar   86%   ga,
suvga tashlanadigan chiqindilar 70% ga, metallning qoldiq chiqindilari esa 97% ga
kamayadi. 1 tonna eski pokro’shkalarni qayta ishlashdan 400 kg. sintetik kauchuk
tejaladi, 1 tonna eski polietilen plenkasini qayta ishlash 1,1 tonna etilen va 3 tonna
benzinni   tejaydi,   1   tonna   qog’ozni   makulaturadan   ishlab   chiqish   4,5   m.   kub
yog’ochni,  100  kg.  oltingugurtni   va  350  kilovatt   elektroenergiyani  tejaydi,  bunda
atmosferaning ifloslanishi 85%ga, suvning ifloslanishi esa 40% ga kamayadi.
    Ishlab   chiqarishning   bunday   turi   «regeneratsion   ishlab   chiqarish»   nomi   bilan
butun jahonga ma'lum bo’lib, bu ishga dunyo bo’yicha 60-yillarda kirishildi. 1975
yilga   kelib   dunyoda   ishlab   chiqilgan   jami   nikel   va   kumushning   yarmi,   po’lat   va
misning   35%   alyuminiyning   20%   ana   shu   yo’l   bilan   ikkilamchi   xomashyolardan olindi.   Hozirgi   kunda   Yaponiyada   ishlab   chiqiladigan   gazeta   qog’ozining   yarmi,
Germaniyada ishlab chiqiladigan po’latning 75%, misning 375 va qo’rg’oshinning
45% regeneratsiya yo’li bilan olinmoqda.
    Sanoat   ishlab   chiqarilishda   foydalanadigan   yerlarning   unumdor   qatlamini   ular
foydalanishdan   oldin   to’plab   saqlab   qo’yish   va   keyin   uni   yoyib   yerning
unumdorligini  qayta  tiklash  ya'ni   rekultivatsiya   qilish  ishi  ham   dunyo miqyosida,
shu   jumladan   bizning   mamlakatimizda   ham   qonun   bilan   belgilab   quyilgan.
Rekultivatsiya   odatda   ikki   bosqichda   o’tkaziladi.   Birinchi   bosqich   tog’-texnika
rekultivatsiyasi   deyilib,   bunda   kondan   chiqarib   tashlangan   jinslarning   buyumlari
tekislanadi   va   yig’ib   quyilgan   unumdor   tuproq   uning   ustiga   yoyiladi.   Ikkinchi
bosqich   biologik   rekultivatsiya   deyilib,   bunda   tayyorlangan   maydoncha   ekin
ekiladi.
    Yer osti boyliklarning zahirasidan tejamkorlik bilan foydalanish yo’llaridan yana
biri   ba'zi   mahsulotlarni   qazib   olmay   ularni   kimyoviy   va   biologik   yo’l   bilan   hosil
qilish yoki ularni sintetik xomashyo bilan almashtirishdir. Masalan, 1 tonna quruq
go’ngdek   400-600   m.   kub   biologik   gaz   ajratib   olish   mumkin.   Qariyb   shuncha
miqdordagi (300-500 m. kub) biogazni 1 tonna quruq barg va o’simlikning boshqa
qoldiqlarini   ham   chiritib   olish   mumkin.   Ammo   bu   ishning   hozircha   amalga
oshirilmayotganligiga sabab, bu yo’l bilan olinadigan biogen gaz miqdori juda ham
bo’lib, insoniyatning eng oz miqdordagi ehtiyojini ham qoplay olmaydi.
    Keyingi   yarim   asr   mobaynida   mutaxassislar   tomonidan   yoqilg’ining   boshqa   bir
yangi   turi   kashf   etiladiki,   bu   yoqilg’i   biogen   gazga   qaraganda   ancha   istiqbolli
ko’rinadi.   Aytmoqchi   bo’lgan   yoqilg’imiz   vodorod   gazidir.   YOqilg’i   sifatida
vodoroddan   foydalanishning   qator   afzalliklari   bor.   Birinchidan,   uning   tabiiy
zahirasi   bitmas-tuganmas   bo’lib,   vodorod   yonganda   oksidlanib   kislorod   bilan
birikadi va suv bug’iga aylanadi. Suv bug’i qayta parchalanib, yana erkin vodorod
ajraladi.   Ikkinchi   qulaylik   tomoni-vodorod   ekologik   toza   universal   yoqilg’i
hisoblanadi.   Vodoroddan   yoqilg’i   sifatida   elektr   stantsiyalarida,   avtomobillarda,
temir   yo’l   suv   va   havo   transport   vositalarida   foydalanish   ko’mir   va   gaz   singari
yoqilg’i   turlari   zahirasini   tejabgina   qolmasdan,   atrof   muhitning   tozaligini   ham ta'minlaydi. Bu yilda ko’pgina urinishlar  bo’ldi, ba'zi  chet  el  firmalarida vodorod
bilan   ishlaydigan   donaboy   avtomobillar   ham   ishlab   chiqdi.   Lekin   kimyoviy
parchalash   yo’li   bilan   erkin   vodorodning   olinishi   boshqa   turdagi   yoqilg’ilarning
o’zlashtirishidan   ko’ra   anchagina   serxarajat   bo’lganligi   uchun   bu   ishni   sanoat
asosida yo’lga qo’yish muammosi o’z yechimini kutmoqda.
O’zbekiston   respublikasining   zamini   juda   katta   miqdordagi   turli-tuman   qazilma
boyliklarga   ega.   Bu   zaminda   Mendeleyev   davriy   sistemasining   deyarli   barcha
elementlari   topilgan.   Respublika   hududida   hozirgacha   2700   dan   ziyod   foydali
qazilma   konlari   va   ular   namoyon   bo’lgan   joylar   aniqlangan.   Aniqlangan   bu
konlarda 100 ga yaqin xom ashyo turlari mavjud bo’lib, ularning umumiy miqdori
3,3   trillion   AQSH   dollarga   baholanadi.   Fakatgina   neft   va   gaz   zahiralarining
qiymati   1   trillion   dollarga   teng.   Aniqlangan   konlardan   900   tasi   topilgan   va
o’rganilgan   bo’lib,   ulardagi   zahiralar   qiymati   970   mlrd.   dollarga   teng.   Hozirgi
kunda   respublikada   foydalanayotgan   konlar   soni   400   ga   yaqin.   Har   yili   bu
konlardan   5,5   mlrd.   dollarlik   qazilma   boyliklar   olinmoqda   va   qo’shimcha   6-7
mlrd. dollarlik yangi zahiralar topilmoqda.
    O’zbekiston   yoqilg’i-energetika   zahiralariga   boy   o’lka.   Unda   qidirib   topilgan
tabiiy gaz zahiralari 2 trillion m. kub atrofida. Bu gaz zahiralari respublikani 35 yil
gaz   bilan   ta'minlashga   yetadi.   Faqatgina   Ko’kdumaloq   konlaridagi   gazning
zahirasi 144 mlrd m. kubga yaqin, ulardagi neft 54,2 mln tonnagaz kondensati esa
67,4 mln. tonnaga teng. Hozirgi paytda foydalanayotgan neft konlarining soni 160
dan   ortiq   bo’lib,   ularning   zahiralari   30   yilga   yetadi.   Birgina   1985-1994   yillar
ichida 38 ta yangi neft va gaz koni ishga tushirildi. Bulardan tashqari neft, gaz va
gaz kondesati bo’yicha yana 155 ta istiqbolli konlar ham aniqlangan. Tekshirishlar
ko’rsatishicha respublika zaminining qariyb 60% da yer osti neft va gaz qatlamlari
bor. Bu qatlamlar asosan 5 ta mintaqada joylashgan. Bular: Ustyurt, Buxoro-Xiva,
Janubiy-G’arbiy   Xisor,   Surxandaryo   va   Farg’ona   mintaqalaridir.   Respublikada
olinayotgan   jami   neftning   90%   dan   ortigi   arzon   ya'ni   favvoralar   usulida
olinmoqda. Hozircha respublika hududida aniqlangan neft zahiralarining fakat 32%
o’zlashtirildi,   xolos.   Bu   ko’rsatgich   turkmanistonda   61%,   Tojikistonda   60%   va Qirg’izistonda   41%   ni   tashkil   qiladi.   Tabiiy   gaz   zahiralarini   o’zlashtirishda   ham
ahvol shunga o’xshash.
    Ko’mirning   umumiy   zahirasi   2   mlrd   tonna   bo’lib,   ko’mir   zahirasi   salmogi
bo’yicha respublikamiz markaziy osiyoda ikkinchi o’rinda turadi. Ko’mir Angren,
Shargun va Boysun konlaridan qazib olinadi. bu konlardan ko’mir bilan birgalikda
qimmatbaho   minerallar-kaolin,   ohaktosh   va   kvartsli   qum   ham   olinadi.   Kaolindan
glinozem, ya'ni alyuminiy oksidi va alyuminiy, o’tga chidamli materiallar, keramik
qoplamalar,   metlax   plitkalari,   chinni,   fayans,   oq   va   boshqa   rangli   tsement,   o’tga
chidamli g’isht kabi materiallar olinadi.
    O’zbekiston   zaminida   qimmatbaho   metallarning   katta   zahiralari   mavjud.   Uning
hududida   32   turdagi   qimmatbaho   rangli   metallar   topilgan   bo’lib.   Hozirgi   paytda
ular 33 ta kondan qazib olinmoqda.
    Oltin   zahiralari   bo’yicha   O’zbekiston   dunyoda   to’rtinchi   o’rinda,   uning   qazib
olinishi   bo’yicha   esa   yettinchi   o’rinda   turadi.   Oltinning   asosiy   zahirasi   Markaziy
qizilqumda joylashgan. Hozirgi kunda oltin 7 ta kondan olinmoqda. Muruntov koni
dunyodagi   konining   topilishi   Xalqaro   geologiya   jamoatchiligi   tomonidan
yigirmanchi   asrning   ikkinchi   yarmida   oltin   sohasida   qilingan   eng   katta   kashfiyot
deb e'tirof qilindi. Bu yerda affinaj ya'ni eng sof metall olish jarayoning zamonaviy
texnologiyasi joriy etilgan va kon oltinining sifati yuqori bo’lgani uchun ham oliy
tovar   ko’rinishiga   ega   bo’lgan,   soflik   darajasi   «to’rtta   to’qqiz»ga   teng   asl   oltin
olinmoqda.   Hozirgi   paytda   Muruntov   konidan   olib   ishlatilgan   va   ko’p   yillardan
beri   otvalga   chiqarib   tashlangan   ruda   tuprog’i   Amerikaning   «Nyumont   Mayning
Korporeyshn» kompaniyasi ishtirokida qayta ishlanib, tarkibidagi qolgan oltin ham
ajratib   olinmoqda.   Oltin   shuningdek   Qizilqum   hududidagi   Ajibugut,   Bulutkon,
Balpantov, Aristontov va Turboy konlarida ham bor. Bu konlarni o’rganish davom
etmoqda.   Keyingi   vaqtlarda   oltin   Toshkent   va   Samarkand   viloyatlari   hududida
ham topildi.
    Kumush   konlari   Navoiy   viloyatining   Visokovoltnoye,   Ukjetpes   va   Kosmonachi
hududlarida hamda Namangan viloyatining oqtepa hududida mavjud.     O’zbekistonda   qimmatbaho   metallar   qatori   uran   konlari   ham   mavjud.   Topilgan
uran   zahiralari   bo’yicha   respublika   dunyoda   7-8   o’rinlarda   turadi.   Uranning
topilgan zahirasi uni 50-60 yil qazib olishga yetadi. Uran bilan yo’l-yo’lakay reniy,
skandiy, lantanoidlar va boshqa nodir metallar ham qazib olinadi.
    Rangli metallardan O’zbekistonda mis, qo’rg’oshin, rux, volfram va shu guruhga
kiruvchi boshqa metallarning zahiralari aniklangan. Bu zahiralarning asosiy qismi
olmaliq   ruda   maydoniga   jamlangan.   Qidirib   topilgan   mis   zahirasi   bo’yicha
respublika dunyoda 10-11 o’rinlarda turadi. Hozirgi sur'atda qazib olganda mis 40-
50 yilga, rux va qo’rg’oshin 100 yilga yetadi.
    Mis   rudasi   bilan   yo’l-yo’lakay   oltin,   kumush.   Molibden,   kadmiy.   Indiy,   tellur,
selen, reniy, kobalt, nikel, osmiy kabi 15 dan ortiq turdagi qimmatbaho va noyob
rangli   metallar   qazib   olinmoqda.   Istiqbolli   dalneye   mis   konida   mis,   molibden,
oltin, kumush, reniy, tellur, selen va oltingugurtning katta zahiralari mavjud.
    Mis konlari orasida hozir ishlatilayotgan Kalmaxir koni alohida e'tiborga sazovor.
Bu kon mis-molibden rudalarini qazib olish bo’yicha dunyodagi barcha konlardan
ustun turadi. Uning rudasini O’zbekistondagi eng yirik korxonalardan hisoblangan
Olmaliq   kon-metallurgiya   kombinati   qayta   ishlamoqda.   Bundan   tashqari   hozirgi
kunda istiqbolli Dalneye mis koni ham topilgan bo’lib, unda mis, molibden, oltin,
kumush, reniy, tellur, selen va oltingugurtning katta zahiralari mavjud.
    Qo’rg’oshin-rux   asosan   Jizzax   viloyatidagi   Uchquloch   va   Surxondaryodagi
Xondiza konlarida jamlangan. Xondiza konida shuningdek ko’pgina yo’ldosh xom
ashyolar – mis, kumush, kadmiy, selen, oltin va indiy ham bor.
    Selen   va   tellurdan   asosan   yarim   o’tkazgichlar,   quyosh   batareyalari,
termogeneratorlar,   po’lat   va   shishaning   maxsus   navlarini   ishlab   chiqarishda,
reniydan   aviatsiya   va   kosmik   texnika   uchun   o’tga   chidamli   qotishmalar,   elektron
uskunalar   va   neftni   parchalash   uchun   katalizatorlar   ishlab   chiqarishda
foydalaniladi.
    O’zbekiston   hududida   20   ta   marmar,   15   ta   granit   va   gabbro   konlari   topilgan.
Oqdan   qora   ranggacha   xilma-xil   bezakbop   toshlar   olinadigan   bu   konlar
Yevroosiyodagi   eng   yirik   konlar   hisoblanadi.   Qoplama   toshlarning   umumiy zahiralari   85   mln.   m.   kubdan   oshib   ketadigan   bu   konlar   toshni   qayta   ishlaydigan
korxonalarni   yuzlab   yillar   davomida   xom   ashyo   bilan   ta'minlaydi.   Bu   jihatdan
O’zbekiston   MDH   mamlakatlari   orasida   yetakchi   o’rinni   egallaydi.   Ayni   vaqtda
G’ozg’on, Nurota va Zarband konlarida marmar bloklarini zamonaviy texnologiya
asosida qazib olish yo’lga qo’yilgan.
    O’zbekistonda topilgan Jeroy-Sardara konidagi fosforitlar zahirasi taxminan 100
mln. tonnaga teng. Bularni qayta ishlash uchun hozir Qizilqum fosforit kombinati
ko’rilmoqda. Bundan tashqari Markaziy Qizilqumning Qoraxat va Shimoliy Jetitov
fosforit   konlarida   juda   katta   miqdorda   xom   ashyo   mavjudligi   aniqlandi.   Bu
zahiralarining   xo’jalik   oborotiga   jalb   qilinishi   respublikada   juda   ko’p   miqdorda
fosfat   o’gitlari   ishlab   chiqarish   imkonini   beradi.   Keyingi   paytlarda   Toshkent
viloyatining   Qayrag’ochsoy   hududida   topilgan   barit   koni   ham   diqqatga   sazovor.
Bu   konning   o’zlashtirilishi   chuqur   quduqlarni   parmalashda   foydalaniladigan   va
hozirgacha chetdan sotib olinayotgan baritni o’zimizdan olib ishlatish imkoniyatini
beradi.
    Aytilganlardan   tashqari   O’zbekistonda   juda   katta   tuz   konlari   mavjud.
Qashqadaryodagi   tubakat   va   Surxondaryodagi   Xo’jaikon   kaliy   tuzlari   konida
respublikamiz hayoti uchun hali 100 yildan ko’pga yetadigan xom ashyo mavjud.
    Aniqlagan 5 ta tosh tuzi Koni-Xo’jaikon, Tubakat, Borsakelmas, Boybichakon va
Oqkal'a konlarida taxminan 90 mlrd. tonna xom ashyo bor. Qo’ng’irotda kimyoviy
usulda kaltsiy va kaustik soda ishlab chiqaradigan zavod qurilishidan Borsakelmas
konining tuzlarini qayta ishlash ko’zda tutilmoqda.
    Bulardan   tashqari   respublika   hududida   32   ta   ma'danli   shifobaxsh   suv   konlari
aniqlangan   bo’lib,   shulardan   12   tasi   bazasida   shifoxona   va   kurortlar   qurilgan,   9
tasidan olinayotgan suv zavodda qadoqlanmoqda.
    O’zbekiston   yer   osti   qazilma   boyliklariga   boy   mamlakat   bo’lgani   holda   bu
boyliklardan   unumli   foydalanish   va   atrof   muhitning   sofligini   saqlash   hozircha
talab   darajasida   emas.   Shu   kunda   respublikada   16   ta   tog’-kon   korxonalari   ishlab
turibdi.   Ulardan   xar   yili   chiqayotgan   60   mln.   tonnagacha   chiqindilarni   saqlashga
10   ming   gektar   yer   ketmoqda.   Buning   ustiga   otvalga   tashlangan   kon   chiqindilari biosferani   ifloslamoqda.   Aniqlanishicha   shamolning   tezligi   sekundiga   5   metr
bo’lganida   1   kv.   metr   maydondan   sutkasiga   70   kg.   chang   zarralari   havoga
ko’tariladi.
    Respublikadagi   minerallarniing   barcha   konlari   ochiq-karyer   usulida
ishlatilmoqda. Ularni har bir portlatishda havoga 250 tonnagacha chang hamda 10
ming m. kubgacha zararli gazlar chiqadi va shamol  yo’nalishi  bo’ylab 10-15 km.
masofagacha   tarqaladi.   Chang   tarqalishi   ayniqsa   marmar   va   granit   konlaridagi
toshlarni kesishda juda ko’p bo’ladi.
    Masalaning   yana   bir   kamchilik   tomoni   tog’-kon   ishlarida   yo’l   qo’yilayotgan
nobudgarchilikda.  Shargun ko’mir   konidan olinayotgan  xom  ashyoning  25%  tog’
jinslariga aralashib atrof muhitga chiqib ketadi. Angren ko’mir konidan chiqadigan
kaolinning   10-15%   ishlab   chiqarishga   yo’naltirilib,   qolgan   qismi   tog’   jinslariga
aralashib chiqarib tashlanmoqda. Bunday holdan ham iqtisodiyot ham tabiiy muhit
zarar ko’rmoqda 7
.
    Tog’-kon   ishlarida   dunyoning   ilgor   texnologiyalarini   qo’llash,   katta   hajmdagi
investitsiyalarni   kiritib,   qo’shma   korxonalar   barpo   etish,   rudalarni   ishlab
chiqarishga to’liq jalb etib, ulardagi yo’ldosh minerallarni ham ajratib olish va shu
asnoda   ham   iqtisodni   yuksaltirish   va   ham   chiqindilarni   kamaytirish   rejalari
tuzilmoqda.   Bu   ishlar   juda   katta   kuch,   mablag’   va   vaqtni   talab   qiladi.   Hozirgi
vaqtda bu yo’lga ilk qadamlar  qo’yilib, oltin olish bo’yicha Britaniyaning «Oksis
Mayning»   kompaniyasi,   qo’rg’oshin,   rux   va   oltin   olish   bo’yicha   «Omontaytov-
Fred»   kompaniyalari   ish   boshladi.   Tuzilayotgan   rejalar   va   bajarilayotgan   ishlar,
shubhasiz,   O’zbekistonni   kelajakda   rivojlangan   mamlakatlar   darajasiga   ko’tarish
o’zbek xalqining faravon turmushini ta'minlashga poydevor bo’ladi.
7
  YER   OSTI   BOYLIKLARI   TO‘G‘RISIDA”GI   O‘ ZBEKISTON   RESPUBLIKASI   QONUNIGA
O‘ZGARTISHLAR VA QO‘SHIMCHALAR KIRITISH HAQIDA  03.02.2003 444-II-SON 2.2 suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy
resurslardan oqilona foydalanish.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining yangi loyihasida ekologik va
aholining ekologik xavfsizligiga doir talablar belgilangan bo’lib, ushbu
siyosiy-huquqiy   hujjat   mamlakatimizda   atrof-muhitni   muhofaza   qilish   va
tabiiy resurslardan foydalanish  bo’yicha eng muhim va asosiy  qoidalarni belgilab
beradi.
Mazkur   Konstitutsiyamiz   normalarida   davlat   organlari   va   jamoat
birlashmalarining   ekologik   faoliyatini   shakllantirish   bo’yicha   asosiy   prinsiplari
mustahkamlangan va fuqarolarning ekologik burchlari belgilangan.
Shu jumladan, “O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o’zgartish
va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy
qonuni loyihasi umumxalq muhokamasiga qo’yilib,
54-moddasiga o’zgartirishlar kiritilmoqda.
Unda,   mulkdor   mol-mulkiga   o’z   xohishicha   egalik   qiladi,   undan
foydalanadi   va   uni   tasarruf   etadi.   Mol-mulkdan   foydalanish   atrof-muhitga   zarar
yetkazmasligi,   fuqarolarning,   yuridik   shaxslarning   va   davlatning   huquqlarini
hamda   qonun   bilan   qo’riqlanadigan   manfaatlarini   buzmasligi   kabi   norma
belgilanmoqda.   Ushbu   normaning   o’ziga   xos   xususiyati   shundaki,   unda   mulk
huquqi,   xususan   tabiiy   resurslarga   nisbatan   mulk   huquqi   mazmunini   belgilovchi
mulkdor   vakolatlari   tartibga   solingan   hamda   bunday   xo’jalik   va   ishlab   chiqarish
faoliyati atrof tabiiy muhitga zarar yetkazmasligi kabi talab mustahkamlanmoqda.
Shuningdek,   55-moddasiga   qo’shimchlalar   kiritilib,   o’zgartirish   loyihasi
muhokamaga qo’yilmoqda.
Unda,   “Yer,   yer   osti   boyliklari,   suv,   atmosfera   havosi,   o’simlik   va
hayvonot   dunyosi   hamda   boshqa   tabiiy   resurslar   umummilliy   boylikdir,   ulardan
oqilona foydalanilishi lozim va ular davlat mulkida bo’ladi. Yer qonunda nazarda
tutilgan   shartlar   asosida   va   tartibda   xususiy   mulk   ham   bo’lishi   mumkin.   Qishloq
xo’jaligiga mo’ljallangan yerlar, o’rmon fondi davlatga tegishli bo’lib, tadbirkorlik
sub’ektlariga   ijara   shartnomalari   asosida   ajratiladi.   Tabiiy   resurslardan   oqilona foydalanilishi  lozim va ular davlat tomonidan muhofaza qilinadi”, normalar bilan
mustahkamlanmoqda.
Ushbu   konstitutsiyaviy   normaning   ahamiyati   shundaki,   u
mustaqilligimizning   moddiy   asosini   tashkil   etuvchi   tabiiy   boyliklarning   xalqimiz
mulki ekani, tabiiy resurslardan faqat oqilona foydalanish zarurligi, respublikamiz
tabiati   davlat   muhofazasiga   olinganini,   ya ni   ekologik-huquqiy   munosabatlarʼ
davlat tomonidan kafolatlanishi kabi muhim tamoyillarni mustahkamlaydi.
Xulosa   qilib   aytganda,   O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasida
mustahkamlanayotgan   asosiy   ekologik-huquqiy   normalar   eng   ilg’or   xorijiy
davlatlar   tajribasiga   mos   bo’lib,   mamlakatimizda   barqaror   rivojlanishni
ta’minlashga,   atrof-muhit   musaffoligini   saqlashga,   tabiatni   hamda   aholi
salomatligini muhofaza qilishga qaratilgan. Asosiy Qonunimizda belgilab berilgan
normalarning  hayotga keng  ko lamda  joriy etilishi   atrof-muhit   muhofazasi,   tabiiy	
ʻ
resurslardan   oqilona   foydalanish,   yurtimizda   ekologik   holatni   sog lomlashtirish	
ʻ
nafaqat   davlat   va   jamiyat,   shu   bilan   birga,   har   bir   fuqaroning   vazifasi   bo lishiga	
ʻ
erishishida muhim ahamiyat kasb etadi.
Nabotot   va   hayvonot   olami   hayotiy   manba   hisoblanadi.   Ularni   asrab-
avaylash,   kelajak   avlodga   bekamu   ko’st   yetkazish   har   bir   insonning   burchidir.
Binobarin,   1992   yilda   Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti   tomonidan   Biologik   rang-
baranglik to’g’risidagi  Konventsiya qabul  qilindi  va u bir yil o’tib, xalqaro hujjat
sifatida   kuchga   kirdi.   Ko’plab   muhim   vazifalar   belgilab   berilgan   mazkur
Konventsiya   bugungi   kunda   dunyoning   aksariyat   mamlakatlari   tomonidan
ratifikatsiya   qilingan.   Shu   munosabat   bilan   har   yili   22   may   —   Xalqaro   biologik
xilmaxillik kuni sifatida nishonlanib kelinadi.
Yurtimizda istiqlolning ilk yillaridan boshlab, tabiat  muhofazasi, ekologik
barqarorlik   va   bioxilmaxillikni   saqlash,   qayta   tiklashga   katta   e’tibor   qaratib
kelinmoqda.   Buning   uchun   zarur   tashkiliy-huquqiy   hamda   institutsional   baza
yaratildi.   Konstitutsiyamizda   yer,   yer   osti   boyliklari,   suv,   o’simlik   va   hayvonot
dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylik ekani, ulardan oqilona
foydalanish zarurligi va ular davlat muhofazasida ekanligi mustahkamlab qo’yildi. Shuningdek,   sohaga   doir   bir   qator   qonunlar   qabul   qilindi.   Mamlakatimizda
demokratik   islohotlarni   yanada   chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini
rivojlantirish   kontseptsiyasiga   muvofiq   ishlab   chiqilib,   hayotga   tatbiq   etilgan
«Ekologik   nazorat   to’g’risida»gi   Qonun   bu   boradagi   sa’y-harakatlarni   yangi
bosqichga   ko’tarishga   yana   bir   turtki   berdi.   O’z   navbatida,   O’zbekiston   ko’plab
xalqaro   hujjatlar   qatori,   BMTning   Biologik   rang-baranglik   to’g’risidagi
Konventsiyasiga ham qo’shilgan.
Bugun yurtdoshlarimiz Vatanimizning betakror nabotot va hayvonot olami
bilan   haqli   ravishda   faxrlanadi.   Diyorimizga   tashrif   buyuradigan   sayyohlar   ham
yurtimizning   azim   tog’lar,   cho’llar,   suv   havzalari,   to’qayzorlar,   bog’u   rog’lar,
boshqa madaniy ekotizimlar, ularda uchrovchi barcha tirik organizmlar majmuidan
tarkib   topgan   bioxilmaxilligi   o’ziga   xos   hamda   noyob   ekanligini   hamisha   e’tirof
etadilar.
Ona-tabiatimizni   har   tomonlama   himoya   qilish   —   ekologik   barqarorlikni
ta’minlashning   asosiy   shartidir.   Shunday   ekan,   respublikamizda   biologik
xilmaxillik   ob’ektlarini   asrab-avaylash   o’simlik   va   hayvonot   dunyosi,   ular
yashaydigan muhitni kompleks muhofaza qilish, shunga mo’ljallangan hududlarni
kengaytirish,   yangilarini   bunyod   etish   va   ularning   ish   samaradorligini   oshirish
bo’yicha bir qancha yumushlar amalga oshirilayapti.
Bu   borada   hukumatimiz   tomonidan   Biologik   xilmaxillikni   saqlab   qolish
bo’yicha Milliy strategiya va Harakatlar rejasi qabul qilinganini alohida ta’kidlash
joiz. Zero, unda muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tizimini yangidan tashkil etish
va   mavjudlarini   kengaytirish,   bunday   hududlarda   faoliyat   yuritishning   iqtisodiy
mexanizmlarini   xalqaro   amaliyotdan   kelib   chiqqan   holda   olib   borish,
bioxilmaxillikni muhofaza qilish va unga ziyon yetkazmasdan foydalanishda keng
jamoatchilikning   ishtirokini   ta’minlash,   targ’ibot-tashviqot   ishlarini   olib   borish
kabi ustuvor vazifalar ko’rsatib o’tilgan. Ularning ijrosi doimiy diqqat-e’tiborda. Ma’lumotlarga   ko’ra,   yurtimizda   15   700   ga   yaqin   hayvon,   4   500   ta   oliy
navli o’simlik turi uchraydi. Muhofaza qilinadigan hududlar  ularni  saqlash, qayta
tiklash va foydalanishda ayni muddaodir. Shuning uchun ham bu kabi makonlarni
yanada kengaytirishning ahamiyati katta 8
.
Respublikamizda   tabiiy   fauna   turlarini   maxsus   ko’paytirishga   ham
bioxilmaxillikni   ta’minlashning   muhim   yo’nalishlaridan   biri   sifatida   e’tibor
qaratiladi. O’z navbatida, diyorimiz o’simlik olami noyobligi, shifobaxshligi bilan
ajralib turadi.
8
 TABIATNI MUHOFAZA QILISH TO‘G‘RISIDA  1992.09/12 754-XII-SON Xulosa
Xulosa   qilib   aytadigan   bo’lsak,   jamiyatning   iqtisodiy   negizlari,   jamiyat
tuzilishi va rivojlanishiga esas ko'rsatadigan xususiyatlardir. Bu negizlar boshqa bir
qator   iqtisodiy   uslub   va   modellar   borligini   bilgan   holda,   jamiyatni   kvadratik
shaklda tahlil qilishga yordam beradi. Jamiyatning iqtisodiy negizlari barcha jahon
mamlakatlarida   joriy   etilgan,   lekin   ularning   amaliyotda   ishlatilish   tarzi   farqlilik
ko'rsatishi   mumkin.   Shuningdek,   barcha   mamlakatlarda   jamiyat   tashkilotlarining
faoliyati,   soliq   siyosati   va   qonunlariga   bog'liq   bo'lishi,   shuningdek,   aholi   hayoti,
tarixi va madaniyati bilan qanchalik bog'liq ekanligi hamdir.   Jamiyatning iqtisodiy
asoslariga quyidagi taqdimot beriladi: 
1.   Resurslarni   boshqarish   usuli:   Jamiyatda   mavjud   resurslar   (odamlar,
moddiy resurslar, va moliya) boshqa qayerga sarflash kerakligi, yoki qanchalik tez-
payt   sarflanishi   ko'krak   xisobida   yaxshi   boshqarilishi   kerakligi   haqida   muzokara
qilinadi.
2.   Iqtisodiy   faoliyat:   Jamiyatning   iqtisodiy   faoliyati,   jamiyatning
daromadlarning   tashkil   etilishi   va   ishlab   chiqarishning   boshqa   xizmatalarining
ishlab   chiqarishi,   xorijiy   mablag   lar   muloqoti   hamda   boshqa   savdo   va
xizmatlarning sotuv bilan bog'liq holatlar kiritiladi.
3. Narxlarning rasmiylashtirilishi: Narxlar rivojlanma davrida juda muhim
o'zgarishlarga   uchraydi.   Bu   o'zgarishlar   tufayli   narxlar   kompaniyalarga,
korxonalarqa va xususan ommaga qarshi hal qilinishi mumkin.
4.   Soliq   siyosati:   Soliq   siyosati   ommaviy   hayotning   oldindagi   muhim
talablaridan   biridir.   Soliqning   xulosaqarishi   va   moliyaning   tashqi   delta   bo'lgani
chora-tadbirlr olib boriladi.
5.   Moliya   siyosati:   Bu   siyosat,   davlatning   moliya   siyosati   orqali,   moliya
iste'moli   organlarining   funktsiyalarini,   huquqiy   ma'lumotlarni   borish   v   ushbu
organlarning faoliyati ko'rsatiladi.
Bu   asoslar   burchi   iqtisodiy   muammolarni   tahlil   qilish   va   iqtisodiy
yangiliklarni tushunishda juda muhimdir. Foydalanilgan adabiyotlar.
I. Rahbariy adabiyotlar
1 O’zbekiston Respublikasining Fu q arolik kodeksi   Vikipediya ma.luotlari 
2 O’zbekiston   Respublikasi   Mulkchilik   to’g’risidagi   qonuni   31.10.1990   yildagi
152-XII-son
3 O’zbekiston   Respublikasi   Monopolistik   faoliyatini   cheklash   to’g’risidagi
qonuni 27.12.1996 yildagi 355-I-son 
4 Tabiatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonun 09.12.1992yildagi 754-XII-son 
5 O’zbekiston buyuk kelajak sari. Karimov I.A
1. V. Internet saytlari.
1. www.uza.uz. O’zbekiston milliy matbuot agentligi.
2. www.gov.uz. O’zbekiston Respublikasi xukumat portali
3. www.norma.uz. “NORMA” Axborot huquqiy tizimi. 
4. www.lex.uz 
5.www.vikipediya.uz

Jamiyatning iqtisodiy negizlari

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
  • Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
  • Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
  • "Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
  • Turonbank bitiruv oldi amaliyoti

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский