Janubiy Afrika ozodlik yo’li. Nelson mandela - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	64.4KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Janubiy Afrika ozodlik yo’li. Nelson mandela

Sotib olish

JANUBIY AFRIKA OZODLIK YO‘LI. NELSON MANDELA
MUNDARIJA:
KIRISH …………………….……………………………………….………. 2-4
I BOB. JANUBIY AFRIKA RESPUBLIKASI ……………………….…. 5-
20
1.1. Janubiy Afrika Respublikasi siyosiy-ma’muriy hududi, davlat
boshqaruvi………………………………………………………………….....5-8
1.2. Janubiy Afrika aholisi, etnik tarixi, xalq irqlari…...................................9-20
II BOB. JANUBIY AFRIKA OZODLIK HARAKATLARI ………..… 21-
37
2.1. Janubiy Afrika Respublikasida ozodlik harakatining boshlanishi. Nelson
Mandela faoliayati..………………………………………………………..21-25
2.2. Janubiy Afrikaning hozirgi kunda iqtisodi, aholisi hamda xo‘jaligi…..26-
37
XULOSA ………………………………………………………….…….… 38-39
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………… ……………
40
1

KIRISH
Bugun biz inson huquqlari kafolatlangan dunyoda yashamoqdamiz lekin
qaryib 70-80-yillar muqaddam Afrika xalqlari judaham og‘ir hayot
kechirishmoqda edi. 1960yillar tarixga Afrika-yili nomi bilan kirgani bejiz
emas chunki o‘sha-yili bir yo‘la 17 ta Afrika davlatlari mustaqillikga
erishishdi.Ushbu kurs ishi ham ana shu respublikalardan biri bo‘lgan Janubiy
Afrika Respublikasiga bag‘ishlanadi.
Mavzuning dolzarbligi. Ushbu mavzu orqali biz tarix kitoblarida
nihoyatda kam uchraydigan JAI va JAR atamalari bilan tanilgan Afrika
respublikalaridan birini tahlil qilamiz.
Mavzuning tarixshunosligi. Janubiy Afrika xalqlarining mustamlaka
davri tarixi uzoq XVII-XVII asrlarga borib taqaladi.Ushbu qit’a tarixi haqida
ko‘plab еvropa va boshqa mamlakatlar tarixshunoslari asarlar yozishgan
quyida anashu kitoblardan manba sifatida foydalandik.
Ushbu manbalar Janubiy Afrika xalqlarining ozodlik yo‘lida boshidan
kechirgan kunlari mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi jarayonlari,tarixiy
geografik va geologik obyektlari haqida to‘xtalib o‘tamiz,mintaqadagi foydali
qazilmalar bo‘yicha ham JAR alohida hidudda еtakchi iqtisodiy davlat
hisoblanadi. Quyidagi fikrlarimiz Janubiy Afrika respublikasi haqida borar
ekan avvalambor uning geografik joylashuvi Afrika qit'asining eng janubida
joylashgan davlat Janubiy Afrika Respublikasi (Janubiy Afrika) (Afrikaans
Republick van Suid- Afrika; inglizcha Republic of South Africa) - Afrika
qit asining janubiy qismida joylashgan davlat. Shimolda Namibiya, Botsvanaʼ
va Zimbabve, shimoli - sharqda Mozambik va Svazilend bilan chegaradosh.
Janubiy Afrika hududi ichida Lesoto davlat- anklavi joylashgan.Janubiy Afrika
Afrikadagi etnik jihatdan eng xilma- xil mamlakatlardan biri bo‘lib, qit'ada oq,
hind va aralash aholining eng katta ulushiga ega 1
. 1929-1933-yillardagi jahon
iqtisodiy inqirozi davrida Afrika xalqining ahvoli yanada og‘irlashdi. Janubiy
Afrikada qurg‘oqchilik bo‘lib, rezervat aholisi ochlikdan, kasallikdan qirila
1 Политическая карта Африки.Ильина.Е.А. - М.: Просвещения .2009. - С.150.
2

boshladi. Ustiga ustak jahon bozorida olmos narxi pasayishi natijasida ko‘plab
olmos konlari beqilib, minglab shaxtyorlar ishsiz qoldilar.
1948--yilda 1990- yillargacha davom etgan aparteid rejimi (Afrikaans
aparteididan) o‘rnatilgandan so‘ng u o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi.
Kamsituvchi qonunlarni joriy etish tashabbuskori Milliy partiya edi. Bu siyosat
uzoq va qonli kurashga olib keldi, unda Stiv Biko, Desmond Tutu va Nelson
Mandela kabi qora tanli faollar еtakchi rol o‘ynadi. 2
Bu mamlakat afrika
materigining chekka janubida joylashganligi uchun shunday nom bilan atalgan.
Maydoni 1,222 ming km 2
. Iqtisodiy geografik o‘rnining qulayligi: dengiz
boyida joylashganligi, muhim dengiz yo‘llari ustida joylashganligi. Janubiy
Afrika Respublikasi iqlimiy jihatdan asosan tropik va qisman subtropik
mintaqalarda joyldashgan. Mamlakat hududida Drakon, Kap tog‘lari
joylashgan. Asosiy daryosi OranjevaY. Janubiy Afrika Respublikasi quruqlik
orqali Namibiya, Botsvana, Zimbabve, Mozambik, Svazilent davlatlari bilan
chegaradosh. Lesoto davlati orol ko‘rinishida to‘liq Janubiy Afrika
Respublikasini ichida joylashgan.
Janubiy Afrika Respublikasi foydali qazilmalarga boy. Asosiy qazilma
boyliklari: temir rudasi qazib olish boyicha dunyoda 9- o‘rinda (yiliga 30 mln t.
va ѕ qismini Evropaga eksport qiladi.).
Marganes va xrom qazib olishda dunyoda 1- o‘rinda;
Nikel qazib olishda 6- o‘rinda;
Mis qazib olishda 10- o‘rinda;
Fosforit qazib olishda 6- o‘rinda;
Oltin qazib olishda 1- o‘rinda (yiliga 630 t.)
Ko‘mir qazib olishda 8- o‘rinda (yiliga 180 mln t. qazib oladi, Yevropa
va Yaponiyaga eksport qiladi). Olmos, platina va uran qazib olishda 1- o‘nlikka
kiradi.
Aholisi soni 44 mln kishi (2003 yil), 47,3 mln kishi (2006 yil) bo‘lib, u
demografik tanglikda. 2003 yil ma’lumoti boyicha Janubiy Afrika
2 Шуҳрат Эргашев Жаҳон Тарихи. III қисм. – T .: 2018. – C . 471.
3

Respublikasida tug‘ilish koeffisienti -23‰, o‘lim 14‰. Agar aholining tabiiy
ko‘payishi shu xolatda ketsa, 2025 yil aholi soni 35 mln kishiga tushib qoladi.
Chaqaloqlar o‘limi 57‰. 1 ayolga 2,8 bola to‘g‘ri keladi. 15 yoshgacha
bo‘lganlar soni 34 %, 64 yoshdan o‘tganlar 5% . o‘rtacha umr 53-54. YAMD
butun Afrika materigi boyicha o‘rtacha 2120 $. Janubiy Afrika Respublikasida
eng yuqori 10910 $ tashkil etadi. 15 yoshdan 49 yoshgacha bo‘lgan aholining
20 % i “VICH” bilan zararlangan. Bu ko‘rsatkich Afrika materigida 6,5 % ni,
butun dunyoda esa 1,2 % ni tashkil etadi. Botsvanada eng yuqori 39 %.
Aholisining 4/5 qismini tub joy xalqlari (zumus, bantu, bur, kasa), 12 %
ini oq tanlilar (ingliz, golland, fransuz), qolganini Osiyodan ko‘chib kelganlar
va mulatlar tashkil etadi. Aholi zichligi 1 km 2
joyga 36 kishi. Urbanizasiya
darajasi 45 %. Hayot darajasi o‘rtacha. Millioner shaharlari yo‘q, lekin
millioner aglomerasiyalari mavjud: Yo‘xannesburg, Keyptaun, Durban,
Pretoriya. 3

3 Ўзбекистон Миллий энтциклопедияси. - Т.: Қомуслар, 2001-2003. 1-2-3-4-5-жилдлар.
4

I BOB. JANUBIY AFRIKA RESPUBLIKASI
1.1. Janubiy Afrika Respublikasi siyosiy-ma’muriy hududi, davlat
boshqaruvi
Janubiy Afrika respublikasi siyosiy-ma’muriy jihatdan 9 ta provinsiyadan
tashkil topgan. Federativ respublika. Kap xududini dastlab 1662 yil gollandlar
bosib olgan, XIXasr boshida esa inglizlar bosib olgan. 1961-yildan boshlab
Janubiy Afrika respublikasi mustaqil deb e’lon qilingan. Janubiy Afrika
respublikasi 1915-92 yillar Namibiyani mustamlaka qilgan. Asosiy siyosiy
partiyalari:
1. Millatchilar partiyasi (1948 yil).
2. Konservativ partiyasi (1982-yil)
3. Progressiv - federal partiyasi
Davlat boshlig‘i prezident, boshqaruv organi esa 3 palatali parlametdan
iborat. Janubiy Afrika respublikasi rivojlangan industrial - agrar ko‘chirma
kapitalizm davlatidir. U Afrika xududining 4,1 % ini egallagan, aholisining 6
% ini o‘z ichiga olgani holda, butun Afrikada ishlab chiqarilayotgan sanoat
mahsulotini 40% ini, po‘latni 80 % ini beradi. Qit’adagi jami temir yo‘llarning
1/3 qismi, avtomobillarning deyarli yarmi
Janubiy Afrika Respublikasiga to‘g‘ri keladi.
Vitvatersrant rayoni nafaqat Janubiy Afrika respublikasini, balki butun
afrikaning eng yirik sanoat rayonidari. Bu rayon “Afrika Ruri” nomini olgan.
Janubiy Afrika respublikasining iqtisodiy poytaxti Yoxannesburg shu rayonda
joylashgan bo‘lib, eng yirik va zamonaviy shahar. Vitvatersrant rayoni -
toshko‘mir, uran, oltin, platina, xromid, olmos, asbest konlari asosida tashkil
topgan 4
.
O‘tgan XXasrda 100-yildan ortiq vaqt davomida JAR iqtisodini asosini
oltin qazib olish tashkil etadi. Olmos qazib olish va uni zaxirasi boyicha JAR
dunyoda 5o‘rinda turadi. Afrikada birinchi olmosni 1869 yil hozirgi Kimberli
shahri o‘rnidan bir cho‘pon bola topgan. Shuning uchun tarkibida olmos
4 Политическая карта Африки.Ильина.Е.А. - М.: Просвещения .2009. - С.151.
5

bo‘lgan tog‘ jinsi kimberlit deyiladi. 3 t. kimberlitdan 1 karat (0,2 gr) olmos
olinadi. Dunyoda qazib olinayotgan barcha olmosning (yiliga 100 mln karat)
10 % i JAR ga tegishli. JAR-yiliga 3,5 ming t. uran qazib oladi va bu soha
boyicha u dunyoda Kanada va AQSH dan keyin 3- o‘rinda turadi 5
.
Mamlakatda-yiliga 3,5 mln t. xrom rudasi, 3,7 mln t. marganes, 10 mln
karat olmos va boshqa foydali qazilmalar qazib olinadi.
JAR da-yiliga 100 mlrd kVt/s elektr energiyasi hosil qilinadi. Uning
asosiy qismini Vitvatersrand rayonidagi IES lar va Keyptaun AES i beradi.
Asosiy sanoat tarmoqlari: qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik, ximiya,
engil, oziq-ovqat sanoatlari.
Yirik sanoat markazlari: Yoxannesburg, Pretoriya, Keyptaun, Durban,
IstLondon, Port- Elizabet, Nyukasl.
JAR ni barcha hududini birday iqtisodiy rivojlangan deb bo‘lmaydi.
Chunki, “aparteid” (alohida rivojlanish) siyosiy chuqurlashgan davrda, ya’ni
1976-1981 yillar sovuq rezervasiyalar o‘rnida 10 ta “qoralar mustaqil davlati”
yoki bandustan tarkib topgan. U erlarda sosan “qora tanlilar” yashaydi. Erlari
kam unum, qishloq xo‘jaligi esa kam mahsul. Yirik shaharlari yo‘q. JAR dagi
unumdor erlarning 87 % i oq tanllarga qaraydi.
Shunday qilib, JAR xo‘jaligida iqtisodiy rivojlangan mamlakatni ham,
iqtisodiy rivojlanayotgan mamlakatni ham ko‘rish mumkin. Shuning uchun
JAR iqtisodi 2 yoqlama mamlakat deyiladi. Qishloq xo‘jaligida asosiy o‘rinda
dehqonilik turadi.
Mamlakatda-yiliga 15 mln t. g‘alla etishtiriladi. G‘allaning 4/5 qismini
makkajo‘xori tashkil etadi. JAR da-yiliga 2 mln t. bug‘doy, 500 000 t. sargo
etishtiriladi. G‘alladan tashqari yana eryong‘oq, tamaki, kungaboqar, paxta,
sitrus mevalari ham etishtiriladi.
JAR da 13 mln bosh qoramol, 31 mln bosh qoy, 1,5 mln bosh cho‘chqalar
boqiladi. Chorvachilikning bunday rivojlanishida Evropaliklarning roli yuqori.
5 Политическая карта Африки.Ильина.Е.А. - М.: Просвещения .2009. - С.152.
6

Transporti. Avtomobil transporti mamlakat ichkarisida yo‘lovchi va yuk
tashishda muhim ahamiyatga ega. Avtoyo‘llarning umumiy uzunligi 40 ming
km. Temir yo‘llarning yuk tashishdagi roli yuqori. Temir yo‘llarning umumiy
uzunligi 23 ming km dan ortiq.
Havo transporti yaxshi rivojlangan bo‘lib, eng yirik universal porti
Durban porti, eng yirik ko‘mir va ruda eksport qiluvchi mahsus porti Richards-
Bey portidir. Mazkur portlardan-yiliga 50100 mln t. yuk o‘tadi. Port-Elizabet
va Keyptaun portlari kichikroq portlardir.
Asosiy eksportiN temir, marganes, xrom, nikel, oltin, mis, foforit, ko‘mir,
uran, olmos, makkajo‘xori, chorva mahsulotlari.
Asosiy importi: mashina va jihozlar, ximiya sanoati mahsulotlari,
bug‘doy, sanoat buyumlari.
Asosiy savdo sheriklari: AQSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya, GFR,
FransiY. Pul birligi - rand.
Sharqiy Afrika xalqlari. Efiopiya va Samali. Jamoaviy xujalik.
Dexkonchilik va chorvachilikning roli. Ko’chmanchi chorvachilik.
Xunarmandchilik va savdo. Moddiy madaniyat. Ijtimoiy tarakkiyot
xususiyatlari.
Janubiy Afrikadagi xalqlar. Kayson til guruxi. Gottentot chorvadorlari.
Bushmenlar-ovchi terimchilar. Pigmeylar va ularning kelib chikishi
muammosi. Ijtimoiy munosabatlar.
Madagaskar axolisi-malagasiylar. Xujaligi va moddiy madaniyati.
Ijtimoiy tuzumi. Ma’naviy madaniyati.
Afrikadagi xozirgi etnik va madaniy jarayonlar. Yangi etnik birliklarning
paydo bo’lishi. Kabilaviy cheklashlarga karshi kurash. Madaniyat tarakkiyoti.
Turmushdagi uzgarishlar.
Janubiy va Sharqiy Afrikada uziga xos maiiy turmush va madaniyat
yaratgan turli etnoslar yashaydi. Bu еrda uz mustaqilligini saklab kolgan
yagona davlat - Efiopiya va xozirgacha irkchilik tuzumi va mustamlakachilik
girdobida yashab kelayotgan Janubiy Afrika respublikasi (JAR) va Namibiya
7

xam joylashgan. Sharqiy Afrikaga Somali, Jibuti, Keniya, Uganda, Tanzaniya,
Ruando, Burundi, Zambiya, Malavi davlatlari kiradi 6
.
Qadimiy irklardan Sharqiy Afrikadagi efiop, negroid, negril yoki pigmey
va bushmen tiplari sunggi 12-10 ming yillar mukaddam shakllana boshlagan.
Bu еrda chorva va dexkonchilik madaniyati Nil voxasiga nisbatan keyinrok
eramizdan avvalgi U1 ming yilliklarda neolit davrida yuzaga kelgan. 4-5 ming
yillar mukaddam Efiopiya tog etaklarida uy xayvonlarini kulga urgatib don eka
boshlaganlar. Neoltik makonlar, dala va kanallar Sharqiy Afrikaning kurgok
rayonlarida, Buyuk kullar atrofida topilgan. Shimoli-Sharqiy qismida kushit
tilida g8apiradigan qadimiy aborigen axoli, butun sharkda tarkok xolda temir
metallurgiyasi bilan tanish, dexkonchilikni bilgan bantu xalqlari yashagan 7
.
6 Девидсон. Б. Африканские. Введение в историю культура. -М.: 1975. - С. 123.
7 Девидсон. Б. Африканские. Введение в историю культура. -М.: 1975. - С. 123.
8

1.2. Janubiy Afrika aholisi, etnik tarixi, xalq irqlari
Janubiy Afrikaning tub axolisi asosan bushmenlar va guttentotlar. Ular
kadim zamonlarda butun janubiy va qisman Sharqiy Afrikaning cheksiz tropik
urmonlarida keng joylashgan.Xozirgacha ularning ibtidoiy ajdodlari yaratgan
koyatosh rasmlari saklanib kolgan. Ularda yovvoyi xayvonlar, ov kilish,
terimchilik va urush manzaralari, turli marosimlar tasvirlangan.
Bushmenlar (asli ma’nosi “butazor odamlari”, deb еvropaliklar nom
bergan) na dexkonchilikni, na chorvachilikni bilganlar, fakat ovchilik va
terimchilik bilan kun kechirganlar. Ular muayyan territoriyaga ega bulgan
kabilalarga bo’lini, daydichilikda kichik gurux bo’lib ovkat izlab kuchib
yurganlar. Erkaklar uk-yoy, chukmor va nayzacha bilan ov kilganlar, ayollar
esa oddiy uchi utkir tayok bilan еr kovlab еmishli ildizlar, chuvalchanglarni
topib tirikchilik kilganlar 8
.
Guttentotlar bushmenlarga nisbatan bir oz yukori madaniyatga ega
bulgan. Ular fakat bir necha asr mukajddam chorvachilikka utganlar, kuy,
echki va koramollarni bokib kun kechirganlar. Ular xam tropik urmon
axolisidek uylarini doirasimon qilib qurganlar va katta patriarxal oilalarga
bo’linib joylashganlar. Guttentotlar kushni bantu xalqlaridan kulolchilik, temir
eritish va ishlab chiqarish, temir qurollardan foydalanishni qabul qilganlar 9
.
Hozirgi Janubiy Afrikaning asosiy aholisi hisoblangan negroid, bantu
xalqlari, yuqorida ko‘rsatilganidek, eramizning yo ming yillarida shimoldan
kuchib kelib, eng serunum еrlarni, sharqiy soxillarni egallab olganlar. Asosiy
bantu qabilaviy birikmalaridan kosa, zulu, basuto, tevana, shona, rozvi kabilar
mahallik kabilalarni asta-sekin siqib chiqargan va qisman assimilatsiya
qilingan. 11-ming yillik boshlarida Zambezi va Limpopo daryolari oraligida
Monomotapa nomli yukori madaniyatli ilk sinfiy bantu davlati paydo buldi.
Afrika qit’asining janubiy qismining etnik kiyofasi ancha murakkab.
Janubiy Afrika mamlakatlarining beshdan turt qismi turli etnoslardan
8 Андрианов.Б.Б.. Населения Африки. - М.: 1987. - С. 221.
9 Жабборов И.М. Жаҳон халқлари этнографияси. - Т.: 1985. – Б. 73.
9

kuramalashib ketgan afrikaliklardan iborat. Eng kupi bantu xalqlari, bushmen
va guttentotlar - 0,5 foiz, еvropaliklarning avlodlari metislar bilan - 19 foiz,
kelgindi osiyoliklar va ularning avlodlari - 2 foiz.
Efiopiya eng qadimiy madaniyat markazlaridan biri. Bu еrda topilgan
toshdan yasalgan mexnat qurollari 3 mln. yillar mukaddam paydo bulgan.
Ibtidoiy makonlardan paleolit va ayniksa neolit davriga oid obidalar kup
topilgan. Eramizning boshlarida paydo bulgan Aksum podsholigi IV-XI
asrlarda eng gullab-yashnagan, Misr, Rim-Vizantiya imperiyasi va Shark
mamlakatlari bilan savdo alokasi urnatilgan. U asrlardan xristian dini tarkalgan
edi. Janubiy Arabiston sekmit tilidagi kabilalarning kuchib kelib maxalliy axoli
bilan aralashishi natijasida Efiopiyada yirik xalqlar shakllana boshlagan. Utgan
asrning ikkinchi yarmidan umumiy Efiopiya davlati paydo buladi va Efiopiya
xalqlarining birikishiga zamin yaratiladi. Xozir mamlakatda yigirmadan ortik
yirik xalqlar yashaydi. Shulardan eng kattasi amxara butun axolining yarmini,
galla- 23 foizini, tigrai-9,2 foizini, somali -7,3 foizini, sidamo - 3,2 foizini
tashkil kiladi.
Yevropoid va negroid irklari urtaligida shakllangan Efiop irkiga tegishli
xalqlar asosan semit-xamit tillarida gapiradilar. Xozirgi Efiopiyadayashovchi
eng katta xalqlar amxara va oroma, janubi-sharqiy rayonlardagi somaliylar va
boshka elatlar semit til oilasida. Markaziy qismida va janubda kup sonli galla,
sidamo, kushit tilida gapiradigan xalqlardir. Bular asosan dexkonchilik bilan
shugullanadilar 10
.
Efiopiya eng qadimiy dexkonchilik markazlaridan bo’lib, uning markaziy
va garbiy-shimoliy qismlaridagi xaydaladigan еrlarga asosan galla ekilgan.
Garbiy, janubiy qismidagi rayonlarda yaylovli chorva xujaligi bilan motiga
dexkonchiligi birga olib borilgan. Asosiy ekinlardan bugdoyning ayrim turlari,
teffa, durra, makka, arpa, suli, sholi, loviya turlari, nuxat, chechevisa, nut,
paxta ekiladi. Efiopiya kofe vatani, eng sevimli ichimlik xam kofedir. Turli
sabzavot ekinlar: kalampir, piyoz, sarimsok, karam, bodring, kovok xam
10 Жабборов И.М. Жаҳон халқлари этнографияси. - Т.:1985. – Б.223.
10

еtishtiriladi. Keyingi vaktlarda pomidor, lavlagi, rangli karam, sabzi xam keng
tarkalgan. Bogdorchilik rivojlangan, apelsin, limon, mandarin, anor, banan
ustiriladi. Dexkon xujaligida kul tukimachiligining keng tarkalganligi tufayli va
keyingi davrlarda eksportning kengayishi natijasida paxta eng muxim
ekinlardan xisoblanadi. Fakat shimoliy viloyatlarda va Eritriyada temir tishli
plug bilan еrga ishlov beriladi.
Dexkonlarning asosiy taomlari xar xil chuchuk non va patirlar, eng
sevimli taomi non va yogli va kalampirli loviya kaylasi - shuro. Gusht kam
ishlatiladi. Ammo Efiopiyada molning kupligi jixatidan jaxonda eng birinchi
urinlarda turadi 11
.
Xunarmandchilik nixoyatda rivojlangan. Temir buyumlar ishlab
chiqarish, zargarlik birinchi urinda turadi. Qadimiy davralarda efioplar temir
buyumlari, bilaguzuk, sirga va boshka turli bezaklarni nozik ornamentlar bilan
ishlaganlar. Xatto kiyimlar, metall, ayniksa oltin va kumush buyumlar
kimmatbaxo toshlar xam ishlatilgan. Usimlik ornamentlari qadimiy
kulyozmalarda xam ishlatilgan. Kulolchilikda zur maxorat bilan spiral ususlida
chuzib ajoyib buyumlar ishlab chikariladi. Sopol idishlar utda pishirib
sirlangan. Chorva bilan shugullanuvchi axolida kunchilik rivojlangan, turli teri
maxsulotlari ishlab chikarilgan.
Efiopiyaning shimoliy va sharqiy rayonlarida yashovchi axoli tugri
burchak shaklida mayda tosh va shagaldan tuprok va tezak aralash loydan
kurilgan tekis tomli uylarda yashaydilar. Ko’chmanchi chorvador axoli uziga
xos panjara sinch devorli, tuxum shaklida kalin kuruk xashak bilan yopilgan,
ustiga tuya yoki xukiz terisi koplangan uylarda yashaydilar. Keyingi yillarda
ko’chmanchilarning o’troq turmush tarziga o’tayotgan qismi tukuli uylarni
tiklamoqdalar.
Efiopiyada shaxar juda kam. Axolining fakat 10 foizi shaxarlarda
yashaydi.
11 Девидсон Б. Африкантси. Ввдение в историю култури. - М.: 1975. 59.
11

Kiyimlari an’anaviy, erkaklari chitdan uzun tik yokali kuylak, tor ishton
kiyadilar, ustiga shamma (chopon) yopinadilar, sovukda kapyushonli jundan
tukilgan burnus kiyadilar. Ayollarning kiyimlari xam uzun tor еngli kuylak,
shamma va burnusdan iborat. Odatda ayol va erkaklar bosh va oyok yalang
yuradilar, ayollar ba’zan rumol yopinadilar. Fakat saxroda kaynok kumda teri
sandal kiyiladi. Sunggi vaktlarda еvropa kiyimlari keng tarkala boshlagan.
Efiopiya kishloklarida an’anaviy turmush tarzi, moddiy va ma’naviy
madaniyatning qadimiy xususiyatlari saklanib kelmokda. Ammo shaxarlarda
va yirik kishloklarda an’anaviy maishiy turmush bilan birga yangi shaxar
xayoti belgilari sezilmokda. Ayollarda nozik matolardan burma qilib tikilgan
kashtali ok kuylaklar, yoshlarda esa yupka va bluzkalar paydo bulmokda.
Bayramlarda xamma ok liboslar kiyadilar. Butun xayot ochik xavoda utadi.
Xovlida ovkat pishiriladi, chit to’qiladi, ip yigiriladi, non yopiladi va kofe
kaynatiladi.yu
Somali yarim orolida yashovchi shu nomdagi axolining turmush tarzi
efiopiyaliklarga ancha yakin. Eramizdan avvalgi 11 ming yilliklarda bu ulkani
qadimiy misrliklar Punt mamlakati deb ataganlar. VII asrdan boshlab Somali
arab madaniyati ta’siriga utadi. X-XII asrlada paydo bulgan Adal sultonligi
yirik tranzit savdo markaziga aylangan va XII asrlargacha gullab-yashnagan 12
.
Somaliylarning asosiy qismi chorva xujaliklari bilan shugullanadilar.
Ayniksa tuyakashlik keng tarkalgan bo’lib, tuya bilan boylik belgilangan.
Undan ortik tuya, birikki yuz kuy va echkiga ega bulgan kishi badavlat
xisoblanadi. Ayrim boy oilalar bir necha yuz va xatto mingta tuyaga ega.
Somaliylar guruxlarga bo’linibkupincha kavmikarindosh oilalar birikib kuchib
yurganlar. Uzok davrga muljallanib kurilgan makon (guri) ni koldirib, uspirin
va yoshlar tuyakashlik qilib uzok joylarga kuchib bir necha oygacha poda bilan
yashagan. O’troq xolatda fakat axolining uchdan bir qismi yashaydi. Bular
12 Девидсон Б. Африкантси. Ввдение в историю култури. - М.: 1975. – Б.59.
12

asosan vodiylarda joylashgan dexkonlar, xunarmandlar, sadogarlar va
soxillardagi balikchilar 13
.
Somaliyliklarning ko’chmanchi chorva qismi muvakkat lagerlar tiklab,
tuxum shaklida qismlarga bo’linib yigishtiriladigan utovlarda, dexkonlar va
balikchi o’troq axoli silindr shaklidagi tomi soson bilan yopilgan konus
(mundullo) larda istikomat kiladilar. Yirik kishloklarda tugri burchakli chipta
devorlarda kurilgan, palma yaproklari bilan yopilgan nishab tomli uy (arish) lar
tikilgan. Kiyimlari kushni efiopiyaliklarnikiday uzun yaxlit chitdan butun
badanini tupigigacha uraydigan sarpo, oyogiga sandal, buyinlariga kur'on
suralari yozilgan tumor osadilar. Chorva axolisining asosiy taomi sut, katik,
kurt, onda-sonda gusht va atala, dexkonlarning taomi non, atala, sariyog va sut.
Axolining kupchiligi diniy e’tiqodga tayanib “xarom” xisoblangan balik,
parranda va tuxumni iste’mol kilmaydilar.
Afrika, arab va hind madaniyatlarining kup asrlik yaqin aloqalari va ular
aralashmasidan paydo bulgan yorkin va original suaxili madaniyati xalqaro
axamiyatga va juda kup etnoslarga manzur bulgan madaniyatga aylangan. Uy
kurilishida, kiyimlarida, badiiy xunarmandchilik buyumlarida, ma’naviy
madaniyatida nixoyatda guzal va rang-barang uziga xos xussuiyatlarni saklab
kelgan. Keniya xalqlarining soxil qismidagi axolisi xozirgacha ajoyib zargar,
misgar, yogoch va suyaak uymakorligi san’ati an’analarini davom
kildirmokdalar. Suaxilliklarning ok xalat (galabey) lari,
kumush bilan kashtalangan chiroyli duppilari, ayollarning kuyuk kuk
uziga xos parda va choyshaplari, turli taomlari sharki-janubiy soxil axolisi
orasida keng tarkalgan. 14

Janubiy Afrikaning nisbatan rivojlangan kup tarmokli xujalikka ega
bulgan mamlakatlaridan xisoblangan Zimbabve xalqlarida an’anavtiy turmush
tarzi elementlari ancha saklanib kelgan. Masalan, axolining uchdan ikki
qismini tashkil kiluvchi shona xalqi xozirgacha derazasiz dirasimon konus
13 Лвова Э.С. Этнография Африка. - М.:1984. – Б.131.
14 Жабборов И., Жабборов С. Жаҳон динлари тарихи. – Т.:2001.
13

shaklidagi somon tomli uylarda yashaydilar, ularning butun faoliyativa
tirikchiligi ochik xovlida utadi. Ovkatlari dondan pishirilgan atala sabzavot
kaylasi bilan, gushtni fakat oilaviy yoki diniy bayramlarda iste’mol kiladilar.
Teridan tikilgan belbog‘ yoki etakcha, ba’zan kabilaviy tartiblar saqlangan.
Katta etnoterritorial birikmadan iborat kabila jamoasi - “nika” ni
an’anaviy oksokollar boshkaradi. Ular muayyan davrda jamoa mulki
xisoblangan еrlarni kayta taksimlash, xashar tashkil kilish, marosimlar
utkazishga bosh buladilar. Qishloq oilalarida xar bir oila a’zosi xurmatiga
karab taom iste’mol kilishda uz urnini avnik bilgan. Xar kishi dala ishlaridan
tashkari uyidabir kasbni bilishi, masalana, chipta yoki savat tukishni, sopol
idish yasashni uymakorlikni yoki boshka bir kasbni egallashi shart bulgan.
Ularning sevimli muzika asboblari turli nogoralar, nay va surnaylar, uziga xos
yogoch.
Rezanatorga urnatilgan tunikali instrument “mbira”. Juda nozik geometrik
nakshlar berilgan sopol buyumlar, tukimalar, applikasiya ususlida tukilgan
gilamlar shona xalqiga xos dekorativ san’at namunalaridir.
Etnik jixatdan uziga xos Koysan til turkumiga oid bushmenlarning qurol
va buyumlari uk-yoy, ukdon, yogoch suki va sopi, straus tuxumi kobigidan va
yovvoyi xayvonlarning osh kozonidan ishlangan suv idishlari. Yoy-ukining
uchi toshdan yoki kushni bantu va guttentotlardan almashib olgan metalldan
yasalgan. Ular o‘q-yoyni muzika asbobi sifatida xam ishlata bilganlar.
Sexrgarlik marosimlarida muzikantlar chalkancha yotib kuy ijro etadilar.
Bushmenlar ota urugidagi kavmi-karindosh guruxlarga birikib daydichilik qilib
kuchib yuradilar. Ularda doimiy uylar bulmasdan, turargoxlarida kumni kovlab
yoki еrtula qilib somon tushab yotganlar, ba’zan xashaklardan chayla
kurganlar 15
.
Botsvana axolisining kupchiligida xozirgacha kabila boshliqlari
arvoxlariga, tabiatga siginish, totemistik tasavvurlar saqlangan. Savodsizlik
15 Девидсон Б. Африкантси. Ввдение в историю култури. - М.: 1975.
14

ommaviy bulganligi tufayli diniy e’tiqod va marosimlarning mustaxkam asosiy
zamin yaratgan.
Janubiy Afrika bantu xalqlarining an’anaviy xujaligi chorvachilik va
motiga dexkonchiligi, ovchilik va terimchilik bulgan. Barcha bantu xalqlari
temir va mis eritish, metal - qurol - aslaxa va bezaklar yasash san’atini
egallagan. Temirchilik eng xurmatli kasb xisoblangan. Charxsiz ajoyib sopol
idishlar yasab, kizil buyoq va grafit bilan naksh berilgan va siykalab
yaltiratilgan. Ular tukimachilikni bilmasa xam terilarga yaxshi ishlov berib
kiyim tikkanlar.
Madagaskar uzining etnik tuzilishi bilan Afrikaliklardan ajralib turadi.Tub
axoli bulgan malagasiylar tashki kurinishi, tili, moddiy va ma’naviy madaniyati
bilan Janubiy Osiyo xalqlariga yakin turadi.Ammo ularning orasida xam
mongoloid, xam negroid tiplari uchraydi.Tillari malyya - polineziya oilasiga
kiradi.Malagasiylar axolining kupchiligini tashkil kiladi 16
.
Etnogenezi kam urganilgan, ma’lumotlarga karaganda bu еrga er. av. XX!
Asrlarda Janubiy- Sharqiy Osiyodagi orollardan mongoloidlar kuchib
kelishgan. Ular ilgari kelgan axoli bilan aralashib xozirgi malagasiy xalqining
shakllanishiga asosiy zamin yaratgan.
Malagasiylar xuddi indoneziyaliklar singari еrga ishlov berib sholi
ekkanlar, juda uxshash kiyimlar kiyganlar, temir eritish, pufak qurol ishlatish,
kema kurishni bilganlar. Diniy marosim vaboshka urf- odatlari xam
polineziyaliklarnikiga uxshab ketadi. Ularning juda boy rivoyatlarida uzok
utmishda ajdodlarining sharqiy mamlakatlar bilan boglik ekanligi tugrisida
xikoya kilinadi.
XIV asrda orol markazida Imerin davlati tashkil topadi va uning
axolisining kupchiligi merina xalqidan iborat bulgan.XVI - XVII asrlarda
Madagaskarda uchta mustaqil turli etnik guruxlardan tashkil topgan davlatlar
paydo bulgan. XIX asrga kelib ular birikib, “Madagaskar qirolligi” ga asos
soladi va uni Imerin xokimlari boshkaradi. 1876-yilda 8 yoshdan 16 yoshgacha
16 Андрианов Б.В. Население Африки. - М.: 1987. - С.89.
15

bolalarni majburiy ukitish joriy kilinadi. Savdo- sotiq kilish kuchayadi, sanoat
korxonalari paydo buladi. Malagasiy tilida gazeta va jurnallar chika boshlaydi.
1883-yilda boshlangan ikki yillik urushdan keyin Fransiya orolni bosib
oladi. Bir necha yil xalq kuzgolonlari davom etib, 1896-yilgi shartnoma
asosida Imerin xokimligi tugatiladi, qirolicha mamlakatdan xaydalib yirik
davlat arboblari va qirol vakillari katl etiladi. Ozodlik kurashi natijasida 1960-
yilda mustaqil Malagasiya respublikasi tashkil topadi.1975-yili unga
Madagaskar Demokratik Respublikasi deb nom beriladi va yangi xokimiyat
konstitusiyani e’lon kiladi.
Orolning 98,8 foiz axolisi malagasiylar bo’lib, ular 18 ta etnik guruxlarga
bo’lingan.Yiriklari: merina, besimisaraka, besileu va boshkalar.Shuningdek,
fransuzlar, xindiylar, pokistonliklar, xitoylar, arablar,makua, suaxil, va
komorliklar yashaydi 17
.
Asosiy ozik- ovkat maxsuloti sholi bo’lib, butun sugoriladigan еrning 95
foizini egallaydi. Sholi kuchatlarini kichik polizlarda еtkazib, keyin dalalarga
ekkanlar. Ekinzorlarga suvni kanallar, kichik ariklar orkali еtkazib beradilar.
Yerga uzun dastali, temir uchli motiga bilan ishlovberilgan. Sholini yilning
oxirida, yomgir kup yogadigan paytda ekib, aprelda yigib-terib olishgan.
Makkajuxori, kartoshka, loviya, juxori, manioka, banan, sabzavot, mevali
daraxtlar xam ekiladi, asalari va pilla еtishtiriladi. Chorva rayonlarida esa yirik
koramol - zebu, chuchka, echki, turli parranda bokiladi. Madagaskarni ba’zan
“zebu oroli” deb ataydilar, chunki bu еrda 10 mln. ga yakin zebu bokiladi.
Axolining kupchilik qismi kishloklarda yashaydi. Uylari tugri burchakli
qilib kamishdan kurilgan, tomlari palma yaproglari bilan yopilgan, devorlari
kamishdan tuqilib loy bilan suvalgan. Erkaklarning kiyimi belbogcha,
ayollarda kulda tukilgan gazlamadan tikilgan yubka kiyishgan. Axolining
kupchiligi maxalliy an’anaviy dinlarga, ayniksa ajdodlarga siginish ibodatiga
amal kiladilar. Xotira marosimlarida musika, raqslar, miltik otishlar, katta
xarajatli xudoilar va xaftalab davom etadigan ziyofatlar juda keng
17 Брайнт А. Зулусский народ до прихода европейтсев. - М.: 1953.
16

tarkalgan.Ular ulimni xayotning davomi deb tasavvur kiladilar.Ular
ajdodlarning arvoxlari birga uyda yashaydi, kolgan avlodlarning turmushini,
an’anaviy udumlarga amal kilinishini kuzatadilar, deb uylashgan.
Malagasiylarda tosh yoki yogoch uymakorligi, sopol idishlarga va
gazlamalarga tasvir berish san’ati ancha rivojlangan. Musika va ogzaki ijod
xam rivojlangan.
Madagaskar axolisi xozirda tinch mexnat sharoitida yashab, ma’rifat
yulidan borib, tarakkiyot sari dadil intilmokda.
Afrika (“kora qit’a”) qit’asi maydonning kattaligi jixatidan Osiyodan
keyin ikkinchi urinda turadi. Uning xududi 30, 3 mln. kv.km bo’lib,
Yevropadan 3 marta katta. Axolisi soni taxminan 700 mln. kishi. Bu еrda kup
millionli millatlar (misrliklar, jazoirliklar, marokashlar, amxara va x.k.), katta
xalq va elatlar (xausa, fulbe kabilar) bilan birga mayda terib termachilik va
ovchilik bilan kun kechiruvchi daydi ibtidoiy kabilalar xam yashaydi. Xozirda
Afrikada taxminan 200-250 xalq mavjud. Shulardan 83 tasi 1 milliondan ortik
axoliga ega bo’lib, butun qit’a axolisining 86 % ini tashkil kiladi 18
.
Qit’ani turt tomondan Tinch va Atlantika okeanlari xamda Urta va Kizil
dengiz suvlari urab turadi. Uni Yevropadan Gibraltar bugozi (eni 14 km),
Osiyodan Suvaysh kanali ajratib turadi. Qit’ani ekvator chizigi deyarli teng
urtasidan kesib utib, uning janubiy va shimoliy qismida subtropik iklimli,
serunum, yashash uchun kulay joylardir. Relyefi katta yassi tog shaklida bo’lib,
atroflarida biror toglar mavjud. Uning shimolida Atlas, sharkida Abissin va
Sharqiy Afrika yassi tog tismalari joylashgan. Qit’aning 30% xududi baland
buyli utlar va savanna bo’lib, kolgani changalzor, urmon va bepoyon saxrodir.
Eng katta daryolardan Nil, Niger, Kongo, Zambezi mavjud. Eng katta
kullariqit’a sharkida joylashgan bo’lib, ular - Viktoriya, Tangonika, Nyasa,
Mveru va Markaziy Afrikadagi Chad kulidir.Eng katta saxrolardan Saxroi
Kabir, Kalaxari va Namib chullari.
18 Политическая карта Африки.Ильина.Е.А. - М.: Просвещения .2009.
17

Usimlik dunyosi juda boy. Banan, еr yongogi, xurmo, kofe va kauchuk
daraxtining vatanidir. Chorvachilikka kulay, yеm-xashakka boy savannada
molning ashaddiy dushmani sese pashshasini nixoyatda kupligi tufayli bu soxa
kam rivojlangan. Ammo xayvonot dunyosi juda boy, fil, karkidon, oxu,
tuyakush, yulbars, arslon, maymun, ilon, timsox kabi xayvonlar juda kup.
Afrika eng kup olmos, oltin, platina, uran, temir rudasi, mis, alyumin, fosforit,
neft, kumir kabi foydali kazilmalarga boy.
Tabiati singari axolisining etnik kiyofasi joylanishi va zichligi xam
turlitumandir. Qit’aning etnik tuzilishida kadimdan uzok davr mobaynida
shakllanib kelgan xalqlar muxim urin egallaydi 19
.
Antropologik jixatdan Afrika axolisi uchta yirik irk, urta va aralash
tiplardan iborat. Qit’aning shimoliyda Saxroi Kabirning janubigacha еvropoid
irkiga oid kora kuz, tulkinsimon korasoch, bugdoy rang tanli, uzunchok yuzli,
bir oz burgutsimon burunli arablar, barbarlar yashaydi. Afrikaning asosiy
axolisi xisoblangan kup sonli asl negroidlar katta xududda tarkalgan. Ular kop-
kora tani, kora kuzi va burama sochlari, kalin labi, keng va puchuk burni kabi
belgilari bilan ajralib turadi. Katta negroid irki ichida uzun buyli va tanasi
nixoyatda kora nilodlar tipi Nil daryosi yukori okimlarida va Buyuk kullar
atrofida yashaydi. Kongo voxasining tropik urmonlarida past buyli (urtacha
141-142 sm), bir oz koramtir tanli, sersokolli, puchuk keng burunli pigmentlar
yashaydi. Jismoniy tuzilishi jixatidan Afrikaning eng janubiy qismida
yashayotgan bushmenlar va gottentotlar maxsus antropologik tipni tashkil
kiladilar. Madagaskar axolisi xam negroid va mongoloid irklari aralashmasidan
paydo bulgan maxsus tiplardan iborat. Sunggi tasniflashga binoan Afrika tillari
turtta katta til oilasini tashkil kiladi:
1.Semit-xamit (Afroosiyo).
2.Niger-kordofa.
3.Nil-saxara.
4.Koyson tillari.
19 Лвова Э.С. Этнография Африка. - М.:1984.
18

Uz navbatida ular xam katta-kichik turkum va guruxlarga bo’linadi. Xamit
til oilasiga kirgan arab tilida suzlashadigan axoli (misrliklar, jazoirliklar,
tunisliklar, liviyaliklar) VII-VII1 asrlarda Arabiston yarim oroliga kuchib kelib,
maxalliy tub elat va xalqlar bilan aralashib ketishi natijasida paydo bulgan. Eng
kadimgi tub axoli avlodlaridan barbarlar fakat Magrib toglarida va Saxroi
Kabirda saklanib kolgan.Ammo ularning kupchiligi ( kabillar, tuareglar, rif va
boshkalar) xozirda dastlabki tillarini yukotib arab tiliga utganlar. Semit
guruxiga kirgan eng yirik xalqlardan amxara, tigrai va tigri xozirgi efiopiya
millatining negizini xosil kiladi.
Niger-kordofa til oilasidagi xalqlar beshta turkum - benue-kongo, kva,
monde, garb-atlantika va voltadan iborat.
Nil-saxara til oilasi uchta yirik guruxga - songai, saxara va shari-nilga
bo’linadi. Mazkur oilaga uchta uziga xos tilga ega elatlar - maba, fur va koma
kiradi.
Koyson til oilasiga bushmenlar, gottentotlar va toglik damaralar kiradi.
Ular utmishda Janubiy Afrikaning juda keng xududini egallagan. Shuningdek,
koyson tillariga Sharqiy Afrikadagi sandave va xatsa elatlari xam kiradi.
Madagaskar orolidagi malgashlar tili, antropologik tuzilishi va madaniyati
bilan qit’a axolisidan ancha ajralib turadi. Ularning tili avtroneziya til oilasiga
oid, antropologik jixatdan esa janubiy mongoloidlarga yakin.
Qit’ada yashovchi еvropaliklar butun axolining 2-3 % ini tashkil kiladi.
Ular asosan inglizlar, burlar, fransuzlar, ispanlar, italyanlar, portugallardan
iborat bo’lib ozchilikni tashkil kilsada, uz iktisodiyoti va siyosiy tuzumiga
egadirlar 20
.
Xozirgi afrika xalqlarining etnik kiyofasini urganish uchun avvalo uning
tarixini bilish zarur. Sunggi un yilliklarda olib borilgan arxeologik izlanishlar
Afrika tarixining uzok utmishiga oid katta bir davrni oydinlashtirib berdi.
Janubiy va Sharqiy Afrikada avstrolopiteklar yashaganligini xam, qit’a eng
kadimgi odamlar vatani ekanligi tasdiklandi. Bu еrda 4 million yil mukaddam
20 Брайнт А. Зулусский народ до прихода европейтсев. - М.: 1953.
19

gominidlar, ya’ni odamsimon mavjudotlar yashaganligi, odamzot esa 2,5-3
million yillar mukaddam paydo bulganligi aniklandi. Ilk paleolit davriga oid
ibtidoiy manzilgoxlar Tanzaniyaning Olduvay darasidan topilgan. Neolit
davriga kelib, Shimoliy va Markaziy Misrda, Sudan va boshka voxalarda
dexkonchilik va chorvachilik shakllanib, axolining o’troq xayot tarziga utishi
ruy bergan. Mezolit va Neolit davrlarida xozirgi antropolik tiplar shakllanib
bulgan, neolit davriga kelib xozirgi tillar xam shakllanib tugagan 21
.
Misrliklar kushni elatlar xakida muxim yozma manbalar koldirgan. Ularda
ok tanli Liviya kabilalari, jigarrang tanli kushetlar, kora tanli nilodlar va boshka
xalqlar xakida turli xil ma’lumotlar saqlangan. Er.av. 3-2 ming yillikda Saxroi
Kabirda kirgokchilik bulgan, kuplab elat va xalqlarni kuchishga majbur kilgan.
Okibatda Saxroi Kabirning janubida uziga xos yangi nok madaniyati
shakllangan. Ular temir va boshka metallarni ishlab chiqarishni bilgan va
foydalanishgan. Eramizning VII1-1X asrlariga kelib tropik Afrikada
ekspluatasiya va sinfiy tuzum munosabatlariga asoslangan bir necha yirik
davlatlar shakllanib, XU1 asrgacha rivojlanib kelgan. Ulardan Gana, Mali,
Songayi, Dagomeya, Xausan shaxar-davlatlari, Sudandagi Kanem-Bornu,
Benin, Gvineya soxilidagi Yoruba davlati, kadimgi Kongo va Efiopiya
davlatlari va boshkalarni eslash mumkin. Ular ancha rivojlangan ishlab
chiqarish kuchlariga ega bulgan ijtimoiy mulk va yuksak madaniyat
yaratganlar.
21 Народи Африки. - М.: АНС. 1958.
20

II BOB. JANUBIY AFRIKA OZODLIK HARAKATLARI
2.1. Janubiy Afrika Respublikasida ozodlik harakatining boshlanishi.
Nelson Mandela faoliayati
Afrika qit’asida mustamlaka XU asr oxiridan boshlandi. Bu davrda
kelgindi еvropaliklar bilan maxalliy axoli orasida madaniy tafovut uncha
sezilmagan. XU1 asr boshlaridan avj olgan pul savdosi Afrika xalqlarining
tarixiy tarakkiyotini tuxtatibgina kolmay, balki bir necha asrlarga orkaga
tashlagan. Avval portugaliyaliklar, keyin ingliz, golland va fransuz
mustamlakachilari qit’ani ochikdan-ochik talaganlar, barcha boyliklarni yuk
kilganlar, ogir soliklar solganlar va minglab kishilarni zurlab olib ketib kul qilib
sotganlar. Vaxshiy kuldorlik tufayli vafot etgan va Amerikaga olib ketilgan
kishilarning soni 100 milliondan ortik bulgan. Qit’adagi ozodlik uchun urushlar,
ichki ziddiyat va kurashlar xam minglab Afrikaliklarni yostigini kuritgan va
qadimiy davlatlarning inkirozini kuchaytirgan. Mazkur vokealar axolining
madaniy jixatdan Yevropadan orkada kolishining asosiy sababidir.
XIX asr urtalarida kul savdosi tugatilib, ullar ozod deb e’lon kilingan edi.
Ammo usha davrdan boshlab boskinchi yirik davlatlar Afrikani kaytadan bo’lib
olishga kirishdilar. Qit’a Angliya, Fransiya va Germaniya urtasida talashib
buysundirilgan, Kongoni Belgiya egallagan. Birinchi jaxon urushida
Germaniya maglubiyatga uchragandan keyin uning mustamlaka qismini golib
chikkan Angliya va Fransiya uzaro bo’lib olishgan. XX asr boshlarida tropik
Afrikaning 90,4 % i mustamlaka kilingan edi. Uzok davom etgan ozodlik
kurashi natijasida qit’aning kupchilik qismida mustaqil va ozod davlatlar karor
topdi 22
.
Afrika qit’asining etnik tuzilishini kuyidagi tarixiy etnografik viloyatlarga
bo’lib urganish mumkin:
Shimoliy Afrika xalqlari.
Garbiy va Markaziy Afrika xalqlari.
Sharqiy va Janubiy Afrika xalqlari.
22 Ўзбекистон Миллий энтциклопедияси. - Т.: Қомуслар, 2001-2003. 1-2-3-4-5-жилдлар
21

Ular keng xududda joylashgan bo’lib, umumiy birlika ega bulgan
regionlar xisoblanadi. Butun qit’a axolisining tabiiy sharoiti etnik kiyofasi
tarixiy takdiri va ijtimoiy-iktisodiy darajasi jixatidan yukoridagi tarixiy
etnografik viloyatlarga bo’lib urganamiz.
Nelson Rolihlahla Mandela (18 iyul, 1918-yilda tug ilgan, Kunu, Umtataʻ
yaqinida)/ 2013.5.12 - 10 may 1994-yildan 1999 yilgacha - JAR prezidenti,
aparteid ning mavjud bo lgan davridan boshlab inson huquqlari uchun kurash
ʻ
olib borgan eng mashhur aktivistlardan biri, shu sababli u 28 yil qamoqda
o tirgan, 1993 yil dunyo Nobel mukofoti sovrindori.
ʻ
Talabalik davrida turli namoyishlarda qatnashgan, keyinchalik
Yohannesburgda muharrir bo lib ishlagan va Vitvatersran Universitetiga
ʻ
o qishga kirgan. 1944 yil Afrika Milliy Kongresi yoshlar ligasini yaratishda
ʻ
qatnashgan. Keyinchalik, kurashning kuchayib borish tufayli, «M reja» deb
nomlanuvchi reja ishlab chiqadi, unga ko ra AMK yacheykalari yashirinishgan.
ʻ
1952 yil Mandela o z o rtog i Oliver Tambo bilan birgalikda qoratanlilarni
ʻ ʻ ʻ
boshqaruvchi birinchi qonuniy firmani tashkil etishadi. 1961-yilda AMK
radikal qanotni boshqaradi, «Umkxonto ve sizve», davlatga qarshi siyosiy
sabotaj boshlaydi. 1968 yil noyabrda Mandela qamoqqa olinadi va Robben
Aylend qamoqhonasida butun umrga ozodlikdan mahrum etiladi.
1948 yil sekretar va AMKda ikki marta prezident bo lgan (1950 va 1991-
ʻ
yillarda). 50 dan ortiq halqaro Universitetlar a zosi. 1990-yil 18-fevralda
ʼ
Mandela qamoq jazosidan ozod etiladi, 11 fevralda yarashish va qurolli
qarshilik ko rsatish to htatilishi haqida e lon qiladi.
ʻ ʻ ʼ
1999-yil JAR prezidentlik lavozimidan ketgach, VICh va OITS
muammolariga katta e tibor bera boshlaydi. Ekspertlar fikriga ko ra JAR da
ʼ ʻ
hozirgi kunda OITS bilan kasallanganlar besh millionni tashkil etadi, bu
ko rsatkich boshqa barcha davlatlardan ko p
ʻ ʻ 23
.
23 Доклад МГИМО. Южной Африка. - С.1-2.
22

Mandelaning katta o g li Makgaxo Mandela OITSdan vafot etgach,ʻ ʻ
Nelson Mandela dunyoni ushbu kasallikka qarshi kurash olib borishga da vat
ʼ
etadi.
Janubiy Afrika Respublikasining sobiq rahbari, irqchilikka qarshi
kurashib, global qahramonga aylangan Nelson Mandela 95 yoshida vatanida
vafot etdi. Dunyo uni xotirlamoqda.
"Insoniyat eng matonatli, vijdonli va mas'uliyatli vakillaridan biridan
ayrildi. U endi abadiyat tomon yo‘l oldi",- dedi Barak Obama, AQSh rahbari,
Oq uydan turib xalqqa murojaat qilar ekan.
"Odam borki, teng yaralgan. Irq, rang, jins, elat, din - bular insonni
ajratmaydi, bir-birini kamsitish uchun asos emas, balki jamiyatlarni
birlashtiradigan, tinch-totuv yashashi uchun zamin yaratadigan omillar deya
ishongan u",- deydi prezident.
"Balki Nelson Mandela kabi noyob shaxs boshqa bo‘lmas. Shu bois ham
ular qoldirgan ma’naviy, ijtimoiy-siyosiy merosni asrab-avaylashimiz, undan
saboq olishimiz kerak" 24
.
Dunyoning boshqa mamlakatlari kabi AQShda ham Nelson Mandela
qahramon sifatida tilga olinadi. Lekin Amerika rahbarlarining bu buyuk
arbobga munosabati turli davrlarda turlicha bo‘lgan. Sovuq urushi paytida u
kommunist, ya’ni Amerika dushmani deb sanalgan bo‘lsa, keyinchalik
aparteidga qarshi kurashchi, jasorat timsoliga aylangan.
1962-yilda AQSh prezidenti Jon Kennedi Afrikada yangi mustaqil
davlatlar vujudga kelganini olqishlaydi:
“Bu biz uchun notanish qit’a, chunki shu paytgacha u еrda Yevropa
hukmronlik qilgan. Endi esa biz Afrika bilan aloqa o‘rnatmoqchimiz.
Manfaatlarimiz mutlaqo beg‘araz. Tijorat sohasida munosabatlar bo‘lmagan,
ekspluatatsiya qilmaganmiz. BMTning Afrikaga oid siyosatini qo‘llab-
quvvatlab kelganmiz. Biz qit’aning mustaqil bo‘lishi tarafdorimiz”.
24 Поминалная статя о Нелсоне Манделы. - Вашингтон. - С.11-13.
23

Kennedi Jazoir, Gana va Gvineya rahbarlari bilan hamkorlik qilgan
bo‘lsa-da, lekin Mandela еtakchiligidagi Afrika Milliy Kongressiga e’tibor
bermagan
Oq tanlilar hukmron Janubiy Afrika Vashingtonning Sovuq urush
davridagi eng yirik savdo hamkorlaridan bo‘lgan. AQSh undan uran sotib
olgan, u еrda o‘z floti va to‘rtta raketani aniqlash stansiyasini joylashtirgan.
Mamlakat ozod etilsa, kommunistlar hokimiyatga kelishidan cho‘chigan
Vashington aparteid rejimiga qarshi sanksiyalar kiritilishiga qarshi chiqqan.
Prezident Lindon Jonson davrida ham kommunistlarga qarshi siyosat
davom etgan.
Nikson va Ford ma’muriyatlari ham oq tanlilar hukumatini qo‘llab
quvvatlagan, ayniqsa, Mandela Kubaning inqilobchi rahbari Fidel Kastro bilan
hamkorlikni boshlaganidan keyin. 1975-yilda 30 ming Kuba askari Angolaga
kiritilgan va Janubiy
Afrika qo‘shinlariga qarshi kurashgan.
“Janubiy Afrika qo‘shinlari Angolani bosib olganida kubaliklar chetdan
qarab tura olmaydi”, - degan edi o‘shanda Fidel Kastro.
1978-yil AQShda Jimmi Karter prezidentligi davrida Davlat kotibi Sayrus
Vans BMTning Janubiy Afrika bo‘yicha delegatsiyasiga rahbarlik qilgan.
O‘shanda Janubiy Afrika hozirgi Namibiya hududini bosib olgan edi. Karter
ma’muriyati bu davlatga nisbatan qurol-yarog‘ embargosini joriy etsa-da,
iqtisodiy sanksiyalar qo‘llanishiga rozi bo‘lmagan.
Karter Janubiy Afrika bilan muzokara qilinadi, bu mamlakat mineral
ishlab chiqarishda erkin dunyo uchun strategik ahamiyatga ega deya qayd
etgan.
Yozuvchi Jon Arkila keyingi prezident, Ronald Reygan tashqi siyosati
haqida shunday deydi:
“Sovuq urush avjiga chiqqanida Janubiy Afrika vanadiy va boshqa
minerallar, ya’ni eng muhim strategik boyliklar olinadigan joyga aylandi.
Davlatning avtoritar irqchi hukumati fursatdan foydalanib, bu boyliklar
24

savdosini yo‘lga qo‘ydi. Biz sotib oldik, chunki dushmanimiz Sovet Ittifoqi
bunday boyliklarga ega edi”, - deydi Arkila.
AQShda amaldagi siyosatdan norozi talabalar aparteidga qarshi
namoyishlarga zo‘r berdi. Natijada Kongress prezident Reyganning iqtisodiy
sanksiyalarga qarshi qarorini bekor qildi.
Kongress a’zosi Luis Stoks Janubiy Afrika elchixonasi oldida bo‘lgan
namoyishlarni shunday eslaydi:
“Hech qanday jinoyat sodir etmagan Nelson Mandela xalqi uchun
kurashgani sababli qariyb 28 yil qamoqda o‘tirgan ekan, biz Janubiy
Afrikadagi aparteid rejimining adolatsiz siyosatiga qarshilik tariqasida va bu
muammoga e’tibor qaratish maqsadida bir kunni qamoqda o‘tkazsak arziydi”, -
deydi Stoks.
Nelson Mandela va AQSh Davlat kotibasi Xillari Klinton, 6-avgust, 2012-
yil.
Nelson Mandela va AQSh Davlat kotibasi Xillari Klinton, 6-avgust, 2012-
yil.
1990-yilda Mandela qamoqdan ozod etildi. AQShning o‘sha damdagi
prezidenti Jorj Bush yangi siyosiy o‘zgarishlarni qo‘llab-quvvatlab, Janubiy
Afrika bilan aloqani mustahkamlay boshladi.
“Mandelaning ozod etilishi nihoyatda ijobiy hodisa. Qilinadigan ishlar
hali ko‘p, lekin u bizning quvvatlovimiz va minnatdorchiligimizga sazovor”, -
degan edi Jorj Bush.
1994-yilda Mandela Janubiy Afrika xalqi tomonidan birinchi qora tanli
prezident etib saylandi. Prezident Bill Klinton uni qahramon deb atadi.
“Uzoq vaqt davomida Nelson Mandela erkinlik timsoli bo‘lib keldi.
Aparteid uning ovozini o‘chira olmadi. U ozodlikka chiqqanida Janubiy
Afrikada adolat uchun kurashgan barcha amerikaliklar xursand bo‘ldi”, - dedi
u.
25

Bush Mandelani Oq Uyga taklif qildi, jasorat siymosi deb atadi. Ammo
Mandela hamon AQShning terrorchilar ro‘yxatida bo‘lgani bois Kongress
uning mamlakatga kirishi uchun maxsus ruxsatnoma berishi kerak edi.
Kongress a’zosi Barbara Li har ikki partiya bu masalani birgalikda
tezkorlik bilan hal qilganini aytadi
“Bu masalada Davlat kotibi, respublikachilar va demokratlar, ya’ni
hammamiz Afrika Milliy Kongressi va Nelson Mandelaga nisbatan dahshatli
siyosatni tugatish maqsadida bir yoqadan bosh chiqarib harakat qildik”, - deydi
u.
Prezident Barak Obama Nelson Mandelaning xalq oldidagi xizmatlarini
yuqori baholab, “talaba bo‘lamizmi, sotuvchi yoki dehqon, vazir yo prezident,
u butun insoniyat uchun o‘rnak bo‘lib qoladi”, deydi.
26

2.2. Janubiy Afrikaning hozirgi kunda iqtisodi, aholisi hamda xo‘jaligi
Janubiy Afrikaning to‘qqiz viloyatining har biri o‘ziga xos landshaftga
ega. tabiiy sharoitlar va etnik tarkibi, bu juda ko‘p sayyohlarni jalb qiladi.
Mamlakatda o‘n bitta milliy bog‘lar va ko‘plab kurortlar mavjud.
Uchta poytaxtning mavjudligi, ehtimol, Janubiy Afrikaning o‘ziga
xosligini oshiradi. Ular boshqacha baham ko‘rishadi davlat tuzilmalari
Mamlakat hukumati Pretoriyada joylashgan, shuning uchun shahar birinchi va
asosiy poytaxt hisoblanadi. Oliy sud vakili bo‘lgan sud tizimi Bloemfonteynda
joylashgan.
Parlament binosi Keyptaun shahrida joylashgan.
EGP Janubiy Afrika: qisqacha
Shtat Afrikaning janubida, Hind va Atlantika okeanlari yuvgan. Shimoli
sharqda, Janubiy Afrikaning qo‘shnilari Svazilend va Mozambik, shimoli -
g‘arbda - Namibiya, mamlakat shimoliy chegarasini Botsvana va Zimbabve
bilan bo‘lishadi.
Drakensberg tog‘laridan unchalik uzoq bo‘lmagan joyda Lesoto qirolligi
joylashgan. Maydoni bo‘yicha (1 221 912 kv km) Janubiy Afrika dunyoda 24 -
o‘rinda. Bu Buyuk Britaniyadan taxminan besh baravar katta. Janubiy Afrika
EGP tavsifi umumiy uzunligi 2798 km bo‘lgan qirg‘oq chizig‘ining tavsifisiz
to‘liq bo‘lmaydi. Mamlakatning tog‘li qirg‘oq chizig‘i unchalik ajratilmagan.
Sharqiy qismida Sankt Xelina ko‘rfazi, shuningdek, Sent -Frensis, Falsbay,
Algoa, Uolker, Ovqatlanish xonalari va ko‘rfazlari bor. qit'aning eng janubiy
nuqtasidir.
Ikki okeanga keng kirish Janubiy Afrika EGPida muhim rol o‘ynaydi.
Shtat qirg‘oqlari bo‘ylab Evropadan Janubi -Sharqiy Osiyo va Uzoq Sharqqa
dengiz
yo‘llari bor. 25

Janubiy Afrikaning EGP har doim ham bir xil bo‘lmagan. Uning
o‘zgarishiga shtatdagi turli tarixiy voqealar ta’sir ko‘rsatdi. Birinchi turar -
25 Политическая карта Африки.Ильина.Е.А. - М.: Просвещения .2009 г. - С.153.
27

joylar bizning eramizning boshlarida bu erda paydo bo‘lgan bo‘lsa -da, Janubiy
Afrikaning EGP vaqtidagi eng muhim o‘zgarishlar 17 -asrdan 20 -asrgacha
bo‘lgan.
Golland, nemis va frantsuz gugenotlari vakili bo‘lgan Evropa aholisi 1650
yillardan boshlab Janubiy Afrikaga joylasha boshladilar. Bungacha bu erlarda
bantu, koy-tang, bushmen va boshqa qabilalar yashagan. Mustamlakachilarning
kelishi mahalliy aholi bilan bir qator jangchilarni keltirib chiqardi.
1795-yilda Buyuk Britaniya asosiy mustamlakachiga aylandi. Britaniya
hukumati Boerlarni (Gollandiyalik dehqonlarni) to‘q sariq respublikaga va
Transvaal provinsiyasiga itaradi, qullikni yo‘q qiladi. 19 -asrda bur va inglizlar
o‘rtasida urushlar boshlandi 26
.
1910-yilda Britaniya mustamlakalari bilan Janubiy Afrika Ittifoqi tuzildi.
1948-yilda Milliy partiya (Bur) saylovlarda g‘alaba qozondi va aholini qora va
oqga ajratadigan aparteid rejimini o‘rnatdi. Aparteid qora tanli aholini deyarli
barcha huquqlardan, hatto fuqarolikdan ham mahrum qiladi. 1961-yilda
mamlakat mustaqil Janubiy Afrika Respublikasiga aylandi va oxir -oqibat
aparteid rejimini yo‘q qildi.
Janubiy Afrikada taxminan 52 million kishi istiqomat qiladi. EGP Janubiy
Afrika mamlakat aholisining etnik tarkibiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. O‘zining
qulay joylashuvi va boy tabiiy resurslari tufayli davlat hududi evropaliklarni
o‘ziga tortdi.
Hozir Janubiy Afrikada aholining qariyb 10 foizi oq tanli evropaliklar -
mustamlakachi ko‘chmanchilar avlodlari bo‘lgan afrikaliklar va ingliz
afrikaliklardir. Zulus, Tsonga, Soto, Tsvana, Kosani ifodalaydi. Ularning 80%
ga yaqini, qolgan 10% ini mulatlar, hindular va osiyoliklar tashkil qiladi.
Hindlarning aksariyati Afrikaga qamish etishtirish uchun olib kelingan
ishchilarning avlodlaridir. Aholi turli diniy e’tiqodlarni qabul qiladi. Aholining
aksariyati xristianlar. Ular sionistik cherkovlarni, Hosil bayramlarini,
26 Брайнт А. Зулусский народ до прихода европейтсев. - М.: 1953.
28

Gollandiyalik islohotchilarni, katoliklarni, metodistlarni qo‘llab -
quvvatlaydilar. Deyarli 15% ateist, faqat 1% musulmon.
Respublikada 11 ta rasmiy til mavjud. Ular orasida eng mashhurlari ingliz
va afrikaliklardir. Erkaklarning savodxonligi 87%, ayollar orasida 85,5%.
Dunyoda mamlakat ta’lim darajasi bo‘yicha 143 -o‘rinni egallaydi. 27

Janubiy Afrikada landshaftlarning barcha turlari va har xil iqlim zonalari
tasvirlangan: subtropikdan cho‘lgacha. Sharqiy qismida joylashgan
Drakensberg tog‘lari silliq tekislikka aylanadi. Bu erda musson va yomg‘ir
o‘sadi yomg‘ir o‘rmonlari . Janubda Atlantika okeani sohilida, Namibiya cho‘li,
Oranj daryosining shimoliy qirg‘og‘i bo‘ylab Kalaxari cho‘lining bir qismi
cho‘zilgan.
Mamlakat hududida foydali qazilmalarning katta zaxiralari mavjud. Bu
erda oltin, tsirkonyum, xromit va olmos qazib olinadi. Janubiy Afrikada temir,
platina va uran rudalari, fosforitlar, ko‘mir zaxiralari mavjud. Mamlakatda rux,
qalay, mis, shuningdek titan, surma va vanadiy kabi nodir metallar konlari bor.
Iqtisodiyot
Janubiy Afrika EGPining o‘ziga xos xususiyatlari mamlakat uchun eng
muhim omilga aylandi. Metallurgiya mahsulotlarining 80% qit'ada, 60% tog‘ -
kon sanoatida ishlab chiqariladi. Janubiy Afrika materikning eng rivojlangan
mamlakati, shunga qaramay, ishsizlik darajasi 23%ni tashkil qiladi.
Aholining katta qismi xizmat ko‘rsatish sohasida band. Sanoat sektori
aholining qariyb 25% band, 10% qishloq xo‘jaligi. Janubiy Afrikada moliyaviy
sektor, telekommunikatsiya va elektr energiyasi yaxshi rivojlangan. Mamlakat
katta zaxiralarga ega Tabiiy boyliklar ko‘mir qazib olish va eksport qilish eng
yaxshi rivojlangan.
Asosiy sanoat tarmoqlari orasida Qishloq xo‘jaligi echki, qo‘y, qush,
qoramol) chorvachilik, vinochilik, o‘rmon xo‘jaligi, baliqchilik (hake, levrek,
hamsi, makkel, makkel, cod va boshqalar), o‘simlikchilik bor. Respublika 140
dan ortiq meva -sabzavot mahsulotlarini eksport qiladi.
27 Политическая карта Африки.Ильина.Е.А. - М.: Просвещения .2009. - С.154.
29

Asosiy savdo sheriklari - Xitoy, AQSh, Germaniya, Buyuk Britaniya,
Gollandiya, Hindiston va Shveytsariya. Afrikalik iqtisodiy hamkorlar qatoriga
Mozambik, Nigeriya, Zimbabve kiradi.
Mamlakat yaxshi rivojlangan transport tizimiga ega, qulay soliq siyosati ,
bank sektori va sug‘urta biznesi yaxshi rivojlangan.
• 1967-yilda dunyodagi birinchi muvaffaqiyatli yurak transplantatsiyasi
jarroh Kristian Barnard tomonidan Keyptaun shahrida o‘tkazilgan.
• Er yuzidagi eng katta depressiya Janubiy Afrikadagi Vaal daryosida
joylashgan. U ulkan meteoritning qulashi natijasida paydo bo‘lgan.
• Og‘irligi 621 g bo‘lgan Cullinan olmosi 1905-yilda Janubiy Afrikadagi
minalardan topilgan. Bu sayyoradagi eng katta marvarid.
• Bu Afrikadagi uchinchi dunyoga tegishli bo‘lmagan yagona mamlakat.
• Aynan shu еrda benzin birinchi marta ko‘mirdan olingan.
• Mamlakatda 18000 ga yaqin mahalliy o‘simliklar va 900 turdagi qushlar
yashaydi.
• Janubiy Afrika - mavjud yadro qurolidan ixtiyoriy ravishda voz kechgan
birinchi mamlakat. 28

• Eng ko‘p fotoalbomlar Janubiy Afrikaning Karoo mintaqasida topilgan.
Janubiy Afrika EGPining asosiy xususiyatlari - bu hududning ixchamligi,
okeanlarga keng kirish, Evropani Osiyo bilan bog‘laydigan dengiz yo‘lining
yonida joylashganligi. Uzoq Sharq . .. Aholining katta qismi xizmat ko‘rsatish
sohasida band. Janubiy Afrikada tabiiy resurslarning katta zaxiralari tufayli
tog‘ -kon sanoati yaxshi rivojlangan. Mamlakat aholisi Afrika aholisining atigi
5 foizini tashkil qiladi, biroq mamlakat qit'ada eng rivojlangan hisoblanadi.
Iqtisodiy mavqei tufayli Janubiy Afrika dunyoda etarlicha mustahkam o‘rinni
egallaydi.
Geografik joylashuv
Janubiy Afrika (Janubiy Afrika) Afrikaning eng janubida, Janubiy Tropik
janubida joylashgan va ikki okean suvlari bilan yuviladi. G‘arbda sovuq
28 Южная Африка и мир глазами. Дж.М. Кутзее. Н. Гордимер. - С. 87-89.
30

Benguela oqimi va sharqda Agulxas burnining iliq oqimi mamlakat iqlimi va
tabiatini belgilab beradi. Sohil chizig‘i va g‘arbiy qirg‘oqning cho‘l hududlari
uning jadal rivojlanishiga hissa qo‘shmaydi.
Tabiiy sharoit va resurslar
Janubiy Afrika eng qudratli iqtisodiy salohiyatga ega va rivojlanganlar
orasida yagona Afrika davlatidir. 1961-yilda Janubiy Afrika Respublikasi e’lon
qilindi.
Mamlakat hududining katta qismi dengiz sathidan 1000 m balandlikda
joylashgan. Hududning geologik tuzilishi Janubiy Afrikaning ruda boyligini va
konlarning yo‘qligini aniqladi. Mamlakat ichaklari marganets rudalari,
xromitlar, platina, olmos, oltin, ko‘mir, temir va boshqalarga juda boy.Janubiy
Afrika Respublikasi subtropik va tropik zonalarda joylashgan. Iqlimi quruq,
lekin materik shimoliga qaraganda sovuqroq. O‘rtacha yillik harorat + 20 ... +
23 ° S. Eng issiq va sovuq fasllar orasidagi harorat farqi atigi 10 ° S ni tashkil
qiladi. Yillik yog‘ingarchilik g‘arbiy sohilda 100 mm dan Drakensberg tog 'yon
bag‘irlarida 2000 mm gacha.
Janubiy Afrika hududini bir nechta yirik daryolar kesib o‘tadi: Apelsin,
Tugela. Janubiy Afrikadagi eng katta daryo - apelsin, uzunligi deyarli 2 ming
km. Uning havzasida mamlakatning eng muhim sanoat va qishloq xo‘jaligi
rayonlari joylashgan. Daryo bo‘yida suv omborlari va gidroelektr
stantsiyalarini o‘z ichiga olgan yirik gidrotexnik inshootlar qurildi.
Drakensberg tog‘larini Tugela daryosi kesib o‘tadi, u erda Afrikadagi eng
baland sharshara - Tugela (933 m) joylashgan.
Tuproqlari xilma-xil va asosan unumdor: qizil-jigarrang, qora,
kulrangjigarrang. Savannalar hududning katta qismini markazda va sharqda
egallaydi. Daryo bo‘yida tropik o‘rmonlar saqlanib qolgan. Janubda subtropik
o‘rmonlar va doimiy yashil butalar bor. Mamlakat florasida 16 mingga yaqin
tur mavjud, savanna shakllanishi ustunlik qiladi. Eng namli hududlarda kaftli
va baobabli savannalar bor, Karuoda esa cho‘l savannalar (quruq sevuvchi
31

daraxtlar, butalar va suvli o‘simliklar (aloe, eforforiya va boshqalar) bor.
Shirali o‘tlar qo‘ylar uchun yaxshi ovqatdir.
Keyp floristik mintaqasida (tumanida) 6 mingdan ortiq o‘simlik turlari
mavjud, ularning aksariyati endemikdir. Kumushrang daraxt guli (protea)
Janubiy Afrikaning milliy ramziga aylandi. Cho‘llar va tog‘lar, daryo vodiylari,
okean qirg‘og‘ining muhim uzunligi Janubiy Afrikaning flora va faunasining
xilma xilligini aniqlaydi. Faunalar milliy bog‘larda eng xilma-xil bo‘lib,
ulardan eng mashhurlari Kruger, Kalaxari-Gemsbok bo‘lib, unda hayvonot
olamining barcha vakillari, shu jumladan endemiklar jamlangan. Mamlakatda
200 ga yaqin ilon turlari ma’lum, 40 mingdan ortiq hasharotlar turlari, bezgak
chivinlari va tsets pashshalari saqlanib qolgan.
Janubiy Afrika mineral boyliklari bo‘yicha Afrikadagi eng boy
mamlakatdir. Iqlim sharoitlari madaniy o‘simliklarni yil bo‘yi etishtirishga
imkon beradi. 29

Aholi Janubiy Afrika aholisining etnik tarkibi juda murakkab. Mamlakat
fuqarolarining 80% ga yaqini qora tanli afrikaliklar bo‘lib, ular turli etnik
guruhlarga mansub (zulu, kosa, suto va boshqalar). Evropaliklarning aholisi
10%dan kam. Janubiy Afrikadagi aholi soni bo‘yicha uchinchi o‘rinni mulatto
va metizlar egallaydi. Aholisi Osiyo kelib chiqishi.
Aholi zichligi - har kvadrat kilometrga 37 kishi. km. Aholi zich
joylashgan joylar Keyptaun va Durban. Aholining 35% dan ortig‘i shaharlarda
yashaydi. 90 yillarning oxiridan boshlab. kasallik tufayli aholi tabiiy o‘sishi
keskin kamaydi va 2005-yildan beri salbiy ko‘rsatkichga ega.
Bandlik tuzilishi bo‘yicha Janubiy Afrika postindustrial mamlakatdir
(mehnatga layoqatli aholining 65% xizmat ko‘rsatish sohasida, 25% dan ortig‘i
sanoatda ishlaydi).
Iqtisodiy taraqqiyotning yuqori darajasi ko‘plab ijtimoiy muammolar va
etnik munosabatlarni hal qilishga imkon berdi. Ilgari mahalliy aholining ko‘p
qismi ezilgan edi. Janubiy Afrikada aparteid siyosati 45 yil davom etdi. U rang
29 Южная Африка и мир глазами. Дж.М. Кутзее. Н. Гордимер. - С. 87-89.
32

-barang aholiga irqiy zulm qilishni, qora tanlilar istiqomat qilish uchun
rezervatsiya tuzishni, aralash nikohlarni taqiqlashni va boshqalarni targ‘ib
qildi. 1994-yilda umumiy saylovlar va hokimiyat monopoliyasidan voz kechish
natijasida aparteid siyosiy rejimi ag‘darildi. oqlar tomonidan. Janubiy Afrika
jahon hamjamiyatiga qaytarildi. 30

Shaharlar
Poytaxti - Pretoriya (800 mingdan ortiq kishi). Shahar aholisi 64%.
Janubiy Afrikada 10 ming kishigacha bo‘lgan kichik shaharlar hukmronlik
qiladi. Yoxannesburgdan tashqari (3,2 million kishi) va eng yirik shaharlar port
shaharlar - Keyptaun.
Sanoat
Mamlakat iqtisodiyoti qit'a yalpi ichki mahsulotining 2/3 qismini ishlab
chiqaradi. Mamlakat iqtisodiyoti uning tog‘ -kon sanoati bilan belgilanadi.
Mamlakat eksportining qariyb 52 foizi tog‘ -kon sanoati hissasiga to‘g‘ri
keladi. Mamlakat olmos qazib olish bo‘yicha dunyoda ikkinchi, uran rudasini
qazib olish bo‘yicha uchinchi o‘rinda turadi. Minerallarning deyarli barcha
turlari Janubiy Afrikada uchraydi, neftdan tashqari. Ko‘mir qazib olish
rivojlangan - Janubiy Afrika uchun ko‘mirdan foydalanish bo‘yicha dunyoda
uchinchi o‘rinda turadi.
Tog‘ -kon sanoati oltin majmuasi (jahon ishlab chiqarishining 25%) va
platina ishlab chiqarish bilan chambarchas bog‘liq. Oltin qazib olishning asosiy
markazi - Yoxannesburg, Janubiy Afrikaning eng yirik shahri, mamlakatning
"iqtisodiy poytaxti". Bu erda bir necha o‘nlab oltin konlari ishlaydi, shahar
aglomeratsiyasi shakllandi (taxminan 5 million kishi). Mamlakatning
ixtisoslashgan tarmog‘i qora metallurgiya. Janubiy Afrika po‘lati dunyodagi
eng arzon hisoblanadi. Rangli metallurgiya ko‘p rangli metallarni ishlab
chiqarish bilan ifodalanadi: mis, surma va xromdan nodir metallargacha.
30 Южная Африка и мир глазами. Дж.М. Кутзее. Н. Гордимер. - С. 87-89.
33

Xizmat ko‘rsatish sohasi jadal rivojlanmoqda. Eng rivojlangan bank
sektori va savdo edi. YaIMning 62% gacha xizmat ko‘rsatish sohasi hissasiga
to‘g‘ri keladi.
Qishloq xo‘jaligi
Qishloq xo‘jaligida chorvachilik, birinchi navbatda, junli qo‘ylar etakchi
rol o‘ynaydi. Eksportning katta qismini qo‘y yünü va teri tashkil qiladi.
Qoramol va echki ham boqiladi. Janubiy Afrika - Angora echkilarining junidan
mox ishlab chiqaruvchi dunyodagi birinchi yirik mamlakat (Janubiy Afrikalik
mohir dunyodagi eng yaxshisi hisoblanadi). Ular tuyaqushlarni ko‘paytirish
bilan ham shug‘ullanishadi.
Qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga qurg‘oqchilik ta’sir qiladi, barcha
erlarning 1/3 qismi ta’sir ko‘rsatadi. Ekin maydonlari hududning 12% ni tashkil
qiladi. Asosiy don ekinlari - makkajo‘xori, bug‘doy, jo‘xori. Janubiy Afrika
o‘zini barcha asosiy oziq -ovqat mahsulotlari bilan ta’minlaydi, shakar,
sabzavot, meva va rezavorlar, sitrus mevalarini eksport qiladi. Ko‘pgina erlar
bepusht va doimiy o‘g‘itlashga muhtoj.
Transport
Janubiy Afrikada tumanlararo transportning asosiy turi - temir yo‘l. Temir
yo‘llar port shaharlarini bog‘laydi. Rol kuchaymoqda avtomobil transporti , bu
mamlakatdagi barcha trafikning 80% ni tashkil qiladi. Eng muhim dengiz
portlari - Durban, Keyptaun, Port Elizabet va boshqalar.
Iqtisodiyot va milliy iqtisodiyot
Janubiy Afrika Afrika qit'asida eng rivojlangan va ayni paytda Uchinchi
dunyoga tegishli bo‘lmagan yagona mamlakat. 2009 yil uchun YaIM 505
milliard dollarni tashkil etdi (dunyoda 26 -o‘rin). Yalpi ichki mahsulotning
o‘sishi 5%, 2008-yilda 3%darajasida edi. Mamlakat hali ham ro‘yxatga
kiritilmagan rivojlangan davlatlar dunyo, uning bozori faol ravishda kengayib
borayotganiga qaramay. Xarid qilish qobiliyati pariteti bo‘yicha XVF
ma’lumotlariga ko‘ra dunyoda 78 -o‘rinni egallaydi Jahon banki Markaziy
razvedka boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra, 65 o‘rinda, 85 -o‘rin. U katta
34

tabiiy zaxiraga ega. Telekommunikatsiya, energetika va moliya sektori keng
rivojlangan.
Valyuta: Janubiy Afrika Rand, 100 sentga teng. Tangalar 1, 2, 5, 10, 20,
50 sent, 1, 2, 5 randli, banknotalar - 10, 20, 50, 100 va 200 randali.
Asosiy import: neft, oziq -ovqat mahsulotlari, kimyo mahsulotlari;
eksport:
olmos, oltin, platina, mashinasozlik, avtomobillar, uskunalar. Import
(2008-yilda 91 milliard dollar) eksportdan oshadi (2008-yilda 86 milliard
dollar).
ACP mamlakatlari xalqaro tashkilotining a’zosi.
Ishchi kuchi
Janubiy Afrikaning 49 millionlik aholisidan faqat 18 millioni ishlashga
qodir. Ishsizlar - 23% (2008-yilda).
Mehnatga layoqatli aholining 65 foizi xizmat ko‘rsatish sohasida, 26 foizi
sanoatda, 9 foizi qishloq xo‘jaligida band (2008-yilda). 31

Milliy iqtisodiyot tarmoqlari
Ishlab chiqarish sanoati
Janubiy Afrika o‘zining jadal rivojlanishi tabiiy resurslarga boyligi uchun
qarzdor. Eksportning qariyb 52 foizi tog‘ -kon sanoati hissasiga to‘g‘ri keladi.
Marganets, platina guruhli metallar, oltin, xromitlar, aluminoglyukatlar,
vanadiy va sirkoniy keng qazib olinadi. Ko‘mir qazib olish juda rivojlangan -
Janubiy Afrika elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun ko‘mirdan foydalanish
bo‘yicha dunyoda uchinchi o‘rinni egallaydi (neft etishmasligi tufayli Janubiy
Afrikaning energiya resurslarining qariyb 80 foizi ko‘mirdan foydalanishga
asoslangan). Bundan tashqari, olmos, asbest, nikel, qo‘rg‘oshin, uran va boshqa
muhim minerallarning zaxiralari mamlakat hududida to‘plangan.
Vinochilik
Janubiy Afrikada vinochilik uchun uchta zona mavjud. Shimoli-g‘arbiy
(Shimoliy Keyp) va Sharqiy qirg‘oq (KwaZulu-Natal) eng yaxshi sharob
31 Политическая карта Африки.Ильина.Е.А. - М.: Просвещения .2009. - С.154.
35

manbalari hisoblanmaydi, chunki ular juda issiq va quruq iqlimga ega. Ammo
Janubiy Afrikaning janubi -g‘arbiy qismida (G‘arbiy Keyp) vinochilik uchun
ajoyib iqlim mavjud.
Go‘sht va sut ishlab chiqarish Erkin Shtat viloyatining shimoli va
sharqida,
Xoteng provinsiyasining ichki qismida va Mpumalanga provinsiyasining
janubiy qismida joylashgan. Go‘sht zotlari Shimoliy va Sharqiy Keypda keng
tarqalgan. Shimoliy va Sharqiy Keypning qurg‘oqchil erlari, Erkin davlat va
Mpumalanga qo‘y boqish joylari mavjud. Qoraxon qo‘ylarining terilari jahon
bozoriga chiqariladi.
Echkilar ko‘p sonli, asosan - 75% - Angora, junlari G‘arbda yuqori
baholanadi (dunyodagi mox ishlab chiqarishning 50% gacha Janubiy
Afrikada). Boshqa eng keng tarqalgan zot - Boer echki, u go‘sht uchun
etishtiriladi. Qirqilgan echki junidan (yiliga 92 ming tonna) Janubiy Afrika
dunyoda 4 -o‘rinni egallaydi.
Chorvachilik va cho‘chqa chorvachiligi kabi asosan substektsiyalarga
qaraganda, parrandachilik va cho‘chqachilik intensiv bo‘lib, yirik shaharlar -
Pretoriya, Yoxannesburg, Durban, Pietermaritsburg, Keyptaun va Port Elizabet
yaqinidagi fermalarda keng tarqalgan.
IN oxirgi yillar - asosan Erkin davlat provinsiyasida - tuyaqushchilik faol
rivojlanmoqda. Janubiy Afrikadan bu qushning go‘shti, terisi va patlari eksporti
asta -sekin o‘sib bormoqda.
Asosiy zona-KwaZulu-Natal provinsiyasining janubiy qismi. Tabiiy
o‘rmonlar 180 ming gektarni, ya’ni mamlakat hududining atigi 0,14 foizini
egallaydi. Tijorat yog‘ochining katta qismi Janubiy Afrika hududining atigi 1
foizini tashkil etadigan plantatsiyalardan keladi. O‘rmon "plantatsiyalari" ning
qariyb yarmida qarag‘ay, 40% evkalipt va 10% mimoza bilan ekilgan. Sariq va
qora daraxtlar, Cape dafna, Assegay va Kamassi ham o‘stiriladi. Daraxtlar
o‘rtacha 20 yil ichida sotuvga chiqariladi - bu jarayon Shimoliy yarim sharda
o‘sadigan daraxtlardan farqli o‘laroq, bu jarayon 80 dan 100 yilgacha davom
36

etadi. Bozorga etkazib beriladigan yog‘ochning yillik hajmi 17 mln. m. Janubiy
Afrikada 240 dan ortiq yog‘ochni qayta ishlash va yog‘ochni qayta ishlash
korxonalari faoliyat ko‘rsatmoqda.
37

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, o‘rganilgan kurs ishi davomida ko‘rishimiz
mumkinki afrika xalqlarining rang barang respublika tuzilguniga qadar bosib
o‘tgan yo‘li nihoyatda murakkab kechdi, birgina Aparteid tushunchasini
oladigan bo‘lsak insonni tashqi ko‘rinishiga va terisining rangiga qarab
ajratish, uni o‘z tug‘ilib o‘sgan yurtida kamsitish va ho‘rlash bu nihoyatda
g‘ayrinsoniy fojiya va shovinizmning bir ko‘rinishi desak mubolag‘a
bo‘lmaydi.Uzoq mustamlaka davri bo‘lganligi tufayli JAR bugungi kunda
postindustrial davlatlar sirasiga kiradi. Janubiy afrika respublikasi
Mamlakatning ko‘p qismi iqlimi qurg‘oqchil bo‘lgani uchun uning atigi 15%
qishloq xo‘jaligi uchun yaroqli. Ammo aytish mumkinki, Afrikaning tuproq
eroziyasi sodir bo‘ladigan boshqa mamlakatlaridan farqli o‘laroq, bu 15%
oqilona ishlatiladi - tuproqni himoya qilish va samarali dehqonchilik, Janubiy
Afrika va dunyoning etakchi mamlakatlarining agrotexnik yutuqlari. ishlatiladi.
Bu ajablanarli natijalarga olib keldi: Janubiy Afrika oziq -ovqat mahsulotlariga
bo‘lgan ehtiyojni to‘liq qondiradi, shuningdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
еtakchi etkazib beruvchilardan biri (va qaysidir ma’noda etakchi) hisoblanadi -
mamlakat 140 ga yaqin meva turlarini eksport qiladi. Janubiy Afrika Afrika
qit'asida eng rivojlangan va ayni paytda Uchinchi dunyoga tegishli bo‘lmagan
yagona mamlakat. 2009 yil uchun YaIM 505 milliard dollarni tashkil etdi
(dunyoda 26 -o‘rin). Yalpi ichki mahsulotning o‘sishi 5%, 2008-yilda
3%darajasida edi. Mamlakat hali ham ro‘yxatga kiritilmagan rivojlangan
davlatlar dunyo, uning bozori faol ravishda kengayib borayotganiga qaramay.
Xarid qilish qobiliyati pariteti bo‘yicha XVF ma’lumotlariga ko‘ra dunyoda 78
-o‘rinni egallaydi Jahon banki Markaziy razvedka boshqarmasi ma’lumotlariga
ko‘ra, 65 -o‘rinda, 85 -o‘rin. U katta tabiiy zaxiraga ega. Telekommunikatsiya,
energetika va moliya sektori keng rivojlangan. Janubiy afrika respublikasi
hozirgi kunda dunyo miqyosida o‘z obro‘siga ega davlat hisoblanadi birgina
oltin va kumush metallar bozorida uning o‘z hissasi bor. Irqchilik tuzumiga
qarshi kurashgan sanoqli davlatlardan hisoblanadi. Kurs ishi davomida olgan
38

va to‘plagan ma’lumotlarimiz shuni ko‘rsatmoqdaki mustaqillik yillarida afrika
rivojlandi xalq manfaatlarini ko‘zlovchi liderlar shakllandi bu esa bizning
zamonamizda insonlar obro‘ - e’tiborini qozondi.
39

FOYDALANILAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI :
1. Андрианов Б.Б. Неселение Африки. -М.: 1987.
2. Девидсон Б. Африкантси. Ввдение в историю култури. - М.: 1975.
3. Лвова Э.С. Этнография Африка. - М.: 1984.
4. Жабборов И.М. Жаҳон халқлари этнографияси. - Т.: 1985.
5. Народи Африки. - М.: АНС. 1958.
6. Ўзбекистон Миллий энтциклопедияси. - Т.: Қомуслар, 2001-2003. 1-
2-3-4-5-жилдлар.
7. Жабборов И., Жабборов С. Жаҳон динлари тарихи. – Т.: 2001.
8. Биография Нелсона Мандела. - М.: МГИМО. 2015.
9. Шпажников Г.А. Религии стран Африки. - М.: 1981.
10. Политическая карта Африки.Ильина.Е.А. - М.: Просвещения .2009.
11. Брайнт А. Зулусский народ до прихода европейтсев. - М.: 1953.
12. Ўзбекистон Миллий энтциклопедияси. - Т.: Қомуслар, 2001-2003. 1-
2-3-4-5-жилдлар.
13. Жабборов И., Жабборов С. Жаҳон динлари тарихи. - Т.: 2001
14. Биография Нелсона Мандела. - М.: МГИМО. 2012.
15. Поминалная статя о Нелсоне Манделы. - Вашингтон: 2019.
40

JANUBIY AFRIKA OZODLIK YO‘LI. NELSON MANDELA

Sotib olish