Jarqo'ton manzilgohi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	58.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Jarqo'ton manzilgohi

Sotib olish

Reja
Kirish ……………………………………………………………………2-3
1 . Yurtimizda Bronza davriga oid bo’lgan manzilgohini o’rganilishi…..4-14
2. Jarqo’ton manzilgohidan topilgan arxeologik moddiy manbalar…….15-21
3. Jarqo’ton manzilgohini o’rgangan arxeolog olimlar…………………22-25
Xulosa …………………………………………………………………..26-27
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………. 28
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Ota-bobolarimizdan qolgan merosni o’rganish,
ularning urf-odatlari, udumlarini tiklash – bu tarixni tiklash demakdir. Faqat uni
xolislik bilan asl xolicha o’rganish, tahlil qilish o’rganilayotgan davr haqida aniq
va to’g’ri tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Istiqlol bergan buyuk ne’matlardan
biri ham tariximizni, milliy qadriyatlarimizni, o’zligimizni chuqur o’rganish uchun
ulkan imkoniyatlar yaratdi. Xalqimiz orasida tariximizni bilishga bo’lgan
qiziqishning Keskin ortishi tufayli, ajdodlarimizning qadim urf-odatlari, diniy
e’tiqodi, madaniy, ma’naviy Merosini o’rganish tarix ilmining dolzarb masalasi
sifatida e’tirof etilmoqda. Shimoliy Baqtriya hududiy jihatdan janubiy O’zbekiston
va janubiy-g’arbiy Tojikiston viloyatlarini o’z ichiga oladi. So’nggi bronza davrida
bu hududlar kelib chiqishi jihatidan har xil bo’lgan uchta yirik tarixiy va
etnomadaniy birliklarning (Sopolli madaniyati, Jarqo’ton madaniyati qabilalari)
aloqa maydoniga aylanadi. Uning O’zbekiston qismida Sopollitepa, Jarqo’ton,
Ko’zali, Mo’lali, Bo’ston, Kuchuktepa, Qiziltepa kabi o’troq dehqonchilik
madaniyati yodgorliklari o’rganilgan. Ular qadimgi qishloqlar, ilk shahar
harobalari, qadimgi qabriston yodgorliklari ko’rinishida bizgacha yetib kelgan.
Hozirgacha o’sha davr o’troq aholisining har xil nuqtalarda ikki mingdan ortiq
qabrlari ochilgan. Ularda aholining etnomadaniy hayoti, dafn marosimlaridagi turli
xil urf-odatlari va diniy e’tiqodi o’z aksini topgan.
Arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra, qadimgi Baqtriya
bronza davrida sug’orma Dehqonchilik sivilizasiyalarining dasht qabilalari bilan
bevosita madaniy aloqa ko’prigiga aylangan va bu zaminda ilk davlatchilik
asoslarining erta shakllanishiga olib Kelgan. Ayniqsa, Shimoliy Baqtriya
hududlarida olib borilgan izlanishlar va ularning natijalari mil. avv. II-ming
yillikning uchinchi chorak oxiri va to’rtinchi choragidan boshlab, Shimoliy
Baqtriya o’troq dehqonchilik jamoalari bilan cho’l mintaqalari chorvador
jamoalarining etnomadaniy uchrashuv, bir-birlari bilan qorishuv, etnik jihatdan
aralashuv maydoniga aylanadi. Bu xilma-xil etnomadaniy manzara Shimoliy
2

Baqtriya bronza davri qabilalarining dafn marosimlari va shakllanib borayotgan
diniy e’tiqodida yaqqol ko’zga tashlanadi. Shimoliy dasht qabilalarining
(Andronova madaniyati) izlari Xisor vodiysida Qumsoy, Xovalin rayonida Tuyun
qabristoni, Vaxsh daryosining yuqori oqimida Kirov nomli sovxoz hududidan
topilgan manzilgoh, Sharqiy Pomirdan va Bishkent-Vaxsh madaniyatiga Tegishli
Toshguzar manzilgohi misolida o’rganilgan. Bundan tashqari Jarqo’tondan ularga
tegishli sopol parchalari va boshqa ashyoviy dalillar topilgan. Birinchi
prezidentimiz Islom Karimovning «Tarixiy xotirasiz kelajak y о ‘q» 1
nomli asarida
о ‘qtirib о ‘tilgan Ona Vatanimiz tarixining о ‘ta dolzarb muammolari qatorida
« о ‘zbek davlatchiligi tarixi» masalasi alohida ahamiyatlidir. Shu bois О ‘zbekistan
hududida tashkil topgan davlatchilik tarixining ilk bosqichlarini birlamchi manba
— arxeologik materiallar asosida yoritishni lozim topdik.
Mavzuning maqsad va
vazifasi Yurtimizda Bronza davriga oid bo’lgan Jarqo’ton manzilgohini
o’rganilishi asosiy maqsadimiz, Vazifalari esa quyidagicha - Yurtimizda
Bronza davriga oid bo’lgan manzilgohlarni o’rganilishi; - Bronza davriga
oid bo’lgan Jarqo’ton manzilgohini o’rganilishi; - Jarqo’ton
manzilgohidan topilgan moddiy manbalarni o’rganish; - Jarqo’ton
manzilgohini o’rgangan olimlar;
Mavzuning ob’ekti va predmeti Jarqo’ton manzilogi mavzuning ob’ekti
etib bergilandi, predmeti esa ushbu manzilgoni o’rganilishi, uyerdan topilgan
tarixiy ashyolar, ushbu arxeologik maskanni o’rgangan olimlarni asarlaridan
o’rganishdir. Kurs ishining hajmi Kirish, uchta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.
1
Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. T. Ўзбекистон . 1998. B.7.
3

1 . Yurtimizda Bronza davriga oid bo’lgan manzilgohini o’rganilishi.
Biz bayon etmoqchi b о ‘lgan birlamchi manba О ‘zbekistonda davlatchilik
tarixinnng 350 yildan kam emasligi haqida boy materiallar bermoqda. Bu noyob
manba Jarquton arxeologik obidasi b о ‘lib, bu ko’hna shahar xarobasi bundan 350
yil muqaddam Surxondaryo viloyati Sherobod tumani hududidan о ‘tgan Sherobod
daryosining k о ‘hna о ‘zani B о ‘stonsoy yoqasidadir. Uning maydoni 10 gektardan
kam emas. Shahar ikki qismdan iborat, ya’ni «Arki a’lo» va «Shahriston» dan
iborat. Arki a’loda shahar hokimining qarorgohi — hukmdor saroyi joylashgan.
Arki a’loning umumiy maydoni 5 gektardan kam emas. Uning atrofi qalin mudofaa
devori bilan о ‘rab olingan 2
. Arki a’loga tutashgan holda, uning sharqiy va janubiy
tomonida, bu qadimgi shaharning asosiy aholisi — dehqon va hunarmandlar
yashagan «shaxriston» joylashgan.
Shaharning tarixiy topografiyasiga k о ‘ra, shahriston maydonida dehqon va
hunarmandlarning patriarxal jamoa q о ‘rg‘onlaridan tashkil topgan 20 ga yaqin
aholi turar-joy massivlari bor. Ularning har biri mustahkam mudofaa inshootlari
bilan о ‘rab olingan. Ammo ularning barchasini yaxlit о ‘rab olgan mudofaa devori
xali shakllanmagan.
Shahristondan janubda, qadimgi ariq qoldig‘ining orqa tomonida, Bustonsoy
jarlari b о ‘ylab, kamida 20 gektar maydonni egallagan nekrapol, ya’ni shahar
qabristoni joylashgan.
Avvalo bu noyob yodgorliknnng ochilish tarixiga nazar tashlaylik. Uning
ochilishi kutilmagan holda r о ‘y berdi, ya’ni qadimgi shahar madaniyatining yana
bir nodir obidasi — Sopollitepada (bu yodgorlik Sherobod vohasida Kuxitang
daralaridan oqib chiqqan О ‘lanbuloq soy quyi oqimida) A. A. Askarov tomonidan
arxeologik qazishma ishlari yakunlanayottan kezlarda Jarq о ‘tan haqida xabar
keldi 3
. О ‘sha kezlarda Leningraddan V. M. Masson boshliq bir guruh arxeologlar
Surxondaryoning Angor tumanidagi antik davr obidasi Zartepada qazishmalar olib
borar edi. О ‘sha yili, 1973 yil iyun oyining boshlarida Zartepaga V. M. Masson
2
Arisxoviskiy. A – Arxeologiya asoslari. T. O’qituvchi. 1970. B.145.
3
Asqarov. A. Jarqo’ton. T. Fan. 1983. B.12.
4

guruhining ishlari bilan tanishgani keldim. Kutilmaganda arxeologlar joylashgan
kolxoz dala shiyponida arxeolog Shokir Pidayev topib kelgan sopol parchalariga
k о ‘zim tushdi. Sopol parchalarini k о ‘zdan kechirar ekanman, ushbu topilma
bronza davrining noyob yodgorligi Sopollitepa materiallariga о ‘xshashligini eslab,
SH. Pidayevni yangi noyob yodgorlik bilan tabrikladim va darhol yangi obyekt
bilan tanishib kelishlikni kasbdoshlarimga taklif etdim. Barcha tashkiliy ishlarni
о ‘z zimmamga olib, Jarq о ‘tonga y о ‘l oldik.
Iyunning jazirama issig‘ida yodgorlik bilan tanishar ekanmiz, qadimgi
q о ‘hna shaharni hozirgi Guliston jamoa x о ‘jaligi tomonidan buzilib, ekinzorga
aylantirilgan qismida, suv yuvib ketgan jar kesmasida ochilib qolgan qabrni
uchratdik va bu yodgorlpkni bronza davriga tegishli ekanligiga t о ‘liq ishonch xosil
qildik.
О ‘sha yildayoq yodgorlikni о ‘rganish ishlari boshlanib ketdi. Birinchi
navbatda, yodgorlik joylashgan maskanni nega Jarq о ‘ton deb atalishi bilan
qiziqdik. Keksalarning guvohlik berishlariga qaraganda, 1950 yillarning boshlarida
shu joyda Bustonsoy jarliklari ustida Guliston jamoa x о ‘jaligining yirik shoxli
xayvonlari uchun bir necha chorva q о ‘tonlari barpo etilib, shundan boshlab atrof
aholi bu joyni jarliklardagi q о ‘ton, ya’ni jarq о ‘ton deb atay boshlagan ekanlar.
K о ‘p yillik izlanishlar davomida Jarq о ‘tonni haqiqatda О ‘zbekiston
hududidagi eng qadimgi ilk shahar ekanligini isbotlovchi juda boy ashyoviy
dalillar topildiki, ular haqida hikoya qilishdan avval Qadim gi Sharq shaharlarining
shakllanishi uchun zarur b о ‘lgan iqtisodiy va ijtimoiy omillar haqida eslatib
о ‘tishni joiz topdik.
Tarixiy tahlil taqozosiga k о ‘ra, о ‘tmishi, uzoq tarixi va madaniyati boy,
о ‘troq xalqning dastlabki davlatchiligi zaminida shaharsozlik madaniyati yotadi.
Bu xulosa yer kurrasida, birinchi bor eng qadimgi davlatlar tashkil topgan Qadimgi
Sharq mintaqalari misolida ilmiy jihatdan isbotlangan 4
.
Qadimgi Sharq sivilizatsiyasining ilk bor vatani hisoblanmish
Messopotamiyada miloddan oldingi IV ming yillikning oxiri va III ming yillik
4
Kabirov. J, Sagdullayev. A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. T. 1990. B.43.
5

davomida, ya’ni bundan 5—5,5 ming yil avval Shumer, Lagash, Suza kabi
shaharlar tashkil topgan. Ana shu shaharlar bazasida mitti davlatlar shakllanib, ular
tarixda shahar-davlatlar nomi bilan mashhurdirlar.
Qadimgi shahar-davlatlarning tashkil topishida о ‘troq aholining
dehqonchilik va hunarmandchilik x о ‘ja ligi asosiy iqtisodiy omil b о ‘lib ular dastlab
atrof aholi joylarining x о ‘jalik markazi, tuman, viloyat yoki ma’lum bir о ‘lkaning
siyosiy, diniy va о ‘z- о ‘zini idora etuvchi tabaqalashgan jamoalarning ijtimoiy
boshqaruv markazi, ya’ni ilk davlati b о ‘lgan. Shaharlarnnng tashkil topishida
asosan aholining о ‘troq x о ‘jalik hayoti va u bilan bog‘liq yana uch omil mavjudligi
tarixan zarur hisoblanadi.
Birinchisi — qulay tabiiy sharoit, ya’ni unumdor tuproq, suv va boshqa
geografik omillar, ikkinchisi hosildor sug‘orma dehqonchilik va uni ta’minlovchi
ag rotexnika. Bular shaharlarning paydo b о ‘lishidagi iqtisodiy omillar hisoblanadi.
Uchinchisi, ana shu iqtisodiy omillar asosida vujudga kelgan tabaqalashgan
jamiyatning diniy, harbiy va siyosiy jihatdan boshqaruv tizimi tug‘ilishiga sharoit
etilgan b о ‘lishn kerak, ya’ni iqtisodiy hayotda yuz bergan tub о ‘zgarishlar
(dehqonchilikda sun’iy sug‘orish sistemasining kashf etilishi, daryolardan
magistral kanallar orqali yangi yerlarga suv chiqarish, yerni ishlashda omoch va
hayvon kuchidan foydalanish, hunarmandchilikning t о ‘qimachilik sohasida yigiruv
va t о ‘quv dastgohining kashf etilishi, kulolchilikda charxning va murakkab
xumdonning kashf etilishi, metall eritish va quyish texnologiyasining kashf etilishi,
uy hayvonlaridan transportda foydalanishga о ‘tish, qurilishda reja asosida uy-joy
va monumental bnnolar qurishga о ‘tish, atrof-muhit haqida t о ‘plangan bilimlar
asosida astranomiya, astrologiya, quyosh soati, kalendar, murakkab hisoblash
sistemasini ixtiro etish pa boshqalar) tufayli ijtimoiy hayotda tabaqalanish yuz
beradi. Ana shu tabaqalanish jarayoni ma’lum nuqtaga yetgach, jamiyatni
boshqarish zaruriyati tug‘iladi. Bu ijtimoiy omil edi.
Qachonkim bu uch omil dialektik yaxlitlikda mavjud
b о ‘lishi uchun tarixiy sharoit tug‘ilgandagina qadimgi shaharlar va ular bazasida
shahar-davlatlar paydo b о ‘ladi.
6

Qadimgi Sharq shaharlarichi? Ular erta tashkil topishi uchun mana shu uch
omil О ‘rta Osiyoda, jumladan О ‘zbekiston hududida bormidi degan savol
tug‘iladi. Q о ‘limizdagi mavjud ashyoviy dalillarga k о ‘ra, bu savolga ijobiy javob
berish mumkin.
Odatda, jahon fanida qabul qilingan ilmiy ishlanmaga k о ‘ra, bir aholi
yashash joyini shahar deb atash uchun qator omillarning yetilishi talab etiladi. Ular
quyidagilar: territoriyasi 5—6 ga va undan kam b о ‘lmagan maydonda aholining
zich joylashgan b о ‘lishi, aholi joylashgan maydonning chor atrofi qalin mudofaa
devorlari bilan о ‘rab olingan b о ‘lishi, shahar yuqori tabaqa va hokimlarining turar
joylari oddiy fuqarolar turar-joy massivlaridan ajrab turishi, shahar hokimining
baland poydevor (platforma) ustiga qurilgan monumental qasri, ya’ni shahar
о ‘rdasi b о ‘lishi, shahar maydonida, ya’ni shahristonda shahar aholisining barcha
qatlamlari uchun xizmat qiluvchi muqaddas diniy markaz — mahobatli ibodatxona
majmui tashkil topgan b о ‘lishi, shahar iqtisodiy asosini k о ‘p tarmoqli
hunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etgan b о ‘lishi, shahar ramzi va belgisi
hisoblanmish shahar muhri va tug‘rosining mavjudligi va boshqalar.
О ‘zbekiston hududida о ‘rganilgan qator yodgorliklar jumlasiga kiruvchn
Surxondaryo viloyati Sherobod tumann E. Berdiyev nomli jamoa
x о ‘jaligida joylashgan Jarq о ‘ton yodgorligi ana shu talablarning barchasiga javob
beruvchi eng qadimgi va yagona shahar qoldig‘i hisoblanar edi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Jarq о ‘tonda 1973 yildan to hozirgacha
arxeologik qazishma ishlari davom etmoqda. Shu davr ichida maydoni 10
gektardan kam b о ‘lmagan bu qadimgi shahar ikki qismdan—«arki a’lo» (shahar
о ‘rdasi) va «shahriston» dan iborat ekanligi, uning «shahriston» qismidan bir
necha turar-joy massivlari, turli tarmoqli shaharhunarmandchiligining obyektlari,
otashparastlar ibodatxonasi, ark maydonidan esa shahar hokimining mahobatli
saroy kompleksi, metall eritish pechlari va boshqalar topib о ‘rganildi. Uzoq yillar
davomida muntazam olib borilgan arxeologik qazishmalar jarayonida malakali
darajada yuksak rivojlangan kulolchilik va bronza metallurgiyasi ishlab chiqarish
korxonalari, zargarlik va mehnat qurollari ishlab chiqarish ustaxonalari, paxta va
7

ipak mahsulotlari xom ashyosiga asoslangan t о ‘qimachilik manufakturalarining
ashyoviy dalil va qoldiqlari topib о ‘rganildi.
Jarq о ‘ton hududida olib borilgan keng k о ‘lamli izlanishlar uning sanasini
aniqlash va ushbu maskanda yuz bergan tarixiy jarayonni bir necha bosqichlarga
b о ‘lib о ‘rganish imkoniyatini berdi. Shunga k о ‘ra, Jarq о ‘tondagi qadimgi shahar
hayoti uch bosqichga, ya’ni Jarq о ‘ton (miloddan avvalgi 150—1350 yillar),
k о ‘zali (mil. av. 1350—120 yillar) va m о ‘lali (mil. av. 120 100 yillar)
bosqichlariga b о ‘lindi. Keyinroq, Jarq о ‘tonning qarama-qarshisida, Bustonsoyning
о ‘ng sohilida о ‘rganilgan yodgorliklar" munosabati bilan m о ‘lali bosqichini ikki
fazaga, ya’ni m о ‘lali (mil. av. 120— 100 yillar) va b о ‘ston (mil. av. 100—90
yillar) fazalariga b о ‘lib о ‘rganish imkoniyati tug‘ildi. Shunday qilib, Jarq о ‘ton
yodgorligi misolida О ‘zbekis ton hududida umuman maydoni 10 gektardan kam
b о ‘l magan eng qadimgi shahar — davlat tarixi о ‘rganildi.
Jarq о ‘ton hududiy jihatdan nafaqat О ‘rta Osiyoda, balki О ‘rta Sharq
mintaqasida о ‘rganilgan bronza davrinnng eng yirik qadimiy shahar xarobasi edi.
U Termiz shahridan 60 km chamasi shimolda, Sherobod daryosining qadimda
Amudaryogacha suvi borib yetgan, hozirda esa suvsiz tuqayzorga aylangan
Bustonsoy yoqasiga joylashgan. Suv oqimiga k о ‘ra, dastlab Bustonsoyning chap
sohili о ‘zlashtirilgan 5
. Bu joyda turar-joy massivlari va ular bazasida shakllangan
k о ‘p tarmoqli ahli hunar x о ‘jaliklari qad k о ‘targan. B о ‘stonsoy sohilida joylashgan
bu shahar shimol va g‘arbdan soy bilan chegaralangan, sharqdan esa uning
hududiy chegaralarini belgilovchi biror aniq chiziq ko’zatilmaydi. Uning sharqiy
chegarasini paxta maydonida tuproqqa qorishib yotgan sopol parchalari va toshdan
ishlangan mehnat qurollari sochilib yotishidan bilish mumkin xolos.
Yodgorlikning hozirgacha nisbatan buzilmay saqlanib qolgan shimoliy
qismida umumiy maydoni 3 gektarni tashkil etgan Arki a’lo joylashgan. U somon
q о ‘shilgan xom g‘ishtdan ishlangan qalin mudofaa devori bilan о ‘rab olingan.
Devorning qalinligi 3 metr, uning mudofaa qudratini oshirish uchun malum
masofada u kvadrat shaklda k о ‘rilgan burjlar bilan mustahkamlangan. О ‘z davrida
5
Egamberiyev. N. Arxeologiya. T. 2011. B.72.
8

balandligi 5—6 metrdan kam b о ‘lmagan bu mudofaa inshootining bizgacha
saqlangan qismlari hozir I metrdan oshmaydn.
Arkniig mikrorelyefnga ko’ra, uning pasayib borgan ichki qismida baland-
pastliklar ko’zga tashlanadi. Ark maydoniga solingan shurflarshshg natnjasiga
qaraganda do’ngliklar turar-joy massivlari, pastliklar era kucha yoki
uzlashtirilmagan uchastkalar bo’lib chiqmoqda; Arkka kirish darvozasi uning
janubida bo’lib, undan ark markaziy qismiga tomon qatgan pastlik, ya’ni ko’cha
kuzatiladi. Ark darvozasndan boshlangan yo’l aslida markaziy yo’l bo’lib, u
taxminan 25— 30 metr masofada garbga tomon burilgan, xuddi usha joydan
pastlik — yo’lnnng sharqa 3 tomon kstgan ikkinchi tarmon ko’zatiladn. Garbga
tomon kstgan birinchi yo’l arkning janubi-g’arbiga borganda baland do’nglikka
borib taqaladi. Ana shu donglik saznlganda, u joidan somonli xom g’ishtdan
qurilgan monumental bino qoldigi topildi. U kvadrat shaklda bo’lib 42x42 m
tarzidadir. Bino tashki devornning qalinligi 4 m Devor tashki tomondan 13 ta
kvadrat shaklda qad ko’targan mudofaa burjlari bilan mustaxkamlangan. Binoga
kirish darvozasi uning janubiy devornning qoq o’rtasiga, «ikkita burj oraligida
joylashgan. Yuqorida ta’kidlangan markaziy yo’ldan g’arbga
to mon qaytgan yo’l monumental bino darvozasiga kelib to’xtagan. Shoxona qasr
sifatida Arki a’loda qad ko’targan bu inshoot aslida shahar xukmdorinnng saroyi
bo’lsa ajab emas. Chunki Ark maydonida ochilgan 3 ta turar-joy massivlari orasida
bu bino uzining maxo-batli ko’rinishi bilan boshqalardan tubdan ajralib turadi.
Hukmdor qasri ichidagi xonalar juda oddiy, ular tashki devor osti bo’ylab
joylashtirilgan. Saroyning o’rta qismida esa yaqin 20 kvadrat metr joyni egallagan
supa borligi aniqlandi. Tarix taqozosiga ko’ra, monumental bino xovlisida
supaning bo’lishi ushbu saroy shahar xukmdorning qarorgoxi ekanligidan dalolat
berar edi. Markaziy yo’ldan sharqqa tomon ketgan yo’l boshsa bir do’nglikka borib
tutashadi. U joyda xam qazishma ishlari olib borilganda jez (bronza) ishlab
chkarish bilan boglik, xunarmandlar massivi ochildi. To’g’ri, Jarqo’tonda
o’tkazilgai 28 yillik arxeologik ilmiy izlanishlar jarayonida uning turli joylaridan
yuzlab bronzadan ishlangan mexnat va xarbiy qurollar, zebi-ziynat bezaklari urug’,
9

jamoa totemlari aks ettirshlgan muxrlar, jamoa oqsoqollari va sardorlarning
ijtimoyi nufuzidan dalolat beruvchi tamga va tumorlar topilganki, ular maxalliy
metall eritish va metalldan mexnat qurollari va xarbiy asbob-anjomlar ishlab
chiqarish ustaxonalari bo’lganligidan guvoxlik beradi. Masalan, Jarqo’tondan
topilgan shahar ibodatxonasini qazish vaqtida, uning xo’jalik-xizmat kimplan
maxsus chilangarlik ustaxonasi ochildi. Ustaxonaning sharkni devori ostida
kengligi 70 sm, uzunl«gi 2,5 m, balaidligi 1 m keladigan supa ustida qurilgan 5 ta
o’choq topildi. O’choqlarning devorlari uzoq, olov xaroratida bo’lganligidan
ko’kimtir shakka aylanib ketganligi va u joydan metall eritish qozonlarining
parchalari topilganligi uchun bu uchoqlarni bronza xom ashyosini eritish pechlari
deb atadik 6
. Bunday pechlar Jarqo’tonda, uning bir necha turar-joy massivlarida
xam uchratildi. Biroq, kutilmaganda, Ark maydonidan, yuqoridagilardan tubdan
fark qiluvchi butun bir metall eritish sexi ochildiki, bu xozirgacha O’rta Osiyo
arxeolo giya tarixida uchramagan noyob topilddnr. «Metallurgiya zavodi»
deb atayotgan joydan bir-biriga yaqin qilib qurilgan 2 ta ikki yarusli doirasimon
metall eritish pechlari ochildi. Pechlarning xar ikkalasining birinchsi yarusga
joylashtirilgan olovxonasi va olovxonalardan ularnnng devorlari bo’ylab yuqoriga,
ikkinchi yarusga ko’tarilgan tarnovenmon alanga yo’llari xamda u alanga o’tqazish
yo’llari ustiga quril gan (ya’ni ikkinchi yarusda) o’choqlar saqlangan. Birinchi
pechda uning aylanasi bo’ylab 7 ta, ikkinchi pechda esa 5 ta o’choq qoldilari
topildi. Bu o’choqlarda tosh kukunlarn aralashtirib yasalgan sopol qozon-tigellarda
qalayga misni aralashtirib, bronza metali olin gan 7
. Birinchi pech olovxonanining
chuqurligi 2 m, keng ligi xam shunga yarasha — 130x110 sm; ikkinchsiniki
chuqurligi 110 sm. Xar ikkala pechning olovxonalarida kamida 1 metr qalinlikda
kul qatlami saqlan gan. Olovxona devorlari va o’choqlar kuchli xarorat tufayli
ko’kimtir shlakka aylanib ketgan. Xar ikkala pechlarga bir
vaqtning o’zida bir joy da turib olov yoish mumkin. Chunki ularning olovxona
eshiklari pechlarnnng janubi-garbiga, bir-birlariga yakni qilib qurilgan. Endi
6
Asqarov. A. Jarqo’ton. T. Fan. 1983. B .26.
7
M арказий осиё тарихи ва археологияси муаммолари. (Республика илмий конференция материаллари). S .
2018. B.59.
10

pechlarning bizgacha tuliq, saqlanmagan ikkinchi yarusm xaqidagi ko’zatuvimizga
ko’ra, uchoqlar joylashgan ikkinchi yarusning ustki qismi arkasimon tom bilan
yopilgan bo’lib, u xonada kuchli xaroratni saqlab turishga xizmat etgan.
Arkasimon tomning qoq o’rtasida maxsus qurilgan tuynukcha bo’lib olov yonib
to’rgan paytlarda xosil bo’lgan tutunlarni shu tuynukcha orqali tashqariga chiqarib
yuborilgan. O’choqlar arka -
simon xona devorlari aylanasi bo’ylab joylashgan bo’lib uning orqa tomonidan
maxsus quyib ketilgan teshikchalardan qozon-tigellarni tashqariga chiqarib, undagi
metall eritmasini maxsus qoliplarga quyishgan. Keyin esa yana qozon-tigellar o’z
o’rniga qo’yilib max sus teshiklar berkitilib, metall eritish davom ettirilavergan.
Pechlarni qazish
jarayonida topilgan ashyoviy dalillarga qaraganda, xar ikkala pechlarda, bir
vaqtning o’zida 12 ta qozon-tigellarda metall eritish rejalashtirilgan. O’choqlarning
xajmiga qaraganda, pechlarning tag qismi 18—20 sm atrofidagi qozon-tigellarda
metall eritilgan. Taxminiy hisob-kitoblarga ko’ra, pechlarda bir vaqtning o’zida 25
—30 kg atrofida sof bronza xom ashyosini olish mumkin bo’lgan. Bu uzoq,
o’tmishimizdagi bobokalonlarmizning ishlab chiqarish imkoniyatlarni xisobga
olganda ibtidoiy jamoachilik davri uchun juda katta yutuqdir. Boshqacha aytganda,
bu topilmani bronza davrning metallurgiya zavodi desa bo’ladi. Jarqo’tonning
shaxriston deb atalgan qismi Arki a’lodan janubga tomon chuzilib ketgan 15 ga
yaqin tepaliklardan iborat. Ana shunday tepachalardan 4—5 tasi arkning shimoli-
sharqiy tomonida ham qad ko’targan. Xozirgacha shulardan 6 tasida katta va
kichik xajmdagi qazishmalar o’tkazildi. Bundan tashqari shax riston maydonida
uning navbatma-navbat o’zlashtirilishi bilan bog’liq, bo’lgan tarixiy jarayonni
o’rganish uchun 10 dan ortiq joylarga shurflar solindi. Ma’lum bo’lishicha.
Jarqo’tonning ark qismi, unga janubiy va janubi-sharqiy tomonidan tutash
maydonlar birinchi navbatda o’zlashtirilgan. Aynan
shu joylardagi tepa liklardan ikkitasida ya’ni 5- va 6-tepada olib borilgan keng
ko’lamli arxeologik qazishmalar ajoyib natijalar bilan yakunlandi. 5-tepa tub
ma’nodagi turarjoy massivi bo’lib chiqdi. Ushbu massivning 300 kvadrat metr
11

maydoni to’liq, ochildi. Natijada 50 ga yakni xonalar va ularning poli ostidan,
anikrogi O’choqli xonalarning O’choq qarshisida (x 31) bir necha xonalarning
kirish eshiklari ostonasi oldidan (x 13. 17. 18, 19, 23, 35, 39. 41, 43) va ayrim
xonalarning devorlari ostidan (1, 3, 11, 21, 22, 29, 44, 45) qabrlar ochildi.
Ochilgan maydonning turli joylarida solingan shurflarga qaraganda, dastlab
uning shimoli-garbiy qismi uzlashtirilgan. Bu joyda ochilgan uylar 1,5 metr
kalinlikdagi supa ustiga kurilgan bo’lib ular ko’p xonali xovlilardan iborat bo’lib
chiqdi. Xar bir xovlida O’choqlarning joylashishiga qaraganda kamida ikki-uch
juft oila yashagan ko’rinadi. Supa ustiga qurilgan xovlilar dastlab mudofaa devori
bilan o’rab olingan. Keyinroq, esa devor tashqarisidagi bo’sh maydonlar xam
sekin-asta o’zlashtirila boshlagan.
Keng supa ustiga qurilgan uy-joy komplekslarni qazish
jarayonida xonalarning biridan qabila oqsoqolning qabri topildi. Qabr topilgan
xona turt xonali uyning eng kattasi bo’lib (maydon 39 kv. m), uning garbiy devori
ichiga murili O’choq, joylashtirilgan. Xonaga kirish eshgi uning shimoliy
devorinnng qoq o’rtasida, quduqli xona orqali bo’lgan 8
. Quduqli xonadan, uning
janubiy devori bo’ylab sharq tomonga ketgan tor yo’lakcha orqali uchinchi xonaga
o’tilgan. Uning janubiy devorga yopishtirib mexrob o’rnatilgan. Merobli xonadan
janubga tomon yana bir xona borligi aniqlandi. Unga kirish eshigi qabrli xonaning
sharqiy devorining janubiy burchagida joylashgan. Ushbu turt xonali uy janub va
sharq tomondan supa aylanasi bo’ylab o’tgan mudofaa devoriga yopishtirib
qurilgan. Unga kirish esa, uning g’arbiga joylashgan xovli va quduqli xona orqali
bo’lgan. Mana shu uy-joy kompleksining egasi, uning markaziy
xonasidagi O’choq ruparasiga, xona poli ostita ko’milgan shaxs bo’lib bu
xonadonda muqaddas suv va olov timsolining bo’lishi u mana shu turar-joy
massivining sardori ekanligidan xam dalolat beradi. Qabrdan topilgan ashyoviy
dalillar esa uning nafakat jamoa sardori ekanlignni, balki xayotlik davridagi kasb-
korini xam aniklashga imkon berdi. Xush, sardor qabridan nimalar topildi?
8
M арказий осиё тарихи ва археологияси муаммолари. (Республика илмий конференция материаллари). S.
2018. B.77.
12

Islomga qadar axolining mavjud
an’anaviy urf-odat va udumlariga ko’ra, vafot etgan kimsa kafan bilan emas, balki
uning xayotlik chog’ida kiyadigan bayramona kiyim-boshlari va kasb-koriga
bog’liq, mexnat qurollari bilan qo’shib ko’milgan. Ayollar qabriga esa, xatto
ularning bisotidagi takinchoqlarini xam qo’shib ko’mganlar. Sardor qabrini
ochganimizda, u mana shu xududda ochilgan 46 ta qabrlardan farkli ularok, juda
boy bo’lib chiqdi, ya’ni qabrdan 50 dan ortiq ashyo topildi. Ularning 17 tasi uning
kasbiga aloqador shaxsiy ashyolar bo’lib chiqdi. Qadimgi bobo kalonlarimizning
tasavvuriga ko’ra, odamzod ulsada uning ruxi o’lmaydi. Endi u boshqa tanada
narigi «dunyoda» yashaydi va o’z kasbini u yerda davom ettiradi deb, qabriga unga
tegishli narsalarni qo’shib ko’mishgan shekilli. Shuningdek qabrdan 30
dan ortiq turli xil sopol idishlar xam topildi. Ularda xayvon suyaklari yoki qorayib
ketgan suyuk ovqat qoldiklari saqlangan edi. Qabrga qo’yilgan idishlar soni
marxumning jamoadagi ijtimoiy mavqei haqida guvoxlik beradi. Chunki qabrdan
topilgan sopol idishlar marxumning shaxsiy mulki bo’lmay, balki nazarimizda u
idishlarda uning qabiladoshlari tomonidan marxumga uning ruxi narigi «dunyoga»
tolikmay, dadil yetib borishi uchun xar xil ovqatlar qo’yilgan. Demak qabrda
kancha idish ko’p bo’lsa, marxumning xayotligidagi ijtimoiy o’rni xam shuncha
yuqori bo’lgan ko’rinadi. Endi marxum
shaxsiy mulkining tarkibiga kelsak ular quyidagilardan iborat edi: 5 kv. m dan
ko’prok, joyni egallagan, deyarli doira shaklidagi laxadda boshi shimolga qaratib
qo’yilgan 50 yoshlardagi erkak ung yoni bilan oyoqlari bukilgan xolda gujanak
yotardi. Uning quloq, bo’shlig’ida bronza xalqa, iyagi yaqinida xukmdorlik belgisi
—ASO (jezl)ning zugatali bronza qismi (zugatada uning yogoch dastasidan parcha
saqlangan), undan 20 sm lar chamasi narida 6 bo’lak narsa bir joyga qo’yilgan (bir
bulak lazurit xom ashyo, 3 ta tosh kayrokchalar, bronzadan ishlangan parma va
bolgacha). Ulardan sal narida
bronza xanjar va bronza kosa yotardi. Laxadnnng teng janubiy yarmini, ya’ni
marxumning oyoq tomoninn 30 dan ortiq turli xil sopol idishlar, 2 ta bronzadan
ishlangan kosalar, surmadon va 2 ta tugnagich egallagan edi. Qabr buyumlarning
13

tarkibiga qaraganda, marxum xayotlik chognda usta zargar va metallurg bo’lgan
ko’rinadi. Chuikn qabr tokchasnning yuqori qismidan 3 ta arxsologik butun tigel
parchalarn topilib, ular ushbu qabrga aloqador o’spirin mozoridam chiqqan edi.
Uspirin ustozning yaqin shogirdi bo’lsa kerak. Qabr topilgan xonani qazish vaqtida
deyarli polga yaqin madaniy qatlamdan mirgeliy toshidan ishlangan muxr xam
topilganini xisobga olsak, ushbu uy-joy kompleksini jamoa oqsoqliga tegishli
ekanlignga xech bir shubxa qolmaydi.
2. Jarqo’ton manzilgohidan topilgan arxeologik moddiy manbalar.
14

Demak, 5-tepa shartli nomi bilan o’rganilgan ushbu turar-joy massivini (agar
uni qishloq o’rnida tasavvur etsak) boshlig’i (qad-xudosi) bir vaqtning o’zida
nafaqat jamoa sardori, balki dinny ustoz (mu’bad) xamda zargarlik va metallurgiya
soxasining piri bo’lgan ko’rinadi 9
. Chunki kad-xudo xovlisida otashparastlikka
tegishli muqaddas suv ramzi quduq, va olov ramzi mexrobxonaning joylashishi
uning diniy raxnamoligidan belgi bo’lsa, sardor qabrning O’choq (muqaddas olov)
qarshisida joylashishi o’choqning otashkada, egasi kad-xudo ekanligidan dalolat
edi, qabrdagi maxsus ashyoviy dalillar esa marxum xunarmandchilikning ma’lum
bir yo’nalishi bo’yicha pir — ustozlignni ko’rsatadi.
Shaxriston xududida o’rganilgan yana bir noyob obyekt 6-tepa bo’lib,
uni qazigan vaqtimizda u monumental me’moriy kompleks qoldigi —
otashparastlarning ibodatxonasi bo’lib chiqdi. Otashparastlar ibodatxonasi
kompleksi Arki a’lodan 350 metrlar chamasi janubi-sharqda, Jarqo’tonning eng
baland qismida qad ko’targan. Qadimgi me’morlar uning ijtimoiy xayotda tutgan
urniga ko’ra, o’z davrida, unga qaysi tomondan nigox tashlanmasin, salobati
baralla ko’zga tashlanib turishini xisobga olganlar. Chunki Arki a’loda joylashgan
xukmdorning koshona qasiri — qarorgoxi o’zining monumental bo’y-basti bilan
qadimgi shaharning kunbotarida savlat to’kib tursa, xuddi ana shunday boshqa bir
monumental bino — otashparastlar «ibodatxonasi, uning kunchikar tomonida
shahar va atrof axoli punktlari jamoalarining muqaddas sajdagoxi sifatida ko’zga
tashlanib to’rgan 10
.
Bu monumental ikki inshoot, bir tomondan qadimgi shaharning diniy va
dunyoviy boshqaruv tizimidagi asosiy shaharsozlik madaniyatining ko’rki bo’lsa,
ikkinchi tomondan, ushbu yirik axoli punktnning shahar deb atalishiga mazmun va
ma’no bergan muxim ikki omil edi. Jarqo’ton ibodatxonasi to’g’ri to’rt burchak
shaklda (44,5x60 m), tomonlari yorug’likka moslashtirilib qurilgan. Chor atrofi
xom g’ishtli qalin (4,5 m ) mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. U ikki qismdan,
ya’ni muqaddas sajdagox va ibodatxona qoshidagi xuo’jalik-xizmat qismidan
9
O’zbekiston arxeologiyasi. Jurnal. Samarqand. 2011. № 4.
10
Asqarov A. Eng qadimiy shahar. - Т .: 201. B . 263.
15

iborat. Komileksning muqaddas sajdagox qismi uning katta sharkni
tomonini (35x35 m) egallagan. Ibodatxonaning sajdagox qismida yopik yo’laklar,
majusiy otashparast mu’bodlar xonasi, muqaddas kul-xona, ibodatxona xazinasi
saqlanadigan yo’laksimon xonachalar, keng va baland tagkursi maydoni va uning
ustida 4 ustunli ayvon, ostida Bosh otashgox ochiq, xovli va unda tor (,80 m) tosh
yo’lkacha bo’ylab quduq va doira shaklida ishlangan otashgoxlar joylashtirilgan.
Tosh yo’lka ochiq xovliniig shimol tomonida, ibo datxonaning ikkinchi
bosqichida quduq ustiga o’rnatilgan otashgoxga borib tugaydi. Yo’lkaning garbga
tomon burilgan tarmogi esa ochiq xovlining garbida jonlashgan muqaddas
kulxonaning kirshi eshigi oldida tugaydi.
Ibodatxonaga kirish darvozasi kompleksning janubiga, uning xo’jalik-xizmat
qismiga joylashgan. Iloxiy e’tikodi buyicha ruxini poklashga kelgan ziyoratchilar,
bizning tasavvurimizga ko’ra, darvoza karshisidagi ochiq xovlida ibodatxona
xizmatchilari tomonidan kutib olingan. Ziyoratchilar uz navbatida keltirgan nazr-
niyozlarini ularga topshirib (chunki xuddi shu ochiq, xovli shimoliy tomonida
ibodatxonaning nazr-niyoz sifatida oladigan galla ombori joylashgan bo’lib,
qazishma vaqtida u xonadan korayib ketgan bir talay bugdoy donlari topildi),
uzlari bir xizmatchi ko’zatuvida, ibodatxonaning janubiy mudofaa devori osti
bo’ylab usti yopik, yo’lakka kirishgan.
Unga kiraverishda, bugiziga kadar yerga ko’milgan barkashdagi
qandaydir suyuk ichimlikdan tanavvul qilishib, guyoki, o’zlarining ichki a’zolarini
poklashgan. So’ng ziyoratni davom ettirganlar 11
. Ziyoratchilar 25 metrli yo’lakning
oxirida zinapoya orkali boshqa bir ochiq xovliga ko’tarilib, uning o’rtasiga
yotkizilgan tosh yo’lka orkali xovlining shimoliy qismida joylashgan mexrobni
tavsf qilishgan, so’ng sajdagoxning eng baland qismi —keng supa ustiga qurilgan
bosh otashkada — mexrob to mon ko’tarilganlar. Bosh mexrobda mangu olov
o’chmagan va uni tavof qilish bilan otashparastlarning ziyorati yakunlangan bo’lsa
kerak. Extimol ziyoratchilar tosh yo’lkaning ung tomonidan joy olgan
muqaddas quduq lardan suv ichishgandir. Extimol bosh mexrobni tavof qilish
11
Азия. Десять цивилизации. -М.: 1996. C .81.
16

oldidan otashkada mu’bodlari ishtirokida qandaydir diniy marosimlarni
bajargandirlar. Chunki, supa bilan tosh yo’lkali ochiq xovli urtasida kvadrat
shaklidagi chukur xona topilib, u kalin toza kul katlami bilan tulgazilgani kurindn.
Uning kul katlami ko’zdan kechirilganda, u yerdan ko’plab sopoldan ishlangan
mexrob chiroklarning siniklari topildi. Bu xona muqaddas kulxona bo’lib, u ibo -
datxona mexroblarida yongan olov kullari saqlanadigan jom bo’lsa ajab emas. Ana
shu kulxonaning shimoliy va janubiy tomonlarida ikkita xona ochilib, ularning
birining shimoliy devorida O’choq va uning devorlari bo’ylab esa supa joylashgani
kurindi. Bu xonani mu’ bodlar xonasi deb atadik.
Muqaddas sajdagoxning shimoli-sharsiy burchagida joylashgan
8 ta tor yo’laksimon xonalar esa, amalda fakat ibodatxona xazinalarini saklash
uchun foydalanilgan bulishi mumkin. Ularga kirish eshigi ibodatxonaning mudofaa
devorlari osti bo’ylab ketgan yo’lka orkali bo’lgan. Ana shu yo’lka adogi esa katta
bir xona bilan yakunlangan.cIbodatxonaning sharkiy mudofaa devorning shi moliy
qismida doira shaklda kurilgan yagona burj joylashgan. Unga yo’lak tomondan
mudofaa devori ichidagi kvadrat shakldagi xona orkali utilgan. Ushbu burj
otashparastlarni ibodatga chakirish burji bo’lsa ajab emas, yoki u muqaddas olov
saqlash xonasi bo’lgan.
Endi ibodatxona koshidagi xo’jalik-xizmat qismiga kelsak, u kompleksning
turtdan bir qismini tashkil etadi. Ibodatxonaning xo’jalik-xizmat qismidan,
yukorida eslatib utilgan galla omboridan tashqari, bron zadan mitti buyumlar
tayyorlash, ustaxonasi, muqaddas ichimlik tayyorlash «sexi» va ularni saklash
omborlari topildi. Bu ishlab chikarish punktlari va ularga tegishli ashyoviy
dalillarga qaraganda, Jarqo’tonlilarning dafn marosimi bilan boglik bo’lgan barcha
yumushlar otashparast mu’bodlar nazoratida bo’lib, ularning faol ishtirokida
bajarilgan ko’rinadi. Sopollitepa va Jarqo’tonda olib borilgan arxeologik
dala tadqiqotlarimizdan ma’lumki, Sopollitepa madaniyatida dastlab qabrlarni
xovli-joy ichiga, uylarning poli ostiga yoki ularning devorlari tagiga va xonaga
kirish eshigi ostonasi ostiga joylashtirish keng tus olgan. Shuningdek, ba’zi
xollarda katta patriarxal oila istikomat kilayotgan xovlining xarobaga ay-langan
17

qismi urug jamoalarining xilxonalariga aylantirilgan. Bunday xollarda qabrlarga
kuyilgan mexnat va xarbiy qurollar kundalik xayotda foydalanib kelingan yarokli
qurollardan iborat bo’lgan. Bu manzarani ko’p yillik faoliyatimiz
davomida Sopollitepa madaniyatining dastlabki (sopolli va Jarqo’ton)
bosqichlarida bevosita ko’zatdik. Kumish marosimi bilan boglik bo’lgan bu urf-
odat ushbu madannyatning ko’zali bosqichidan e’tiboran tubdan uzgardi. Chunki,
aynan xuddi shu davrda katta patriarxal oila otashkadalaridan tashqari butun bir
shahar yoki shahar davlat masshtabida xizmat qiluvchi monumental ibodatxonalar
paydo buldiki, endilikda ular jamiyatni boshqarish tizimidagi asosiy omillardan
biriga aylandi, tugilib kelayotgan dastlabki sinfiy jamiyatning ideologik markazi,
axoliga ruxiy madad va taskin beruvchi bosh sajdagox tashkil topdi.
Darxakikat, arxeologik materiallarning
qiyosiy taxliliga ko’ra, Jarqo’ton ibodatxonasi miloddan avvalgn XIV asrda
qadimgi kal’a urnida kad kutargan. Aynan shu davrdan boshlab Jarqo’tonlilar
xayotida tub uzgarishlar yuz bergan. Endilikda xayotdan ko’z yumgan odamlarni
ular yashagan xonalarga ko’mish barxam topib, shahar tashqarisida aloxida barcha
uchun barobar qabristonlar paydo buladi.
Masalan, Jarqo’ton shahar xarobasining janubida,
yuqorida ta’kidlaganimizdek, qadimgi shahardan tashqarida, bir necha tabiiy
tepalarni egallagan, umumiy maydoni 20 g dan kam bo’lmagan qabriston topildi.
Ularda o’tkazilgan arxeologik izlanishlar natijasida kulga kiritilgan ashyoviy
dalillarga qaraganda marxumlarni yashab to’rgan uz xovli-joylariga kumish urf-
odati Jarqo’ton bosqichining so’nggi davrlarida barxam topgan. Shuning uchun
bo’lsa kerak, Jarqo’ton va shu madaniyatga tegshili boshqa yodgorliklarda
ochilgan uy-joy massivlarining birortasida xam na ko’zali, na mulali, na buston
komplekslariga oid bironta xam qabr uchratilmadi.
Ikkinchidan, Sopollitepa madaniyatnning sopolli va Jarqo’ton
bosqichlarida biror kimsa olamdan utsa, ananaviy urf-odatga ko’ra, uning
qabriga, uning xayotlik davridagi (ayollarning taqinchoqlaridan tashqari) kasb-
koriga tegishli mexnat va xarbiy qurollarnni kushib kumish odat bo’lgan. Undan
18

tashqari dafn marosimiga katnashgan xar bir oila nomidan sopol idishlarda
marxum qabriga suyuk, yoki quyuq, ovqat qo’yilgan. Mana shu an’anaga ko’zali
bosqichidan boshlab, qat’iy ravishda ba’zi bir tuzatishlar kiritilgan, yani agar
qabrga qo’yilgan mexnat va xarbiy qurollarini avvallari asli qo’yilib kelgan bo’lsa,
endilikda ular o’rniga u qurollarning maxsus tayyorlangan mitti nusxalari
kuyiladigan bo’lgan. Extimol, bu o’zgarishlar u vaqtda mexnat qurollari asosan
bronzadan yasalgann uchun metall xom ashyosini iktisod qilish bilan boglik,
bo’lgandir. Extimol, bu uzgarish zaminida
qandaydir diniy-goyaviy ma’no yotar? Xar kalay, bu uzgarish aynan usha davr
otashparastlar mafko’rasida patriarxal oilaviy otashkadalarning umumshahar
ibodatxonasi darajasiga usib chikish jarayonida sodir bo’lgan. Uchinchidan,
umumshahar yoki ma’lum bir voxa miqyosida monumental bosh ibodatxonasining
shakllanishi munosabati bilan otashparastlar mafko’ra olamida qandaydir
o’zgarishlar yuz beradi 12
. Masalan, marxumni «narigi» dunyoga ko’zatish bilan
bogliq bo’lgan marosimlar endilikda ibodatxona mu’bodlari nazoratida bo’lib, ular
tartibga solgan meyoriy ulchamlarda utkazilgan. Chunki ibodatxonaning xo’jalik-
xizmat qismini qazish vaqtida marxumni dafn etish bilan bog liq ba’zi bir masalalar
yechimini ibodatxona o’z zimmasiga olgan kurinadi. Bunday xulosaga
kelishimizga uyidagi dalillar ishora qiladi:
I) Ibodatxonaga kirish darvozasi qarshisidagi ochiq xovli yonidan maxsus
metallurgiya ustaxonasi ochildi. Ustaxona sharqiy devoriga yopishtirib (kengligi
,70 sm, balandligi 1 m ) qurilgan supa ustiga qator (5 ta) O’choqchalar
o’rnatilgan. O’choqchalarning ba’zi birlarida bronza xom ashyosi eritiladigan tigel
(qozon) parchalari topildi 13
. Qozon tagida ko’kimtir tus olgan bronza eritmasi
saqlangan. Uslaxonaning garbiy devoriga yopishtirib (balandligi 1 m) kvadrat
shaklda (1,5x1,5 m) kurilgan yana bitta supa ochildi. Supaning shimoliy qismiga
usti tekis yorg-O’choq, o’rnatilgan. Uning ustida bronzadan qandaydir asboblar
tayyorlanganligidan guvoxlik beruvchi kukimtir metall zarrachalari saqlangan.
12
Пичикян И.Р. Культура Бактрии. Ахеменидский и еллинические периоды -М .: 1991. C. 12.
13
Kabirov. J, Sagdullayev. A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. T. 1990. B.96.
19

Supa yonidan chuqurligi 7 metrli quduq ochildi.
Ustaxona ichidagi madaniy qatlamni qazish vaqtida esa metall eritmasnning
parchalari, metall shlaklar, bron za mitti pichoqlar, bolta, tesha va boshqa uy-ruzgor
asboblari topildi. Ustaxonadan topilgan bronza predmetlari orasida bironta xam
xo’jalikda ishlatilishga yarokli bo’lgan asbob-uskuna uchratilmadi. Demak, ushbu
ustaxonada faqat marxumlar uchun, ularning kasb-koriga muvofik buyurtma
bajarilgan.
Boshqacha qilib aytganda, Jarqo’ton bosqichining ikkinch yarmidan boshlab
qabrlarda uchratilayotgan mitti bronza predmetlari marxum egalari tomonidan
uning kasb-koriga ko’ra, maxsus tayyorlatilgan mexnat va jangovar qurollarning
namunasi bo’lgan.
2) Ibodatxona xo’jalik qismining janubi-garbiy burchagida teng ikkiga
ajratilgan yo’laksimon xona joylashgan. Ularni qazish vaqtida devor ostidan
loydan ishlanib, kuydirilmay kizil rangga buyalgan bir necha odam xaykalchalari
topildi. Odatda bunday xay-kalchalar kenataf mozorlarda (qadimda bedarak yuk,
olgan qabiladoshlarining mayiti urniga lattadan yasalgan kugirchok yoki loydan
ishlangan xaykalcha kumish yoki bo’lmasa, qabrga yukolgan egasi urniga marxum
mulkidan ko’zichok, kumish odati bo’lgan. Mana shunday mozorlar, odatda,
kenataf mozorlar, deb yuritiladi) uchratiladi.
Kenataf mozorlar Sopollitepa madaniyatining ilk bosqichlarida xam
bo’lgan. Ammo, bedarak yukolgan marxumlar uchun maxsus tayyorlab kuyilgan
xaykalchalarni ibodatxonaning «omborida» saklanishi marxumlarning «narigi»
dunyoga uzatish bilan boglik ishlarni endi tulik ibodatxona kuliga utib
ketganligidan guvoxlik beradi. Ibodatxona xo’jalik-xizmat qismini qazish vaqtida,
uning ikki joyidai muqaddas ichimlik tayyorlaydigan «sex» izlari topildi. Birinchi
«sex» (ibodatxonaning 2-bosqichiga tegishli) 9-xonann tulik egallagan. Xona poli
va uning devorlari och-kizil yupka gips suvok, bilan suvalgan. Xonaning bir oz
pasaytirilgan kok o’rtasiga, bugiziga kadar polga ko’milgan xum o’rnatilgan.
Xumga ikki tomondan qalin gips suvokli arikchalar tortilgan. Xar ikkala arikcha
boshida gipslangan chuqurchalar bo’lib, ularga sopol barkashlar kuyilgan.
20

Sopol barkashlarning ichi xam yarmigacha katlam-katlam gips bilan
suvalgan. Polga ko’milgan xum tagida korayib kotib ketgan qandaydir suyuklik
koldigi, uzum uruglari va jiyda danagi uchratildi. Xum yakinidan xumo kush
qiyofasida ishlangan sopol idish topildi. «Sex» yonida yana bir xona (10) bo’lib,
uning devorlari ostidan bir necha xumlarning parchalari uchratildi.
3. Jarqo’ton manzilgohini o’rgangan arxeolog olimlar
21

Jarqo‘ton yodgorligi sopollitepaliklar asos solgan ilk shahar hisoblanadi. U
Bo‘stonsoyning chap sohilida joylashgan bo’lib, 10 ga maydonni egallagan. Bu
eming aholisi ham dehqonchilik bilan shug‘ullanib, kamida 50 yil shu erda
yashaganlar. Jarqo‘ton uch qismdan iborat. Uning arki 3ga maydonni egallagan.
Arkning atrofi mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan. U erda hukmdoming
qarorgohi joylashgan. Mudofaa devori somon qo‘shilgan xom gishtdan ishlangan.
Devor qalinligi 3m, balandligi 5-6m bo’lgan. Hozirda saqlangan qismi 1 m gacha
boradi. Devor kvadrat shaklidagi burjlar bilan mustahkamlangan. Arkka kirish
darvozasi janub tomonda joylashgan 14
.
Arkda hukmdor saroyi alohida ajralib turadi. Saroyda ko‘p oddiy xonalar
bo’lib, saroy maydonida 20kv.m supa joylashgan. Arkning sharqiy tomonida bir
necha uy-joy massivlari topilgan. Ular 1,5 m qalinlikdagi supa ustiga qurilgan. Bu
erda ko‘p xonali hovlilar ochildi. Har bir hovlida 2-3 ta o'choq topilgan.
Shaharning janubida 20 ga maydonni egallagan shahar qabristoni topilgan.
Jarqo‘tonda otashparastlik ibodatxonasi ochildi. Ibodatxonaning atrofi 4,5 m
qalinlikdagi devor bilan o‘rab olingan. Ibodatxona ikki qismdan - muqaddas
ziyoratxona va xo‘jalik qismlaridan iborat bo’lgan. Ibodatxonaning muqaddas
qismi kvadrat shaklida bo’lib, 35x35 metrga teng.
Uning tarkibida muqaddas olov, muqaddas quduqlar,
altarlar va 4 bosqichga doir tosh yo’laklar bo’lgan. Bular erga, suvga, olovga
sig’inish unsurlari hisoblanadi. Ibodatxonaning ishlab chiqarish-xo‘jalik qismida
muqaddas ichimlik-xaoma tayyorlaydigan xona, mozor inventarlari tayyorlaydigan
ustaxonalar va ibodatxonaga ajratilgan oziq-ovqat ombori joylashgan.
Ibodatxonada xech kim yashamagan, u faqat olovga sig’inish bilan bog‘liq bo’lgan
urf-odatlar va diniy marosimlar o‘tkazish markazi bo’lgan. Hozirgi kunda Janubiy
0‘zbekiston territoriyasida 20 dan ortiq bronza davri yodgorliklari topilgan. Bular
Jarqo‘ton, Bo'ston, Kultepa, Maydatepa, MoMali va boshqalar bo’lib, ular asosan,
Surxandaryo viloyatining Sherobod, Jarqo‘rg‘on va Sho‘rchi hududlarida
joylashgan. Bu yodgorliklami o‘rganish natijasida Sopollitepa madaniyati qadimgi
14
Kabirov. J, Sagdullayev. A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. T. 1990. B.113.
22

Sharq sivilizatsiyasining ajralmas bir qismi ekanligini ko'rsatdi 15
.
Agar 9-xoia muqaddas ichimliklar tayyorlash «sexi» bo’lsa, 10-xona
«sex» qoshidagi omborxona bo’lishi mumkin. Xuddi shunga o’xshash boshqa bir
«sex» koldigi ibodatxonaning (3-bosqich) 11-xonasndan topildi. Bu joyda
xonaning shimoliy qismini, ikki tomoni supa qilib ko’tarilgan, uning urtasi esa pol
satxida qoldirilib, unga katta sopol barkash o’rnatilgan.
Supalar ustiga dumalok, chukurchalar yasalib, ularni ichi gipslangan.
Ulardan sopol barkash tomon gips suvokli arikchalar tortilgan. Xonaning janubi-
sharqiy burchagidan qorniga qadar polga ko’milgan xum topildi. Xonaning kok,
urtasiga esa aylana shaklda qurilgan mexrob o’rnatilgan. Garchi bu ikki «sex»da
qanday ichimliklar tayyorlanganligi xakida guvoxlik beruvchi anik, ashyoviy
dalillar bo’lmasada, ammo ularda otashparastlarning muqaddas ichimligi
tayyorlanganligiga bilvosita ishora qiluvchi faktlar yuk emas.
Masalan, qadimgi Baqtriyaning janubida (Shimoliy Afgoniston) xamda
kushn i Margiyonada prof. V. I. Sarianidi bronza davri yodgorliklarida izlanishlar
olib borib, janubiy Baqtriya yodgorliklarinnng uchtasida (Dashli-Z, Tillatepa va
Kutluktepa) va Marg’iyonada uch joyda (Gonurtepa, Tugolok va Tugolok,-21)
otashparastlarning ibodatxonalarini ochgan. V. I. Sarianidi Gonurtepada gips
suvokli xona ochib, uni otashparastlik ibodatxonasi bilan boglaydi. Shuningdek,
ibodatxona qoshidagi yordamchi xonalarnnng biri tulaligicha gipslanganligini qayd
etib, unda (okxonada) esa kishini kayfiyatini kutaruvchi muqaddas ichimliklar
tayyorlangan degan xulosaga keladi 16
.
Uning bunday xulosaga kelishida kuyidagilar asos bo’lgan:
1) «oq xona» devori ostidan uchta ichi qatlam-qatlam gipslangan sopol
idishlar topilgan. Ularni MDU koshidagi maxsus laboratoriya tekshiruvidan
o’tkazilganda, idish ichidagi gips qatlamlari orasidan, kutilmaganda, efedra shox
izlari xamda ko’p mikdorda kuknor va nasha urugining izlari topilgan .
15
Kabirov. J, Sagdullayev. A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. T. 1990. B.130.
16
Asqarov. A. Jarqo’ton. T. Fan. 1983. B.90.
23

2) Xuddi shunday «ok xona»lar Margiyona voxasining bosh ibodatxonasi
Tugolok-21da va «qishloq, ibodatxonasi» Tugoloq-1da xam uchragiladi. Bu
xonalarda, xuddi Jarqo’ton ibodatxonasida uchatilganidek, tagi teshik konussimon
idish-sopol suzgichlar topilganki, ulardan xauma yoki kishini kayfiyatini
ko’taradigan maxsus nchimnik tayyorlashda foydalanganlar. Jarqo’tonda
uzumchnlik bo’lganligi xatida guvoxlik beruvchi dalillarni eslar ekanmiz, bo’sa
shubxa qolmaydi.
3) Jarqo’ton ibodatxonasnning xo’jalik qismi, umuman Jarqo’tonda ko’plab
uchraydigan mexnat qurollaridai biri — qumtoshlardai ishlangai xar xil katta-
kichiklikdagi yorgO’choqlaru granit va chakmokdoshlardan yasalgan ularning
ustki toshi — yanchgichlardir. Bu xildagi qurollar Dashtli-3, Tugolok-21,
Tugolok,-2 va Gonurtepada xam ko’plab topilgan. V. I. Sarianidi ularning bir
qismini MDUnnng maxsus laboratoriyasida bino-kulyar mikroskop yordamida
tekshirtirganda, ularda kuknor urugining zarrachalari uchratilgan. Shuningdek,
korayib ketgan kuknor urugining uzi esa ibodatxona topilmalaridan biri, sprtiga
anik kilib odam ko’zlari tushirilgan naychasimon suyak ichidan topilgan. V. I.
Sarianidnning ko’zatuvlariga ko’ra, Marg’iyona otashparastlarini diniy
marosimlarida efedra yogidan tayyorlanadigan muqaddas ichimlik — xauma bilan
birga (hozirgacha Hindiston zardushtlari uzlarining xauma tipidagi maxsus
muqaddas ichimliklarini tayyorlash uchun Eronga kelib, efedra moyini olib
ketadilar) kuknor va yovvoyi nashadan ichimlik yoki chekimlik tayyorlash va
ulardan diniy e’tikod meyorlari dara-jasida foydalanganlar.
Shunday qilib, qadimgi Baqtriya va
Marg’iyonada to pilgan bronza davrining otashparastlar ibodatxonalari
zardushtiylik dinining ildizlari aynan mana shu viloyatlarda yaratilganligidan
guvoxlik beradi. Tugri, ba’zi bir farazlarga ko’ra, Zardusht miloddan avvalgi VII
asrning ikkinchi yarmi va VI asrning boshlarida yoki undan avval yashagan tarixiy
shaxs sifatida yangi dinni yaratmadi, balki u qabiladoshlari qadimdan topinib
kelayotgan otashparastlar dinini islox qildi. Boshqacha kilib aytganda, u
eski diniy e’tikod va tasavvurlar tizimiga o’zgarib borayotgan zamon talabi asosida
24

o’z qarashlarini, konsepsiyasini kiritdi. Qadimgi Baqtriya va Margiyonaning
bronza davri otashparastlar ibodatxonalaridan kurinib turibdiki, Zardushtga qadar
bunyod etilgan diniy e’tiqod maskanlari uzlarining monumental maobati va diniy
marosimlarining boy va serxashamligi bilan ajralpb to’rgan. Efedra, kuknor, nasha
kabi giyoxvand o’simlik qoldiklarini ibodatxona komplekslarida ko’plab uchrashi
Avesto va Veda an’analarida xauma «chnmligiga meyoriy ulchamlarda urin
berishga olib kelganligidan dalolat beradi. Ishonch bilan aytish mumkinki,
Margiyonada Zardusht isloxiga qadar olovga topinish va xauma ichimligini
iloxiylashtirish kuchli bo’lgan 17
. Bu e’tiqod obyektlari Zardusht ta’limotida xam
o’zgarib borayotgan zamon talabi asosida o’z o’rnini topgan.
Xulosa
Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan arxeologik izlanishlar va qazishmalar
jarayonida topilgan ashyoviy dalillar taxlilidan kelib chiqib, quyidagi yakuniy
xulosaga kelish mumkin:
17
Asqarov. A. Jarqo’ton. T. Fan. 1983. B.55.
25

1) O’zbekiston Respublikasining janubiy viloyatlarida miloddan avvalgi 2
nchi ming yillikning birinchi yarmi davomida qadimgi sharq sivilizatsiyasiga xos
tarixiy sharoitda yuksak rivojlangan qadimgi ilk shahar madaniyati tarkib topdi.
Ushbu qadimgi shahar madaniyatining iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy asoslari
Surxondaryo viloyatining Sherobod voxasida qad ko’targan noyob yodgorliklar -
Sopollitepa va Jarqo’ton misolida o’rganildi.
2) Agar Sopollitepa o’zining qadimgi shaharsozlik madaniyatiga xos barcha
alomatlari bilan protoshahar, ya’ni Avestoda tilga olingan vara inshootini eslatsa,
Jarqo’ton yodgorligi O’zbekiston xududida birinchi bor shakllangan tom
ma’nodagi qadimgi shahar edi. Jarqo’ton qadimgi Sharq shaharlaridan tarkibiy
jihatidan farq, qilmaydi.
3) U yoki bu yodgorlikni qadimgi shahar deb atalishi uchun
qo’yiladigan ilmiy talablardan kelib chiqilganda ham Jarqo’ton u talablarga javob
berishi mum kin bo’lgan noyob yodgorlikdir. Qadimgi shaharlarga xos bo’lgan
birinchi alomat shahar maydonida arki a’lo va shaxristoni tarkib topgan bo’lishi
lozim bo’lsa, Jar-qo’tonda bu sodir bo’lgan ya’ni 10 gsktarli Jarqo’tonni 3 gektari
arki a’lo va qolgan qism shaxriston maydonni tashkil etadi.
Ikkinchi alomat — o’troq dehqonchilik madaniyati axolini zich
joylashgan maskan mudofaa devorlari bi lan o’rab olingan bo’lishi Sopollitepa va
Jarqo’tonda o’zining yorqin ifodasini topgan.
Uchinchi alomat — shahar arki qismida monumental maxobatli binoni, ya’ni
umumshahar jamoalari boshlig’ining qarorgoxining tarkib topishi Jarqo’tonda o’z
aksini topgan.
To’rtinchi alomat — shahar maydonida barcha uchun barobar xizmat
qiluvchi bosh sajdagox — diniy mafkura markazi shakllangan bulishi. Jarqo’tonda
shunday bosh sajdagox— maxobatli monumeital ibodatxona tar kib topgan.
Beshinchi alomat — qadimgi shaharda hunarmandchilikning turli
tarmoklarini professional darajada tarkib topgan bo’lishi. Sopollitepa va
Jarqo’tonda bu yo’nalish yuksak darajada rivojlangan. Ayniqsa, Jarqo’tonda
kulolchilik (bu soxa Sopollitepada xam yuksak rivojlangan), metallurgiya,
26

to’qimachilik, amaliy san’at, uy-joy qurilishi soxalari buyicha ixtisoslashish
jarayoni professional darajada bo’lganligi yaqqol ko’zga tashlanadi.
Shahar hunarmandchilik maxsulotlari
nafaqat ichki bozor, balki tashki bozor uchun xam keng ko’lamda ishlab
chiqarilgan. Masalan, ushbu qadimgi shahar madaniyatiga tegishli kulolchilik
maxsulotlarini uzoq Xitoy xududlarigacha kirib borganligi haqida guvoxlik
beruvchi ashyoviy dalillar mavjud. Demak, bu usha davr shahar axoliy tarkibi
xakida faraz qilishga ishora bo’lib, qadimgi Jarqo’ton shahar axolisi erkin dehqon
jamoalari — kashovarzlardan tashqari shahar xunar va savdo axlidan xam iborat
bo’lgan. Shahar xayoti nafaqat diniy, balki dunyoviy jixatdan tashkil etiltan
boshqaruv tizimi asosida kurilgan. Shahar hukmdorining monumental
koshonasining arki a’loda shakllanishi bunga dalolatdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. T. Ўзбекистон. 199 8 .
2. Arisxoviskiy. A – Arxeologiya asoslari. T. O’qituvchi. 1970.
27

3. Asqarov. A. Jarqo’ton. T. Fan. 1983.
4. Kabirov. J, Sagdullayev. A. O’rta Osiyo arxeologiyasi. T. 1990.
5. Egamberiyev. N. Arxeologiya. T. 2011.
6. M арказий осиё тарихи ва археологияси муаммолари. (Республика
илмий конференция материаллари). S . 201 8
7. O’zbekiston arxeologiyasi. Jurnal. Samarqand. 2011. № 4.
8. Asqarov A. Eng qadimiy shahar. - Т .: 201.
9. Азия. Десять цивилизации. -М.: 1996.
10. Пичикян И.Р. Культура Бактрии. Ахеменидский и еллинические
периоды -М .: 1991.
28

Sotib olish