Jarqo'tonda ilk shaharsozlik madaniyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	80.7KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

66 Sotish

Jarqo'tonda ilk shaharsozlik madaniyati

Sotib olish

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. MARKAZIY OSIYODA SHAHARSOZLIK MADANIYATI..............5
1.1 Markaziy Osiyoda shaharsozlik madaniyati ...................................................5
1.2 Markaziy Osiyo xududidagi ilk davlatlar madaniyati....................................9
II BOB. JARQO'TONDA ILK SHASHARSOZLIK MADANIYATI.............17
2.1 Jarqo'ton va uning ilk shaharlari .. ................................................................17
2.2 O‘zbekiston hududidagi eng qadimgi shahar – Jarqo‘tonda ilk shaharsozlik
madaniyati ................................................ ..........................................................24
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................30
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Arxeologlar qazishma usuli bilan ish ko`radilar. Ayniqsa yozuvlar paydo
bo`lmasdan burungi davr tarixini arxeologiya qazishmalarida topilgan buyumlar
to`ldiradi, arxeologiya qazishmasining natijalari matbuotda keng yoritib boriladi.
Katta qurilishlardao`tkaziladigan er qazish ishlarida arxeologiya buyumlariga
ehtiyot bo`lish yuzasidan ilmiy tushuntirishlar o`tkaziladi. Arxeologiya fani hali
boshqa fanlarga qaraganda yosh bo`lishiga karamasdan, dunyoda katta e`tibor
qozongan va hammani qiziqtirgan fandir. Tarixchilikning katta yutuqlaridan biri
arxeologiyaga katta e`tibor berganligi bilan belgilanadi. Jamiyat tarixi ishlab
chiqaruvchi kuchlarning rivoji va shu asosda ishlab chiqarish munosabatlarining
turli davrda o`zgarib borishidan iborat ekanligi fanda e`tirof etilgach, tarixni
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarga ajratib davrlash masalasi kun tartibiga qo`yildi.
Tarixchilikda butun insonyyat tarixi quyidagi davrlarga bo`lib o`rganiladi: 1.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davri. 2. quldorlik davri. 3. Feodalizm davri. 4. Kapitalizm
davri. Hozirgi fanning aniqlashiga ko`ra, kishilik jamiya-ti tarixi bir million yilga
yaqinlasha boradi. SHu uzoq davrning oxirg`i ming yillaridangina sinfiy jamiyat,
ya`ni quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo`lib, unga qadar o`tgan davrlar ibtidoiy
jamoa davrini, ya`ni sinf paydo bo`lgunga qadar o`tgan davrni o`z ichiga oladi.
O`zbekistonda tarix fani rivoj topgunga qadar, birinchidan, tarixni ishlab chiqarish
usullariga qarab davrlashtirish yo`q edi. O`zbekistonda, umuman O`rta Osiyoda
ibtidoiy jamoa davri bo`lganligiga shubha bilan qaralgan edi. Ikkinchidan, O`rta
Osiyoga aholi eron va Shimoliy Hindiston tomondan ko`chib kelgan, deb taxmin
qilinar edi. quldorlik davri ham go`yo bo`lmagan, eng qadimgi zamonlardan tortib,
so`nggi Buxoro amirlari yamonigacha O`rta Osiyo xalqlarining hayotida o`zgarish
bo`lmagan, deb uqtirilar edi. Bundan tashqari jamoat o`lkashunosligiga mustaqil
ravishda tanga pullarni o`rganuvchi mutaxassislar — numizmatlar, muhrlarni
o`rganuvchilar sfragistlar, tamg`a (gerb)larni o`rganuvchilar — geraldistlar, tosh,
metall, sopol va yog`ochdagi yozuvlarni o`rganadigan olimlar-epigrafistlar, eski
asbob-uskunalar va qurol-aslaha hamda shu kabi narsalarni to`plovchilar ham
uyushadi. Maktab o`lkashunosligi esa maktablarda tarih inson va jamiyat fani
o`qituvchilarining bevosita rahbarligida tashkil qilinadi. Maktab
3

o`lkashunosligining a`zolari V-X (XI) sinflarning eng intizomli va a`lochi
o`quvchilaridan tuzilib, ular o`lka materiallarini to`rt guruhga bo`lingan holda
to`playdilar. To`plangan arxeologik, etnografik, toponimik va Yozma manbalar
hujjatlari maktab o`lkashunoslik va tarix muzeylarida namoyish qilinadi. Maktab
o`lkashunosligi ta`lim-tarbiyani turmush, ishlab chiqarish, yangi jamiyat qurish
tajribasi bilan uzviy bog`liq holda o`rganadi. O`qitish jarayonida o`lka
materiallaridan o`rinli foydalanish o`quvchilarning o`z o`lkasi tarixini bilib olishga,
chuqur bilim olishga, mustaqil ijod qilishga bo`lgan qiziqishini orttiradi va kelgusi
hayot yo`lini tanlab olishga yordam beradi.
Kurs ishi maqsadi: Tarixiy o'lkashunoslikda Jarqo'tonda ilk shasharsozlik
madaniyati ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti: Tarixiy o'lkashunoslikda Jarqo'tonda ilk shasharsozlik
madaniyati
Kurs ishi predmeti: Jarqo'tonda ilk shasharsozlik madaniyati
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. MARKAZIY OSIYODA SHAHARSOZLIK MADANIYATI
1.1 Markaziy Osiyoda shaharsozlik madaniyati
Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning
dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib aholinining alohida joylashuv
manzilgohlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar - o’troq dehqonchilikning
rivojlanishi, aholi zichligining yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy
etishi, ijtimoiy tabaqalanish va boshqaruv tizimining murakkablashib borishi,
o’zaro almashinuv, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning kuchayishi hamda harbiy-
siyosiy vaziyat O’zbekiston hududlarida dastlabki shaharsozlikning paydo
bo’lishida asosiy omillardan hisoblanadi.
O’lkamiz hududlarida dastlabki shahar madaniyatining shakllanishi ham jamiyat
taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot yo’li bilan rivojlangan. Bu
qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining shakllanishi uzoq va bosqichma-
bosqich davrlarni bosib o’tgan. O’zbekistonning turli hududlarida tadqiqotchilar
qadimgi shahar xarobalarini topib tekshirdilar. Ko’p sonli arxeologik
topilmalarning dalolat berishicha bu ko’hna shaharlar ba’zilarining yoshi 2 700-
3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob, Ko’ktepa (Samarqand), Qiziltepa
(Surxon vohasi), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo vohasi) va boshqalar kiradi.
Bu ko’hna shaharlar tarixi hozirgi Samarqand (Afrosiyob-Maraqanda), Kitob-
Shahrisabz (Uzunqir) yoki Qarshi (Yerqo’rg’on) hududlarida davorn etdi 2
.
O’lkamiz hududlarida qadimgi shaharsozlik madaniyatining asoslari
quyidagilardan iborat: » aholinining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng
vohalar bo’ylab yoyilishi; » hunardmanchilik ishlab chiqarishining rivojlanishi
natijasida iqtisodiy hamda madaniy aloqalar va savdo-sotiqning taraqqiy etishi; «
tabiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar.
2
Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
5

Qadimgi shaharlar -tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda muhim
ahamiyatga ega bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi.
Ko’pchilik tadqiqotlar natijalarini tahlil etar ekanmiz, shunday xulosaga kelish
mumkinki, O’rta Osiyo hududlarida dastlabki shaharsozlik madaniyati mil avv. II
ming yillikdayoq, ya’ni, bronza davridayoq shakllana boshlaydi. Bu davrda ishlab
chiqaruvchi kuchlarning o’sishi natijasida mehnat unumdorligi ortib boradi.
Natijada turli tarixiy viloyatlarda joylashgan yirik mustahkam manzilgohlar o’rni
va atroflarida (Sopolli, Jarqo’ton, Namozgoh, Qiziltepa, Yerqo’rg’on, Bandxon,
Uzunqir) dastlabki shahar markazlari shakllanib rivojlana boshlaydi.
Ilk shaharlarning paydo bo’lishi dastlabki davlatchilik shakllanishida eng muhim
va asosiy omil bo’lib, bu ikkala jarayon uzviy bog’liq holda kechgan.
Ma’lumki, mil. avv. II ming yillikka kelib qadimgi O’zbekistonning
dehqonchilik vohalarida o’troq qabilalar rivojlanib, aholining alohida joylashuv
tizimi shakllanadi. Aholining alohida joylashuv manzilgohlaridagi ijtimoiy-
iqtisodiy o’zgarishlar-o’troq dehqonchilikning rivojlanishi, aholi zichligining
yuqori darajasi, hunarmandchilikning taraqqiy etishi, ijtimoiy tabaqalanish va
boshqaruv tizimining murakkablashib borishi, o’zaro almashinuv, savdo-sotiq va
madaniy aloqalarining kuchayishi hamda harbiy-siyosiy vaziyat O’zbekiston
hududlarida dastlabki shaharlarning paydo bo’lishida asosiy omillardan
hisoblanadi.
Jamiyat hayotida sodir bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar mil. avv. III ming
yillikning oxiri-II ming yillikning boshlariga kelib, O’rta Osiyo hududlarida
dastlabki shaharlarning paydo bo’lishiga olib keladi. Shahar madaniyatining
shakllanishi ham xuddi jamiyat taraqqiyotida bo’lgani kabi uzluksiz taraqqiyot
yo’li bilan rivojlangan. Bu qonuniyatga ko’ra shaharsozlik madaniyatining
shakllanishi, uzoq, bosqichma-bosqich davrlarni bosib o’tgan. Mil. avv. II ming
yillikka oid O’rta Osiyodagi Jarqo’ton, Sopolli, Dashli, Gonur, Namozgoh,
Oltintepa, Ulug’tepa kabilarda ilk shaharsozlik madaniyatining shakllanishi va
rivojlanishi uchun quyidagi omillar muhim ahamiyatga ega bo’ldi:
6

 aholining o’troq dehqonchilikka o’tishi va keng vohalar bo’ylab yoyilishi;
 hunarmandchilikning rivojlanishi va ayrim sohalarga ixtisoslashishi;
 qadimgi savdo yo’llarining rivojlanishi natijasida iqtisodiy va madaniy
aloqalar hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishi;
 tabiiy-geografik hamda harbiy-strategik shart-sharoitlar.
Shahar madaniyati dastavval O’zbekistonning janubida, Surxondaryo hududida
shakllandi, so’ngra esa shimolga So’g’d (Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro),
Х orazm, Shosh va Farg’ona hududlariga tarqaldi. Bu — aynan yurtlar va xalqlar
taraqqiyotidagi notekislik kabi tarixiy qonuniyatga zid emas.
Ko’p sonli arxeologik topilmalarning dalolat berishicha, O’zbekistondagi ayrim
ko’hna shaharlarning yoshi 2700-3000 yildan kam emas. Ularga Afrosiyob
(Samarqand), Qiziltepa (Surxondaryo), Uzunqir, Yerqo’rg’on (Qashqadaryo)
kabilar kiradi. Qadimgi shaharlar — tarixiy rivojlanishdagi urbanistik jarayonda
muhim ahamiyatga ega bo’lgan jamiyat taraqqiyotining ijtimoiy asosi hisoblanadi.
Fikrimizcha, shaharlar tarixini o’rganish jarayonida dastavval, eng qadimgi
shaharlar shakllanishi va rivojlanishi; aniq hududlar va viloyatlardagi tarixiy-
madaniy shart-sharoitning ta’siri; ekologik-geografik, ijtimoiy, iqtisodiy va
demografik muhitlarning darajasi va ta’sir doirasi; shaharlarning vazifasi; qadimgi
shahar markazlarining tarixiy-madaniy jarayonlardagi o’rni va ahamiyati
masalalariga keng e’tibor qaratish lozim 3
.
Хullas, O’rta Osiyodagi urbanizatsiya jarayonining xronologiyasi va shakllari
nisbatan turlicha bo’lib, bu jarayon faqat ichki tabiy-geografik va ijtimoiy-siyosiy
sharoitlar hamda qo’shni jamoalardagi madaniy ta’sir bilan bog’liq bo’lmasdan,
dastavval, Yaqin va O’rta Sharqdagi (Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Eron) jahon
urbanistik markazlari bilan ham chambarchas bog’liq edi.
O’lkamiz hududidagi ilk shaharlar qishloqlardan intisodiy, siyosiy va
madaniy mavqeyi bilan ajralib turgan. Bu .shaharlar asosan aholisi sug’orma
dehqonchilik bilan shug’ullangan vohalarda, qadimgi savdo yo’llari bo’ylarida,
3
Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980
7

hukmdorlar qarorgohlari atroilarida paydo bo’lgan. Bunday shaharlar o’zlari
joytashgan vohalarining siyosiy, iqtisodiy, madaniy, diniy va harbiy markazlari
vazifasini bajargan bo’lishi shubhasizdir. Qadimgi Sharq kishisi sababli natija
munosabatlarni tushungan va farqlagan, biroq ularni mujmal va qounga mos
bo’lmagan hodisa sifatida, ko’pchiligi esa shaxsiy qudrat sifatida ongli va ixtiyoriy
idrok qiladi. Sabablarni izlashda “qanday” deb emas, baliki “kim” deb so’rashadi
(“hodisada kim aybdor”), “ixtiyoriy, aniq maqsadda harakat qilganni” izlashgan.
“Sabablarni” bunday idrok qilish oqibatida mifologik tafakkur ayrim va buguncha,
bir-biriga o’xshash har qanda y tashqi moslikni qabul qiladi. Funksional
aloqadorlik sifatida makon va zamondagi har qanday bog’likligi haqida gapirishga
imkon to’g’iladi. Fikriy bog’liklik bilan o’xshash gapirishga imkon to’g’iladi.
Qandaydir yangi narsani ko’rib inson o’ziga deydi: “Bu yangi narsa nimaga
o’xshaydi?”-va unga o’xshash narsani o’zidan va ajdodlari tajribasidan izlaydi.
Хususan, “asl namuna” tamoyili keng tarqalgan bo’lib, unga ko’ra hayotdagi
barcha muhim narsalar (ehrom, podsho hokimiyati, inson) ilohiy qudratning “asl
namunasiga” muvofiq yaratilgan.
Olamni mifologik tasavvur qilish uning nihoyatda tartibli, qat’iy iyerarxik
qurilishida ifodalanib, uning asosi turli xil oppozatsiyalar tizimi hisoblanadi.
Aynan shular mifologik razmiy tasniflashdagi dastlabki “poydevor” hisoblanadi.
Mifologik tafakkurning tafakkurning muvofiq va o’xshash jihatlari uning
an’anaviyligi bilan bevosita bog’liq. An’ana bir-biriga yaqin, biroq mohiyatan
boshqa bo’lgan hodisalar urf-odat, marosim, ibodat, udum, odob singari faoliyatda
namoyon bo’ladi. Bularning bari u yoki bu sinuatsiyadagi aniq axloq dasturiga ega
bo’lib, harakatning to’g’riligini kafolatlaydi, noto’g’ri harakatlarni ogohlantiradi,
negaki an’analar negizida sotsiumning katta tajribasi mujassamdir.
1.2 Markaziy Osiyo xududidagi ilk davlatlar madaniyati
8

Ko’pgina urushlar Markaziy Osiyo madaniyatining qadimgi taraqqiyot
davrlarining behisob dalillarini yo’q qildi. Arxeolog qazilma ma’lumotlar va
yozma manbalar miloddan avvalgi I-ming yillik boshlarida vujudga kelgan
Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Baqtriya, Sug’d va Хorazm madaniyati haqida
bir oz ma’lumotlar beradi. Miloddan avvalgi VIII-VII asrlarga oid Afrosiyob
(Samarqand), Surxondaryo vohasidagi Qiziltepa, QAshqadaryo vohasidagi
Uzunqir, Хorazmdagi Ko’ziliqir kabi qadimgi shaharlarda o’tkazilgan tadqiqotlar
murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini ko’rsatadi.
Bu shaharlar mudofa devorlari va suv ta’minotidan iborat kuchli istehkom tizimiga
ega bo’lib, ichida hunarmandlar mavzei joylashgan. Ayrim shaharlarda saroy
qoldiqlari qal’alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo’jaligining asosiy sohasi
hisoblangan dehqonchilik taraqqiyotining darajasi haqida ko’p tarmoqli sug’orish
tizimining mavjudligi bunga dalildir. Markaziy Osiyo davlatlari Qadimgi Sharq
mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o’rnatgan. Midiya va Ossuriyaning siyosiy
tarixida faol ishtirok etib, hunarmandchilik buyumlari va xom ashyo bilan
(lojuvardd, oltin, mis bilan) savdo sotiq qilganlar. Bu haqda Ossuriya va Qadimgi
Yunon yozma manbalarida gapiriladi. Хususan, Baqtriyaning yirik shaharlari, ko’p
sonli aholisi haqida Baqtriya shohi Oksartning afsonaviy boyligi haqida Kgesiy
Knidskiy (Mil.avv.V-IV asrlar) yozib qoldirgan.
Ko’chmanchi massagetlarning udumi va turmush tarzi haqida mashhur
qadimgi Yunon tarixchisi Geradot (Mil.avv.V asr) yozib qoldirgan. U
massagetlarning harbiy qurollari (kamon-yoyi, nayzasi, oyboltasi)da oltindan
bezak sifatidan, misdan qurol va sotuv uchun keng foydalanishini ta’kidlaydi.
Gerodotning yozishicha, massagetlar yagona ma’bud quyoshga topinib, otni
qurbonlik qilganlar.
Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyati haqidagi
bilimlarning bebaho manbasi «Avesto» hisoblangan. «Avesto» so’zining mazmui
izohga ega emas, ko’pgina «Asos matni» sifatida tarjima qilinadi. «Avesto»
dunyoning eng qadimgi dinlardan bo’lgan zaro’shtiylik tarafdorlari uchun
9

muqaddas kalima hisoblanib, payg’ambar Zardo’sht to’planganlarga undan va’z
o’qigan. Uning hayot davri mil.avv. IX-VI asrlar atrofida deyiladi. «Avesto» va
uning boshqa matnlarining to’planishi ko’p asrlar davomida amalga oshirilgan.
«Avesto»ning eng qadimgi matnlari mil.avv 4
. II-minginchi yillarga ta’luqli,
«Avesto»ning milodiy VII asrga tegishli bo’lgan to’plami turli mazmundagi 21
kitobdan iborat bo’lib, unda o’sha davrning barcha bilimlari jamlangan.
Zardo’shtiylik a’analariga ko’ra bu yodgorlik Ezgulik va Yorug’lik xudosi
Axuramazdaning Zaratujrtaga vahiysi hisoblanadi. Biroq, unda qadimgi mifologik
tasavvurlar, miflarning keng tarqalishi, qahramonlik epik rivoyatlaridan parchalar
ham tasvirlanadi. Shuningdek diniy yo’l-yo’riq «payg’ambar davridan» keyin
zardo’shtiylikning rivojlangan «e’tiqod ramzi» yuzaga keldi. Hozirgacha
«Avesto»ning ayrim qismilari, 4 kitobi saqlanib qolgan:
1. Videvdat-«Devlatga qarshi qonunlar», bu kitobda asosan zardo’sht va
Axuramazda o’rtasida suhbat, yo’l-yo’riq va ko’rsatmalar mazmunida bo’lib,
zulmat va yovuzlik xudosi Axrimani boshqaruvchi yomonlik kuchlarini qaytirish
haqida.
2. Visprat-«hamma hukmronlar», bu kitobda ibodat namozlari to’plangan.
3. Yasna-«Ibodat», «Marosim» kitobi xudolarga sig’inish va murojaatdan
iborat. Yasnadagi « Т ot»lar nomli 17 bob zardo’shtning muqaddas qo’shiqlaridir.
4. Yasht-«Qadrlash», «Hamdu sano» kitobi-xudolarni sharaflovchi qadimgi
gimnlar va ezgulik xudolariga yovuzlikka qarshi kurash yordam beruvchi kuchlar
haqida. Bundan tashqari, «Avesto» majmuiga «Kichik Avesto» ham mansub, u
avesto tilida yozilgan bo’lib, ibodat kalimalari joylangan.
Zardo’sht yuksak axloqiy idealdagi va ishontiruvchi fikrlari bilan birinchi haq
payg’ambar.
4
Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990
10

Zardo’sht ta’limotiga muvofiq barcha quruqlikning o’zgarmasi ibtidosi Arta
bo’lib, «Avesto»da haqiqat, olov ruh deyiladi. Axuramazda tartibni saqlovchi
osmon xudosi yorug’lik va ezgulik hisoblangan (oxura-xo’shayish, ega; mazda-
idrokli, bilimdon). Axuramazdaning o’g’li – Atar (olov), uning vatani bulutlardek
qurigan suvlar, ularning makoni-xududsiz yog’du. Axuramazda 6 ta ruhni-
yordamchilarni yaratdi (ashema spenta): ezgu aql, yaxshi tartib, layoqatli qudrat,
olijanob mo’minlik, sog’lomlik va boqiylik. Unga Axrimanning zulmat qo’shini-
devlar, urushlar timsoli, ochlik, kasallik, adovat va boshqa yovuz kuchlar qarama-
qarshi turadi. Olam va barcha insoniyat hayotining asosida ezgulik va yovuzlik
o’rtasidagi azaliy kurash yotadi.
Zardo’shtiylikda birinchi bo’lib esxatalogik ta’limot yaratilgan, bunga
muvofiq jahon tarixi 12 ming yilni tashkil qiladi. Bu maddat tugashi bilan ezgulik
va yovuzlik kuchlarining hal qiluvchi yovuzlik jangi boshlanadi. Butun olamni
erigan metal oqimi yo’q qiladi, biroq xaloskor Saoshyant halok bo’lgan dunyoni va
barcha marhumalarni tirildiradi, barcha gunohlarni do’zahdan chiqarib
Ohurumazdaning ideal hukmronligida abadiy hayot kechiradi. Shu tariqa
zardo’shtiylikda birinchi bo’lib oxiratdagi jazo, marhumlarning tirilishi so’roq kuni
g’oyasi shakllanadi. Bu g’oyalar Doro I ning Bexustun yozuvida va Kserksning
Persepoldagi yozuvida ham qayd qilinadi. Zardo’shtiylik Markaziy va Old Osiyo
xududlarida ming yillar davomida hukmron din bo’lib keldi va shubhasiz, bu din
xristianlik va islom kibi jahon dinlarining shakllanishida katta o’rin tutdi. Ilmiy-
tarixiy, amaliy-didaktik qimmatga ega bo’lgan, ushbu yilda 2700 yilligi
nishonlanadishan buyuk merosimiz «Avesto»ning butun ma’no mohiyati Inson
taqdiri, uning Istiqboliga qaratilgan. Jumladan, Т angriga iltijo va murojaatlarda
shunday deyiladi: «Axuramazda yaratgan yaxshilik moyasiga, sog’lom, aql-hushi
tetik farzandlarga, jasur, dono, turli tillar biladigan o’g’il-qizlarga, uzoqni ko’ra
biladigan, yurtni balo-qazolarlan himoya eta olidigan o’yg’onlar, yaxshi kelajak,
porloq hayotni ravshan ko’z bilan ko’ra oladigan poktiynat avlodlarga olqishlar
bo’lsin 5
.
5
11

Mil.avv. V asrda Oks daryosining o’ng sohilida Miletlik Yunonlarning
manzilgohi tashkil topadi. Shu tariqa Ahmoniylar imperiyasi tarkibida Markaziy
Osiyo xalqlari forslar, midiyaliklar, bobilliklar, misrliklar, yunonlar, hindlar bilan
yaqin munosabatda bo’lish, madaniyatining ham o’zaro ta’siriga imkon yaratdi.
Ahmoniylar imperiyasi madaniyati ham ko’pgina mamlakat xalqlari yaratgan
ilmiy bilimlar, diniy e’tiqodlar, san’at yutuqlarining sintezi hisoblanadi. Bu
madaniyatga Markaziy Osiyo xalqlari ham o’zining hissasini qo’shgan.
Zardushtiylik Ahmoniylarning davlat dini sifatida qabul qilinishi bilan birga
G’arbga ham keng yoyila boshladi. Ahmoniylar sana’tining Suza va Persepoldagi
ulkan yodgorligi qurilishiga Markaziy Osiyo mintaqasidan ko’plab xom ashyo
keltirilgan. Saroylar qurilishiga Baqtriyadan oltin, Sug’dan lojuvard va qimmatli
toshlar, Х orazmdan feruza olib borilgan. 1877 yilda Т ojikistonning Janubidan
topilgan Amudaryo xazinasi madaniy sintezning yorqin misolidir, hazinada, Eron
va Baqtriyada tayyorlangan jihozlar-bejirim oltin aravacha, qanotli ikkita qurg’iy
shakli tushirilgan bilakuzuk hamda dashtliklarga xos «Hayvon shakli» bitilgan
jihozlar mavjud. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyat munosabatlari juda
kengaydi, shuningdek, madaniy qadriyatlarning boyishi va turli madaniyatlarning
o’zaro ta’siri jarayoni esa o’z madaniyatlarini juda tez rivojlanishi va boyishiga
ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Ahmoniylar imperiyasi va Markaziy Osiyo madaniyatiga ellinizm elementlari
kirib keldi. Ahmoniylar saltanatini yemirib tashlagan Yunon-Baqtriya bosqini
Markaziy Osiyo mintaqasini, xususan suhd madaniyatini aylantirdi.
Yunon-Baqtriya davrida Oyxonum (Shim.Afg’oniston), Saksanoxur va
Т ahtisangin ( Т ojikiston), Dalvarzin tepa, Yorqurg’on, Afrosiyob Т alibarzi
(O’zbekiston) kabi shaharlar qurildi. Yunon harbiy manzilgohlari aholisining
tushmush tarzi va madaniyatini aks ettiruvchi ellinistik uslubdan Yunon-Baqtriya
shaharlarda ochib o’rganildi. Infoatlar tosh, xom va pishiq g’ishtdan tiklandi.
Ustunlar korinf usulida ishlangan. Saroy va ibodat majmualari, gimnaziya, teatr
binolari ochib tekshirilganda ustunlar attik bazaltlar, akant yaproqlari, palmetallar,
12

cheti naqshlangan cherepitsa-antifikslar singari unsurlangan foydalangan holda
ko’rilgan.
Yunon-Baqtriya podsholigida teatr san’ati va musiqani rivojlanganligi
to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Baqtriya saroylarida yunonistonlik aktyorlar,
musiqachi va raqqoslarning guruhlari saqlangan. Ayniqsa, yunon xalq teatrining
«maskars», «mim» singari turlari keng yoyilgan. Ularni klassik tragediya va
komediyalardan farqi belgilangan matn bo’lmagan, yoki matnsiz chiqilgan, lekin u
yunon tilini bilmagan mahalliy aholiga tushunarli bo’lgan. Aktyorlar sharoit,
tomoshabinlarning ruhiyatiga ko’ra matnlarni o’zgartirganlar-musohaba, xazil-
mutoyiba, havj, hikoya, -qo’shiq usullarida ijro etganlar. Raqs, musiqa,
ko’zbo’yamachilik va akrabatik mashqlar teatr ijrochiligining muhim elementlari
bo’lgan. Hukmdorlar homiylik ko’rsatgan mahalliy aktyorlar ham shakllangan;
«Masxaraboz» Milliy teatrning-namunasida hamon ellinistik belgilar saqlanib
qolgan.
Yunon-Baqtriya madaniyati sinkretizmi (qoirshiqligi) turli tillarni yonma-yon
faoliyat ko’rsatishi, har xil yozuvlar tizimi va dinlarning o’zaro singishib ketishida
ham ko’rinadi. Eramizdan avvalgi III-II asrlarda oromiy, Yunon-Baqtriya
yozuvlari keng ishlatilgan, keyingisi yunon alfaviti asosida unga bitta harf qo’shim
(jami 25 ta harf) baqtriya yozuvi vujudga kelgan. Zardo’shtiylik hukmron din
sifatida saqlansada aholini yunon xudolari timsollariga sig’inish alomatlari paydo
bo’lgan.
Х orazm madaniyatini alohida ta’kidlash lozim. Shu mintaqa sug’oriladigan
dehqonchilik, shahar madaniyati shakllangan eng qadimgi manzilgohlardan bo’lib,
bu yerda O’zbekiston hududidagi qadimgi (er.avv. VII-VI asrlarda) davlat
asoslangan. Х orazm (er.avv. IV asrlarda) Aleksandr Maqduniy bosqiniga qadar
Ahmoniylar istilosidan ozod bo’lgan davlat, xorazmiylar Hindiston, Х itoy, Yaqin
Sharq va Yevropa Sharqi bilan qizg’in savdo aloqalari bilan dong taratganlar.
Т arixiy solnomalarda xorazmliklarni tadbirkorligi, ishtiyoqmandligi qayd etilib,
ularni «ilm sohiblari» deb ataganlar.
13

Kanal, qal’a, ko’pqavatli saroylar qurish nafaqat amaliy malakani, balki
murakkab hisob-kitob va o’lchovlarni ham talab qilar edi. Moviy yo’l
ko’rsatkichlaridan foydalanishni bilmay dasht-sahrolardan o’tib bo’lmasdi.
Х orazmliklar er. I asridan VIII asrigacha o’zlari foydalangan mahsus taqvil
tizimini yaratdilar. Bu taqvim Al-Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar» asarida mufaasal tavsiflangan. Uning ma’lumotlarini arxeologlar
tomonidan topilgan, III asrga oid asl nusxa huddatlar ham tasdiqlaydi. Beruniyning
ma’lumotiga ko’ra, xorazmliklar mustaqil astronomik kuzatishlar olib borganlar,
osmonning yulduzlar xaritasini yaxshi bilganlar.
Doira shaklidagi, dastlabki diametri 42 metrli bu bino keyinchalik 8 ta
mustahkam minoraga eng bo’lgan devorlar bilan o’rali, diametri 80 metrni tashkil
etgan. Ikki qavatli markaziy bino devorining qalinligi 7 metr bo’lgan. Olimlarning
tadqiqotlariga ko’ra Qo’yqurilgan qal’a astronomik kuzatish, izlanishlar olib
borilgan ilm qarorgohi bo’lgan.
Kushon saltanatining dastlabki manzil markazini Baqtriya tashkil etdi.
Iqtisodiyot asosi dehqonchilik bo’lib, murakkab irrigatsiya va yirik sug’orish
infoatlari barpo etildi. Hunarmanchilik va savdo-sotiqning jadal rivojlanishi
shaharlarni gurkirab rivojlanishiga, g’ishtlardan bino etilgan qal’a va Saroylarni
qurilishiga olib keldi. Bu paytda G’arb mamlakatlari, xususan Rim imperiyasining
sharqiy viloyatlari bilan sado aloqalari birinchi o’ringa chiqdi. Kushon
podsholarining tangalari Kiyev yaqinida, «Efiopiya, Skandinaviya va Rim
imperiyasi shaharlaridan topilgan.
Markaziy Osiyo buddaviylikni butun Osiyo- Х itoy, Yaponiya, Koreyaga
tarqalish manzilgohini tashkil etdi. Kushonlar davrida yozuvning turli tizimlari
amal qildi. Aramey yozuvi asosida kushon-baqtriya alfaviti, sug’d va xorazm
yozuvi rvojlandi: Surxq Qotalda (Afg’oniston) yunon alfavitidagi kushon yozuvi
topilgan. Т ermizdagi Qoratepa, Fayoztepadan hinlarning Brahma, Kxoratshxa
yozuvlaridagi bitiklar topildi. Kampirtepa esa (Surxondaryo) Markaziy Osiyodagi
14

eng qadimiy, noyob qo’lyozma (er.avv. II asrning 1 yarmi) papirusdagi bitik
topildi.
Asrimizning boshida Buyuk Х itoy devori minolaridan birida topilgan «ko’hna
so’g’d yozuvi» alohida qiziqish uyg’otadi. Yozuv eramizni 312-313 yillarida
bitilgan bo’lib, unda Х itoydagi so’g’d savdogarlarining faoliyati haqida
ma’lumotlar berilgan.
Kushonlar san’ati qo’shni mamlakatlar va xalqlar san’atlariga ta’sir
ko’rsatuvchi namunalarni yaratdi. Er. I-IV asrlardagi badiiy madaniyatning asosiy
hususiyati Osiyoga olamni anglashga ellinistik ta’sirni tafakkur tarozisidan
o’tkazishdir. Х alchayon (Er.avv. I–e...ni 1 asrlari)-Kushon san’atining ilk
yodgorliklaridan biri bo’lib undan topilgan asarlarda ko’proq hukmdor Geroy
Sanat ulug’langan. Qabulxona devorlarining yuqori qismidan o’rin olagan loydan
ishlangan haykallar majmuida hukmdor va a’yonlari tasvirlangan. Haykal obrazlari
ifodali bo’lib, unda tasvirlanayotgan obrazlarning individual belgilari ko’zga
tashlanib turadi. Unda tantanavor ruhdagi qabul marosimi va jang lavhalari aks
ettirilgan. Markazda podsho xonadoni va uning ilohim hoimlari-Afina, Gerakl,
Niki obrazlari gavdalangan.
Kushon san’ati Kushon imperiyasidan keyin ham ana shu zamonlar turli
ellardagi, jumladan, Markaziy Osiyo, Hindiston va Х itoylik san’at ustalari va
ijodkorlarini ruhlantirib keldi. Kushon san’ati an’analari ifodasi Hindistondagi
Gupta davlatiga xos haykallar, Sug’ddagi bo’rtma tasvir va bezaklar (Panjikent,
Vuraxiva, Afrosiyob), Sharqiy Т urkiston topilmalarida bir-biridan farqlanadi.
Shunday qilib qadimgi Markaziy Osiyo madaniyati taraqqiyoti mobaynida
o’ziga xos an’ana va yutuqlarni saqlabgina qolmasdan, ulkan mintaqada umumiy
qadriyatlarni vujudga kelishi, Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari bilan madaniy
aloqa munosabatlarini rivojlantiriga imkoniyat yaratib madaniy yuksalishni yangi
sifat bosqichiga ko’tardi. Qadimgi Markaziy Osiyo madaniyatining rivoj nuqtasi
bo’lgan Kushonlar madaniyati hududiy va mazmun jihatidan ayro olingan
15

madaniyat emas edi. U o’zida Sharq, Markaziy Osiyo, Antik dunyo va hind
madaniyatlari yutuqlarini o’zida mujassa etib, Sharq va Jahon xalqlari
madaniyatini yana ravnaq topishiga asos bo’ldi.
Kushon imperiyasi davrida (I-III asrlar)Markaziy Osiyoda sug’orma
dehqonchilik, hunarmadchilik, shaharsozlik, savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalar
ravnaq topdi. Buga Kushon-Baqtriya yozuvlari, brahma va kharoshhi hind
alifbosidagi yozuvlar, kushon tangalari 6
guvohlik beradi. Buddizm dinning rasmiy
darajasi budda ibodatxonalarining o’sha zamon san’ati bilan bezatilishida namoyon
bo’ladi. Т ermiz yaqinidagi Ayritomdan topilgan ibodatxona tashqi devori
peshtoqlariga sarg’ishroq toshlardan haykallar o’rnatilgan. Bino ichida g’ishtdan
ishlangan «Budda» haykalining qoldiqlari topilgan. Haykallarning ishlanish uslubi,
kiyimi, musiqa asboblari Hindiston, O’rta Osiyo, Yunoniston madaniyatlarining
o’zaro ta’sirida rivojlanganligidan dalolat beradi.
Kushon davri madaniyati Markaziy Osiyoning eng cho’qqisi hisoblangan,
ma’lum zudud va zamon bilan chegaralanmaydi. Bu madaniyat Old Osiyo,
Markaziy Osiyo, Antik va Hind madaniyatlari yutuqlarini o’zida jamlab, qo’llab
Sharq xalqlarining o’rta asrdagi madaniyati rivoji uchun asos bo’ldi va jahon
madaniyati tarixida o’chmas iz qoldirdi.
II BOB. JARQO'TONDA ILK SHASHARSOZLIK MADANIYATI
2.1 Jarqo'ton va uning ilk shaharlari
6
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod Sredney Azii. - L., 1973
16

Jarqo'ton– O‘rta Osiyodagi katta tarixiy madaniy viloyat. Jarqo'ton g‘arbda
Parfiya, shimoli-sharqda So‘g‘d, Sharqda Baqtriya, Janubda Ariya bilan
chegaralangan. Poytaxti Qadimgi Marv hududida joylashgan. U qadimgi forscha –
Margush, “Avesto” kitobida va “Behistun” qoyatosh yodgorligida qayd etilgan.
Jarqo'tonmamlakati tarixini dastlab arxeologik jihatdan o‘rganish ishlari XIX
asrning oxiri – XX asrning boshlariga to‘g‘ri keladi. O‘sha yillardayoq jahon
olimlari orasida ham bu mamlakat tarixi katta qiziqish uyg‘otgan edi16.
Jarqo'tonmuzofotlarini arxeologik jihatdan batafsil o‘rganish ishlari o‘tgan asrning
50-yillarning o‘rtalaridan boshlangan edi. Bu yo‘nalishda tadqiqot olib borgan
taniqli olim, arxeolog V. M. Masson Jarqo'tonkompleksini Namozgoh VI
madaniyati tarkibidagi Murg‘ob variantiga ajratgan holda, uni esa ikki, ya'ni ilk
ovchin va uning so‘nggi davrlariga ajratdi. Ilk ovchin miloddan avvalgi 1600–1300
yillar va so‘nggi (taxirboy) davrini esa mil. avv. 1300–100 yilliklar bilan sanalagan
edi17. V. I. Sarianidi esa ularni uch kompleksga, ya'ni kelleli (mil. avv. 1750–1500
yillar), gonur (mil. avv. 1500–1250 yillar) va to‘g‘aloq (mil. avv. 1250–100 yillar)
bosqichlariga bo‘ladi18. Ayni vaqtda Murg‘ob vohasining pastki oqimi
muzofotlarida 100 dan ortiq so‘nggi bronza davriga mansub yodgorliklar topilib
o‘rganilgan bo‘lib, ularni olimlar 10 ta kichik vohalarga bo‘ladilar. 7

Janubiy O‘rta Osiyoda, jumladan, Jarqo'tonhududlarida olib borilgan ko‘p yillik
dala tadqiqotlar bronza davrining so‘nggi bosqichlariga kelib, Jarqo'tonva Baqtriya
hududlariga qabilalarning ommaviy ravishda kirib kelishi va hali hyech kim
tomonidan o‘zlashtirilmagan bo‘z yerlarning o‘zlashtirilishi
7
Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994
17

boshlanadi. Olimlarning xulosalariga qaraganda, Janubiy Turkmaniston qabilalari,
balki Eron tekisliklarida yashagan aholi sharqiy yo‘nalish bo‘ylab migratsiya yo‘li
bilan kirib kelib, qisqa vaqt ichida Murg‘ob daryosi havzasi, Amudaryoning o‘rta
oqimi tarixiy Jarqo'tonva Baqtriya yerlarini egallash oqibatida bu hududlarda
o‘nlab dehqonchilik vohalari tashkil topadi. Shu asosda o‘z hajmi jihatidan yirik
yodgorliklar, jumladan, Oltintepa (46 ga), Namozgohtepa (70 ga), Ulug‘tepa (13
ga), Gonur 1 (20 ga), Jarqo‘ton (100 ga), Dashli 3 va boshqalari vujudga keladi.
Vohalarning bunday ko‘pligiga qaraganda, V. I. Sarianidining xulosalariga ko‘ra,
Namozgoh VI davri arafasida Janubiy Turkmaniston an'anaviy dehqonchilik
vohalari Murg‘ob daryosi havzasida joylashadi va shu bilan muvoziy ravishda
vohalar bilan birga yirik daryolarning havzalari ham o‘zlashtiriladi20.
Janubiy Turkmaniston va boshqa joylardan Jarqo'tonva Baqtriya hudud lariga
an'anaviy dehqon qabilalarning kirib kelishi, avvalambor, iqtisodiy zaruriyatdan
kelib chiqqan bo‘lib, yangi serhosil yerlarni o‘zlashtirish va jamoalarni yashash
imkoniyatlari bilan ta'minlashdan iborat edi.
Yuqorida zikr etilganidek, bronza davrining so‘nggi bosqichlariga kelib,
Jarqo'tonva Baqtriya hududlariga o‘zga vohalar qabilalarining kirib kelishi
boshlanadi va ko‘pgina yangi vohalar o‘zlashtirila boshlaydi.
Bu hududlarda ilk shaharlarning tashkil topishida muhim rol o‘ynagan qabilalar
Murg‘ob havzasida joylashib, bu davr Namozgoh V va Namozgoh VI taraqqiyot
bosqichining oxirlariga to‘g‘ri keladi. O‘sha zamonlardayoq bu jamoa lar
dehqonchilikka eng ma'qul serhosil va sersuv vohalarni o‘zlashtirishga
kirishadilar21. Ayni vaqtda Murg‘ob vohasida bronza davriga mansub 100 dan
ortiq yodgorliklar o‘rganilgan bo‘lib, ular Baqtriyadagi singari o‘nlab vohalarni
tashkil qiladi.22
Murg‘ob havzasida ko‘p yillar davomida tadqiqotlar olib borgan V. A.
Sarianidining axborotiga ko‘ra, bu hududlarni o‘zlashtirish tarixi mil. avv. IV ming
18

yillikka borib taqaladi. Namozgoh V oxiri va Namozgoh VI davri arafasida esa
Janubiy Turkmaniston dehqonchilik vohalaridan Murg‘ob daryosi havzasiga kirib
kelgan jamoalar, voha irrigatsiya tizimidan daryolarning keng maydonlarini
o‘zlashtiradilar.
Ko‘p yillar tadqiqot ishlari shuni ko‘rsatadiki, har bir vohaning “poytaxt” sifatidagi
yirik yodgorligi bo‘lib, uning atrofida esa kichik qishloqlar joylashgan. Bunday
yodgorliklarning soni har bir vohada 3 tadan 30 tagacha bo‘lgan. Ana
shundaylardan Gonur, To‘g‘aloq, Tohirboy va Ovchin vohalari bo‘lib, ularning
atrofida 10 tadan 30 tagacha yodgorliklar joylashgan. 8

Qadimgi Jarqo'tonhududlarida Namozgoh IV–VI bosqichlarida tashkil topgan ilk
shaharlar xususiyatiga ega bo‘lgan yodgorliklar g‘arbda Qizil Arvatdan, sharqda
Tejen daryosiga qadar yastanib yotgan hududlarda joylashgan Namozgoh-tepa,
Oltintepa, Ulug‘tepa, To‘g‘aloq, Gonurtepa kabi ko‘p qatlamli yodgorliklarda
o‘rganilgan.
Namozgoh V davrining yirik poytaxti darajasiga ko‘tarilgan yodgorliklari
Namozgohtepa bo‘lib, Janubiy Turkmanistonning Kopetdog‘ etaklarida Lunsuy
vohasida joylashgan. Maydoni 70 ga, madaniy qatlamining qalinligi joylarda 34
metrgacha boradi. Yodgorlikda 1949–1952 yillari B. A. Kaftin boshchiligidagi
arxeologik ekspeditsiya qazishmalar olib borib, O‘rta Osiyo eneolit va jez davriga
oid arxeologik davriy sistemani ishlab chiqdi. 1950-yillarning o‘rtalaridan boshlab
yodgorlikni V. M. Masson boshchiligidagi Sankt-Petrburg arxeologlar guruhi
o‘rgandi24. Namozgohtepa madaniy qatlamlari 6 ta xronologik bosqichlarga
(Namozgoh I–VI) bo‘lingan. Ulardan Namozgoh I–III eneolit davriga, Namozgoh
IV–VI esa jez davriga tegishlidir. Bu yodgorlik manbalari bazasida oddiy
qishloqdan yirik poytaxt darajasigacha bo‘lgan evolyusion taraqqiyotni kuzatish
mumkin bo‘ldi. Namozgohtepadagi 34 metrli ma'dan qatlamning 4 metrga yaqin
qatlami Namozgoh IV bosqichiga tegishlidir. Bu qatlamlar mil. avv. IV minginchi
yillikdan II ming yillikning oxirlarigacha oiddir.
8
Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990
19

Tepalikda ko‘p xonali binolarning qoldiqlari qazib ochilgan bo‘lib, eneolit, ya'ni
Namozgoh I, II, III bosqichlariga qaraganda Namozgoh IV bosqichida bino-
korlikning muayyan tarzda takomillashuv dinamikasini kuzatish mumkin bo‘ldi.
Uylarning devorlari xom g‘ishtdan terilgan bo‘lib, har bir inshoot yonida esa
kichik hovli borligi ma'lum bo‘ldi. Xonalarning ko‘pi bu davrda to‘g‘ri burchak
shaklida qurilgan. Ular ichida supalar, o‘choqlar joylashgan, devorlarida narsalar
qo‘yish maqsadida tokchalar o‘rnatilgan.
Namozgoh IV bosqichi sopol idishlari rangli bo‘lib, naqshlar orasida o‘simlik va
hayvon suratlari uchraydi. Namozgoh IV davrining oxirlarida kulolchilik charxi
kashf qilindi. Natijada shunday o‘zgarishlar yuz berdiki, oqibatda Marg‘iyonaning
janubiy muzofotlari o‘z taraqqiyoti bilan Qadimgi Sharq madaniyatiga yaqinlashib
qoldi. Sopol idishlar endilikda maxsus xumdonlarda pishiriladigan bo‘ldi. Kulol
charxining hunarmandchilikda joriy qilinishi sopol buyumlar ishlab chiqarishning
yangi texnologiyasini yaratdi. Charxda yasalgan idishlar qo‘lda tayyorlangan sopol
buyumlardan jiddiy farq qilib, bu o‘zgarishlar asosan dehqonchilik madaniyati
uchun xarakterlidir.
Namozgoh IV davrining so‘nggi bosqichida me'morchilikda monumental
inshootlar qurish kuzatiladi. Namozgoh V jez davrining yuksak rivojlangan davri
bo‘lib, har sohada rivojlanishning yuqori darajasi kuzatiladi. Sopol ishlab chiqarish
korxonalarining mahsuloti to‘la-to‘kis tovar xarakterini oladi. Sopollarning mutlaq
aksariyati naqshsiz holda ishlab chiqarilar edi. Bu davrga kelib me'morchilikda
monumental inshootlar qurish keng tus oladi. Xullas, shu tarzda tom ma'nodagi ilk
shahar shakllanadi. Namozgoh V davrida yuz bergan ijtimoiy, iqtisodiy va
madaniy o‘zgarishlar Namozgoh VI davrida yanada kengroq va chuqurroq davom
etadi. Namozgohtepada so‘nggi davr qatlamlari kam uchratilgan. Buning sababi,
deb yozadi A. Asqarov, aynan shu davrdan e'tiboran “metropoliyalarda”gi shahar
hayoti yangi muzofotlarga, xususan, Murg‘ob vohasi va Baqtriyaga ko‘chadi.
20

Arxeolog olimlar Namozgohtepani ilk shahar markazi sifatida e'tirof qiladilar26.
Uning atrofida joylashgan Sho‘rtepa, Qo‘shtepa, Taychanoqtepa, yelkantepa,
Tekkemtepa singari kichik qishloqlar iqtisodiy va balki siyosiy jihatdan ham
Namozgohtepaga tobe bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Xullas, Namozgohtepa tarixiy
taraqqiyot pog‘onalari jarayonida muayyan vohaning poytaxti, ilk shahar sifatida
Janubiy O‘rta Osiyo tarixida muhim o‘rin tutgan. Jarqo'tonarxeologiyasida
Namozgoh madaniyati Qadimgi Sharq siviliza-siyasining ajralmas qismi bo‘lib, bu
davrda qabilalararo munosabatlar doirasi va chegarasi kengayadi. Marg‘iyonaning
qadimgi dehqonlari janubda Shimoliy-Sharqiy Eron qabilalari bilan (Hisor,
Shoxtepa, Tyuringtepa va boshqalar), shimolda esa O‘rta Osiyoning neolit davri
Kaltaminor madaniyati jamoalari bilan yaqin aloqada bo‘ldilar. Dehqonchilik,
xonaki chorvachilik xo‘jaligi, hunarmandchilikning turli sohalari, jumladan,
kulolchilik, metallurgiya, to‘qimachilik, qurilish, zargarlik kabi sohalari keng
rivojlandi. 9
Namozgoh V davrining so‘nggi bosqichida kulolchilik charxi kashf
etildi. Natijada sopol buyumlar ishlab chiqarish sohasida shunday sezilarli
o‘zgarishlar yuz berdiki, oqibatda O‘rta Osiyoning janubiy tumanlari o‘z
taraqqiyoti bilan qadigi Sharq madaniyatiga yaqinlashib qoldi.
O‘rta Osiyoning janubidagi jez davri ilk shaharlaridan yana biri Oltintepa
hisoblanadi. Yodgorlik Meana qishlog‘i yaqinida joylashgan. Umumiy maydoni 60
ga, yodgorlik shimoli-sharqdan janubi-g‘arb tomonga cho‘zilib yotgan yirik
tepalikdan iborat bo‘lib, uning balandlik joyi 20 metrdan iborat. Yodgorlikni 1929
yilda A. A. Semyonov topgan, 1930 yillarda A. A. Marushenko, 1949 yildan M.
Ye. Masson va 50-yillardan boshlab esa V. M. Masson tomonidan har tomonlama
keng ko‘lamda qazib o‘rganilgan. Qazish ishlari davomida Oltintepaning qadimgi
dehqonchilik madaniyatiga oid yodgorlik ekanligi ma'lum bo‘ldi.
9
Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970
21

zikkurat – ibodatxonasining xizmatkorlari dafn qilingan. Namozgoh V bosqichida
avvalgidek turli xil qimmatbaho toshlardan marjonlar, tumorlar yasash,
hayvonlarning terrakotadan haykallarini yasash davom etgan. Bu davrda
hayvondan transport vositasi sifatida keng foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. Hayvon
qo‘shilgan g‘ildirakli aravalar paydo bo‘ladi. Oltintepaliklarda ho‘kizga, bo‘riga
topinish alohida o‘rin oladi29. Arxeologik topilmalar tarkibida eng muhimlari
oltin-dan yasalgan buqa va bo‘ri boshchalaridan iborat haykalchalardir. Oltin
boshli buqa haykali kohin qabridan topilgan. Uning ko‘zi lojuvard toshidan
ishlangan bo‘lib, peshanasiga esa yarim oy shaklida feruza toshi qadalgan. Xuddi
shunday bo‘ri boshi haykali ham topilgan. Bunday qiyofadagi haykalchalar
Ikkidaryo oralig‘i Ur shahrida ko‘plab topilgan bo‘lib, bu topilmalar mil. avv.
2600–2500 yillar bilan sanalangan. Demak, Oltintepa topilmalari Qadimgi Shumer
san'ati va haykaltaroshligining madaniy ta'siridan dalolat beradi. Oltintepada
Namozgoh V bosqichida ochilgan ibodatxona esa ilk shaharlarga xosdir. V. M.
Masson Oltintepa V ning yuqori qatlamini o‘rganib muhim xulosalarga keldi.
Shulardan Oltintepa Namozgoh V, ya'ni bronza davrining rivojlangan bosqichiga
kelib, bu yerda ilk shahar madaniyatining shakllangan ligi haqidagi xulosa edi. Ilk
shahar maydoni qator turar-joy mahallalariga bo‘linib, ular mahallalararo tor
ko‘chalar bilan birlashti rilgan. Bu ko‘chalarning kengligi 1,5-2 metr. Bundan
tashqari, shaharga kirish darvozalari va ulardan shahar markazidagi maydonga olib
boruvchi magistral ko‘chalar barpo qilinganligi ma'lum bo‘ldi. Magistral
ko‘chalarning kengligi esa 4-5 metr bo‘lib, bularda g‘ildirakli aravalar bemalol
yurishi mumkin edi. Shunday qilib, Oltintepa qishlog‘i eneolit (Namozgoh I) va ilk
bronza (Namozgoh IV) davridan boshlab, mudofaa devori bilan o‘rab olina
boshlangan edi. Shahar xususiyatlarini belgilovchi elementlarning Oltintepada
mavjudligi urbonik sivilizatsiyaning yorqin namunasi hisoblanadi. O‘zining kelib
chiqishi bilan Shumer ibodatxonalarini eslatuvchi Oltintepa Zikkurati va uning
yonida unga tegishli monolit ansambl kompleksning oltin boshli ho‘kiz va bo‘ri
singari
22

topilmalar bilan birga ochilishi, bu joy, albatta, qadimgi ilk shahar mafkura
markazi ekanligidan dalolat beradi. Mafkura markazining shakllanishi shahar, ya'ni
urbanizatsiya jarayonining muhim elementi hisoblanadi. Oltintepada kuzatilgan
arxeologik manzara qishloqlarning galdagi taraqiqyot qonuniyat zanjirida yangi
sifat bilan bog‘liq jarayon – bu ilk shaharlarning vujudga kelishi edi. Shahar
xususiyatlarini ifoda etuvchi tadqiqot va xulosalar G. Adams va G. Chayld
asarlaridan ham ma'lum 10
. Xullas, Gonur I maydoni 20 ga dan ziyodroq hajmdagi
ilk shahar bo‘lib, bu yerda ark – “kreml”, u bilan bog‘liq aholi yashash xonalari
hamda hunarmandlar kvartallari, turli shakldagi muhrlarning topilishi bundan
guvohlik berib turibdi. U Gonur vohasining markazi bo‘lgan31. Bunga qo‘shimcha
qilib shuni qayd qilish lozimki, Gonur I atrofida olib borilgan dala tadqiqot ishlari
tufayli yana 14 ta o‘rtamiyon hajmdagi (№1-14) qishloqlar qalamga olingan va
qisman tekshirilgan bo‘lib, bu makonlar o‘z davrida Gonur I markazga tobe
bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Gonur I ning shu davrga taaluqli boshqa yodgorliklardan
kattaligi, uning shu muzofot, balki butun mamlakatning poytaxti bo‘lganligiga
shubha yo‘q. Modomiki shunday ekan, bu shahar Gonur vohasi balki butun
Margush mamlakatining poytaxti bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Marg‘iyonaning ilk
shaharlaridan yana biri To‘g‘aloq I bo‘lib, uning maydo-ni 12 ga, u shu vohaning
poytaxt markazi bo‘lgan. Bu vohada 1974 yildan boshlab olib borilgan dala
tekshiruv ishlari tufayli 30 dan ko‘proq yodgorliklar qalamga olinib, ularning
ko‘pchiligida qazishma ishlar bajarilgan va natijada To‘g‘aloq I da egallab yotgan
maydoni va boshqa ilk shaharga xos xususiyatlari aniqlanib, uning shu voha
markazi bo‘lganligi aniqlandi32. Yodgorlik balandligi 4 metrdan iborat tepalikdan
iborat bo‘lib, uning markaz qismi maydoni 12 ga yaqin. Yodgorlikning janubi-
sharq tomonida joylashgan “qal'a” qoldig‘i kuzatilib, u uchburchak shakl
holatidagi 200x100 metr maydona ega.
10
Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994
23

2.2 O‘zbekiston hududidagi eng qadimgi shahar – Jarqo‘tonda ilk
shaharsozlik madaniyati
So‘nggi yillarda o‘zbek arxeologlari qadimgi Baqtriya hududida bronza
davriga, yani mil.av. II ming yilliklarga oid bir qator yangi yodgorliklar topdiki, bu
yodgorliklarning tashqi tuzilishi, topilayotgan moddiy madaniyat namunalarini
Qadimgi Sharqdagi, jumladan Mesopatamiya, Xarappa, Markaziy Eronning bronza
davri yodgorliklari moddiy madaniyati bilan taqqoslash imkoniyati tug‘ildi.
Jarqo‘ton yodgorligi 100 gektarga yaqin maydonni tashkil etadi. Bu yodgorlikda
olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida ilk shaharlarga xos bo‘lgan
ibodatxona, hukmdorlar saroyi, mudofaa inshootlari, xunarmandchilik inshootlari,
aholi yashaydigan uylar qoldiqlari va ko‘plab yuqori moddiy madaniyat
namunalari topildiki, shu osori – atiqalar natijasida Jarqo‘ton yodgorligi Vatanimiz
hududidagi eng qadimgi shahar xarobasi ekanligiga shubha qolmadi 11
. U 3
gektarlik arki a’lo va keng hududdagi shahristondan iborat. Yodgorlikning shimoli-
g‘arbiy qismida joylashgan ark 1-1,5 metr qalinlikdagi mudofaa devori bilan o‘rab
olingan. Arkka kiradigan darvoza uning janub tomonida joylashgan. Ark ichida
tosh to‘shalgan yo‘laklar qurilgan bo‘lib, shu yo‘laklar ark ichidagi saroy va
uylarni bog‘lab turgan. Arkning g‘arbiy tomonida saroy joylashgan. U kvadrat
shaklli bo‘lib, tomonlari 42 metrni tashkil etadi. Saroyning tashqi mudofaa devori
4 m qalinlikda. Devor qalin bo‘lishiga qaramay binoning tashqi tarafida, yani
burchak va tomonlarida burjlar ham qurilgan. Bu qurilish usuli Saroyning qattiq
mudofaa qilinganligini ko‘rsatadi. Bino ichida devor bo‘ylab xonalar qurilgan,
markaziy qismida esa supa joylashgan. Arkning ichida boshqa uylar o‘rni ochilgan
bo‘lsada, ular monumental xarakterga ega emas. Bu uylarda saroy a’yonlari
yashagan deb aytish mumkin. Jarqo‘ton yodgorligining katta qismini shahriston
tashkil etadi. Shahristonda ibodatxona, aholi yashagan uylar qoldig‘i,
xunarmandchilik dastgohlari, omborxonalar joylashganligi kuzatilmoqda. Shahar
aholisi yashagan uylar bir biriga jips qurilganligi bilan xarakterlanadi. Binolar
katta-katta, to‘g‘ri to‘rt burchakli xom g‘ishtlardan qurilgan. Shahristonning eng
11
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Yozma manbalar. - T1997
24

baland va markazida to‘g‘ri to‘rt burchak shaklli olov ibodatxonasi joylashgan.
Ibodatxona ham saroy singari qalin mudofaa devori bilan o‘ralgan. Saroyda to‘g‘ri
to‘rt burchak shaklli burjlar, bu yerda esa yarim doira shaklli burjlar qurilgan.
Ibodatxonaga kirish janub tomondan bo‘lgan. Ibodatxonaning ichki qurilishi ikki –
ishlab chiqarish va ibodat amallari bajariladigan ilohiyat qismlaridan iborat.
Ibodatxonaning ishlab chiqarish qismda yo‘lak orqali o‘zaro bog‘langan xonalar
joylashgan bo‘lib, ularda diniy aqidalarni bajarish davomida zarur bo‘ladigan har
xil ilohiy haykallar, sarxush qiluvchi ichimliklar, bronza va boshqa ashyolardan
sig‘inish anjomlari tayyorlangan. Jarqo‘tonliklarning ibodat amallari majmuaning
muqaddas qismida amalga oshirilgan. Bu yerda me’moriy qurilmalar faqat ibodat
uchun, ibodatga olib kelingan «nazirlik»larni saqlash uchun qurilgan. Doimiy olov
yonib turgan altarlar, ilohiy suv chiqib turadigan quduqlar, mu’bodlar – din
peshvolari o‘tiradigan va ziyoratchilarni qabul qiladigan mahobatli xonalar,
nazirliklarni saqlaydigan omborxonalar olov ibodatxonaning ilohiyat qismida
joylashgan 12
.
Arkda joylashgan hukmdorlar saroyi shaharning kun botish tomonida,
otashparastlar ibodatxonasi esa uning kunchiqar tomonida joylashgan bo‘lib, ular
uzoq-uzoqlardan ko‘zga tashlanib turgan. Bu monumental ikki inshoot, bir
tomondan qadimgi shaharning diniy va dunyoviy boshqaruv tizimidagi asosiy
shaharsozlik madaniyatining ko‘rki bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ushbu yirik aholi
punktining shahar deb atalishiga mazmun va ma’no bergan muhim ikki omildir.
Shahristonda ibodatxonadan tashqari shahar aholisi istiqomat qilgan ko‘plab uy
o‘rnilari, kulollar mahallasi, chilangarlik ustaxonalari kabi ko‘plab inshoot
qoldiqlari o‘rganildiki, natijada jarqo‘tonliklarning yashash tarzi,
hunarmandchilikda erishgan yutuqlari to‘g‘risida ko‘plab ma’lumotlar to‘plandi.
Hunarmandchilik ashyolarining sifati nihoyatda baland bo‘lganligi bois,
tadqiqotchilar o‘rtasida bu mahsulotlar bozor uchun tovar sifatida ishlab
chiqarilgan degan fikrni uyg‘otgan. Haqiqatdan ham Jarqo‘ton sopollarining
Shimoliy Qozog‘iston va Sibir hududlarida uchrashi bu fikrning to‘g‘riligini
12
Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Yozma manbalar. - T1997
25

tasdiqlaydi. Jarqo‘tonliklar Qadimgi Sharq dunyosining eng rivojlangan madaniyat
markazlari – Shumer, Xarappa, Eron shahar-davlatlari bilan yaqindan madaniy
aloqalar o‘rnatgan va xalqaro savdoga asos solishgan. Eronda yasalgan xlorid
toshdan yasalgan bejirim idishlar, Hindistondan keltirilgan fil suyagidan yasalgan
ashyolar, Shumerliklarga xos bo‘lgan muhrlarning Jarqo‘tondan topilishi
fikrimizning isboti bo‘ladi. Jarqo‘ton yodgorligining janubida shahar qabristoni
joylashgan. Arxeologlar 2000 dan oshiq qabrni ochib o‘rgandilar. Natijada,
jarqo‘tonliklarning narigi dunyo borasidagi qarashlari, mayitni ko‘mish odatlari
haqida ham tasavvurlar paydo bo‘ldi. Jarqo‘tonliklar mayitni g‘ujanak holatda,
erkaklarni o‘ng, ayollarni esa chap biqini bilan, boy ashyolar bilan ko‘mishni odat
qilganlar. Arxeologlar ayrim qabrlarda mayit bilan birga 50 dan oshiq ashyolar
ko‘milganligining guvohi bo‘lganlar. Ayollar taqinchoqlar va ayollar mehnatini
xarakterlaydigan urchuq, igna va to‘qimachilik asboblari kabi mehnat qurollari
bilan, erkaklar esa jang va dehqonchilik qurol-aslahalari bilan ko‘milgan.
Jarqo‘tonliklar yozuvning ibtidoiy turi – piktografik yozuvga ham asos solganlar.
Hozirgacha arxeologlar 52 xil belgi chizilgan piktografik yozuvni topishga
muaffaq bo‘ldilar. Bu belgi-yozuvlar sopol parchalariga bitilgan bo‘lib, aylana,
xoch, to‘g‘ri chiziq va har xil zoomorf belgilar ko‘rinishida ifodalangan. Jarqo‘ton
yodgorligidan xususiy mulk belgisi – muhrlarning topilishi bu yerda nafaqat ilk
shaharsozlik balki ilk davlatchilikka ham asos solinganligini ko‘rsatadi. Muhrlar
bronza, sopol, tosh va gipsdan yasalgan bo‘lib, yuksak mahorat bilan ishlangan.
Muhrlar yuzasida har xil handasaviy shakllar, hayvonlar, insonlar har xil holatlarda
ifodalangan. Jarqo‘ton yodgorligini nafaqat ilk shahar, balki shahar-davlat davlat
yoki «voha-davlat» deb atash ilmiy jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlab
o‘tganimizdek shaharsozlik va davlatchilik masalalari bir-biri bilan uzviy bog‘liq
va bir masalaning ikki tomoni sifatida namoyon bo‘lmoqda. Jarqo‘ton shahri
aholisining diniy qarashlari to‘g‘risida ham ma’lumotlar to‘plandi.
26

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
29

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Nabiev A. Tarixiy o`lkashunoslik. — T., 1996.
2.Istoricheskoe kraevedenie. - M., 1980.
3.Istoricheskoe kraevedenie: vopros periodizatsii i izucheniya. – Tver, 1992.
4.Alekseev V.P., Askarov A.A., Xodjayov T.K. Istoricheskaya antropologiya.
Sredney Azii. - T.: 1990.
5.Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srednevekovy gorod
Sredney Azii. - L., 1973.
6. Jabborov I. M. O`zbek xalqi etnografiyasi. — T., 1994.
7. Jabborov I. M. Jahon xalqlari etnografiyasi. - T., 1985.
8.Kabirov A., Sagdullaev A.S. O`rta Osiyo arxeologiyasi. - T., 1990.
9. Artsixovskiy A. V. Arxeologik asoslar. — T., 1970.
10. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
11. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
12.Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Yozma manbalar. - T1997.
13. Asanova G., Nabixanov M., Safarov I. O`zbekistonning
iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi. — T., 1994.
14. Nafasov T. O`zbekiston toponimlarining izohli lug`ati. T.,1988.
15. Alimov I., Ergashev F., Butaev A. Yozma manbalar. - T1997.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.Yozma manbalar.uz
30

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish