Jizzax viloyati toponomikasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	79.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Jizzax viloyati toponomikasi

Sotib olish

Mundarija
Kirish ………………………………………………………………….2-3
I – BOB. Jizzax viloyatining geografik o’rni va etimologiyasi.
1.1 Jizzax viloyatida joy nomlarining etnonimlarida aks etishi………4-9
1.2 Jizzax viloyati aholisining etimologiyasi…………………...…….10-18
II – BOB. Jizzax viloy а ti toponomikasini o’rganilishi.
2.1 Jizzax viloyatida tarixiy toponomik joylarni o’rganilishi….……..19-23
2.2 Viloyat toponomiyasi geografik terminlarning o’rni……………..24-29
Xulosa …………………………………………………………………30-31
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………..31
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Ushbu kurs ishimizda yurtimizda joylashgan
Jizzax viloyati tarixiga oid toponomik nomlarni o’rganishimiz lozim. Ma’lumki,
joylarga bejiz va besabab nom berilmaydi, ular ijtimoiy ehtiyoj sababli yaratiladi.
Shu sababdan, nomlarga tarixiylik xos, ular muayyan bir tarixiy davr mahsuli, ota-
bobolardan qolgan qimmatbaho yodgorlik, xalq ijodining bebaho namunasidir.
Boshqacha aytganda, har bir nom ixcham bir tarix, unda xalq o’tmishining kichik
bir zarrasi mujassam. Xalq asrlar davomida yaratgan va keyingi avlodlarga
ma’naviy-ma’rifiy meros qilib qoldirgan nomlarni o’rganish, muhofaza qilish,
asrab-avaylash, to’g’ri talqin qilish nihoyat nozik va dolzarb masala hisoblanadi.
Jizzax viloyati hududidagi geografik nomlarning kelib chiqishini o’rganish va
ularni to’g’ri talqin qilish kabi masalalar oxirgi yillarda tobora ko’proq ahamiyat
kasb etmoqda.
Toponomik nomlar obyektning mazmun va mohiyatini ifodalaydi, chunki
inson joyga nom berar ekan, uning biron xususiyatini, ko’zga tashlanadigan
alomatini tanlaydi. Shu bois, ko’pincha geograflar ularni to’g’ri va xolisona tahlil
qilishlari mumkin. Nomlar xalq uchun g’urur, iftixor, faxr, vatanparvarlik belgisi
ekan, har bir inson o’ziga qadrdon bo’lgan nomni bag’rida yashiringan tarixni,
ma’naviyatni, ma’rifatni aniqlashni xohlaydi. Jizzax viloyati joy nomlarining
mintaqaviy xususiyatlari va hozirgi zamon muammolari shahar, shaharcha, tuman,
qishloq, mahalla nomlari miqyosida tahlil qilindi.
Nomning tarkibi aniqlanib, unga asos bo’lgan so’z va qo’shimchalarning
qaysi tilga mansubligi haqida ma’lumot berildi. Bundan tashqari toponimlar o’sha
joyning tabiiy – geografik sharoiti, u yerda yashagan xalqlar tarixi, etimologiyasi,
ijtimoiy hayotda yuz bergan muhim voqealar haqida qimmatli ma’lumotlar beradi.
Etnonimlar asosida paydo bo’lgan aholi yashash maskanlari nomlari haqida
kengroq ma’lumot berishga xarakat qilindi.
Kurs ishining maqsad va vazifasi. Jizzax viloyati joy nomlarining tarixdan
tortib to hozirgi kunga qadar bo’lgan nomlarni o’rganish asosiy maqsadimiz,
2

Vazifalari esa quyidagicha
- Jizzax viloyatining geografik o’rni va etimologiyasini o’rganish;
- Jizzax viloyatida joy nomlarining etnonimlarida aks etishi;
- Jizzax viloyati aholi punktlari nomlari to’g’risida ma’lumotlarni yoritib
berish;
- Jizzax viloy а ti toponomikasini o’rganilishi;
- Jizzax viloyati tarixiy toponomik maskanlarini yoritib berish;
- Viloyat toponomiyasi geografik terminlarning o’rnini o’rganishdir.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Jizzax viloyati toponomiyasi va
etimologiyasini yoritib berishda salmoqli o’rin egallagan olimlardan Qo’chqor
Karimovning “Jizzax viloyati toponimlar”, Q. Hakimov, A. Odilovlarning “Jizzax
viloyati geografiyasi” 1
, Haydarov H. “Jizzax viloyati tarixi”, Hakimov Q.,
G’o’dalov M. “Jizzax viloyati geografiyasi”, Nafasov T. “Janubiy O’zbekiston
toponimiyasinining etnolingvistik analizi”, Murzayev E.M. “Очерки
топонимики”, bundan tashqari Jizzax viloyati toponomiyasiga oid bir qancha
olimlar tomonidan ilmiy maqolalar, disertatsiyalar, monografik kitoblar yozilib
kelinmoqda. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob,
to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
1
Karimov. Q. Jizzax viloyati toponimlari. Jizzax. 2014. // Q. Hakimov, A. Odilov. Jizzax viloyati geografiyasi.
Hakimov Q., G’o’dalov M. Jizzax viloyati geografiyasi. -Jizzax, 2004. // Haydarov H. Jizzax viloyati tarixi. -T,
1996. // Nafasov T. Janubiy O’zbekiston toponimiyasinining etnolingvistik analizi. T, 1985. // Murzayev E.M.
“Очерки топонимики”. -M, 1974.
3

I – BOB. Jizzax viloyatining geografik o’rni va etimologiyasi.
1.1 Jizzax viloyatida joy nomlarining etnonimlarida aks etishi
O’rta Osiyo, jumladan O’zbekiston hududida yashovchi xalqlar uzoq va
murakkab tarixiy jarayonni bosib o’tgan. Shu sababdan ular ma’naviy madaniyat
va hissiyot tuyg’ulari bilan ham nihoyatda chirmashib ketgan o’ziga xos
etnoslarning vatanidir. O’rta Osiyoni bosib olgan arablar etnik jarayonga ta’sir
qilmasada, islom dini hukmronligini o’rnatdi. Mo’g’ul istilosi mahalliy xalqning
irqiy tuzilishiga bir oz o’zgarishlar kiritgan. O’rta Osiyo, juladan hozirgi
O’zbekiston hududiga kelgan xunnlar, turklar, arablar va mo’g’ullar qadimiy
madaniyat yaratgan mahalliy etnoslar bilan aralashib ketganlar 1
.
Mutaxassislarining ta’kidlashicha, «hozirgi o’zbek
millatining etnik tarkibi uchta katta komponentdan tashkil topgan, bular turk-
o’zbek, qipchoq-o’zbek va o’g’uz-o’zbek. Turk-o’zbeklar eng qadimgi davrlarda
ham hozirgi O’zbekiston, jumladan Jizzax viloyati hududida yashab kelganlar va
o’zlarini 16-asrga qadar turk deb, yoki ba’zan boshqa xalqlar ularni sartlar deb
ataganlar». A.Yu.Yakubovskiyning ta’biri bilan aytganda, turk-o’zbeklar hozirgi
o’zbek millatining asosini tashkil etadi. Sharqdan g’arbga tomon ko’chishdan
keyin hozirgi O’zbekiston hududida qolib ketgan o’g’uzlar o’g’uz-o’zbeklarning
tarkibiy shakllanishida katta rol o’ynagan. X.Doniyorovning yozishicha: «shuni
aytib o’tish kerakki bu komponent son jihatdan ham, tarkib jihatdan ham va
siyosiy-ijtimoiy jihatdan ham ancha kichik hisoblanadi». O’zbek millatining son va
tarkib jihatdan eng katta komponentini qipchoq-o’zbeklar tashkil etadi. Ular
hozirgi o’zbek millati tarkibiga eng keyin qo’shilgan va ayni vaqtda umumiy nom
bo’lib qolgan o’zbek etnonimini ham shular olib kelgan.
Qipchoq-o’zbeklar ming, yuz, qirq, qipchoq, nayman, qang’li,
qiyot, qo’ng’irot, mang’it, uyshun, kenagas, jaloyir, misit, do’rmon, qutchi, burqut,
bahrin kabi urug’ va qabilalar asosida tashkil topgan 2
. Jizzax viloyati aholisining
1
Karimov. Q. Jizzax viloyati toponimlari. Jizzax. 2014. B.13.
2
Haydarov H. Jizzax viloyati tarixi. -T, 1996. B. 28.
4

asosiy qismini qipchoq-o’zbeklar tarkibidagi qabila va urug’ vakillari tashkil etadi.
Bir necha urug’ birlashib qabilani tashkil etadi. To’p, daha, to’par, shox, tira,
jamoa, toifa, avlod, qavm, urug’, qabila, elat, xalq, millat nomlari etnonimlar
deyiladi. Etnonim yunoncha etnos-«xalq» va onim-«nom» so’zlaridan tarkib
topgan. Etnonimlar (urug’, qabila, xalq, millat) nomlari bilan ataladigan geografik
nomlar etnotoponimlar deyiladi. Masalan, Barlos, Nayman, Mo’g’ol, Taroqli,
Saroy, Bolg’ali va hokazo.
Etnonimlar to’g’risidagi ma’lumotlarni Mahmud Koshg’ariy, Rashididdin
Qazviniy, Nizomiddin Shomiy, Fayzuloh Ro’zbehon, Abdulg’oziy Bahodirxon,
keyinchalik rus olimlaridan N.V. Xanikov, A.P.Xoroshxin, N.A.Aristov, sobiq
Ittifoq davrdagi olimlardan V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, B.X.Karmisheva,
E.M.Murzayev, o’zbek olimlaridan M.Vaxobov, K.Shoniyozov, B.Axmedov,
X.Doniyorov, I.Jabborov, S.Qorayev asarlarida uchratish mumkin. Har bir hudud
toponimiyasi (geografik nomlari)ning boshqa bir hududdan farq qiladigan o’ziga
xos xususiyatlari bo’ladi. Jizzax viloyatining ana shunday muhim xususiyatlaridan
biri etnotoponimlarning juda katta o’rin tutishidir. Masalan, viloyatning tog’li
tumanlarida, jumladan Baxmal tumaniga geografik nomlarining 42 foizini
etnotoponimlar tashkil qiladi.
Dastlab etnonimlar qandaydir etnik guruhlarni - urug’ yoki qabilalarni
bildirgan, keyinchalik esa joy nomlari-etnotoponimlarga aylangan. Etnonimlarning
joy nomlarida aks etishiga qarab qaysi urug’ yoki qabila vakillarining qayerlarda
tarqalganini bilib olish mumkin. Geografik nomlarda aks etgan etnonimlarning
tahlili shuni ko’rsatadiki, ko’pincha qabila yoki urug’ nomi, ba’zan ularning
atrofdagi aholidan etnografik jihatlari bilan farqi etnonimning toponimga
aylanishiga sabab bo’lgan 1
. Etnonim va toponim orasida uzviy bog’liqlik
mavjudligini S.S.Gubayeva o’z ilmiy ishlarida Farg’ona vodiysi misolida ko’rsatib
bergan. Uning yozishicha «o’tmishda aholisi ko’chmanchi yoki yarim o’troq hayot
kechirgan hududlardagi joy nomlarida etnonimlar soni ko’p, aksincha aholisi
qadimdan o’troq bo’lgan hududlardagi joy nomlarida etnotoponimlar kam. Buni
1
Hasanov H. O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan. -T.; 1965. B.30.
5

avvallari ko’chmanchi yoki yarim o’troq tarzida hayot kechirgan aholi ko’proq
qavm-qarindoshlari bilan birga yashashni afzal ko’rganlar». Rus olimi A.I.Popov
ham o’zining «Nazvaniya narodov SSSR» kitobida geografik nom va etnonim
orasida uzviy aloqa mavjudligini aniq misollar yordamida ko’rsatib bergan.
O’rganilayotgan hududda ham etnik guruh (urug’ va qabila) vakillari hudud
bo’ylab notekis va murakkab taqsimlangan. Biron tumanda faqat bir urug’ yoki
qabila vakillarining o’rnashish hollari deyarli kuzatilmaydi.
Etnik guruhlarning ana shunday aralash-quralash bo’lib yashab kelishi
toponimiyada ham o’z aksini topgan. Chunonchi, G’allaorol tumani hududida
Saroy, Beshbola, Mingqishloq, Mo’g’ol, Chuvulloq, Cho’michli kabi
etnooykonimlarni uchratish mumkin. Rus olimi L.N.Sobolev o’tgan asrning
o’rtalarida Zarafshon vodiysiga qilgan ilmiy safari chog’ida biron urug’ yoki to’p
nomi bilan atalgan qishloqlarda endi ko’pincha boshqa urug’ vakillari ham
yashashini aniqlagan. Masalan, olimning yozishicha, Tuyoqli deb atalgan
qishloqda turk etnik guruh vakillari ham yashashgan. Bunday holatni Jizzax
viloyati hududida ham kuzatish mumkin. Viloyatning tog’li tumanlarida ko’pincha
qishloqlar birinchi bo’lib ushbu joyga kelib qishloqqa asos solgan urug’ yoki to’p
nomi bilan atalgan. Keyinchalik asli kelib chiqishi bir qabiladan, ammo boshqa
urug’ va to’p vakillari, ya’ni qabiladoshlar ham kelib, qon-qarindosh sifatida birga
yashaganlar. Masalan, G’allaorol tumanida Yettiurug’ nomli qishloq bor.
Yettiurug’ - o’zbek-qipchoqlar tarkibidagi yirik urug’lar guruhi.
Qishloqda yuz qabilasi tarkibidagi oytamg’ali,
qo’shtamg’ali, sirg’ali, qamchili, juvonli, samanotli, cho’michli kabi etnik guruh
vakillari ham istiqomat qilishadi. XX-asrning oltmishinchi-yetmishinchi yillaridan
boshlab avval Mirzacho’lning, keyinroq Jizzax cho’lining o’zlashtirishi
munosabati bilan ushbu hududlarda yangi qishloq xo’jaligi korxonalari bilan birga
zamonaviy aholi punktlari ham qurilgan. Viloyatning tog’li tumanlaridan jumladan
G’allaorol tumanidan yangi barpo etilgan qishloqlarga ko’chib o’tgan aholi
ko’pincha avlod-avlod yoki muayyan bir etnik guruh (urug’, to’p) vakillarini
tashkil qilib qon-qarindoshlar birga yashashni afzal ko’rgan. Avval urug’ yoki to’p
6

nomi bilan atalgan qishloqda endilikda boshqa etnik guruh vakillari ko’pchilikni
tashkil qilgan. Ba’zan mahalliy aholi cho’lni o’zlashtirish uchun majburan
ko’chirib keltirilgan. Natijada bunday qishloqlarda odamlar qolmagan, ba’zi
hollarda avvalgi qishloqlarining etnonimga asoslangan nomi yangi aholi
punktlariga ko’chma oykonim sifatida o’tgan. Masalan, Jizzax tumanida Taroqli
oykonimi bor. Bu nom qishloqqa aholisining bir joydan ikkinchi joyga ko’chishi
natijasida avvalgi qishloq nomi sifatida berilgan. Bunday ko’chma oykonimlar
haqida N.Oxunov bunday yozgan: «Qisqasi, bir obyektdan boshqa obyektga borib
o’rnashib qolgan aholining yangi joyi ularning avvalgi joy nomi bilan atala
boshlanadi. Natijada bir obyekt nomi ikkinchi obyekt uchun ham nom bo’lib
qoladi, uning atamasi sifatida ishlatila boshlanadi». Ko’pincha
esa yangi tashkil etilgan qishloqlar Yangiobod, Yangiqishloq, Yangiturmush,
Yangihayot kabi mazmunan sayoz, ammo o’sha davr talabidagi nomlar bilan
almashtirilgan. Chunonchi, hozirgi Jizzax tumanidagi Yangiqishloq aholi punktida,
sobiq Burqut, Cho’michli, Arishli kabi qishloqlardan ko’chib o’tgan etnik guruh
vakillari yashaydi. Shunday nomlash natijasida hozirda viloyatda 12 ta
Yangiqishloq, 15 ta Yangiobod hamda 10 ga yaqin Yangihayot kabi oykonimlar
bor. Viloyat hududida yarim o’troq va ko’chmanchi tarzda hayot kechirgan
aholining o’troq hayotga o’tishida muayyan tafovutlar bo’lgan. Masalan, Zomin
tumanida ikkita Qutchi, ikkita Tig’iriq, Baxmal tumanida uchta O’ray, uchta
Mo’g’ol nomli etnooykonimlar bor. Mutaxassislarning fikricha, buning asosiy
sababi ushbu etnik guruh vakillari butun urug’i bilan emas, balki nisbatan kichik
bo’laklarga bo’linib o’troqlikka o’tishgan. Akademik K.K.Yudaxin aytganidek,
«bir joyda yoki bir-biriga yaqin masofalarda aynan bir toponimning yoki umuman
joy nomining takrorlanishi tasodufiy hol emas». Masalan, G’allaorl tumanidagi
Saroy qishlog’i bilan Jizzax shahridagi Saroylik mahallasi nomi orasida muayyan
bog’liqlik bor. Mahalla oqsoqollarining aytishicha, ularning ota-bobolari
aslida Baxmal tumanidagi Saroy qishlog’idan ko’chib kelib ushbu hududda muqim
yashab qolganlar. V.L.Vyatkin bu haqda shunday yozgan: «boshqa hududlardan
ko’chib kelganlar orasida urug’chilik yo’qolmagan edi va ular urug’-urug’, shox-
7

shox bo’lib joylashdilar. Bu urug’ yoki shoxlarning har biri muayyan bir hududni
egallab olgan. Shu bilan birgalikda ularning biron urug’i yoki shoxi kelib
o’rnashgan qishloqlar (ular ilgaridan bo’lganmi yoki yangidan o’zlashtirilganmi,
bundan qat’i nazar), ko’pincha shu urug’ yoki shoxning nomi bilan ataladigan
bo’lib qolgan». Etnonimlarning o’ziga xos kelib chiqishi tarixi bor. Ularni
bilmasdan turib toponimika bilan shug’ullanish qiyin, chunki urug’, qabila nomlari
ko’pincha muayyan ma’noni anglatadi. Masalan, urug’ nomlarini bilmagan kishi
Taroqli, Bolg’ali, Cho’michli, Qarg’ali, O’roqli, Oytamg’ali, Bog’anali kabi
etnonimlarni «-li» affiksli toponimlarga kiritishi mumkin.
Qirq, yuz, ming qabilalari nomlari toponimlar tarkibida
kelganda sonni bildirmaydi. Quyida viloyat hududida keng tarqalgan ba’zi
etnotoponimlarni soha olimlarining ilmiy-tatqiqot ishlaridan foydalanib hamda
shaxsiy kuzatuvlar va dala materiallari yordamida sharhlashni lozim topdik. Abiz
(Abuz) - etnooykonim, S.Qorayev uni qo’yidagicha sharhlagan: «qo’ng’irot va yuz
qabilalarining bir urug’i (abiz-aviz). Qozoqlarning jetiruv, qoraqalpoqlarning
ashamayli qabilalarining bir urug’i ham abiz (uyshun qabilasi urug’i yesa abis) deb
atalgan». Abiz (Abuz) – shu etnik guruh vakillari yashaydigan qishloq demakdir.
Beshbola - etnooykonim. S.Qorayev yozishicha: «o’zbeklarning qovchin, kenagas,
qo’ng’irot, yuz qabilalari tarkibiga kirgan urug’. Bulung’ur, Pastdarg’om, Farg’ona
tumanlarida Beshbola degan qishloqlar bor». B.O’rinboyev fikricha esa faqat:
«qo’ng’irot qabilasini oyinni bo’limiga xos kichik bir urug’i beshbola deb
atalgan». T.Nafasov ham «Beshbola qo’ng’irotlarning oyinni bo’limiga xos
urug’lardan biri. XIX asr oxirida Zarafshon vodiysi
qaraqalpoqlarida ham, sariqqipchoqlarning oltiotasi tarkibida ham beshbola urug’i
bo’lgan. Besh etnonimiya va toponimiyada ko’p, mo’l, ortiq, noaniq miqdor
ma’nolariga ega» deb yozgan. Aholining etnik tarkibiga nisbat berish asosida
qishloq nomlangan. Forish tumanida shu nom bilan qishloq mavjud. Beshkal -
etnooykonim. Mahalliy xalq, qishloq nomini Yangiobod deb o’zgartirgan. Aslida,
joy nomini o’zgartirish maqbul ish emas, chunki ular o’tgan avlod-ajdodlarimizdan
bizga qolgan qimmatbaho yodgorlik, uni asrab-avaylash kerak. B.O’rinboyev joy
8

nomiga qo’yidagicha sharh bergan: «mang’it va yuz urug’ining bir bo’limi beshkal
deyiladi. O’zbek tilida so’zlashuvchi arablarning rabotak urug’i qorason,
zambilto’da, shamil va beshkal shoxobchalariga bo’linadi. Etnonimdan qishloq
nomi yaratilgan». Ammo, mahalliy xalq o’zini qo’ng’irot qabilasidan deb
hisoblashadi. Qo’ng’irot -
S.Qorayev fikricha: «o’zbek qabilalaridan biri. Qo’ng’irotlarning asosiy qismi
hozir ham Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida yashaydi. Qozoq, qirg’iz,
qoraqolpoq xalqlari tarkibida ham qo’ng’irotlar bor 1
. Respublikamizda, xususan,
Zarafshon vodiysida 20 ga yaqin aholi punkti Qo’ng’irot deb ataladi». Qishloq
ziyolilaridan biri Rabbimova Faridaning aytishicha asli avlod - ajdodlari
Surxondaryoda yashagan, boshida yara bo’lgan beshta aka-uka kasallikdan qutilish
maqsadida turli tomonlarga tarqalgan. Beshkal qishlog’ining hozirgi aholisi,
uchinchi o’g’ilning oltinchi-yettinchi avlodlari hisoblanadi. Hozirgacha aka-uka
avlodlari orasida aloqa mavjud. Zomin va Urgut tumanlariida ham shu nom bilan
qishloqlar bor. Yettiurug’ - mahalliy aholi ba’zan qishloq nomini Jetiuruv deb ham
talaffuz qilishadi. Yettiurug’ - o’zbek-qipchoqlar tarkibidagi yirik urug’lar guruhi.
Yettiurug’ qozoq va qirg’izlar tarkibida ham bor. Yettiurug’- oytamg’ali,
qo’shtamg’ali, sirg’ali, qamchili, juvonli, samanotli, cho’michli urug’laridan
iborat. Yettiurug’ tarkibidagi bu urug’ nomlari o’zbeklarning boshqa yirik
qabilalari tarkibida ham uchraydi. Yettiurug’ hozirda o’zbek xalqi tarkibiga singib
ketgan. Etnonimdan oykonim yuzaga kelgan. Mingqishloq - ming va qishloq
so’zlaridan tashkil topgan. Ming, minglar o’zbek xalqi tarkibiga kirgan
qabilalardan biri. X.Doniyorov ma’lumotiga asosan: «qariyalar ming, yuz, va
qirqni o’zbek elatining uch ustunidan biri deb hisoblaydilar.

1
Nafasov T. Janubiy O’zbekiston toponimiyasinining etnolingvistik analizi. T, 1985. B.141.
9

1.2 Jizzax viloyati aholisining etimologiyasi
Ilmiy tilda toponimlar deb ataladigan geografik nomlar, ya’ni yer-suv
nomlari muayyan tilda yaratilgan, aniq bir davr mahsuloti va xalqning mulki
hisoblanadi. Har qanday geografik obyektning (daryo, jilg’a, soy, tog’, cho’qqi,
mahalla, qishloq, shahar va hokazo) o’z nomi bor. Geografik nom ham so’z, til
orqali ifodalanadi va til lug’at fondining bir qismi, ammo o’ziga xos va boshqa
leksik qatlamlardan ancha farq qiladigan qismidir. «Bu farq toponimlarning uzoq
yashashida, ularning polikomponentli, ya’ni ko’p tarkibiy qismlardan iborat
bo’lishida, har bir tilning ichki qonuniyatlariga ko’ra, toponimlar yasashda
appelyativlar (turdosh otlar) ishtirok eta olishida o’z aksini topadi.
Geografik nomlar, dastavval, til taraqqiyotining boshlang’ich
davrlarida oddiy turdosh so’zlardan iborat bo’lgan. Kishilar turli obyektlarni
oddiygina suv, tog’, to’qay, ko’l, kent va hokazo deb yuritganlar. Bu turdosh
so’zlarning ba’zilari bora-bora atoqli otga aylangan. Masalan, qadimiy turkiy
xalqlar katta daryoni «o’kuz», «edil», «jayhun» der ekanlar. Bu so’zlar keyinchalik
daryolarga atoqli ot bo’lgan. Geografik nomning asosiy vazifasi va bosh maqsadi
bu yer yuzida ma’lum bir joyni aniq belgilashdan iborat. Aniq fanlar bu ishni
koordinatalar yordamida amalga oshiradi, ammo bu ishni bajarish uchun yaxshi
malaka va tayyorgarlikka ega bo’lgan mutaxassis kerak. Kundalik hayotda bunday
vazifani har kim ham bajara olmasligi aniq, shuning uchun, odamlar eng oson va
qulay yo’lni, ya’ni o’rab turgan obyektlarni so’z bilan ifodalashni ma’qul
ko’rganlar. Bizni o’rab turgan muhit, xususan geografik muhit joy nomlariga
toponimik manba sifatida xizmat qiladi 1
. «Toponomik manbaga geografik
nomlar sifatida har qadamda duch kelish mumkin, asosiy vazifa bevosita joylarda
asl holatida ularni to’plash, tasniflash lozim». A.V.Superanskaya bu haqda
shunday deb yozgan: «geografik nomlarni toponimiya so’zi bilan ifodalab, ularni
boshqa atoqli otlar bilan masalan, antroponimiya, etnonimiya, zoonimiya va
hokazo bilan (uyqashligini) yaqinligini ta’kidlaymiz. Geografik nomlar bag’oyat
1
Hakimov Q., G’o’dalov M. Jizzax viloyati geografiyasi. -Jizzax, 2004. B.35.
10

hayotchan, uzoq umr ko’radi. Ular nafaqat o’zlari paydo bo’lgan hududda, balki
o’sha tilning tarqalish doirasidan ham tashqariga chiqib ketishi mumkin. Boshqa
tillarga o’zlashib, joyning mahalliy geografik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda
ham mazmunan ham talaffuzda o’zgaradi». Z.Do’simov fikricha: «toponimlar
tarkibidagi barcha qo’shimchalar to’g’risida ham bir xil fikr aytib bo’lmaydi.
O’zbek tilida –iston, -obod, kent (kand, kat)
tipidagi qo’shimchalar borki, ular doimo joy nomlari yasaydi. Shuning uchun
bunday qo’shimchalarni toponim yasovchi affikslar (topoaffikslar) deyish
o’rinlidir». Toponimiyada –lar affiksi ko’plab toponim yasaydigan topoformant
hisoblanadi. –lar adabiy tilda ko’plikni bildiruvchi qo’shimcha ekanligi ma’lum.
Bu qo’shimcha noma’lum ko’plikni, hurmatni, biron fikrni ta’kidlashni, mavhum
tushunchani konkretlashtirishi, umumiylikni, takrorni bildiradi va so’z ma’nosiga
hyech qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Masalan, Arnasoy tumani markazi G’oliblar
shaharchasi deb nomlanadi. Toponim arab tilidagi g’olib so’ziga asoslangan.
G’olib – «g’alaba qozongan», «zafar topgan», «zabardast» ma’nosidadir. Jizzax
cho’lini o’zlashtirishda katta muvaffaqiyatlarga erishgan, asrlar davomida qaqrab
yotgan cho’lni bog’ubo’stonga aylantirishda g’alabalarga erishgan, zabardast
insonlar sharafiga shunday atalgan. S.Qorayev -lar affiksi yordamida
toponimlarning yuzaga kelishi keyingi 200- 300 yil – ko’chmanchi xalqlarning
o’troqlashishi bilan bog’liq deb hisoblaydi va buni ularning ko’pchiligi etnonim
ekanligi bilan asoslaydi. S.Qorayev tomonidan - lar
affiksi faqat kishilar bilan bog’liq bo’lgan toponimlar yasashi (arablar, beklar,
boylar, zargarlar, xo’jalar va hokazo) va –lar dagi bu xususiyat barcha turkiy
xalqlarga xosligi aniqlangan. Masalan, Jizzax tumanida Beklar degan etnooykonim
bor. B.O’rinboyevning yozishicha: «O’zbek xalqi tarkibiga kirgan qo’ng’irot
qabilasining oyinni bo’limining bir urug’i beklar deb ataladi. Mang’itlarning
oqmang’it urug’i tarkibida ham, mirishkorlarning ham beglar degan to’pi bor».
O’zbekiston milliy ensiklopediyasida, bek so’ziga quyidagicha ta’rif berilgan:
«qadimiy turkiy xalqlarda xon xizmatidagi alohida harbiy qism vakillari. Ular katta
imtiyozlarga ega bo’lib, oliy harbiy zodagonlar tabaqasini tashkil qilgan». Etnonim
11

oykonimga aylanganligi aniq. Bu haqda T.I.Teplyashina fikri ham diqqatga
sazovor, u –lar qo’shimchasini qrim-tatarlari tilida oilaviy-nasliy ismlarga
qo’shilib kelishi to’g’risida gapirib quyidagi misolni keltirgan: Arslonpilar-
Arslonning avlodlari, Ataspilar–Atas o’g’illari va hokazo. K.M.Musayevning
aniqlashicha, «turkiy toponimik areallarda -li va -lik» qo’shimchalari boshqa
affikslarga nisbatan faolroq toponimlar hosil qiladi». Masalan, - li qo’shimchasi
alohida leksik ma’no kasb etmasa ham, ammo formantlar bilan qo’shilib shu
obyektning borligi va ko’pligiga ishora tariqasida ko’pgina toponimlar yasaydi.
Chunonchi, Mo’lali, Tepali (Forish tumani), Olmali, Tutli (G’allaorol tumani),
Tangili (Baxmal tumani), Tolli, O’rikli (Zomin tumani) va boshqalar.
Baxmal tumani hududidan
o’tgan Tuyatortar kanali buyida Alamli degan g’alati oykonim bor. Toponimni
kelib chiqish tarixi ko’pgina olimlarimizni qiziqtirgan. Jumladan, H.Hasanov
qishloq nomi bilan bog’liq shunday rivoyatni keltirgan, «go’yo aholi yig’ilib,
Abdullaxonning yosh, sevikli o’g’liga Tuyatortar arig’ini qazishdagi og’ir zulmdan
arz qilgan. Bolaning ularga rahmi kelib, xonga borib: «Bu mashaqqatning so’ngi
bormi, arig’ingni to’xtat» deganida, g’azablangan xon bolani o’sha joyda
so’ydirgan. Xalq buning alamiga xotira deb qishloqni shunday atagan». S.Qorayev
«alam» so’ziga quyidagicha ta’rif bergan: alam (arabcha) – aziz– avliyolarning
qadam joylarida o’sgan daraxtlarning shox-shabbalariga yoki shahid bo’lgan
kishilarning mozoriga qoqilgan tayoqlarga osilgan latta-puttalar. Ma’nosi
(arabchadan) «bayroq» demak. Alam, Alamdor, Alamli degan joy nomlari «aziz
avliyolar mozori» yoki «shahid bo’lgan kishi ko’milgan joy» degan ma’noni
bildiradi. Kanal nima uchun Tuyatortar nomini olganligi to’g’risida ham ko’pgina
rivoyatlar mavjud 1
. Masalan, T.Nafasov
Qashqadaryo viloyatining Koson tumani hududida ham Tuyatortar arig’i borligini
yozib, uning bunday nomlanishini quyidagicha ta’riflagan: «ariqqa suv daryodan
chig’ir orqali chiqarilgan. Chig’ir esa tuya orqali harakatga keltirilib, aylantirilgan.
Chig’irga o’rnatilgan suv idishlari ancha yirik bo’lgan, shuning uchun u katta kuch
1
Qorayev S. O’zbekiston viloyatlari toponimlari. -T.; 2005. B.54.
12

bilan aylantirilgan. Chig’ir harakati tuya kuchi bilan amalga oshirilganligi tufayli
shunday atalgan». Yana bir misol, G’allaorol tumanidagi Tutli fitooykonimini
izohlash maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. T.Nafasovning yozishicha: «Rus
tilining etimologik lug’atini yaratgan N.V.Goryayev (Tiflis,1892), so’ngra
A.G.Preobrajenskiy (Moskva,1958) tut so’zini arabcha deb bilganlar. E,Berneker
oromey tiliga, X.Petersson, O.Shreder sanskrit tiliga mansub deb qaraganlar.
Sanskrit tilidan fors tiliga, fors tilidan turkiy, rus, arman va boshqa tillarga o’tgan.
Barcha turkiy va eroniy tillarda
tut so’zi mavjud, u madaniy daraxt, ipak olish uchun manba sifatida Sharq
mamalakatlari xalqlariga miloddan avval ma’lum bo’lgan va ular tillarida bir xil
tovush tuzilishida qo’llangan. Tutli - tut daraxti o’sgan joy, tutzor». O’rta Osiyo,
jumladan O’zbekistonda qadimdan tut, xususan uning balxi navi asosan mevali
daraxt sifatida parvarish qilingan. O’rganilayotgan hududda –li affiksi yordamida
etnotoponimlar hosil qilgan qabila, urug’ va boshqa etnik guruh vakillari nomlarini
ham shu qatorga kiritish mumkin. Masalan, Oytamg’ali, Sirg’ali, So’loqli,
O’damali, Cho’michli, Chaparashli, Qangli, Qorabag’anali, Bolg’ali, Baymoqli,
Tuyoqli, Bag’anali, Taraqli, Erganakli kabi etnooykonimlar shular jumlasidandir.
Viloyat hududida –lik qo’shimchasi bilan manzil - makonni anglatuvchi
toponimlar ham talaygina. Shular qatoriga Zargarlik, Sovungarlik, Qassoblik,
Do’stlik, Shodlik, Birlik, Tinchlik, Oqqo’rg’onlik, O’ratepalik, Jizzaxlik,
Toshkentlik, Toqchilik, Mo’lkanlik, Saroylik kabi toponimlarni kiritish mumkin.
Jizzax shahrida O’ratepalik nomli mahalla bor. Mahallaning nomiga, O’ratepa va
uning atrofidan ko’chib kelib shu joyda muqim yashab qolgan aholi sabab bo’lgan.
O’ratepa (hozir Istaravshan) Tojikiston
Respublikasi Sug’d viloyatidagi shahar. S.Qorayevning yozishicha: «hozirgi Jizzax
viloyati maydonining ko’p qismi miloddan avvalgi bir necha asrdan tortib, ilk o’rta
asrlargacha mavjud bo’lgan qadimiy Ustrushona davlati hududida bo’lgan.
Mahalla xalqi Jizzaxga 200-250 yil oldin ko’chib kelib muqim yashab qolganlar».
S.Qorayev fikrini tasdiqlash maqsadida mahalla hududida Nijonlik nomli maschit
borligi, Nijon esa O’ratepa shahridan shimolroqda joylashgan qishloq nomi
13

ekanligini dalil sifatida keltirish mumkin. Ko’plikni ifoda etuvchi tojikcha - on, -
yon qo’shimchasi ham toponimlar tarkibida ishtirok etadi. S.Qorayevning
aniqlashicha, ular ma’lum millatga mansublikni (Arabon, Qirg’izon, Qazoqon),
etnik guruhga tegishlilikni (Qitoyon, Turkon, Qorliqon), ma’lum bir mansabga
daxldorlikni (Mirzoyon, Xojagon, Tarxonon), u yoki bu kasbga aloqadorlikni
(Ohangaron, So’zangaron), dinga oidlikni (Budparaston, Nasroniyon, Mug’on)
bildiradi. Masalan, -on, -i qo’shimchasi haqiqatdan ham ma’lum bir etnik guruhga
tegishlilikni aniqlash maqsadida quyidagi misolga murojaat qilamiz.
Forish tumanida Qoraxon nomli etnooykonim bor. Suyun
Qorayev «urug’ vakillari o’zlarini Avliyoota nomi bilan mashhur bo’lgan Qoraxon
avliyoning avlodlari hisoblaydi. Bu avliyoning mozori Qozog’iston
Respublikasining Taraz shahrida joylashgan. Shuning uchun bu shahar 1936
yilgacha Avliyoota deb atalgan» degan xulosaga kelgan. Qishloq nomini
B.O’rinboyev qo’yidagicha izohlaydi: «o’zbeklashgan arablar urug’ining bir
tarmog’i qaraxoni deb ataladi. Bundan tashqari, qora xoni xo’jalar urug’i
yashaganligi uchun shunday nom olgan bo’lishi mumkin». Shu nom bilan
respublikamizning Samarqand, Surxondaryo, Buxoro, viloyatlarida ham qishloqlar
mavjud. T.Nafasov ham bu etnonim haqida o’z fikrini bildirgan: «qoraxoni -
qadimiy turkiy xalq. Aslida Qoraxon 927-1212 yillarda Sharqiy Turkistonda
tashkil bo’lib, so’ng Amu-Sir oralig’idagi o’lkalarni ham o’ziga bo’ysundirgan
turk davlatining boshlig’i, asl ismi Abdukarim Sotuq Bug’roxon bo’lgan. 996-999
yillarda Movarounnahrni o’ziga tobe etgan. Shu sulola bilan bog’liq hududiy va
siyosiy-ijtimoiy guruh qoraxon-qoraxoni deb atalgan 1
. Keyinchalik ular
qadimiy o’troq turkiy xalqlarga qo’shilib, singib ketgan. Ularni qoraxoniylar davri
(10-12 asrlar) urug’-qabilalarining avlod-ajdodlari namunasi deyish mumkin».
Geografik nomlar tarkibidagi – cha, - i, - lar kabi toponim yasovchi affikslar
T.Nafasov tomonidan Qashqadaryo toponimiyasi misolida o’rganilgan. Bu
affikslar topoformantlarga qo’shilib toponimlar yasashini Jizzax viloyatidagi
geografik nomlar misolida ham ko’rish mumkin. Masalan, Zomin tumanida
1
Qorayev S. O’zbekiston viloyatlari toponimlari. -T.; 2005. B.71.
14

Quduqcha nomi bilan qishloq mavjud. Oqar suv bo’lmaganidan xalq quduqdan suv
ichadi. Quduqcha «kichkina quduq» degan ma’noni bermaydi, balki quduqli
qishloq (joy) demakdir. Bu qishloqda quduq juda ko’p. B.O’rinboyev fikricha:
«o’zlarini mirishkor deb atovchi urug’larning bir tarmog’i nomi quduq deb
atalgan».
Toponim yasovchi –ot affiksi ikki xil yo’l bilan paydo bo’lgan: biri arabcha
bo’lsa, ikkinchisi sug’diychadir. Bundan tashqari, -t affiksi qadimgi turkiy tilda va
mo’g’ul tilida ham ko’plik o’rnida keladi. Topoaffiks sifatida –ak qo’shimchasi
topoformatlar yordamida nafaqat viloyat hududida, balki undan tashqarida ham
ko’pgina geografik nomlar hosil qilgan va u ko’pincha obyektni kichkinaligiga
ishora hisoblangan. Chunonchi, Forish tumanidagi Kochak, Fashtak, Fo’jak,
Mandak, Qurutak, Bog’chagulak, Shibjorak, Ko’ftak kabi toponimlar shular
jumlasidandir. Masalan, Forish tumanida Kochak degan oykonim mavjud. O’tgan
asrning o’rtalarida qishloq aholisi majburan Mirzacho’lni o’zlashtirish uchun
ko’chirilgan, hozirda qishloqning xarobalari mavjud. Aslida Kochakdagi mahalliy
xalq undan ancha kattaroq bo’lgan qo’shni Mojarm qishlog’idan ko’chib o’tishgan.
Yangi ko’chib o’tgan joylari avvalgi qishloqlariga nisbatan kichkina bo’lganligi
sababli Ko’chak (Kochak), ya’ni «kichkina» deb nom olgan. Mutaxassislarning
fikricha –ak affiksi viloyat toponimiyasini eng qadimiy leksik qatlamini tashkil
qiladigan sug’d tilining elementidir. Sug’diy toponimlarning viloyatning tog’li
(Yangiobod, Zomin, Baxmal, G’allaorol, Forish) tumanlarida tarqalishini ushbu
hududlar ilk o’rta asrlarda Ustrushona tarixiy o’lkasi tarkibida bo’lganligi bilan
izohlash mumkin.
Yag’nob toponimiyasini o’rgangan A.L.Xromov -ak affiksi haqida bunday
yozgan: «ko’pincha –ak affiksi asosiy toponimga bog’liq bo’lmagan holda
qo’shilsa, ba’zan aksincha tayyor toponimga bevosita aloqadorligini ko’satadi va
bunday hollarda avvalgi joydan ko’ra yangi nom olgan joyning kichkinaligini
bildiradi». Sug’d tili elementlari hozirgi viloyat toponimiyasi tarkibida ancha
sezilarli, shu sababdan ularni o’rganishda toponomik materiallar qimmatli va
muhim manba hisoblanadi. Viloyat hududida shunday geografik nomlar ham
15

borki, ularning tarkibidagi so’z yoki affikslar sug’d tiliga mansub bo’lsa ham
toponim bevosita sug’dlar tamonidan yaratilgan emas. Bu tip toponimlar sug’d
tilidan o’zbek tiliga yoki fors-tojik tilidan o’zbek tiliga o’tgan so’z va affikslardan
vujudga kelgan, ular tuzilish jihatidan gibrid xarakteriga ega. Masalan, Zarbdor
tumanidagi Yangikent qishlog’ining nomi gibrid tuzilishga ega.
Yangikent- Jizzax cho’lining o’zlashtirishi natijasida paydo
bo’lgan qishloq. Toponimdagi yangi – «so’zi ilgari bo’lmagan», «yaqindagina
paydo bo’lgan», «yaqinda bunyod etilgan», kent, kat - qadimiy so’g’d tilida
«shahar», «qishloq» ma’nosidadir. Yangikent – cho’lning o’zlashtirilishi natijasida
bunyod etilgan «yangi aholi punkti», «yangi qishloq» demakdir. Fors-tojik tilida
ham, o’zbek tilida ham qo’llanadigan genezisi eroniy tillarga oid bo’lgan – zor
affiksi yordamida viloyat hududida ko’pgina geografik nomlar yasalgan. Ko’plikni
bildiruvchi Olmazor (Jizzax shahri), Bog’zor (Do’stlik tumani), Paxtazor
(Mirzacho’l tumani), Gulzor (Arnasoy tumani), Chilonzor (Zomin tumani),
Mevazor (Do’stlik tumani), Lolazor (Zafarobod tumani), Uzumzor (Paxtakor
tumani) kabi toponimlar (fitooykonimlar)shular jumlasidandir. Bunday toponimlar
ko’proq viloyatning shimoliy tekislik qismida uchraydi. Viloyatning tekislik qismi
o’zlashtirilib ekin maydonlariga aylantirilishi munosabati bilan leksik jihatdan
uncha rang-barang bo’lmagan toponimlarning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan.
«Relyef tekis bo’lsa, tabiiy chegaralar bo’lmasa, toponim ham kam bo’ladi».
Zomin tumanidagi qishloqlardan biri Chilonzor deb ataladi. Chilon (chelon) -
tikonli daraxt turi, mevasi jiydaga o’xshaydi, tabobatda ham qo’llaniladi, ba’zan
Gurgon jiydasi deb ham atashadi. Shu sababdan Chilonzor - asli chilon(chelon)
daraxti ko’p o’sadigan joy ham bo’lishi mumkin.
N.G.Malliskiy fikricha, Chilonzor aslida Chinorzor, ya’ni «chinor
bog’i» demakdir. Hozir Toshkentdagi eng yirik turar joy massivi, metro bekati va
shahardagi tumanlardan birining nomi ham Chilonzor. Obod - so’zi bilan juda
qadimdayoq geografik nomlari yasalgan. Forsiy tillar tarixining tatqiqotchisi
A.L.Xromovning fikricha, Movarounnahrda 7-8 asrlarda obod so’zli nomlar paydo
bo’lgan. Bu so’z azalda belgi bildirgan va doimo nomlarning so’ngi komponenti
16

bo’lib keladi. T.Nafasov obod so’zini sharhlab shunday yozadi: «O’troq hayotga
ko’chish, yerlarning o’zlashtirilishi, dehqonchilik madaniyatining yaratilishi va
o’sishi, yirik turg’un aholi punktlarining paydo bo’lishi obod so’zining yangi
ma’no kasb etishiga zamin hozirlagan. Eng avvalo inson faoliyati bilan
o’zlashtirilgan joy ma’nosini anglatgan. So’ngra esa «farovon joy», «ovul»,
«qishloq» ma’nolarini ham ortirgan».
Jizzax cho’lini o’zlashtirilishi tufayli bunyod
etilgan yangi aholi punktlari o’ziga xos nomlanish prinsipiga amal qilib
Paxtaobod- «paxtakorlar qishlog’i», Mehnatobod-«yangi yer ochib, qo’riqni
o’zlashtirgan mehnatkashlar qishlog’i», Zafarobod – «cho’lni o’zlashtirib katta
zafarlarga, yutuqlarga erishganlar qishlog’i» kabi nomlar berilgan. Jizzax shahrida
Xayrobod nomli mahalla bor. Obod so’zining xayr so’ziga qo’shilib joy nomi
yasashi hozirgi davrga xos emas. Xayrobodni xayr-saxovatli mahalla deb
izohlashni ham ilmiy jihatdan asosli deb bo’lmaydi, ammo mahalliy xalq
toponimni «xayr», «sadaqa», «saxovat», «ehson» obod qilgan joy deb ta’riflashadi.
B.O’rinboyev fikricha, «mahalla nomi aslida arab tilidagi xarobot so’zi bilan
aloqadordir. Xarobot – «mayxona», «maykada», «qovoqxona», «ko’ngil ochish
joyi» yoki «so’fiylarning nola qiladigan, sig’inadigan joyi» degan ma’noni
bildiradi». Arxeolog olim M.Pardayev Xayrobod toponimi to’g’risida qo’yidagi
fikrni bildirgan: «A.R.Muhammadjonovning yozishicha toponim fors va arab
so’zlari birikmasi bo’lgan Xarrabot so’zidan tashkil topgan va «o’lkan, katta
rabod» degan ma’noni ifodalaydi».
XIII asr geografi Yoqut Hamaviyning asarlarida xurosonliklar tilida, ya’ni
fors-tojik tilida xan va tim (tevaragi devor bilan o’ralgan, usti yog’in-sochindan
berkitilgan joy) so’zlari ma’no va vazifasi jihatidan bir-biriga yaqin so’zlar
bo’lgan. «Hozirda obod so’zining asosiy vazifasi aholi punktlari nomi yasashdan
iborat». S.Qorevning ta’kidlashicha, atoqli otlarning eng takomillashgan turi
bo’lgan geografik nomlar grammatik jihatdan bir va undan ortiq tarkibiy
qismlardan iborat. Tipik toponimlar, jumladan oykonimlar ikki va undan ortiq
komponentlardan iborat bo’ladi, birgina so’zdan tarkib topgan toponimlar esa
17

biron tarkibiy qismi tushib qolgan nomlardir. Leksik birliklardan tashkil topgan
toponimlarning aksariyat qismi turdosh otlar, ya’ni apellyativlar - geografik va
ijtimoiy-iqtisodiy terminlar, kasb-hunar leksemalari, o’simlik- hayvon nomlari,
shunindek atoqli otlar, ya’ni onimlar - uruq-aymoq nomlari (etnonimlar), kishi
ism-laqablari (antroponimlar) va boshqalardan iborat. O’rganilayotgan hududda
ko’proq e’tibor oykonimlarga qaratilganligi sababli viloyatdagi oykonimlarni
tarkib topgan negizi bo’yicha ikki yirik guruhga ajratish mumkin. Apellyativlardan
iborat oykonimlar. Bu guruhga kiradigan nomlar turli xil turdosh otlardan tuzilgan.

18

2.1 Jizzax viloyatida tarixiy toponomik joylarni o’rganilishi
Hozirgi Jizzax viloyati hududidagi joy nomlari haqidagi ilk ma’lumotlarni
qadimgi yunon va arab solnomachilari asarlaridan topish mumkin. Yunon
solnomachilari o’z asarlarida Kiropol va Gazo shaharlarini alohida tilga olishgan.
Arxeologlar Gazo shahri Samarqand va Toshkent oralig’ida joylashganligini
ta’kidlashgan. Olimlar Gazoni qadimiy Jizzax deb taxmin qiladilar 1
. Shunday ekan
arxeologlar fikriga tayangan holda Jizzaxning eng qadimiy nomi Gazo deb taxmin
qilish mumkin. Keyinchalik voha to’g’risidagi ma’lumotlarni va toponomik
tatqiqotlarni o’rta asrlarda yashab ijod qilgan olimlarning asarlaridan ham topish
mumkin.
Jizzax O’rta Osiyodan o’tgan bir necha qadimiy karvon yo’lining tutashgan
joyida vujudga kelgan. Yozma manbalarda ilk bor arab geograf olimlari va
sayyohlaridan Ibn Havkal va Muqaddasiylarning asarlarida Dizak Ustrushonaning
Faknon viloyatidagi shahar deb tilga olingan. Masalan, X asrning yirik geograf
olimlaridan biri Muqaddasiy o’zining asarlarida Movarounnahrga, jumladan
Ustrushona va Jizzax shahriga tegishli muhim ma’lumotlarni yozib qoldirgan.
«Hamma zamonlar geograflarining ulug’i» deb nom olgan Muqaddasiy Dizakni
Ustrushonaga tegishli shaharlardan biri, oqar suvlari serob, serdaraxt, iqlimi
bahavo, odamlari mehmondo’st va xushmuomala shahar deb yozib qoldirgan.
Buyuk Ipak yo’lida joylashgan Jizzax XI asrlarda rivojlanib, gullab-yashnagan.
Ayniqsa, Jizzax yaqinidagi Marsamandda har oyning birinchi kuni katta hududda
tashkil etilgan jahon savdo bozori doimo gavjum bo’lgan va jahonning uzoq-uzoq
davlatlarini bir-biri bilan bog’lab turgan 2
.
Jahon bozorida Jizzaxda tayyorlangan jun matolar va jun liboslar,
pilla, temir va metall buyumlar, Ustrushona feruzasi xaridorgir bo’lgan. Mahmud
Koshg’ariyning «Devonu lug’otit-turk» kitobi qimmatli toponimik asar ham
hisoblanadi. S.Qorayev fikricha, asardagi toponimik ma’lumotlarni bir necha turga
1
Hasanov H. O’rta Osiyo joy nomlari tarixidan. -T.; 1965. B .41.
2
Murzayev E . M . Очерки топонимики. - M .; 1974. C.77.
19

bo’lish mumkin: tilga olingan joy nomlari, etnonimlar, ya’ni turli xalq, elat, qabila,
urug’ nomlari, antroponimlar, ya’ni kishi ismlari, geografik terminlar, o’simlik
hamda hayvon nomlari va boshqalar. «Devonu lug’otit-turk»da hozirgi vaqtda
Jizzax viloyatining mahalliy xalq shevalarida keng iste’molda bo’lgan geografik
terminlarni ham uchratish mumkin. Masalan, «yayloq» - yaylov, «burun» – tog’
burni, «kechik» - kechuv, «suvlaq» - suvloq, «bo’ktir» – bo’ktar, tog’ etagi va
hokazo. Oradan o’n asr vaqt o’tganligiga qaramasdan bo’ktar mahalliy xalq orasida
hozirgi kunga qadar qo’llanib kelinadi.
Chunonchi, bo’ktar geografik termin sifatida ba’zi bir turkiy tillarda,
chunonchi qirg’iz tilida, shunindek o’zbek tilining bir qancha shevalarida, masalan
Zomin, G’allaorol tumanlarida tog’ etagi bo’ktar deyiladi. Bo’ktar termini
Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit turk» asarida «bo’ktir» tog’lardagi
baland-pastlik yer» deb qayd qilingan va hozir joy nomlari tarkibida uchraydi.
Qirg’iz tilida bo’kto’r so’zi «tog’ oldidagi tepaliklar» ma’nosini beradi. Qozoq
tilida bokter shaklida keladi va «tog’ bag’ridan o’tgan yo’l» demakdir. «Devonu
lug’otit-turk»dagi ba’zi bir terminlarning ma’nosi hozirda butunlay o’zgarib
ketgan. Masalan, Zomin tumanida Qo’riq nomli oykonim bor. Qo’riq so’zining
hozirgi ma’nosi qishloq xo’jaligi uchun yaroqli, lekin uzoq vaqt haydalmay qolgan
yer. Tuprog’i unumdor bo’z yer, suv bo’yidagi o’tloq. S.Qorayevning yozishicha:
«mo’g’ullar dastlab xonlar qabrini qo’riq deb atashgan. Chunonchi, Chingizxon
hamda uning avlodlari dafn qilingan qabriston «buyuk qo’riq» deb atalgan.
Mug’ullar hukmronligi davrida O’rta Osiyoda kirish man etilgan har qanday yer
(xon yaylovi va ov qilinadigan joy) qo’riq deyilgan». Mahmud Koshg’ariy ham bu
so’zga shunday ta’rif bergan: «Qo’rug’ amirlarning mol boqadigan ko’katzor
maydoni, qurshalgan har bir narsaga ham qo’rug’ deyiladi». Shu jildning 56-betida
esa «qo’rig’- qo’rilgan, begonalardan ehtiyot saqlangan (joy)» deb izohlangan.
Zomin, Forish, Baxmal tumanlarida daryo bo’yidagi bo’liq o’tloqlar qo’riq
deyiladi. Jizzax va uning atrofidagi joylar to’g’risida muallifi noma’lum qolgan
«Hudud ul-olam»da ham ma’lumotlar bor. «Hudud ul-olam» tarixiy-geografik asar
bo’lib, 982-983 yillarda fors-tojik tilida yozilgan. Professor H.Hasanov
20

«O’rtaosiyolik geograf va sayyohlar» kitobida, «Hudud ul-olam» ning talay
qismining o’zbekcha tarjimasini keltirgan va kitob haqida katta maqola yozgan.
«Hudud ul-olam» kitobda keltirilgan oronimlardan ba’zi birlarini S.Qorayev
izohlagan. Olimning fikricha: «Toponimika uchun eng qiziqarlisi Butamon
tog’laridir.
Arab geograflari asarlarida bu tog’lar Butam yoki Butman shaklida qayd
qilingan. V.V.Bartoldning gaplariga qaraganda, Amudaryo bilan Sirdaryoning
yuqori oqimlari oralig’idagi katta tog’li o’lka shu nom bilan atalgan, shu bilan
birga bu tog’li o’lkani birinchi Buttam, o’rta Butam va tashqi Butam deb uch
qismga bo’lish rasm bo’lgan. V.V.Bartold birinchi Butam hozirgi Hisor tog’lari,
o’rta Butam Zarafshon tog’lari, tashqi Butam Turkiston tog’lari bo’lishi kerak deb
hisoblaydi» 1
. Kitobda keltirilgan Ustrushona tog’lari esa Jizzax shahri bilan
Xo’jand shaharlari oralig’idagi Molguzar tog’lari bo’lishi mumkin. Kitobning
Movarounnahr viloyatlari va shaharlari qismida Zomin, Charqon va Dizak
to’g’risida ham ma’lumotlar bor. Masalan, Zomin- Ustrushona shaharlaridan,
Xo’jand - Farg’ona yo’lidagi shahar. Unda mustahkam qo’rg’on bor, ekinzorlari
ko’p bir joy erur. Charqon (G’allaorol) - shaharcha, obod joy. Dizak - (Jizzax)
kichik bir shahar, suv bo’yida joylashgan deb yozilgan.
XIII asr geografik ma’lumotlarini to’plab 10-jildlik «Mu’jam al-
buldon» (Mamlakatlar lug’ati) nomli geografik lug’atni tuzgan noyob iste’dod
egasi olim Yoqut Hamaviydir. «Yoqut Hamaviy o’sha davrdagi bir qator
musulmon davlatlariga sayohat qilib, ko’p ma’lumotlar to’plagan va ularning
asosiy shahar va qishloqlari haqida yozib qoldirgan». «Yoqut Hamaviyni O’rta
Osiyo va Sharq musulmon davlatlarining birinchi toponomisti desak to’g’ri
bo’ladi. Shuni alohida qayd qilish kerak, uning geografik nomlarning sharhlashda
qo’llagan usuli hozirgi toponimikada geografik nomlarni topoformantlar asosida
izohlash usuliga juda o’xshaydi. U geografik nomlar tarkibida bir xil unsurlarning
takrorlanishini birinchi bo’lib payqagan». Masalan, shahar va qishloqlarning
nomlari tarkibida keladigan «obod» unsuri fors-tojik tilida «aholi punkti»
1
Do’simov Z. Joy nomlarining qisqacha izohli lug’ati. T.; 1977, B.84.
21

ma’nosini bildiradi deb yozgan edi. «Obod» – unsuri hozirda ham geografik
nomlar tarkibida keng qo’llaniladi. Chunonchi, Suvonobod (Paxtakor tumani),
Hamzaobod (Jizzax tumani), Chinobod (Arnasoy tumani) shunga yaqqol misoldir.
Hozirda obod so’zi nafaqat aholi punkti ma’nosida qo’llaniladi balki, ba’zi otlarga
yoki ayrim sifatlarga qo’shilib joy nomini yasaydigan, «obodonlashtitirilgan»,
«o’zlashtirilgan», gullab-yashnagan ma’nosidagi so’z hamdir.
Yoqut Hamaviyning ilmiy faoliyati va toponimik
lug’atiga H.Hikmatullayev, Sh.Shoislomov, va H.Hasanov yuqori baho bergan.
Xususan, O’rta Osiyoda yozilgan memorial asarlarning durdonasi hisoblangan
«Boburnoma»da ham ko’pgina geografik nomlarga doir qimmatbaho ma’lumotlar
mavjud. H.Hasanovning ta’kidlashicha, «Boburnoma»da mingga yaqin geografik
nom tilga olingan. «Boburnoma»da keltirilgan joy nomlari orasida hozirgi Jizzax
viloyati hududidagi toponimlar ham talaygina. Kitobda ko’rsatilgan nomlarning
ko’pchiligi hamon o’sha davrdagi kabi hozirgacha o’zgarmasdan yetib kelgan:
Chunonchi, Sangzor, Zomin, Turkiston, Ilono’tti, Yom, Qorabuloq ayrimlari esa
shaklan o’zgarib yetib kelgan, masalan, Dizak - Jizzax, Pashog’ar–Pishag’ar,
Oqar–Og’ar va boshqalar. «Boburnoma»dagi joy nomlaridan ko’pchiligining
ma’nosini o’zbek va tojik tillari yordamida tushunsa bo’ladi. Bobur Jizzaxdan
O’ratepaga qarab yurganda yo’lda Pishag’arga tushib o’tgan, «uch-to’rt kun
Dizakta istirohat qilduk. Andin so’ng O’ratepa sari azimat qilduk. Pashog’ar bir
nima yo’ldan qaqasroqdur, chun muddati anda bo’lib edim, o’tib borurda ani sayr
qildim». Kitobda geografik terminlar ham ko’p uchraydi, ularning ko’pchiligi hozir
ham muomalada bo’lsa, ba’zi geografik terminlar bugungi kunda iste’moldan
chiqqan. Hozirgacha saqlanib qolgan va viloyat hududida
keng qo’llaniladigan geografik terminlarga jar, tangi, dara, dasht, koriz, dovon,
sahro, soy, sel kabi terminlarni ko’rsatish mumkin. Ular hozirda ham o’zbek va
tojik geografik adabiyotlarida keng qo’llaniladi. «Boburnoma»dagi geografik
terminlarning bir qismi bugungi kunda mahalliy xalq tomonidan qo’llanilmasa
ham, ammo toponimlar tarkibida saqlanib qolgan. Masalan, langar - (Jo’langar -
Yangiobod tumani), tangi - (Chortangi - Zomin tumani, Kattatangi - Jizzax
22

tumani), kent - (Nushkent - Baxmal tumani), mo’la - (Mo’lali - Forish tumani,
Mo’labuloq - G’allaorol tumani) va hokazo. Soha mutaxassislari tomonidan
«Boburnoma» dagi geografik terminlar sinchiklab o’rganilsa, ularning vaqt va
hududda mazmunan o’zgarishini aniqlash mumkin. Yana bir misol - Zomin
tumanida Betagali toponimi yoki aniqrog’i fitotoponimi bor. Bu nomni
«Boburnoma»dagi o’simliklar nomi tarkibida ham uchratish mumkin. S.Qorayev
tatqiqotlariga ko’ra Betaga – mayda o’t, uni ruslar tipchak deyishadi. Bobur betaga
o’simligini juda ajoyib ta’riflagan va uni etimologiyasini ham aytib o’tgan.
«Andijon viloyatida bu o’tni butka o’ti derlar, vajhi tasmiyasi ma’lum emas edi, bu
viloyatlarda ma’lum bo’ldi. Bu o’t buta-buta chiqar uchun butaka derlar emish».
Bu o’t haqiqatdan ham buta-buta, ya’ni to’p-to’p bo’lib o’sadi. Ehtimol, butaka
so’zi bora-bora betaga bo’lib ketgandir. Bobur aytganidek, betagani ayniqsa yilqi
yaxshi ko’radi va betaga yegan yilqi yaxshi semiradi. Betagali yaylovda yurgan
biyaning qimizi yog’li va yoqimli bo’ladi.
23

2.2 Viloyat toponomiyasi geografik terminlarning o’rni
Inson paydo bo’lgan davridan boshlab har qanday diqqatini tortgan joyga
zarurat yuzasidan nom berishga harakat qilgan. Aniqlangan har qanday geografik
obyektlar eng kichkinalaridan boshlab (bog’, quduq, tepa), to eng kattalarigacha
(qit’a, materik, okean) o’z nomiga ega. V.A.Nikonovning yozishicha «dastlab
berilgan nomlar ko’pincha tasodifiy bo’lib, rasmiy nomlar keyinchalik paydo
bo’lgan. Ba’zan nom birdaniga berilgan bo’lsa, ko’pincha bu jarayon muayyan
muddatga cho’zilgan» 1
. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, insoniyat jamoa
bo’lib, uyushgan holda yashay boshlagan paytlardanoq, ya’ni til va jamiyat
taraqqiyotining navbatdagi bosqichida o’zlari istiqomat qilayotgan joy va uning
tevarak atrofini nomlash ehtiyoji ham paydo bo’lgan. Bu ehtiyoj dastlab geografik
nuqtai nazardan yuzaga kelgan. Mo’ljal olish yoki bir manzilni ikkinchisidan
farqlash ana shu geografik ehtiyojlar bo’lib hisoblanadi.
Geografik nomlar g’ayri oddiy turg’unlikka ega, obyektni nomlanish sababi
esa faqat shu nomni qo’ygan aholiga aniq ma’lum, ko’pincha joy nomlandimi uni
shu nom bilan atab ketish odati ham bor. Masalan, tuman hududida Yangiqishloq
oykonimi bor. Qishloqqa paydo bo’lgan vaqtida berilgan bu nom oradan yillar
o’tib, uning yonida undan ham yangiroq qishloqlar paydo bo’lgan, yoki qishloq
endilikda shaharchaga yoxud shaharga aylangan bo’lsa ham u hali-hamon
Yangiqishloq deb atalaveradi. Nomlarning aksariyat ko’pchiligi geografik
terminlar asosida paydo bo’ladi. Muayyan hududda tarqalgan va nomlashda
qo’llaniladigan turlari esa mahalliy geografik terminlar deb yuritiladi.
Ma’lumotlarga boy bo’lgan mahalliy geografik terminlar ko’p asrlar davomida
mutaxassislar diqqatini o’ziga jalb qilib keladi. Mahalliy geografik terminlarning
paydo bo’lishida xalqning xo’jalik faoliyati, tarixi, moddiy madaniyatining
xususiyatlari hamda vohaning tabiiy muhiti va geografik sharoiti alohida
ahamiyatga ega 2
. E.M.Murzayev
yozishicha, har qanday toponomik tadqiqot geografik terminlarni o’rganishdan
1
Nabiyev A. Tarixiy o’lkashunoslik. T.; 1996, B.130
2
Qorayev S. Geografik nomlar ma’nosi. -T.; 1978.
24

boshlanishi kerak. Geografik nomlarning etimologiyasini tahlil qilishda terminlar
bilimdon qo’lida bebaho xazinadir. Xalq geografik terminlarini bilmasdan turib joy
nomlari etimologiyasini to’g’ri aniqlab bo’lmaydi. Ularni yig’ish va tartibga solish
ancha mashaqqatli ish, lekin geografik terminlarni o’rganmaslik mumkin emas.
Viloyat mahalliy xalq geografik terminlarini aniqlash, ularni tasniflash, lug’atini
tuzish muhim va dolzarb masala hisoblanadi. Mutaxassislarning aniqlashicha,
hind-yevropa tillaridagiga qaraganda turkiy tillarda ko’pchilik toponimlar mahalliy
geografik terminlar ishtirokida paydo bo’lgan. Ba’zi hollarda esa qo’shimcha
so’zlarsiz ham mahalliy geografik terminlar toponim hosil qilgan.
Masalan, tuman hududida
kamar, dovul, loyqa, qayirma, qo’riq, bo’z, to’qay, ko’tal kabi mahalliy geografik
terminlar joy nomlari shaklida ham uchraydi. Bunday geografik terminlar
tarkibidagi-oldi yoki orqasidagi qandaydir qo’shimcha (sifat, son, affiks)
vositalarning tejalish qonuniga ko’ra tushib qolgan. Aslida geografik termin (tog’,
cho’l, ko’l, qishloq va hokazo) hali geografik nom emas, balki turdosh ot bo’lib,
muayyan umumiy yoki xususiy geografik tushunchani bildiradi. Biroq har qanday
geografik termin atoqli otga, ya’ni geografik nomga aylanishi mumkin. O’simlik
va hayvon nomlari esa biron qo’shimchasiz yoki aniqlovchisiz toponimga
aylanmaydi. Geografik termin ko’pincha toponimning asosiy mazmunini
belgilaydi, jumladan, Ko’tal, Korizquduq, O’gat, Kamar, Beshbuloq, Oqbuloq,
Ko’ktepa, Toshkamar kabi joy nomlarining asosini mahalliy geografik terminlar
tashkil qilgan. Quduq, cho’qqi, ariq, tog’, qum va hokazo kabi terminlardan iborat
toponim uchraydigan bo’lsa, bunday toponimni izohlashda juda ehtiyot bo’lish
kerak. Chunki hyech qanday tarkibiy qismsiz birgina so’zdan iborat
toponim uzoq talaffuz davomida butunlay o’zgarib boshqa bir ma’noni anglatishi
yoki toponimning qisqartirilgan shakli bo’lib chiqishi mumkin. Toponim tarkibida
adir, ariq, bel, buloq, dovon, jar, ko’l, tog’, cho’l, qum kabi hammaga ma’lum
terminlar bilan birgalikda o’rganilayotgan hududga xos bo’lgan arna, jar, bo’ktar,
gaza, jo’na, zayak, zov, kamar, sangloq, supa, tangi, tarma, tuz, chag’at, chem,
og’ar kabi hozirgacha saqlanib kelayotgan terminlar ham bor. Albatta, har bir
25

terminning o’z ma’nosi bor. Viloyat toponimiyasini shakllanishida mahalliy
geografik terminlarining o’rni naqadar muhim ekanligini misollar yordamida ochib
berish mumkin. Mutaxassislarning aniqlashicha, tuman hududida turkiy
terminlardan tashqari kelib chiqishi sanskritcha (arna), sug’diy-forsiy (baraz, gaza,
tarma, chem), arabcha (aqba, supa), mo’g’ulcha (dovon, shiber) bo’lgan geografik
terminlar ham uchraydi.
S.Qorayevning yozishicha, viloyat mahalliy geografik terminlarning
salmog’iga ko’ra boshqa hududlarga nisbatan oraliq mavqyeini egallaydi. Bunga
aholining turli etnik va lisoniy birliklarga tegishli ekanligi, hudud relyefining
o’ziga xosligi hamda geografik o’rni sabab bo’lgan deyish mumkin. Mahalliy
geografik terminlarning bir qismi hozirgi o’zbek adabiy tilida va geografik
adabiyotlarda ham kam uchraydi. Ana shunday mahalliy geografik terminlar asos
bo’lib xizmat qilgan aholi punktlari nomlarini ko’rib chiqamiz. Gumsoy - toponim
gum va soy so’zlaridan iborat. Gum – so’zi chuqurlik, atrofi baland, tevarak-
atrofga nisbatan pastroq ma’nosini bildiradi, soy - geografik termin bo’lib, yer
po’stining turli xil yo’llar bilan hosil bo’lgan botiq qismlari, vodiy, irmoq, soylik
ma’nosidadir. Gumsoy – chuqur soy bo’yidigi qishloq demakdir. Zomin tumanida
ham shu nom bilan soy mavjud. Dovul - hudud tabiiy sharoitini aks ettiradigan
geografik termin toponimga aylangan. Mahalliy xalqning ta’kidlashlaricha qishloq
atrofida kuchli dovullar bo’lib turar ekan. Dovul - tezligi sekundiga 20 metrdan
ortiq, qattiq shamol. Odatda serharakat stiklonlar bilan bog’liq vujudga keladi 1
.
B.O’rinboyev qishloq nomini etnonim hisoblab, qo’ng’irot
qabilasining bir urug’i dobal bo’lgan, dobal keyinchalik dobul, dovul bo’lib
o’zgargan degan fikrni bayon qilgan. M.Pardayevning fikricha, o’tmishda
lashkarni bir yerga to’plash, jangga safarbar qilish, hujumga o’tish va boshqa
harbiy harakatlar uchun katta nag’ora chalingan. Bunday nag’ora turkiyda dovul
deb atalgan. Nag’ora ancha katta bo’lganligi sababli u qo’l bilan emas, balki
maxsus yog’ochdan tayyorlangan to’qmoq bilan chalingan va «dovul qoqdi»
iborasi ishlatilgan. Olimning fikricha qishloq nomi shu dovul bilan bog’liq.
1
Nabiyev A. Tarixiy o’lkashunoslik. T.; 1996, B.132.
26

Jarbuloq - qishloq nomi jar va buloq so’zlaridan iborat. Jar - geografik termin, oqar
suvlarning yumshoq tog’ jinslarini yuvishi natijasida hosil bo’ladigan ikki tomoni
tik chuqurliklar, buloq - yer osti suvlarining yer yuzasiga tabiiy holda chiqishi.
Jarbuloq - tog’ jinslarini yuvilishi natijasida paydo bo’lgan buloq ma’nosidadir.
Jartepa, Jarqishloq, Jamanjar, Jarsoy, Jarqoq, Ko’kjar qishloq nomlari ham
geografik termin hisoblangan jar so’zi bilan bog’liqdir. Korizquduq - geograf olim
P.G’ulomov «Jug’rofiya atamalari va tushunchalari izohli lug’ati» kitobida koriz
so’ziga qo’yidagicha ta’rif bergan:- «yer osti suvini yig’ib yer ustiga chiqarish
uchun qurilgan quduqlar sistemasi. Koriz qaziladigan joy belgilab chiqilgandan
keyin, har 10 metrda quduqlar qazilgan. Quduqlar lahm orqali bir-birlariga
tutashtirilib suv yer yuzasiga chiqarilgan». Qishloq hududida koriz quduqlarni
mavjudligi sababli gidronim toponimga aylangan. Zomin va Forish tumanlarida
ham Koriz nomi bilan ataladigan qishloqlar mavjud. Ko’tal - toponim, geografik
termin S.Qorayev fikricha aslida mo’g’ul tilidan olingan va dovon degan ma’noni
bildiradi. Dovon so’zi ham mo’g’ulcha, lekin
ko’tal pastroq dovon demakdir. Ko’tal deb tog’dagi o’tishi qiyin bo’lmagan
teppalik, do’nglik, kichik dovonga nisbatan aytiladi. Geografik nomlar tarkibida
uchraydigan ko’tal so’zi tog’lardan oshib o’tadigan yo’l, pastroq dovon degan
ma’noni ifodalaydi. Ko’tal so’zi tarixiy manbalarda, masalan «Bobirnoma»da joy
nomlar tarkibida uchraydi. T.Nafasov talqinida «ko’tal turkiy va mo’g’ul tillariga
xos so’z. Mo’g’ul tilida xo’to’l- tepa, uncha baland bo’lmagan qiya balandlik.
Tog’liq rayonlar aholisi nutqida oshib o’tiladigan yo’li bo’lgan balandlik. Oronim
oykonimga o’tgan, qishloq balandlik yonida bo’lganligi uchun shunday atalgan».
Morguzar - toponim, fors-tojik tilidagi «mor»-ilon va «guzar»- o’tti, o’tadigan joy
so’zlaridan iborat. S.Qorayev morguzar va ilono’tti so’zlarining ikki tilda (tojik va
o’zbek) ham, bir ma’noni anglatishini, ilon ko’p bo’lganidan yoki Sangzor daryosi
ilon izi bo’lib oqqanligi sababli shunday nom olganligini ta’kidlab, masala uzil-
kesil hal qilinganicha yo’q deb yozgan. B.O’rinboyev «toponim so’g’dcha marg’
va zor qismlardan iborat. Morguzar - marg’zor yaylov, o’t-o’lan ko’p bo’lgan yer»
ma’nosidadir deb ta’rif berilgan. Oqtosh - T.Nafasovning fikricha: «tabiatda yuzlab
27

minerallar va jinslar oq ranga ega. Biroq joy Oqtosh, Aktasti nomi bilan atalgan
bo’lsa, u yerda kvarst minerali borligini ko’rsatadi. Shu bilan birga faqat kvarstni
emas, tarkibida qo’rg’oshin,oltin va boshqalar bo’lgan rudani, ancha boy, sanoat
ahamiyatiga ega kon mavjudligini ko’rsatadi. Oqtosh - kvarsga boy joy, sanoat
ahamiyatiga ega bo’lgan toshli yer». Oronim oykonimga o’tgan.
Baxmal, Zomin va Forish tumanlarida ham
shu nomli qishloq bor. Sarbozor - toponim fors-tojik tilidagi sar va bozor
so’zlaridan tashkil topgan. «Sar» - asos, ibtido, boshlanish, bozor - maxsus savdo-
sotiq joyi ma’nosidadir. Qishloq qadimdan Jizzax va Samarqand yo’li yoqasida
joylashganligi, hamda muayyan kunlar bu joyda katta bozor bo’lganligi sababli
shunday nomlangan bo’lishi mumkin. Sarbozor - asosiy bozor, katta bozor
demakdir. Toponim aslida Saribaroz bo’lishi ham mumkin. Baroz (baraz, baros) -
so’zi so’g’d tilida baland, yuksak degan ma’noni bildiradi. Toshbuloq - gidronimni
T.Nafasov shunday sharhlagan: «tosh so’zi buloq indikatori bilan birikkanda
quyidagi ma’nolarni bildiradi: suvning chiqish o’rni, tosh orasidan chiqqanligi, suv
chiqqan joy tevaragida toshdan devor yo to’siq qilinganligi. Toshbuloq - suv
manbasi atrofi tosh bilan o’ralgan buloq. XI asrda tosh (tosh yer - keng yer)
so’zining keng (hajmining ortiqligi) ma’nosi bo’lgan». Gidronimdan oykonim
paydo bo’lgan. Toshkamar - toponim tosh va kamar so’zlaridan iborat. Tosh -
qattiq tog’ jinsi. P.G’ulomov fikricha: «jarlik, daryoning tik tushgan, suv aylanib
oqadigan chuqur joyi, pastlik yerni o’rab turuvchi qirlar, qirdagi uzun cho’zilgan
do’nglar kamar deyiladi». O’zbek tilining izohli lug’atida (Moskva, 1981) kamar
so’ziga qo’yidagicha izoh berilgan: «Suv qirg’og’ida, jar chetida, tepalik yoki tog’
bag’rida yuvilish, o’pirilish va sh.k. natijasida hosil bo’lgan g’orsimon o’yiq joy».
Toshkamar - sertosh qirlar, do’nglar yonida joylashgan qishloq demakdir.
Xonaqoh - toponim fors-tojik
tilidan olingan va masjidning namoz o’qiladigan, odatda keng va katta xonasi, zikr
tushadigan hujra, miskin va darveshlar istiqomat qiladigan uy ma’nosini
ifodalaydi. Ular o’tmishda ayrim aholi zich yashaydigan manzilgohlarda
vaqtinchalik masjid, uzoqdan tashrif buyurganlar uchun qo’nim vazifasini ham
28

bajargan. V.V.Bartold «xonaqoh forscha xona so’zining so’g’diylar tilida talaffuz
qilinishidir, xonaqohning o’zini ham musulmon darveshlari mahalliy xalqdan
qabul qilgan» deb yozgan. Qorovultepa - toponim qorovul va tepa so’zlaridan
tashkil topgan. Yirik aholi punktlari atrofida, katta yo’llar bo’yida tashqi dushman
qaqida xabar berish uchun qarovullar turadigan tabiiy va sun’iy balandlik.
Qorovul - qo’riqlovchi, soqchi,
posbon, qarab turuvchi ma’nosida, tepa - geografik jihatdan usti gumbaz
shaklidagi, yonbag’irlari qiya bo’lgan do’ng, baland joyga nisbatan aytiladi.
Qadimda dushmanning qaysi tomondan kelayotganligini ko’rish va aniqlash uchun
tosh-tuproq uyib ko’tarilgan sun’iy tepalik. Shunday tepalik yonida joylashganligi
sababli qishloq Qorovultepa nomini olgan. Qo’ytosh - toponim qo’y va tosh
so’zlaridan tashkil topgan. Qo’y - juft tuyoqli, sut emizuvchi hayvon, tosh - qattiq
tog’ jinsi,tog’lardagi qoyali cho’qqilar. Mahalliy xalqning fikricha shaharcha
atrofidagi tog’ jinslari (slanest, qumtosh va boshqalar) tabiiy sharoitning asrlar
davomida ta’siri natijasida o’z shaklini o’zgartirib odamlar ko’ziga xuddi qo’y-
qo’zilar o’tlab yurgandek holatga kelgan va uning shunday nomlanishiga sababchi
bo’lgan. Qo’ytosh – yumaloq xarsang tosh. Tevarak - atrofda sochilib yotgan
toshlar uzoqdan qaraganda yoyilib yurgan qo’y suruviga o’xshaydi. Yigirmanchi
asrning o’rtalarida shaharcha yaqinidagi tog’larda volfram, molibden konlari
topilgan, u qazib olinib qayta ishlash uchun Chirchiq shahridagi qiyin eriydigan va
o’tga chidamli metallar kombinatiga jo’natiladi.
29

Xulosa
Har qanday kattaroq hududning mahalliy xususiyatlari borligini inobatga
olmoq darkor. Buni hududning tabiiy sharoiti, iqtisodiyoti, geografik terminlar
bilan yon-atrofdagilardan ozmi-ko’pmi farq qilishi, aholining tili va shevalari,
tarixi, etnografiyasi va boshqalarda ko’rish mumkin. Demak, viloyat joy nomlari
uning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari, tabiiy sharoiti, tarixi va iqtisodiyoti bilan
chambarchas bog’liq ekanligini inkor qilmasdan geografik nomlarni ular bilan
uyg’unlikda o’rganish ko’pgina toponimlarni to’g’ri izohlash, tahlil va tadqiq
qilish imkonini beradi. «Aytilgan so’z - otilgan o’q» degan iborani toponimiyaga
nisbatan qo’llash unchalar to’g’ri bo’lmasa kerak, sababi geografik nomlarning
kelib chiqishi haqida uzil-kesil fikr bildirish o’ta murakkab va mas’uliyatli ish,
ko’pincha buning iloji ham yo’q.
Masalan, viloyat toponimiyasining ilk qatlami, ya’ni substrat
toponimlari qachon va kimlar tomonidan yaratilgani haligacha aniq emas, chunki
uzoq tarixiy yo’lni bosib o’tgan toponimlar murakkab o’zgarishlarga duchor
bo’lgan, ma’lum qismi turli xalqlar tomonidan yaratilgan va hududda yashagan
xalqlarning hayotidagi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar geografik nomlarda o’z
aksini topgan. Geografik nomlarning paydo bo’lishi stixiyali yoki tasodifiy bo’lib
ko’rinsada, aslida bir qator murakkab qonuniyatlar bilan bog’liq, ularni aniqlash va
tahlil qilish toponimikaning vazifasi hisoblanadi. Geografik nomlar ijtimoiy
hodisa ekanligi, jamiyat taraqqiyoti bilan bog’liqligi hamda tuman toponimiyasiga
tarixiy jarayonlar ham ma’lum darajada ta’sirini o’tkazganligi albatta inobatga
olinishi lozim. O’rganilayotgan hudud oykonimiyasi turli tillarga mansub.
Viloyatda o’zbekcha geografik nomlar ko’pchilikni tashkil qilsa ham, ammo
sug’diy va eroniy substrat (tub) toponimlar, qadimiy turkiy toponimlar hamda
arabcha va mo’g’ulcha leksik birliklardan tarkib topgan geografik nomlar ham
mavjud. O’zbekcha joy nomlari butun hudud bo’ylab keng tarqalgan va o’lka
toponimiyasi asosini tashkil qiladi. Viloyat aholisining ko’pchiligi jelovchi
shevalarda gaplashganligi sababli toponimiyada ham bu holat aksini topgan.
30

Buning o’ziga xosligi shundaki, o’rganilayotgan hududda qayd qilingan mahalliy
geografik terminlar toponimlar hosil qilgan. Geografik nomlarning turidan darak
beruvchi, ya’ni indikator terminlar qatoriga belchagach, bo’ktar, depsan, sag’anoq,
chalqa, ching, shiber, o’lahat kabi boshqa hududlarda uchramaydigan istilohlarni
kiritish mumkin. Viloyat toponimlari tahlil qilinganda, uning
o’ziga xos xususiyatlari aniqlandi. Masalan, viloyat toponimiyasi tarkibida
etnotoponimlar va joyning geografik xususiyatiga qarab nomlangan geografik
obyektlar ko’proq. Viloyatning tog’li hududlarida qadimiy so’zlardan tashkil
topgan toponimlar ko’p bo’lsa, aksincha tekislik qismida bunday holat ko’zga
tashlanmaydi. Bunday terminlar tuman toponimiyasining
negizi, ya’ni murakkab geografik nomlarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Shu
sababdan xalq geografik terminlarini bilmasdan turib joy nomlari etimologiyasini
to’g’ri aniqlab bo’lmaydi. Ularni yig’ish, tartibga solish, tasniflash, boshqa
hududlarning geografik terminlari bilan qiyoslash, lug’atini tuzish muhim va
dolzarb masala hisoblanadi.
31

Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining ikkinchi Maslahat uchrashuvi
yakunida ommaviy axborot vositalari vakillari uchun brifingdan nutqi. 2019.
29-noyabr.
II. Asosiy adabiyotlar.
2. Karimov. Q. Jizzax viloyati toponimlari. Jizzax. 2014.
3. Q. Hakimov, A. Odilov. Jizzax viloyati geografiyasi. Hakimov Q.,
G’o’dalov M. Jizzax viloyati geografiyasi. -Jizzax, 2004.
4. Haydarov H. Jizzax viloyati tarixi. -T, 1996.
5. Nafasov T. Janubiy O’zbekiston toponimiyasinining etnolingvistik analizi.
T, 1985.
6. Murzayev E . M . “Очерки топонимики”. - M , 1974.
7. Qorayev S. Geografik nomlar ma’nosi. -T, 1978.
8. Qorayev S. O’zbekiston viloyatlari toponimlari. -T, 2005.
9. Qorayev S. Etnonimika -T.; 1979.
10. Hasanov H. O’rtaosiyolik geograf va sayyohlar. -T.; 1964.
32

Sotib olish