Jung'or xonligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	60.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

64 Sotish

Jung'or xonligi

Sotib olish

Kirish.
Asosiy qisim.
1. Jung’or xonligining tashkil topishi va taraqqiyoti……………………….4-7
2. Jung’or xonligining inqirozi……………………………………………..8-12
3. Jung’or xonligining boshqaruv tizimi va mamlakatning ichki siyosati…13-15
4. Jung’or xonligining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti…………………………...16-17
Xulosa………………………………………………………………………18-19
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..20
1

Kirish
Olimlar oldiga Jung’or xonligini o’rganmay turib XVII-XVIII asrlardagi
Rossiya, Sin imperiyasi, Qozoq Juzlari, Xalxa, Tibet, Kichik Buxoro (Sharqiy
Turkiston), Qo’qon, Buxoro va Xiva xonliklari o’rtasidagi munosabatlarni o’rganib
bo’masligi masalasi qo’yildi. XX asrning so’nggi choragida bu dolzarb masalaga
aylandi va Rossiyada ham, Qozog’istonda ham, Mo’g’ulistonda ham buni
o’rganishga kirishildi. Shundan so’ng arxiv hujjatlari qayta ko’tarildi, manbalar
bilan ishlash boshlandi, natijada ko’plab asarlar, monografiyalar, dissertatsiyalar,
maqolalar bosib chiqarildi va ommaga taqdim etildi.
Shu jihatdan Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, “Markaziy Osiyo
х alqlari т arixi” kafedrasi tomonidan Markaziy Osiyo mintaqisiga kiruvchi
davlatlar tarixini o’rganish masalasi keyingi yillarda dolzarb masalalardan biriga
aylanib bormoqda. Shu maqsadda, “Jung’or xonligi va uning inqirozi” mavzusi
mustaqil tadqiq etish, izlanish, qiyoslash va yakuniy xulosalar chiqarish uchun
mustaqil ishi sifatida belgilandi. Mazkur holat Jung’or xonligining bizning
mamlakatimiz bilan bo’lgan aloqalari naqadar muhimligi va dolzarbligidan dalolat
beradi. Quyida o’z ishimizda buning isbotini keltirib beramiz. Jung’or xonligini
o’rganishdan ko’zlangan asosiy maqsad XVII asr ikkinchi choragi va XVIII asr 60
yillarida yashagan bu davlatni qo’shni davlatlar, Sin imperiyasi, Xalxa, Tibet,
Rossiya, Kichik Buxoro (Sharqiy Turkiston), Qo’qon, Buxoro va Xiva xonliklari,
qozoq Juzlari bilan aloqalari, ularning etno-madaniy, ijtimoiy-siyosiy hayotiga
ta’siri, ular o’rtasidagi diplomatik va savdo aloqalari, hukmdorlar orasidagi
munosabatlar va yozishmalar, bu vaqtdagi siyosiy ahvol, qanday madaniyatlarni
qabul qilgan va tarqatgan, shu davlatlarda yashaydigan hayotida Jung’or xonligi
qanday rol o’ynaganligini aniqlash va ochub berishdan iboratdir.
Jung’or (oyrat) xonligini o’rganishda juda ko’plab ishlar, maqolalar,
monografiyalar yozilgan. Ular orasida I.Ya. Zlatkin, V.A.Moiseev, Edilxanova
S.A., Gurevich B.P. , Galushkin Sanji (Xoyt Sanji) ( Обзор ойратской истории .
Глава . Часть . Монгольский период . Выделение ойратского этнического и
2

политического союза и темный период ( конец XIV-XVI века ) 7 ning va
boshqalarning ishlarida ko’rishimiz va ma’lumot olishimiz mumkin. Bundan
ko’rinib turibdiki Jung’or (oyrat) xonligi tarixi ancha chuqur o’rganilgan. Lekin
shunga qaramay yozilgan ba’zi ishlarda biz noaniqliklar borligini uchratishimiz
mumkin. Talabalar bu noto’g’ri ma’lumotlardan foydalanib referatlar, mustaqil
ishlar, kurs ishlari yozishadi. Bu narsani isbotlash maqsadida yozilgan akademik
ishdan quyidagi misolni keltiraman.
“Jung’orlar 7 qismga bo’linib 70 ming kishilik qo’shin bilan hujumga
o’tishdi. Sevan-Rabdanning o’g’li Galdan-Seren 10 minglik qo’shin bilan Balxash
va Qoratovga qarab yo’l oldi. Xuntayjining kichik ukasi Kulan-Batur Oltoy va
Ko’ktol daryosiga qarab yurdi. Xuntayjining nabirasi Amursani qo’shinlari Nur
daryosi havzasiga qarab yo’l olishdi. Galdan-Serenning o’g’li Sevan-Dorji Chilik
daryosi tomon harakat qildi. Galdan- Serenning boshqa o’g’li Lama-Dorji
Issiqko’lga arab yurdi. No’yon Doda-Dorjim Chu daryosiga tomon haratlandi.
Sevan-Rabdanning o’zi Ilidan kechib o’tib Yettisuvga qarab yurdi. Umumiy
yurishni Sevan-Rabdanning akasi Shona-Daba amalga oshirdi”.
Biz Jung’or xonligi tarixini ochib berish uchun ishonarli manba
sifatida aynan shu davrda, ya’ni XVII-XVIII asrlarda yashab o’tgan tarixshunoslar
asarlaridan, ibodatxonalarda yozib qoldirilgan qaydnomalardan, hukmdorlar
orasida bo’lib o’tgan yozishmalardan, maktublardan, elchilik aloqalaridan yozib
olingan ma’lumotlardan, turli xil shartnoma hujjatlaridan foydalanishimiz mumkin.
Jung’or xonligi asosan Rossiya, Sin imperiyasi va Qozoq Juzlari bilan aloqa
qilgani tufayli, u haqidagi ma’lumotlarni rus va xitoy manbalarida ko’plab
uchratish mumkin.
3

1. Jung’or xonligining tashkil topishi va taraqqiyoti.
Jung’or xonligi – oyratlar (qalmiqlar) ning davlati hissoblanib, XVII
ikkinchi choragi - XVIII ikkinchi yarmi boshlarigacha mavjud bo’lib, Balxash
ko’lidan Irtish va Tyan-Shangacha cho’zilgan hududda joylashgan kuchli davlatdir.
Pyotr I ning 1720-1725 yillarda asirga tushgan shved ofitserlari tomonidan
tuzilgan, Rusni o’rab turgan davlatlardan biri Kalmikiya, ya’ni Jung’or xonligi
bo’lib, u yashil rangda ifodalangan. Poytaxti Kuldja shaxri. Xonlik hududida
qalmiq yoki oyrat tilida so’zlashishgan. Dini buddizm va lamayizm. Aholisi asosan
oyratlar (qalmiqlar), uyg’urlar (asosan Sharqiy Turkistonda), oltoyliklar, shorlar,
tuvinlar. Hukumdor “xun taydji” (kontayshi) deb nomlangan va
qalmiqcha(oyratcha) dan tarjima qilinganda “Buyuk hukmdor” ma’nosini bergan.
Oyratlar haqida rus manbalaridagi eng qadimgi ma’lumotlar Stroganov
qo’lyozmasida uchratishimiz mumkin 1
. Bunga ko’ra shox Ivan IV 1574
yil 30 mayda Stroganovlarga buyruq yuborgan, unga ko’ra: “Qachonki u qasrga
Yakov va Grigoriy oldiga buxoroliklar va qalmiq savdogarlari kela boshlaganda
ular bilan bojsiz savdo qilinsin”,- deb yozilgan buyruq yuborilgan. Boshqa
qo’lyozmada, Esipov yozuvlarida ham: “Tura, Tobol, Irtish, Ob daryolari bo’yida
xalqlar: Tatarlar, Qalmiqlar, Mugallar yashaydi”, - degan ma’lumotlar uchraydi.
Jung’or xonligining barcha to’qqizta hukmdori ham “choros” ( цорос )
xonadoni(qabilasi)dan kelib chiqqan: sakkiztasi- ota tomondan; bittasi(Amursan)-
ona tomondan. Bu xonadon o’zi qayerdan kelib chiqqan? Xalqning aytishi
bo’yicha “choros” qabilasi kelib chiqishi to’g’risida bir necha taxminlar bor ekan:
1. Urug’ asoschisi
daraxtga osib qo’yilgan belanchakda topilgan; uchi choynakning uchiga o’xshash
(chorgo/tsorgo) daraxt shoxidan go’dakning og’ziga yomg’ir suvi tomardi;
2. Topilgan bolaga Choros deb
ism berishdi, chunki uning oldida chashka (chara/choro) turgandi;
1
Бартольд Б.Б. Сочинения том V. М: Наука, 1968. С. 53.
4

3. Choros (tsoros)lar daraxt kovagidan
topilgan boladan tarqalgan. Daraxt chekadigan trubkaga o’xshagan “tsorgo”;
4. “choros” etnonimi Enisey
qirg’izlarida “bahodir” ma’nosiga to’g’ri kelgan. Oyrat qabilalari (torgoutlar,
derbetlar, choroslar, xoshoutlar, xoytlar) 1204 yilda Chingizxon davlati tarkibiga
kiritilgan va ular nayman hamda kereitlar tashlab ketgan g’arbiy Mug’uliya
hududlarini egallashdi. Bu vaqtgacha ular “o’rmon xalqlariga” tegishli bo’lgan
Sibir va shimoliy Mug’uliya tog’ yonbag’rlarida yashashgan. Oyratlar
umumchingiz armiyasiga 4 tuman (40 ming) askar berishi kerak edi. Shuning
uchun oyratlarning qabilaviy ittifoqini “derben tumen oyrat” deb nomlashgan 1
.
Oyratlarning XIII asr
boshlaridagi umumiy sonini zamonaviy olimlar 200 ming deb berishadi. XVI asrda
Mug’uliyada feodal tarqoqlik avjiga chiqqan edi. Xuddi shu vaqtda oyratlar
davlatini tuzish uchun harakatlarni Xara-Xula boshlab yuboradi. U Ush-Temur-
taydjining oltinchi avlodi hissoblanadi: Esen(1), Ush-Temur(2), Xishig-Yerleg(3),
Arxan(4), Ongotso(5), Abiday-bula(6), Xara-xula26 . Ush-Temur va Xara-Xula
orasidagi besh avlod choros noyonlari haqida bizga hech narsa ma’lum emas.
Nima uchun Esenning avlodlari 150 yil davomida tarix saxnasidan ketib
qolganlarini bilish qiyin, chunki bu haqidagi manbalarning o’zi yo’qdir. Xara-Xula
(Qora Qulon) – choroslarning 1580 (1590?) – 1634 yillardagi hukmdori va
oyratlarning birlashib Jung’or xonligini tashkil topishiga sababchi bo’lgan
hukmdor. Uning davlat tuzishda juda ko’p va uzoq harakat qilgani haqida
manbalar ko’p emas.
“Ubashi-xuntaydji haqida”gi epik asar 1587 yilgi oyrat-xalxaning urushiga
bag’ishlangan bo’lib, unda barcha oyrat qabilalari hukmdorlarini birma-bir sanab
o’tib ular haqida qisqa ma’lumotlar berib o’tilgan 2
. Unga ko’ra 1587 yilda beshta
oyrat qabilalari hukmdorlari orasida Xara-Xula o’z qo’shini soni bo’yicha
faqatgina uchinchi o’rinni egallab turgan, eng ko’p qo’shin bo’lsa xoshoutlar
1
Златкин И.Я. История Джунгарского ханства (1635-1758). М.: Наука, 1983. C .64.
2
Моисеев В.А. Материалы к родословной джунгарских ханов. (Из показаний в России нойона Норбу-
Данжина) // Вопросы археологии и истории Южной Сибири. - Барнаул, 1999. - С.19.
5

hukmdori Baybagasda – 30 ming tsirik. XVII asr boshida Xara-Xula ikkinchi
chulgan-darga (oyratlar konfederatsiyasi yig’ini boshlig’i) bo’lgan, chulga-
darganingyana biri yuqorida aytib o’tganimiz xoshoutlar no’yoni Baybagas-Botir
edi. Chulgan-dargalar oyrat qabilalarining iqtisodiy, diniy, siyosiy-huquqiy
masalalarini hal etishda muhim o’rin egallashgan. Oyrat qabilalarining qo’llab
quvatlashidan foydalanib Xara-Xula 1628-1629 yillarda daxshatli raqibi va
qo’shnisi jung’or-xotogoy Oltinxoni Sholoy Ubashi-xuntaydjini mag’lubiyatga
uchratdi. Taxminan 1630 yillarda Xara-Xula Xo-Urluk boshchiligidagi torgoutlarni
Jung’oriyadan Ural va Volga daryolari oralig’iga ko’chib o’tishga majbur qiladi va
shu bilan oyrat qabilalari ichidagi ichki kelishmovchiliklarni bartaraf etadi va
ularni yashash arealini kengaytiradi. Lekin bundan avvalroq Gaban Sharabning
“Aytganlari” da quyidagi ma’lumot keltirib o’tilgan: “yer-ajdari yilida (ya’ni 1628
yili) torgoutlarninga ajlib chiqish xoxishi borligini oyrat noyonlariga ma’lum
qilishgan. Keyingi yer-iloni yilida (ya’ni 1629
yili) ular ajralib chiqishdi”. Boshqa bir avtorning, Batur Ubashi Tyumenning
“Aytganlari” da shuni aytib o’tadi: “natijada ajralgan oyratlar “xalimak” (qalmiq)
nomini oldi, 1627 yili oyratlarning qabilaviy ittifoqi parchalandi: elyotlar (ya’ni
qalmiqlar) shoshilich g’arb tomon ketishdi, xoshoutlar – Tibetga, zyungarlar (ya’ni
choroslar) esa o’z yerlarida (Jung’oriyada) qolishdi” deb yozib o’tgan. Shunday
qilib ikkala avtor ham bir ovozdan torgoutlarni 1627-1628 yillarda ajralib chiqqan
deb yozib o’tgan. Biz bu faktlarga ishonmasligimiz mumkin emas chunki Gaban
Sharab o’zi torgoutlarning no’yoni bo’lgan va o’zini “Aytganlari” ni faqatgina
torgoutlar Volgaga kelgandan keyen 100 yildan keyin yozgan.
Batur Ubayshi Tyumenning ma’lumotlariga
ham ishonishimiz mumkin, chunki u ham xoshoutlarning noyonlaridan biri bo’lgan
va choroslar bilan qarindoshlik aloqalarida bo’lgan. Bu barchasi ular yozib
qoldirgan ma’lumotlarga ishonish mumkinligidan dalolat beradi. 1634 yilda Xara-
Xula vafot etdi va “birinchi chulg’an-darg’a” likni o’z o’g’li va merosxo’ri Xoto-
Xotsin-Baturga (ikkinchi darg’alikni xoshoutlar noyoni Baybagas egallagan)
qoldirdi. Dalay-lama Baturga Erdeni-Batur-xuntaydji (“Bahodirning hazinasi”)
6

nomini bergan va shu nom bilan u Markaziy Osiyo tarixiga kirgan. Batur-xuntaydji
deyarli butun oyrat qabilalari ittifoqi yerlariga egalik qildi, bu hududga faqatgina
Xo-Urlyuk orqasidan Volgaga ketib qolgan bir qism oyratlar kirmadi xolos. 1635
yil Jung’or xonligining tashkil topishi tan olingan yil hissoblanadi. Sibirlik
qo’lyozmachi Cherepanov yozishicha: “yoz paytida birlashtirish boshlandi, bu
Kara-Kuli (Xara-Xula)ning o’g’li Batur Taysha bo’lib u o’zining botirligi va
jasurligi bilan ularni birlashtirdi, bir qismini Buxarin egalladi. 1635 yildan boshlab
u Batur-kontaysha (xuntaydji) deb atala boshlandi”. U Tarbag’atoyda, hozirgi
zamonaviy Chuguchakka yaqin hududda, Emil daryosi bo’yida toshdan poytaxt
qurdirgan. Galdan-Boshoktu xonning xalok bo’lishi natijasida oyratlar davlati
Sevan-Rabdanning (ma’nosi " Прочный Владыка Жизни ") qo’liga o’tdi.
SRabdanning hukmronligi davrida va ayniqsa uning o’rinbosari Galdan-Serenning
davrida Jung’or xonligi o’z qudratining cho’qqisiga chiqdi va Sharqiy va Markaziy
Osiyo hayotida muhim o’rin tutdi. Sevan-Rabdan va uning o’g’li Galdan-Seren
davrida juda kuchli davlatga aylandi va Markaziy Osiyoda Rossiya va Sin
imperiyasiga kuch jihatdan teng raqibga aylandi 1
. Mamlakatda ichki nizolar
bartaraf etilib, asosan tashqi urushlar olib borildi. Lekin Galdan-Serenning vafoti
xonlikning inqirozga yuz tutishini boshlab berdi. Mamlakatda hokimyat uchun
kurash boshlanib, ichki nizolar kuchaydi. Qisqacha xulosa qilib aytganda,
Jung’oriya xonligining paydo bo’lishida Choros urug’ining ro’li katta bo’ldi. Ular
avvaldan Chingizxon qabilalar ittifoqiga kirishgan, keyinchalik Jun’goriya
hududlariga ko’chib kelib joylashishgan, ungacha ular Sibir va Mug’uliyani tog’li
hududlarida yashashgan. Jung’or xonligini tashkil topishiga tamal toshini qo’ygan
odam sifatida Xara-Xulani hissoblashishimiz mumkin. U kuch juhatdan juda ham
kuchli bo’lmasada, lekin o’g’li kuchli davlat yaratishi uchun yaxshi zamin hozirlab
ketdi. Uning o’g’li davlatni ancha mustahkamladi. Eng gullagan davri Sevan-
Rabdan va Galdan-Serenning hukmronlik yillariga to’g’ri keladi.
1
Очерки истории Калмыцкой АССР. Дооктябрьский период. Издательство «Наука», Москва, 1967. C.53.
7

2. Jung’or xonligining inqirozi.
Galdan-Serenning o’limi va Jung’or xonligining inqirozini 13 yil ajratib
turadi. 1758 yilga kelib oyrat feodallarining tuzgan davlati quladi. Sin imperiyasi
va Jung’or xonligi o’rtasidagi deyarli yuz yil davom etgan kurash, Sinlar foydasiga
hal bo’ldi.36 Bu davrning voqeyalari to’la ko’rinishda N.Bichurinninng Jung’orlar
va oyratlar haqidagi mashxur asarlarida o’z aksini topgan. Ular haqida yana
P.Richkov, S.Lipovcev, A.Levshin, Ch.Valixonov, M.Venyukov, M.Krasovskiy,
Sichovskiy, A.Kuropatkin, N.Bantish-Kamenskiy, B.Kurc va boshqalar ko’p
asarlar yozishgan. Agar N.Bichurin va S.Lipovcev ishlari xitoy manbalari va
tarixiy hikoyalariga asoslangan bo’lsa, P.Richkov, A.Levshin, Sichovskiy va
N.Bantish-Kamenskiy ishlari asosan rus arxivi manbalariga tayangan. Qolgan
avtorlar esa yuqoridagi manbalarga tayanishgan va yangi malumotlar topishsa
unga ssilka berib o’tishgan 1
. Galdan-Serenning o’limi, xon taxtiga vorislar
o’rtasida ayovsiz kurashlarning boshlanib ketishiga sabab bo’ldi. Natijada oyrat
davlatini o’ta kuchsizlanishi va qulashiga olib keldi. Galdan-Serenning uchta o’g’li
va bir nechta qizi bo’lgan. Katta o’g’li – Lama-Dorji otasi o’limi vaqtida 19
yoshga to’lgandi, o’rtancha o’g’li – Sevan-Dorji-Adja-Nam-jilu – 13 yoshda edi,
kenja o’gli – Sevan-Dashi endigina 7 ga to’lgandi. Galdan-Seren taxtni o’rtancha
o’g’liga vasiyat qilgandi, u 1746 yilda Adja-xon nomi bilan xon deb e’lon qildi.
Lekin u ko’p hukmronlik qila olmadi. 1749 yilda (1750 yil mayda Jung’oriyada
davlat to’ntarilishi bo’lib o’tdi va 6 yil davom etgan feodal urushlar boshlandi.
Sevan-Dorjiga qarshi Oldzi, Lama-Dorji va Sayn-Beleka qurol ko’tardi. Xon
tarafdorlari mag’lub bo’ldi. Sevan-Dorji Aksuga yuborildi va o’sha yerda o’ldirilib
yuborildi. Fitna oqibatida taxtdan tushurildi va qatl ettirildi 2
.
1750 yilda Jung’oriya xoni etib
Galdan-Serenning katta o’g’li Lama-Dorji Erdeni-Lama-Batur-xuntaydji ( букв .
1
Паллас П. С. Путешествие по разным провинциям Российского государства // Россия XVIII в. глазами
иностранцев. — Л.: Лениздат, 1989. C .71.
2
Авляев Г.О. "К вопросу о происхождении кереитов и их участии в этногенезе средневековых ойратов
Джунгарии и калмыков Поволжья". Статья из книги: Проблемы этногенеза калмыков - Элиста:
Республиканская типография Государственного комитета Калмыцкой АССР по делам издательств,
полиграфии и книжной торговли, 1984. C.25.
8

" Священное Богатырское Сокровище ") ko’tarildi. Lekin uni hukmronlii uzoq
davom etmagan. Chunki oyrat oqsuyaklari Lama-Dorjini tan olishmasdi, bunga
sabab uni haqiqiy malikadan emas, xizmatkordan tug’ilgan edi. Kuz paytiga kelib
ahvol yanada og’irlashdi, sabab “xoyt knyazlari muammosi” edi. Unga ko’ra ikki
aka-uka xoyt knyazlar Chevdar va Amursan taxt talashishdi, Lama-Dorji albatta
to’ng’ichni yonini oldi, bundan xafa bo’lgan Amursan esa Lama-Dorjining
dushmanlari tarafiga o’tib ketdi. Lama-Dorjini taxtdan tushirib o’rniga kenja ukasi
Sevan-Dashini o’tkazish uchun til biriktirishdi, ammo u ochilib til biriktirganlar
jazolandi. Hokimyatni Lama-Dorjini qo’liga o’tishi mamlakatda juda katta
noroziliklarga sabab bo’ldi. Taxtga munosib shaxs Seren-Dondukning nabirasi
Davaci edi, lekin hokimyatni Lama egallab olgani ko’pchilikni unga qarshi qilib
qo’ydi. Davacini ajdodiy mulklari Tarbag’atoyda joylashgandi. U yerda yana bir
noyon Amursanning ham yerlari bo’lib, u Davaci bilan juda qalin aloqada edi.
1751 yilda Davaci,
Amursan va Mokushi (Sevan-Dashining laqabi) birlashib Lama-Dorjiga qarshi
kurashishdi, lekin Mokushi tutilib Aksuga yuborildi va 1752 yilda o’ldirildi,
Davaci va Amursan esa avval tuvinlar oldiga, keyin O’rta Juz xoni Abulayni
oldiga qochishdi. 1752 yilda Jung’oriyani chigirtka bosdi va shundoq ham tinimsiz
urushlar oqibatida tinkasi qurigan xalq hosilsiz qoldi. Rus va shved asirlari
yordamida qurilgan qurolsozlik ustaxonalari tanazzulga yuz tutdi. Lama-Dorji
Yorkentda o’z tanga ishlab chiqarishini yo’lga qo’yishga harakat qildi. Shu vaqtda
qo’qonliklar tomonidan Issiqko’l bo’ylarida temir qazib chiqarayotgan oyratlarni
yanchib tashlandi. 1752 yil oxirida Davaci va Amursan Lama-Dorjiga qarshi
Abulay yordamida yana kurash boshlashdi. Davaci o’z odamlari yordamida taxtga
davo qilib chiqdi.
Uning tarafdorlari ushlanib qatl qilindi. Lama-Dorji o’z askarlarini
chegaraga tarqatib yubordi, natijada xon saroyi kuchsizlanib qoldi, bundan
foydalanib 1753 yil yanvarda Davaci va Amursan hukumatni o’z askarlari bilan
egalladi va Lama-Dorji o’ldirildi. Jung’or xonligining hukmdori Davaci bo’lib
qoldi. Lekin bir nechta noyonlar taxtga o’zlarini tarafdorlari Nemexu-Jirgalani xon
9

deb e’lon qilib yuborishdi va oyratlar davlatida ikkita xon bo’lib qoldi. Lekin
Davaci Amursan yordamida Nemexu-Jirgalani ham Togua-Kashkuni ham yanchib
tashladi va o’ldirdi, va yana yakka xonga aylandi. Amursan Davaciga barcha
ishlarda yordamini ayamagan. 1752 yilda Rossiya hukumati Jung’oriya va
Qozog’istondagi vaziyatga o’z ta’sirini o’tkazmoqchi bo’lgan. Orenburgdan
Abulay huzuriga kapitan A.Yakovlev keladi va quyidagilarni iltimos qiladi: Qozoq
xonini urushda (Jung’oriyadagi urush nazarda tutilmoqda ) shaxsan ishtirokidan
voz kechish; Qochoq noyonlar (ya’ni Davaci va Amursan) ni
Rossiyaga topshirish; Bu takliflar Abulay tomonidan rad etilgan. 1753 yilda choros
Davaci ( букв . " Поддерживаемый Луной "), Erdeni-Baturning evarasi, Jung’or
xonligining xoni deb e’lon qilindi 1
.
3 oy davomida Davaci va Amursan odam, chorva va
boylik to’plashdi. Amursanning odamlarning va davlatning yarmiga bo’lgan
da’vosi rad etildi. Derbetlarning yetakchisi Nemexu-Djirgala Davaciga qarshi bosh
ko’tardi va 9 ming odami bilan qal’ani qamal qildi, Davaci Amursanning yoniga
qochishga majbur bo’ldi. 10 kun davomida qal’aga joylashib olgan Nemexu o’zini
xon deb his qilardi. Ammo Amursan hiyla ishlatdi, ularni g’alaba bilan qutlash
uchun bazmga chaqirtirdi va Celbek daryosi bo’yida barcha qo’zg’alochilarni qirib
tashladi. Lekin xonlik Galdan-Seren davridagidek kuchli emasdi. U tushkunlikka
yuz tutdi va oyratlarning kuchi hissoblangan kuchli markaziy hokimyat susaydi.
Xonlikni kuchsizlanishini Sin imperiyasi diqqat bilan kuzatib turardi va bundan
foydalanishga intilardi. 1739 yilda tuzilgan shartnomaga ko’ra ikkala taraf
ham o’rnatilgan chegalarni buzmaslikka va nizodan qochishga intilishardi. Ular
o’rtasida urush bo’lmagani, ular o’rtasida yaxshi aloqalar bo’lganligidan dalolat
bermaydi, o’rtada hatto savdo ham to’xtatib qo’yilgan. 1757 yil bahorida Amursan
Sengunjab bilan birlashish maqsadida sharqqa, xalxa-oyrat chegarasiga yo’l oldi.
U yerga yetib borib Sengunjabni qatl etilganidan habar topdi va Barkuldagi sin
garnizoniga hujum qilib uni yanchib tashladi. 1757 yil bahori va yozida Amursan
1
Авляев Г.О., Санчиров В.П. К вопросу о происхождении торгоутов и хошоутов в этническом составе
средневековых ойратов Джунгарии // Проблемы этногенеза калмыков. Элиста, 1984. C.4 4
10

boshchiligidagi 10 minglik oyrat qo’shini bilan 50 minglik sin qo’shini o’rtasida
Tarbag’atoyda shiddatli janglar bo’lib o’tdi va kuchlar teng bo’magan jangda
Amursan mag’lub bo’ldi. U chekinishga majbur bo’ldi. Sinlar Amursanni qidirib
Semipalatinsk chegarasigacha kelishdi va rus hukumatidan Amursanni berishni
talab qildi. Rus hukumati bu so’rovni rad etdi va oyrat qochoqlarini so’rashga
Sinning haqqi yo’qligi, ular singa bo’y sunishsada ozod inson ekanligini aytdi. Va
yana Amursanni talab etish emas, berishni iltimos qilishni aytishdi. Ruslar uni
berishga majbur emasligi va do’stlik uchungina bu narsani qilishi mumkinligini
Sinlarga ma’lum qildi. Bunday javob Sin imperatori Xun Lini o’ta g’azablantirdi.
O’sha paytda Sindagi Rossiya elchisi Bratishevning aytishicha, sinlar ruslarga
qarshi xattoki urush qilmoqchi bo’lishdi. 28 iyul 1757 yilda Amursan
Semipalatinskka yetib keldi. Ikki kundan so’ng Yamishev qal’asiga keldi, u ospa
bilan kasallangan edi va unga tibbiy yordam ko’rsatildi. 31 iyulda Tobolskka
jo’natildi, u bu yerga 20 avgustda yetib keldi. 22 avgustdagi Sibir gubernatori
Gralyonoviy bilan suhbatida u, ko’plab oyrat knyazlari kabi Rossiyada himoya
topmoqchi ekanligini ma’lum qildi. Amursan rus chegaralariga ketayotganda unga
to’satdan Abulayning odamlari hujum qiladi, bu safar Abulay sinlar bilan til
biriktirgan edi. U zo’rg’a sakkizta odami bilan qutulub qoladi va Irtishga qarab
qochadi. Uni Tobolskka joylashtirishadi. U hotirjam Davaning kelishini kutib
o’tirardi va to’satdan yana ospa bilan kasal bo’lib qoladi va olti kundan so’ng 35
yoshida vafot etadi. Oyrat xalqi uni bosqinchilarga qarshi mardonavor kurashgan
so’nggi qahramon sifatida eslab qoldi. Sin hukumati
Amursanni Irtishda cho’kib ketgan deb o’ylab, alohida bir guruh odamlar ajratdi va
kemalarda Amursanni murdasini qidirishga buyurdi. Keyin ular Amursan ruslar
qo’lida ospadan vafot etganini eshitib uni murdasini berishni talab qildi. Ruslar
buni rad etdi va 1 noyabr 1757 yilda sibir gubernatoriga Amursanni murdasini
chegara hududga, Kyaxtaga sinlar ko’rishi va tan olishi uchun yuborishni buyurdi.
Lekin 18 fevral 1758 yilda Pekin Amursanni murdasini so’rab yana maktub
yo’lladi. 13 mart 1758 yilda Kyaxtaga Sin hukumati vakillari kelib Amursanning
murdasini ko’rishdi. Lekin bu ham kamlik qildi. 28 mart 1758 yilda Amursanning
11

murdasini berishni yana talab qildi va qat’iy rad javobini oldi, bu esa Rossiya va
Sin o’rtasidagi munosabatlar sovuqlashishiga sabab bo’ldi. 1758 yildan keyin
oyratlarni ommaviy qirg’ini uyushtirildi. Cherepanov qo’lyozmasi ma’lumotiga
ko’ra “odamlar va chorva hammasi qirildi, faqatgina rusga qochganlar omon qoldi
xolos”. Usha vaqtdagi 600 minglik oyrat oilasidan faqatgina 30-40 minggi
Rossiyaga qochib omon qoldi 1
.
Jung’oriyani qirish 1759 yilda oyratlarning Yulduz
tog’idagi oxirgi kurash o’chog’ini sinlar tomonidan egallangandan keyin
to’xtatildi.94 Oyratlarni yanchib tahlagan qo’mondonlar Chjao Xoy va Fu De o’z
qo’shinlari bilan yurushni Sharqiy Turkistonni egallash bilan tugatishdi. 1760 yilda
Jung’oriya va Sharqiy Turkison hududida Sinszyan (“yangi chegara”) provinsiyasi
tuzildi.95 Qisqacha xulosa qilib aytganda, Jung’or xonligining oxirigi yillarida,
Batur-xuntaydji, Sevan-Rabdan, Galdan-Seren hukmronligida sodir bo’lgan
o’zgarishlar (dehqonchilik, bog’dorchilik, chorvachilik, manufakturani paydo
bo’lishi, hokimyatni markazlashtirish va b.) juda kuchsiz bo’lgan va qadimdan
davom etayotgan feodalizmga qarshi tura olmadi. Natijada ichki kurashlar
boshlanib, davlat kuchsizlandi va sinlarga qarshi turib bera olmadi.
1
Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Том 2. АлмаАта: Главная редакция Казахской
советской энциклопедии, 1985. С . 32 .
12

3. Jung’or xonligining boshqaruv tizimi va mamlakatning ichki siyosati
Oyrat feodal birlashmasi boshida Choros urug’idan chiqqan xon turgan.
Uning kuch qudrati uning yerlari, chorvasi, hizmatkorlari, boyligi bilan bilan
belgilangan. Jung’oriya xoni xonlikdagi birinchi shaxs bo’lgan. Undan bir pog’ona
pastda buyuk knyazlar - xoshout, derbet, xoyt va boshqa yirik uluslar hukmdorlari
turganlar. Ulardan keyin taydji yoki rus manbalarida taysha lar turganlar, ular
kichik knyaz deb ham yuritilganlar. Ular knyazlarga itoat qilishsa ham o’z
uluslarini erkin boshqarganlar. Knyazlar, no’yonlar mulklari ichida bir nechtadan
uluslar bo’lgan. Uluslar ham bo’lingan va ulus yoki aymak deb nomlanib
hukmdorlari – zaysang deb nomlangan 1
.
V.Bkuninning yozisha, qalmiqlarda “har bir ulus maxsus nom
va no’yoniga ega bo’lib, no’yonning bir necha zaysaglari bo’lgan. Har bir
aymoqda 10-100 ta gacha kibitok ya’ni oila bo’lgan. Agar no’yon vafot etsa uning
mulki farzandlariga bo’lib beriladi, katta o’g’liga qolganlarga nisbatan ko’proq
mulk berilgan”. Oyrat manbalari – Batur-Ubashi-Tyumen va Gaban-Sharabning
“Aytganlari”, Zaya-Panditaning biografiyasi va rus arxiv materiallari V.Bakunin,
P.Pallas, K.Kostenkova va shu mavzuda ish qilgan boshqa olimlarning ishini
tasdiqlaydi. F.Baykova, I.Unkovskiy, M.Etigerova, L.Ugrimovalarning sayohat
jurnallari va boshqa ko’plab hujjatlar ham Jung’or xonligidagi ijtimoiy tuzum
Kalmikiyaga juda o’xshash bo’lgan. Ikkalasida ham mamlakat boshida xon, undan
keyin katta knyazlar, undan keyin n’oyonlar, undan keyin esa zaygaslar, undan
keyin kichik knyazlar o’rin egallashgan.
Jung’or xonligini Kalmikiya bilan taqqoslanayotganda faqatgina
bir jihatni farli deb aytish mumkin, ya’ni Jung’oriyada markaziy hokimyat
Kalmikiyaga qaraganda ancha mustahkam va markazlashgan bo’lgan. Bu
markazlanish vaqti Batur-xuntaydjidan to Galdan-Tserengacha, ya’ni deyarli 100
yil davom etgan. Jung’or xonligida Kalmikiyaga qaraganda qo’zg’alonlar kam
bo’lardi va bo’lsa ham tezda bostirilardi. Bu qo’zg’alonlar asosan bir xon vafot etib
1
Едилханова С.А. Казахско-джунгарские взаимоотношения в 17- 18 веках (Некоторые историографические
аспекты проблемы). Алматы: Дайк-Пресс, 2005. C.71.
13

o’rniga boshqa xon o’tirish vaqtida ro’y berardi. Bu holatlar Senge Baturning
o’rniga o’tirganda, Galdan Sengeni o’rniga o’tirganda, Galdan-Tseren Sevan-
Rabdanni o’rniga o’tirish vaqtida bo’lib o’tgan, lekin bu qo’zg’alonlarning
barchasida “haqiqiy” valiahd g’alaba qilgan.99 Mag’lub bo’lgan qo’zg’alonchi esa
mamlakat hududidan qochishga majbur bo’lgan. Jung’oriyada anchagina tinch payt
deb XVIII asrning birinchi yarmini yozib o’tishadi. Jung’or feodallarining asosiy
qismini cherkov knyazlari, yuqori lamalar egallashgan va 1640 yilgi qonunlarga
ko’ra tanlab olingan. Jung’oriyada lamaizm safi, Mug’uliyadagi kabi, asosan
knyazlarning kichik o’g’illaridan to’ldirilgan, chunki kichik farzandlarni
hokimyatga chiqish ehtimoli juda kam edi.
Cherkovga iyerarx sifatida ishga kirgandan so’ng bu
kichik farzandlar ham katta-katta mulklarga, uluslarga va nutuglarga, minglab bosh
chorva egalariga aylanishardi. Ular o’z podalarini hohlagan knyazning yerida hech
qanday soliqlarsiz boqish huquqiga ega bo’lganlar. Ular minglab kambag’allarni
ishlatishgan. Lamalar mamlakatda va xalq orasida juda katta obro’ va e’tiborga ega
bo’lishgan. V.Bakunin ular haqida quyidagicha yozadi: “ularga katta hurmat bilan
sig’inishadi, lama cherkovi bosh koxini pache lama yoki xutuxtu ni kichik xudo
deb bilishgan. Shunday qilib Jung’oriyadagi feodallar tabaqasiga quyidagilar
kirgan: buyuk knyazlar, kichik knyazlar, zaysanglar va lamalar. Bu davrning o’ziga
hos tarafi shundaki, bu davrda Xitoy va Rossiya, Qozog’iston va Qirg’izistonning
feodal mulklari, O’rta Osiyo va Sharqiy Turkiston bilan iqtisodiy va tashqi siyosiy
aloqalar jadal olib borilgan. Aynan shu narsa juda ko’p tadqiqotchilarni oyrat
davlatining XVIII asr birinchi yarmi davriga qiziqtirdi va juda ko’p ilmiy asarlar,
kitoblar, maqolalar yozildi. Lekin shunga qaramay hali juda ko’p manbalar MXR,
KXR va Rossiyaning arxivlarida o’rganilmay yotibdi.
Manbalarning kamligi va tadqiqotga jiddiy yondoshilmaganligi ba’zi bir
olimlarning asrlardagi noaniqlik va noto’g’rilikka olib kelgan. Bular qatoriga
A.Pozdneev, K.Palmovoy va N.Veselovskiyni asarlarida ham uchratamiz.
Masalan: K.Palmovoy Sevan-Rabdanni Xitoyni yonini oluvchi deb, N.Veselovskiy
esa uni nafaqat butun Mug’uliyani balki butun Xitoyni ham bosib olmoqchiligini
14

yozib o’tgan, bu esa manbalarga to’g’ri kelmaydi. Shunga qaramay Jung’or xonligi
bo’yicha Sibir, Qozog’iston, Kalmikiya, O’rta Osiyo, Rossiyada juda ko’plab
asarlar yaratilgan bo’lib, ularda xonlikni Sharq bilan bo’lgan ko’plab aloqalari
yoritilgan. Bu asarlardan bir qismi XIX asr oxiri va XX asr boshlarida nashr
ettirilgan bo’lib, hech qanday mustaqil fikr, tadqiqotga ega bo’lmagan, shu vaqtda
nashr qilingan yana bir qism asarlar esa o’zining mustaqil, tarixan to’g’ri,
mamlakat tarixini yaqqol ochib beruvchi ma’lumotlari bilan biznimamnun etadi.
Juda ko’p asarlar faqatgina rus manbalaridan foydalangan holda yozilgan, shuning
uchun asar faqatgina Jung’or – Rus aloqalarini qamrab olib, xonlikning ichki tarixi
chetda qolib ketgan.
15

4. Jung’or xonligining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti
Ko’chmanchilarning ijtimoiy-siyosiy tuzumining evolyutsiyasi juda kam
o’rganilgan qismlardan biri hissoblanadi. Bu holatni olimlarimiz manbalar
yetishmasligi va ko’chmanchi xalqlar manba yozishga o’rganmaganligida deb
izohlashadi. Shunga qaramay ba’zi olimlar bunday tadqiqot ishlarini olib borib
ko’plab ma’lumotlar yig’ganligini ta’kidlab o’tishimiz joiz. Masalan mashhur
B.Vlamidirtsovning ishlari, A. Pozdneeva, G.Grum-Grijimaylo, N.Veselovskiy,
V.Radlov, V.Grigoryeva, V.Bartold o’z ishlarida ko’chmanchi xalqlarnig ijtimoiy-
siyosiy tuzumini tasvirlab berishgan. Lekin biroz noto’g’ri ma’lumot bilan
yondoshgan tadqiqotchilarni ham uchratishimiz mumkin, ulardan biri S.Tolibekov
bo’lib, uning ishlari tarixiy faktlarga to’g’ri kelmaydi 1
.
Ko’chmanchilar ijtimoiy-siyosiy tuzimi o’troq aholinikidan ancha farq
qilgan buni V.Radlov ham quyidagicha yozib o’tgan: “Knyaz, zodagon, xalq,
davlat, hudud, mulk kabi tushunchalar ko’chmanchilarda o’troq aholiga qaraganda
boshqa ma’noda keladi. Shu bilan bir qatorda urush va tinchlik ko’chmanchilar
hayotiga o’troq aholiga ta’sir qilganchalik ta’sir qilmaydi”. Mug’ul, xitoy va rus
manbalarining ma’lumotlariga ko’ra XVII-XVIII asrlarda Mug’uliyadagi feodal
mulklarning har birini ma’lum bir hududi bo’lib unda o’sha hudud hukmdori
aholisi istiqomat qilgan. Bu hudud chegaralari urush vaqtida o’zgarib turgan. Lekin
har bir mulk chegarasi aniq belgilangan bo’lib, uni buzish urushning boshlanishiga
teng bo’lgan. 1640 yilda Erdeni-Batur Tarbag’atoyda umummo’g’ul s’yezdini
o’tkazadi. Natijada “Ix Tsaaz” (“ Степное уложение ”) ya’ni cho’l qonunlari – “…
u oyna kabi mug’ul xalqlarining huquqlari, urf-odatlari, fikrlash tizimi, yashash
tarzini…., yaqqol ko’rsatib bergan” qabul qilinadi 2
.
Bunga qonunga ko’ra hududni buzgan kimsaga qattiq sanksiyalar
qo’llanishi haqida yozib o’tgan. Ko’chmanchi xalqlarda “hudud torligi”
tushunchasi bo’lib, unda xalq ma’lum bir hududga sig’may qolgan, bu aholini
1
Екеев Н.В. Дёрбен-ойраты (к проблеме этимологии и этнической идентификации) // Мир Центральной
Азии. - Улан-Удэ, 2002. C .58.
2
Кляшторный С.Г. Надпись уйгурского Бёгю-кагана в Северо.Западной Монголии // Центральная Азия:
новые памятники письменности и искусства. - М., 1987. - С.19.
16

ko’pligi bilan emas balki chorvaning miqdori va yerning unumdoriligi bilan
o’lchangan. Manbalarda XVII-XVIII asrlardagi mug’ullar o’rtasidagi yerning
torligi va yer uchun bo’lib o’tgan ko’plab urushlar haqida ma’lumotlar bor. Feodal
mulk boshida xon yoki knyaz turgan va bu avloddan avlodga otadan bolaga o’tib
kelgan. U otadan-bolaga umchi, ya’ni o’sha omokning hususiy mulki sifatida
o’tgan. Har bir knyaz o’z mulkini har joyda himoya qilgan va uning nomidan ish
olib borgan. Agar kim uning hukmdorligini tan olmasa bu urush degan ma’noni
anglatgan va bu endi faqatgina qurol kuchi bilan hal qilish mumkin bo’lgan xolos.
Umchi o’z navbatida 2 qismga : ulus va nutugga bo’lingan.
Ma’lumki bunday 2 qismga bo’linish Mug’uliyada XII-
XIII asrlarda ham bo’lgan. B.Vladimirtsov - “Udel-xubi ikki qismdan: ulus va
nutugdan tashkil topgan”,-deb yozadi. Bundan ko’rinib turibdiki feodalizm davrida
Mug’uliyadagi feodal mulkchilik tizimi o’zgarishsiz qolgan. “Ulus” deganda biz
xalqni tushunamiz va bu so’zni ma’nosiga to’xtalmaymiz. Ikkinchisi “nutug”
bo’lib, B.Vladimirtsov unga quyidagicha t’arif beradi: “biror-bir ijtimoiy birlashma
ko’chmanchilik qilib hayot kechirishi mumkin bo’lgan hudud, u mo’g’ulchada
nuntux-nutug, turkiyda yurt deb atalgan. ” V.Bakuninning “ Описании калмыцких
народов ” asarida aytilishicha, knyazlarga mavsumiy chorvachilik yerlarini bo’lib
berishda maxsus bir tashkilot bo’lib, u “zargo” deb atalgan va kengashga o’xshab
ketgan. Uning 8 ta doimiy a’zosi bo’lib, u xon tomonidan o’z yaqinlari,
qarindoshlari va qabila oqsoqollari orasidan tayinlangan. V.Bakuning yozishicha
“Zargoda har bir ulusdan vakil ishtirokida, qaysi noyon o’z ulusi bilan qaysi
hududda qishlashi va yozlashi haqida kelishib olishadi.
Xulosa
17

Jung’or xonligi tarixi XIV – XVIII asrlardagi Mug’ul xalqlari tarixining
ajralmas bir qismidir. Mug’ullardan bir qancha sabablarga ko’ra guruhlar ajralib
chiqdi, bunday holatni biz XVII asrning 30 yillarida janubiy mug’ullar va
buryatlarni misolida ko’rishimiz mumkin. Ularning ajralishidan keyi Mug’uliya
tarkibida faqatgina Xalxa va Jung’or xonligi qoldi, Jung’or xonligining inqirozidan
so’ng faqatgina Xalxa Mug’ulistonni tarkibiga kirardi ( hozirgi Mongoliya Xalq
respublikasi). Manbalarning habar berishicha feodal munosabatlar o’troq aholida
qay darajada rivojlangan bo’lsa ko’chmanchilarda ham shunday kechgan. Ko’rinib
turibdiki barcha xalqlar kabi oyratlar ham erta feodalizmdan o’tib, rivojlangan
feodalizmga etib kelishgan. Ular hayotida haqiqiy feodal jarayonlar, feodal mulk
egaligi va keskin tabaqalanish yuz berdi. Mug’ul xalqlar ichida feodalizm eng
rivojlangan hudud bu shubhasiz Jung’or xonligi bo’ldi.
Jung’or xonligida feodal munosabatlar shu darajada rivojlandiki, uning
keying bosqichi bu o’troq hayotga o’tish edi. Lekin XVIII asrning 50-yillaridagi
voqealar bunga yo’l qo’ymadi. Jung’or xonligining qulashi Markaziy Osiyoda
siyosiy vaziyatni butunlay o’zgartirib yubordi. 1758 yilda Jung’oriya, 1759
(1760?) yilda Sharqiy Turkistonni egallab Sin imperiyasi Rossiya chegaralarigacha
yetib borib qoldi. Ch.Valixonov aytganidek: “Kuchli Jung’or xonligining qulashi
va Kichik Buxoro (ya’ni Sharqiy Turkiston ) ni egallanishi butun Osiyoda qo’rquv
uyg’otdi.” Jung’or xonligining qulashi Rus hukumatini deyarli XVIII asrning 90-
yillarigacha sinlarning hujum havfi qo’rqitib keldi. Lekin Sin imperiyasi boshqa
urushlar olib borishga qo’rqdi.
Chunki mug’uliyada bo’lib turadigan doimiy qo’zg’alonlar ularni bu yo’ldan
qaytarib turardi. Shunday ulkan va kuchli davlatning bunday ahvolga tushishiga
nima sabab bo’ldi? Bu savolga javoblar talaygina. Buning uchun ozgina
avvalroqqa qaytsak. Galdanning vafoti va Jung’or xonligining Singa bir qancha
vaqt bo’yin egishiga majbur qildi. Ammo aqlli va dono Sevan-Rabdanning olib
borgan siyosati bu holatdan oqilona chiqib ketishi va keyinchalik esa Sinlar
tomonidan olib qo’yilgan hududlarni qaytarib olishiga sabab bo’ldi. Sevan-Rabdan
asirga tushgan shved asirlaridan oqilona foydalandi, ular yordamida ko’plab
18

qurolxonalar qurildi. Uning ishini uning o’g’li Galdan-Seren davom ettirdi. Ammo
Galdan-Serenning vafotidan so’ng boslangan toju-taxt kurashi bu inqirozni boshlab
berdi. Oyrat knyazlari bir-biri bilan talashib yotganda Rossiya ham,
Sin imperiyasi ham, qozoq juzlari ham faqatgina tomoshabin bo’lishdi va qulay
fursat keldi deganda xalqni ayovsiz talashdi. Sin imperiyasi bo’lsa anchadan beri
yonida doimo havf solayotgan xonlikni yo’qotish payida yurardi. Bu imoniyatni
afsuski ularga oyratlarning keyinchalik qahramoni bo’lgan Amursan berdi.
Amursan Sin imperiyasi yordamida taxtni egallayman deb o’yladi, aslida esa Sin
imperiyasi uning o’zi yordamida o’zining xonligini yanchib tashladi. Qozoqlar har
doimgidek bu paytda ham manfaat yo’lini tanlab, kerakli paytda sinlar tarafiga
o’tib ketib qolishdi. Rossiya ko’plab oyrat zodaginlari, noyon va zaysanglari
hamda oddiy aholini o’z hududiga olgan bo’lsada Jung’or xonligini asrab qolish
uchun hech qanday hattiharakat amalga oshirmadi. Bu yuqoridagi barcha faktorlar
oxirida Jung’or xonligining yakson qilinishi, aholisini esa ayovsiz qirilishiga olib
keldi. Shunday qilib 125 (aniqrog’i 122 yil) yilga yaqin yashagan Jung’or
xonlgidan faqatgina xotiralar qoldi xolos. Yana bir sabablaridan bir Jung’or
xonligining oxirigi yillarida, Batur-xuntaydji, Sevan-Rabdan, Galdan-Seren
hukmronligida sodir bo’lgan o’zgarishlar (dehqonchilik, bog’dorchilik,
chorvachilik, manufakturani paydo bo’lishi, hokimyatni markazlashtirish va b.)
juda kuchsiz bo’lgan va qadimdan davom etayotgan feodalizmga qarshi tura
olmadi. Natijada ichki kurashlar boshlanib, davlat kuchsizlandi va sinlarga qarshi
turib bera olmadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
19

1. Кляшторный С.Г. Надпись уйгурского Бёгю-кагана в Северо-Западной
Монголии // Центральная Азия: новые памятники письменности и
искусства. - М., 1987.
2. Екеев Н.В. Алтайская этногония (вопросы состава, типологии,
этимологии, стратиграфии) // Древности Алтая. Известия лаборатории
археологии. - Горно-Алтайск, 200 0.
3. Гуревич Б.П. Международные отношения в Центральной Азии в XVII-
первой половине XIX в. М.: Наука, 1979
4. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Том 2. Алма-Ата:
Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 1985.
5. Бобров Л.А. Вооружение и тактика восточных и западных монголов в
эпоху позднего средневековья (XVII в.). Сайт "Сибирская Заимка".
1998-2005.
6. Авляев Г.О., Санчиров В.П. К вопросу о происхождении торгоутов и
хошоутов в этническом составе средневековых ойратов Джунгарии //
Проблемы этногенеза калмыков. Элиста, 1984
7. Авляев Г.О. "К вопросу о происхождении кереитов и их участии в
этногенезе средневековых ойратов Джунгарии и калмыков Поволжья".
Статья из книги: Проблемы этногенеза калмыков - Элиста:
Республиканская типография Государственного комитета Калмыцкой
АССР по делам издательств, полиграфии и книжной торговли, 1984.
8. Паллас П. С. Путешествие по разным провинциям Российского
государства // Россия XVIII в. глазами иностранцев. — Л.: Лениздат,
1989.
9. Златкин И.Я. История Джунгарского ханства (1635-1758). М.:
Наука,1983 .
10. Моисеев В.А. Материалы к родословной джунгарских ханов. (Из
показаний в России нойона Норбу-Данжина) // Вопросы археологии и
истории Южной Сибири. - Барнаул, 1999.
20

Sotib olish