Kaliy nitratning xususiyatlari - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	460.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	03 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Sotuvchi

Nurali Axmedov

Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024

0 Sotish

Kaliy nitratning xususiyatlari

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH
I. O’QUV-METODIK ISHLAR
1.1. Nazariy ta’lim( tajriba uchun kerak bo`ladigan reagentlarni olish texnologiyasini
o`rganish)
1.2. Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlari( tajriba uchun kerak bo`ladigan jihozlarni
yig`ish)
2. ILMIY-TADQIQOT ISHI.
Ibob. ADABIYOTLAR TAXLILI
I.1. Kaliy nitratning xususiyatlari, qo'llanilishi va uni ishlab chiqarish usullari
I.2. Kaliy nitratini konversiya yo li bilan olish usullari.ʻ
1.3 Kaliy nitratini olishning zamonaviy usullari.
II bob. TADQIQOT OB’YEKTI VA USULLARI.
2.1. Kimyoviy va fizik-kimyoviy tadqiqotlar o'tkazish.
2.2. Tajriba olib borish metodikasi.
2.3 Konversiya usulida tajribalar o'tkazish metodikasi
III bob. KALIY XLORIDINI AMMONIY NITRAT BILAN AYLANTIRISH
YO‘LI bilan KALIY NITRAT OLISH JARAYONINI TEKSHIRISH
3.1. K +
, NH
4 +
// CI -
, NO
3 -
-H
2 O eruvchanligining fazaviy diagrammasi bo'yicha kaliy
nitrat ishlab chiqarishni nazariy tahlil qilish.
3.2. Mahalliy xom ashyolardan kaliy nitrat olish jarayonini o'rganish.
3.4. Taklif etilayotgan texnologiya tavsifi va konversiya usulida kaliy nitrat olishning
moddiy balansi.
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..
ILOVALAR.
1

KIRISH
Mazkur “Magistratura talabasining 2024-2025 o’quv yilining I semestri uchun
“O’quv metodik” ishlarni bajarish bo’yicha, “Ilmiy tadqiqot” ishlarini bajarish bo’yicha
va “Ilmiy seminar” bo’yicha hisobotlari Respublikasining "Ta’lim to‘g‘risida"gi va
"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida"gi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2015-yil 2-martdagi "Magistratura to‘g‘risidagi nizomni
tasdiqlash haqida" 36-sonli Qarori bilan tasdiqlangan "Magistratura to‘g‘risida"gi Nizom
va uning 1-5-bandlarida magistraturaga talabalarni qabul qilish tartibi quyidagi tartibda
keltirilgan: ”Ushbu Nizom «Ta’lim to‘g‘risida» va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi
to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq oliy ta’lim
muassasalarining magistraturasiga (keyingi o‘rinlarda Magistratura deb yuritiladi)
talabalarni qabul qilish tartibini belgilaydi. Magistraturaga qabul oliy ta’lim muassasalari
tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilangan davlat grantlari va to‘lov-kontrakt asosida qabul kvotalariga muvofiq amalga
oshiriladi. Magistraturaga qabul qilish O‘zbekiston Respublikasi ta’lim muassasalariga
qabul qilish bo‘yicha Davlat komissiyasi (keyingi o‘rinlarda — Davlat komissiyasi)
tomonidan kirish sinovlari natijalariga ko‘ra, to‘plangan ballarning reyting tizimi
bo‘yicha amalga oshiriladi. Magistraturaga qabul tegishli ta’lim yo‘nalishi va
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan belgilangan
turdosh (magistraturaga qabul bo‘yicha) oliy ta’lim yo‘nalishlari ro‘yxati bo‘yicha
bakalavr darajasiga yoki diplomli mutaxassis malakasiga ega bo‘lgan shaxslar o‘rtasida
tanlov asosida amalga oshiriladi. Bakalavr darajasiga yoki diplomli mutaxassis
malakasiga ega bo‘lgan shaxslar turdosh ta’lim yo‘nalishlari ro‘yxatidagi
ixtisosliklarning birida tanlovda qatnashish huquqiga egalar. Magistraturaga qabul barcha
uchun (ham grantlar, ham to‘lov-kontrakt bo‘yicha) teng huquqlilik, yagona qabul
qoidalari va yagona tanlov asosida amalga oshirilib, kirish sinovlarida eng yuqori ball
to‘plagan abiturientlarning davlat grantlari bo‘yicha birinchi navbatda qabul qilinish
huquqi ta’minlanadi. Qolgan abiturientlar ballar reytingi asosida belgilangan to‘lov-
kontrakt kvotalari doirasida qabul qilinish huquqiga egadirlar. Tanlov har bir oliy ta’lim
muassasasi bo‘yicha magistrlik mutaxassisligi, o‘qitish tili va shakliga ko‘ra alohida
o‘tkaziladi. Kirish sinovlari uch tilda - o‘zbek, rus, Qoraqalpog‘iston Respublikasi
hududidagi oliy ta’lim muassasalarida qoraqalpoq tillarida o‘tkaziladi. Magistraturada
o‘qitish tili O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti yoki Vazirlar Mahkamasi tomonidan
belgilangan qabul ko‘rsatkichlari doirasida hujjatlar qabul qilinishiga qadar vazirliklar va
idoralar tomonidan belgilanadi va Davlat komissiyasi tomonidan tasdiqlanadi.
Abiturientlar magistraturaga kirish sinovlarini oliy ta’lim muassasasida o‘qiydigan tilda
2

topshiradi. Magistraturaga qabul qilish ishlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta
maxsus ta’lim vazirligi tomonidan belgilanadigan tartibga muvofiq joriy o‘quv yili uchun
tayinlangan oliy ta’lim muassasasi qabul komissiyasi zimmasiga yuklanadi va
magistraturaga qabul qilish ishlari bo‘yicha qabul komissiyasi mas’ul kotibining
o‘rinbosari tayinlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining davlat stipendiyalari va
nomli davlat stipendiyalari sovrindorlari oliy ta’lim muassasalari magistraturasiga
bakalavriatning ta’lim yo‘nalishiga mos mutaxassisliklarga tanlovdan tashqari davlat
granti asosida qabul qilinadilar.” O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligining 2009-yil 11-iyuldagi 204-son buyrug‘i bilan tasdiqlangan hamda Adliya
vazirligi tomonidan 2009-yil 10-iyulda 1981-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan "Oliy
ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi
to‘g‘risida Nizom"ga hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirligining 2009-yil 7-avgustdagi 276-son buyrug‘i, 2009-yil 22-maydagi 160-son
buyrug‘i bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalari
bitiruvchilarining yakuniy davlat attestatsiyasi to‘g‘risida Nizom talablari asosida
tayyorlangan va Samarqand davlat universiteti o‘quv-uslubiy kengashining 2017-yil 30-
avgustdagi 1-son qarori bilan tasdiqlangan va amaliyotga tatbiq etish uchun tavsiya
berilgan “Magistratura talabasining kalendar ish rejasi” bo‘yicha amalga oshirilgan
ishlarning o’z vaqtida va ko’rsatilgan tartibda bajarilganligini tekshirish uchun taqdim
etildi.
Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi. Butun dunyoda xlorsiz noorganik
birikmalar va ular asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlarga qishloq xo‘jaligida ham,
sanoatda ham talab yuqori. Kartoshka, uzum, sabzavot va sitrus mevalari kabi qishloq
xo jaligi xlorofob ekinlariga xlorsiz kaliyli o g itlarni qo llash zarur bo lsa, unda nitrat,ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
sulfat va boshqa kaliy birikmalaridan foydalanish o z ahamiyatini yo qotmaydi. Biroq
ʻ ʻ
ushbu qimmatbaho birikmalarni olishning energiya va resurslarni tejaydigan
texnologiyalarini takomillashtirish, ishlab chiqarish chiqindilarini talab darajasida zarur
mahsulotga aylantirish bugungi kunning dolzarb ekologik muammolaridan biridir. Shu
munosabat bilan flotatsion kaliy xloridni yirik tonnajli ammoniy selitraga aylantirishning
uzluksiz texnologiyasi asosida kaliy nitratini ishlab chiqarish va xlorsiz kaliyli
mahsulotlar turlarini kengaytirish muhim ahamiyatga ega.
Jahon miqyosida kaliy xloridni oltingugurt, nitrat yoki fosfor kislotalari bilan
yuqori haroratli kislota-termik ishlov berish va kaliy xloridni natriy tuzlari bilan qayta
ishlashning konversion usuli orqali xlorsiz kaliy nitratini olish bo'yicha ilmiy tadqiqotlar
olib borilmoqda. , kaltsiy, magniy yoki ammoniy nitrat. Shu munosabat bilan ishlab
chiqarishning energiya xarajatlarini kamaytirishga alohida e'tibor qaratilmoqda;
3

konvertatsiya jarayonining davomiyligini qisqartirish, mahsulot ishlab chiqarishning
uzluksiz texnologiyasini ishlab chiqish.
Respublikada silvinitni flotatsion boyitish usulida mahalliy sharoitda kaliy xlorid
olish va uning negizida qishloq xo‘jaligi uchun tarkibida xlor bo‘lgan NK, PK va NPK
o‘g‘itlarini ishlab chiqarish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar va sanoat ishlanmalari
muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. 2022-2026-yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirish strategiyasining uchinchi yo‘nalishida “...milliy iqtisodiyot barqarorligini
ta’minlashga qaratilgan sanoat siyosatini amalga oshirishni davom ettirish, iqtisodiyot
tarmoqlarida sanoatning ulushini oshirish bo‘yicha muhim vazifalar belgilandi. yalpi
ichki mahsulot va sanoat ishlab chiqarish hajmini 1,4 barobar oshirish”.
Shu munosabat bilan “Dehqonobod kaliy zavodi” AJda kaliy xloridni qayta
ishlashning uzluksiz, takomillashtirilgan va energiya tejovchi texnologiyasini ishlab
chiqish asosida yuqori sifatli xlorsiz kaliy nitratdan keng turdagi xlorsiz NK, PK va NPK
o‘g‘itlarini olish. va “O‘zkimyosanoat” aksiyadorlik jamiyatiga qarashli azotli o‘g‘itlar
alohida ma’no kasb etmoqda. Mazkur dissertatsiya tadqiqoti O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022-2026-yillarda Yangi O‘zbekistonni
rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli qarorida belgilangan vazifalarni
bajarishga ma’lum darajada xizmat qilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2021-yil 13-fevraldagi PQ-4992-son “Kimyo sanoati korxonalarini yanada isloh qilish va
moliyaviy sog‘lomlashtirish, yuqori qo‘shimcha qiymatga ega kimyo ishlab chiqarishni
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4265-son Farmonlari.
Tadqiqot maqsadi: Kaliy xloridni ammiakli selitraga aylantirish asosida kaliy
nitrat va ammoniy xlorid olishning optimal texnologik ko‘rsatkichlarini o‘rnatgan holda
energiya tejovchi texnologiyani ishlab chiqish.
Tadqiqot vazifasi:
Energiya tejovchi bosqichlarni yaratish imkonini beruvchi texnologik
parametrlarning o‘zgarish diapazonini aniqlash bilan K +
,NH
4 +
//Cl -
,NO
3 H
2 O o‘zaro
tizimlarini nazariy tahlil qilish;
kaliy xloridni ammoniy selitraga aylantirish uchun optimal sharoitlarni o'rnatish
bilan KNO
3 sintezini o'rganish;
kaliy nitratning kristallari hosil bo'lishi jarayonining texnologik parametrlarga
bog'liqligini aniqlash;
xlorsiz kaliyli o'g'itlar sintezi segmentida ilmiy va patent adabiyotlarini tahlil qilish;
KNO
3 va NH
4 Cl sintezining uzluksiz texnologiyasini ishlab chiqish va ishlab
chiqilgan texnologiyaning moddiy balansini tayyorlash;
4

taklif etilayotgan texnologiyani ishlab chiqish, o'g'itlarning tovar xususiyatlarini
aniqlash va mahsulotlarni tashkil etish standartlarini ishlab chiqish;
Tadqiqod ob yektiʼ : “Dehqonobod kaliy zavodi” aksiyadorlik jamiyatining kaliy
flotatsion xloridi, “Navoiyazot” AK ammiakli selitrasi va kaliy selitrasi.
Tadqiqot predmeti: kaliy xlorid va ammiakli selitradan kaliy nitrat olishning
optimal texnologik parametrlarini belgilash va texnologik jarayonning sxemasini ishlab
chiqishdan iborat.
Tadqiqot usullari: kimyoviy, fizik-kimyoviy, IR-spektroskopik, rentgen fazali,
vizual-politermik va elektron mikroskopik tahlil usullari.
Dissertatsiya tadqiqotining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
o'zaro K +
, NH
4 +
// Cl -
, NO
3 -
- H
2 O tizimlarini tahlil qilishning grafik-analitik usuli
bilan kaliy nitratini olishning energiya tejovchi usulining texnologik parametrlarini
o'zgartirishning optimal oralig'i aniqlash;
jarayonlarning kinetik parametrlarini aniqlash bilan kaliy xloridni konversiyalash
va kaliy nitratning kristallanish jarayoni uchun optimal sharoitlar aniqlash;
oraliq pulpalar va eritmalarning reologik xossalarining texnologik parametrlarga
bog'liqligi asoslanadi;
kaliy nitrat va ammoniy xloridning fizik-kimyoviy va savdo xossalari o‘rganildi va
tashkil etish standartlari tayyorlanadi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy
ahamiyati shundan iboratki, murakkab suv-tuz tizimlarida eritmalarning eruvchanligi va
reologik xususiyatlari bo'yicha olingan ma'lumotlar, shu jumladan nitratlar va kaliy va
ammoniy xloridlari komponentlarning o'zaro ta'sirida. kaliy nitratini ishlab chiqarishning
yangi texnologiyasini ishlab chiqishning ilmiy asoslari.
Amaliy ahamiyati shundaki, ishlab chiqilgan texnologiya ekinlarni tomchilatib sug‘orish
uchun tarkibida xlorsiz kaliyli o‘g‘itlar turlarini kengaytiradi.
Ishning aprobatsiyasi: Tadqiqot natijalari olingan ma'lumotlar bilan prof е ssor -
ў qituvchi, iqtidorli talabalar va magistrantlarning ilmiy - amaliy anjumanlarda ishtirok
etib, bir qancha ilmiy t е zis va maqolalari chop ettirildi.
Diss е rtatsiyaning tuzilishi va hajmi: Diss е rtatsiya uchta bobdan, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
5

I. O’QUV-METODIK ISHLAR
1.1. Nazariy ta’lim ( tajriba uchun kerak bo`ladigan reagentlarni olish
texnologiyasini o`rganish)
Silvinitdаn kаliy хlоrni gаlurgik usuldа ishlаb chiqаrish.
Silvinit bu gаlit vа silvin kristаllаrining meхаnik аrаlаshmаsidаn ibоrаt bo’lib
ulаrni fizik kimyoviy usullаr bilаn аjrаtish mumkin. Eritish vа аlохidа kristаllаsh usuli
bilаn аjrаtish gаlurgik yoki kimyoviy usul deb аtаlаdi.
Ushbu usulning mохiyati kаliy хlоrni silьvinitdаn qаynоq 105-115°C nаtriy
хlоrning tо’yingаn аylаnmа eritmаsi yordаmidа eritib eritmаgа o’tkаzilаdi, erimаgаn
gаlit chiqindi sifаtidа chiqrib tаshlаnаdi. Оlingаn qаynоq о’tkir nаmоkоb tuz vа
tuprоqli shlаmlаrdаn chо’ktirish yо’li bilаn tоzаlаsh bоsqichlаridаn о’tаdi. Tоzаlаngаn
qаynоq nоmоkоbdаn kаliy хlоr sоvitish yordаmidа kristаllаdi. Оlingаn kаliy хlоr
kristаllаri sоvitilgаn аylаnmа nоmоkоbdаn аjrаtilаdi vа quritilib mахsulоt sifаtidа
ishlаb chiqаrilаdi. Аylаnmа nоmоkоb esа istilgаndаn sо’ngrа kаliy хlоrni yangi
pаrtiyasini eritib аjrаtib оlish uchun siklgа qаytаrilаdi.
1.3. Silvinitdаn kаliy хlоrni оlish.
Ushbu usulning teхnоlоgik sхemаsi quyidаgi аsоsiy bоsqichlаrdаn ibоrаt.
1. Nаm silvinit rudаsini mаydаlаsh
2. Kаliy хlоrni eritmаgа о’tkаzish mаqsаdidа qаynоq nоmоkоb bilаn silьvinitgа
ishlоv berish
3. Kаliy хlоrni yо’qоlishini kаmаytirish uchun qаytа ishlаngаn silьvinit rudаsigа
ishlоv berish.
4. Kаliy хlоr vа nаtriy хlоr bilаn tо’yingаn qаynоq nаmаkоbdаn muааlаq
хоlаtdаgi tuz vа tuprоq shlаmlаrini аjrаtish
5. Kаliy хlоrni аjrаtib оlish uchun tuprоqsimоn shlаmni qаynоq suv bilаn
yuvish.
6. Qаynоq eritmаni issiqligidаn fоydаlаngаn хоldа tindirilgаn qаynоq
nаmаkоbni kаliy хlоrni kristаlgа tushurish mаqsаdidа sоvitish.
7. Аylаnmа eritmаdаn kаliy хlоr kristаllаrini аjrаtish.
8. Kаliy хlоr kristаllаrini quritish.
9. Аylаnmа eritmаni istish vа silvinitni qаytа ishlаsh bоsqichigа qаytаrish.
10. Ishlаb chiqаrish chiqindilаrini chiqаrib tаshlаsh yoki yо’q qilish.
Shахtаdаn kelаdigаn silvinit rudаsidа 500 mm gаchа bо’lgаn bо’lаklаr mаvjud. 5
mm dаn yirik silьvinit zаrrаchаlаri tо’liq erimiydi, bu chiqindi bilаn kаliyni
yо’qоlishigа оlib kelаdi. Shuning uchun eritishdаn оldin nаm rudа mаydаlаnаdi. Shuni
хаm eъtibоrgа оlish kerаkki silvinitni о’tа kо’p mаydаlаsh eritilgаn silьvinit tаrkibidа
0.2 mm dаn kichik tuprоqsimоn shlаmlаrni оrtishigа оlib kelаdi. Ushbuni оldini оlish
mаqsаdidа silьvinit rudаsi shundаy mаydаlаnаdiki mаydаlаngаn rudаning аsоsiy
mаssаsi 1-4 mm о’lchаmidа bо’lаdi.
6

Rudаni mаydаlаsh uch bоsqichdа аmаlgа оshirilаdi: yirik, о’rtаchа vа mаydа.
Yirik mаydаlаsh (200 mm dаn kichik) yassi qisimli mаdаlаsh mаshinаsidа (shekоviх
drоbilkах) аmаlgа оshirilаdi, о’rtаchа mаydаlаsh (25 mm) bоlg’аli yoki kоnusli,
mаydа mаydаlаsh (4 mm vа undаn kichik) esа vаlli mаydаlаgichlаrdа аmаlgа
оshirilаdi. Оrtiqchа mаydаlаshni оldini оlish mаqsаdidа хаr bir mаydаlаgichdаn оldin
elаklаr о’rnаtilаdi.
Mаydаlаngаn silьvinit, kаliy хlоrni eritib аjrаtib оlish uchun ikitа shnekli
erituvchigа berilаdi. Erituvchidаn qаttiq tuzni chiqаzib tаshlаsh erituvchigа о’rnаtigаn
kоvushli elevаtоr yordаmidа аmаlgа оshirilаdi. Nаmаkоbni kiritish vа chiqаrish
erituvchining yon devоridа jоylаshgаn mахsus tirqish yordаmidа аmаlgа оshirilаdi.
Silvinitdаn kаliy хlоr tаrkibidа 110-130 g/l kаliy хlоr vа 240 g/l nаtriy хlоr
bо’lgаn (105 -115°C) qаynоq nаmаkоb yordаmidа eritib аjrаtib оlinаdi. Ushbu
pаrаmetrlаrgа egа bо’lgаn nаmаkоb ikkinchi erituvchi 5 gа yubоrilаdi u edа u rudа
yо’nаlishigа qаrаmа qаrshi хаrаkаtlаnаdi vа birinchi erituvchi 4 gа о’tаdi. Chiqindi
ikkinchi erituchidаn shnekli meshаlkа deb аtаlаdigаn uchunchi erituvchi 6 gа berilаdi,
u ergа eritib аjrаtib оlish uchun 70 0
C аylаnmа nаmаkоb, shlаmni yuvgаn suvlаr vа 12
plаnfiltrning filtrаti berilаdi.
Shnekli meshаlkаning vаzifаsi kаliy хlоrni qo’shimchа аjrаtib оlish vа uning
iisiqligidаn fоydаlаnish. 90 0
C isitilgаn eritmа ikkinchi erituvchigа yo’nаltirilgаn
nаmаkоbgа qo’shilаdi.
Shnekli meshаlkаdаn chiqqаn chiqindi tаrkibidа 15-17% аylаnmа eritmа bo’lаdi,
shuning uchun kаliy хlоrni yo’qоlishini оldini оlish uchun 12 chi plаnfilьtr yordаmidа
qаynоq suvdа yuvilаdi. Yuvilgаn nаmligi 5-6% bo’lgаn chiqindi kurаkli (skrebkоviy)
trаnspоrtyor yordаmidа chiqаzib tаshlаnаdi.
Eritish bo’limidа оlingаn 97-107°C qаynоq tuyingаn eritmаning tаrkibidа 245-
265 g/l KCl, 270 g/l NaCl vа muаllаq хоlаtdаgi rudаni mаydа zprrаchаlаri, lоy vа
NaCl kristаllаri bo’lаdi.
Tаyyor mахsulоt tаrkibidа qаyd qilingаn аrаlаshmаlаr bo’lmаsligi uchun KCl ni
kristаllаshdаn оldin ulаr аjrаtib tаshlаnilishi lоzim.
Muааlаq хоlаtdаgi zаrrаchаlаr хаr хil tipdаgi аppаrаtlаrdа cho’ktirish yo’li bilаn
аjrаtilаdi. Lоy zаrrаchаlаri o’tа mаydаdispersli bo’lgаni uchun ulаrni krахmаlning
ishqоrli eritmаsi yoki pоliаkrilаmidning suvli eritmаsi ko’rinishidаgi kоаgulyantlаrdаn
fоydаlаnmаy sаmаrаli cho’ktirib bo’lmidi.
Tuz vа lоy zаrrаchаlаri оltitа kоnusli quyiltirb – tindirgich 8 dа аmаlgа
оshirilаdi.Quyiltirgichning birinchi ikitа kоnusidа tuzli zаrrаchаlаri, keyingilаridа lоy
zаrrаchаlаri.
7

Хоsil bo’lgаn tuz аyniqsа lоy shlаmi kаttа miqdоrdаgi to’yingаn eritmаni o’zi
bilаn ushlаb qоlish хususiyatigа egа, shuning uchun kаliy хlоr yo’qоlishini kаmаytirish
mаqsаdidа ulаrgа tegishli ishlоv berilаdi.
Tuzli shlаm uzluksiz ikkinchi erituvchigа yubоrilаdi, lоyli shlаm esа uzlukli 9
chi meshаlkа tushurilаdi u erdаn u qаynоq suv bilаn Q:S - 1:4 o’zаrо nisbаtdа qаrаmа
qаrshi yuvish uchun 2-4 tаgаchа quyiltirgichi bo’lgаn Dоrrа uskunаsigа yubоrilаdi.
Yuvuvchi suvlаr 6 chi shnekli meshаlkаgа qаytаrilаdi, yuvilgаn lоy shlаmi esа
chiqindi sifаtidа chiqаzib tаshlаnаdi.
Qаrаmа qаrshi yuvish usulidаn fоydаlаnish KCl ni lоy shlаmi bilаn yo’qоlishini
4-5 bаrоbаr kаmаytirаdi.
To’yingаn qаynоq eritmа tindirilgаndаn so’ngrа eritmаdаn KCl kristаllаrini
аjrаtish uchun u 90°C dаn 17-27°C gаchа vаkumm оstidа o’z o’zidаn qаynаtish yo’li
bilаn sоvitilаdi. Hоsil bo’lgаn bug’ silьvinitni eritish uchun yubоrilаdigаn аylаnmа
nаmаkоbni isitish uchun fоydаlаnilаdi. Kristаllаsh vаqtidа imkоni bоrichа cho’ktirish,
filtirlаsh vа quritish jаrаyonlаri qulаy bo’lishi uchun KCl ning yirik kristаllаrini оlish
kerаk.
Yirik kristаllаr оlish uchun sоvitlаdigаn eritmаni dаrаjаmа dаrаjа sоvitish kerаk.
Shuning uchun ko’pchilik kоrхоnаlаrdа 14 tа pоg’аnаli vаkumm kristаllаsh uskunаsi
(VKU)dаn fоydаlаnilаdi.
Qаynоq to’yingаn eritmа VKU ning birinchi kоpusigа so’rilаdi vа trubаlаr
оrqаli kristаlgа tushаyotgаn KCl kristаllаri bilаn birgа biridаn ikkinchisigа o’tаdi.
Uskunа bittа vertikаl 8 vа оltitа gоrizаntаl 9 chi vаkumm kristаlizаtоrlаrdаn ibоrаt.
Gоrizаntаl kristаlizаtоrlаr to’siqlаr yordаmidа 13 tа bo’limgа аjrаtilgаn. VKU ichidа
vаkumm аstа sekin оrtib bоrаdi 440 mm rt. st (1 bоsqich) 740 mm.rt.st. (14 bоsqich)
gаchа. Хаrоrаt esа хаr bir bоsqichdа 4-5 о
C tushаdi.
Ushbu shаrоitdа quyidаgi grаnsоstаvgа egа bo’lgаn KCl kristаllаri оlinаdi.
14 bоsqichli VKU dа оlingаn KCl kristаllаrini grаnulаmetrik tаrkibi
Kristаllаr o’lchаmi, mm + 0.42 + 0.30 + 20.21 + 0.15 - 0.15
Frаksiyalаr miqdоri, % 5.7 9.0 50.6 17.8 16.9
VKU ning ichidа to’yingаn eritmа o’z-o’zidаn bshg’lаnish хisоbigа sоvitilgаndа
KCl ning kristаllааnishi sоdir bo’lаdi, аmmо qismаn nаtriy хlоr хаm kristаllаnishi
mumkin. Kаliy хlоrni nаtriy хlоr kristаllаri bilаn аrаlаshishini оldini оlish mаqsаdidа
nаmаkоbgа birinchi to’rtаbоsqichdа kоndensаt qo’shilаdi.
So’nggi 14 chi bоsqichdа sоvitilgаn eritmа kristаlgа tushirilgаn kаliy хlоr
kristаllаri bilаn bаrоmetrik trubа оrqаli 20 bаkkа yig’ilаdi.
8

1.2. Mustaqil ta’lim uchun topshiriqlari( tajriba uchun kerak bo`ladigan
jihozlarni yig`ish)
Reaksiya uchun zarur bo`lgan Byuxner voronkasi, filtir qog`oz. tiqinlar, tubi yassi
kolba, suvki sovutkichlar yig`ish.

9

I BOB. ADABIYOTLAR TAXLILI
1.1. Kaliy nitratning xususiyatlari, qo'llanilishi va uni ishlab chiqarish
usullari
O'g'itlardagi uchta asosiy oziq moddalar - azot, fosfor va kaliy tarkibiga ko'ra
oddiy (uning tarkibida uchta ozuqaviy elementdan faqat bittasi mavjud) va murakkab
(ular har qanday ikkita yoki uchta ozuqaviy elementni o'z ichiga oladi) bo'linadi.
Asosiy oziq moddalar soniga ko'ra oddiy va murakkab mineral o'g'itlar bir
tomonlama, ikki yoki uch tomonlama deb ataladi; ikkinchisi ham to'liq deb ataladi.
Murakkab o'g'itlarni olish usuliga ko'ra murakkab va aralash bo'linadi. Zavod
uskunalarida kimyoviy reaksiyalar natijasida olingan murakkab o'g'itlar kompleks deb
ataladi. Kaliyni o'z ichiga olgan murakkab o'g'itlarga kaliy nitrat, kaliy orto- va
metafosfatlar, nitrofoska kiradi.
Qoidaga ko'ra, murakkab o'g'itlardagi ozuqa moddalarining nisbatini cheklangan
darajada o'zgartirish mumkin. Biroq, har xil turdagi tuproq, ob-havo va boshqa
sharoitlarda turli qishloq xo'jaligi o'simliklarini etishtirish azot, fosfor va kaliyning turli
nisbatlariga ega bo'lgan murakkab o'g'itlarning mavjudligini talab qiladi. Bu talablar har
xil o'g'itlarning mexanik aralashmasidan tashkil topgan aralash murakkab o'g'itlar
tomonidan eng yaxshi qondiriladi.
Aralash o'g'itlarni tayyorlash jarayoni o'g'itlarni aralashtirish deb ataladi.Aralash va
murakkab o'g'itlarning agrokimyoviy xususiyatlari deyarli bir xil. Har qanday istalgan N:
P: K nisbati aralash o'g'itlar ishlab chiqarishda afzallik hisoblanadi. N:P:K agrotexnik
talablarga javob beradigan (ma'lum bir ekin, tuproq va boshqalar uchun) o'g'itlar
muvozanatli deb ataladi [2].Ortiqcha kislotalilikni zararsizlantirish va aralash o'g'itlarning
xususiyatlarini yaxshilash uchun o'g'it aralashmalarini olish jarayonida ularning tarkibiga
turli xil qo'shimchalar, shuningdek mikroelementlar, o'sishni rag'batlantiradigan
insektofungitsidlar kiritilishi mumkin.
Aralash o'g'itlar ham chang, ham donador shaklda ishlab chiqariladi.
Granulyatsiya, odatda, suv bilan namlash, hosil bo'lgan granulalarni granulalash va
quritish orqali tayyor kukun aralashmalariga duchor bo'ladi.Aralash o'g'itlar
aralashmalarning ba'zi tarkibiy qismlari o'rtasida kimyoviy reaktsiyalarning paydo
bo'lishi, aralashmaning alohida komponentlari o'rtasidagi reaktsiyalarning amalga
oshirilishi tufayli murakkab o'g'itlarga aylanishi mumkin.So'nggi paytlarda o'g'itlarni
aralashtirish ko'pincha ularni qo'shimcha kimyoviy tozalash bilan birlashtiriladi -
aralashmalarga kislotalarni, ularni neytrallashtiradigan materiallarni, shuningdek
granulyatsiya uchun suv o'rniga eritmalar va eritmalarni kiritish. Shu bilan birga,
kimyoviy reaksiyalarning issiqligi tufayli granulalar quriydi. Shu tarzda olingan
10

murakkab o'g'itlar murakkab-aralash deyiladi.Odatda murakkab mineral o'g'itlar asosiy
oziq moddalar: azot, fosfor va kaliyning miqdoriy nisbati bilan baholanadi.
Hozirgi vaqtda G'arb mamlakatlarida mineral o'g'itlar ishlab chiqarish umumiy
balansining uchdan bir qismidan ko'prog'ini murakkab o'g'itlar va ayniqsa aralash o'g'itlar
tashkil qiladi. AQSh va Angliyada aralash o'g'itlardan foydalanish nisbati ayniqsa yuqori.
AQShda ishlatiladigan ozuqa moddalarining taxminan 2/3 qismi aralash o'g'itlar shaklida
tuproqqa qo'llaniladi. Bundan tashqari, fosfor va ayniqsa kaliy tuproqqa azotga
qaraganda ko'proq aralash o'g'itlar shaklida kiritiladi.O zbekiston o g it sanoatiʻ ʻ ʻ
hozirgacha asosan oddiy mineral o g itlar ishlab chiqaradi.Murakkab kompleks o g itlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlab chiqarish ham yo lga qo yilmoqda. Mamlakatimizda aralash o‘g‘itlar hali ham
ʻ ʻ
sanoat miqyosida nisbatan oz miqdorda ishlab chiqarilmoqda.KN0
3 ning yana bir nomi
kaliy nitrat bo'lib, u tashqi ko'rinishida suvda yuqori eruvchanligi bilan oq kristalli suvsiz
tuzdir. Uning kristallari 46,58% K
2 O (azot bo'yicha 13,85%) bo'lgan rombsimon tuzilish
bilan tavsiflanadi. Zichlik - 2,1 g / sm3, erish nuqtasi - 332,8 °C, 30 °C haroratda u
90,5% namlikka ega.KN0
3 kuchli oksidlovchi xossalari bilan ajralib turadi. 340 ° C dan
yuqori qizdirilganda, u asosan atom kislorodining chiqishi bilan o'z eritmasida
parchalanadi:2KN0
3 =2KN0
2 +3O
2 .
Kaliy nitrat (KN0
3 ) xlorsiz kaliyli o'g'it sifatida, shuningdek, porox ishlab chiqarish
uchun, pirotexnika va shisha sanoatida ishlatiladi.Ma'lum kaliy nitrat 3 daraja. Qishloq
xo'jaligida uchinchi navli KN0
3 kamida 98% kaliy nitrat miqdori bilan qo'llaniladi.
Birinchi va ikkinchi navlarning mahsuloti mos ravishda kamida 99,8% va 99,0% kaliy
nitrat miqdorini talab qiladi.
1.2. Kaliy nitratini konversiya yo`li bilan olish usullari
Ishlab chiqilgan KN0
3 va NH
4 Cl ni sintez qilish usuli, u quyidagi bosqichlardan
iborat: kaliy xloridni ammoniy selitraga aylantirish, KCl ni sovutish orqali kristallash,
ona suyuqlikdan kristallarni ajratish, ona suyuqlikni bug'lash. NH
4 Cl kristallarini
eritmadan ajratish, NH
4 Cl ning konversiya bosqichiga qaytishi. Jarayon ishlab
chiqarishni soddalashtirish, mahsulot rentabelligini oshirish va energiya xarajatlarini
kamaytirish uchun konvertatsiya jarayoni KCl va NH
4 NO
3 (1,1-1,15) molyar nisbatida
amalga oshiriladi: 1 va KN0
3 kristallari izolyatsiya qilingandan so'ng, 55- NH
4 NO
3 va
KCl (0,467-0,526):1 molyar nisbatda ona suyuqlik - NH
4 NO
3 eritmasiga 75% qo'shiladi.
To`yingan eritma suyuqlikning bug'lanish jarayoni 57-60 °C haroratda sodir bo'ladi.Yana
bir usulni [23, No 2317255] mineral o‘g‘itlar va tuzlar ishlab chiqarish texnologiyasidagi
kimyoviy texnologiya bo‘limiga kiritish mumkin.
11

II BOB. TADQIQOT OB’YEKTI VA USULLARI
2.1. Kimyoviy va fizik-kimyoviy tadqiqotlar o'tkazish usullari
O‘zbekistonda mineral tuzlarning katta zahiralari mavjud. Kimyoviy tarkibiga
ko'ra ularni ikkita asosiy guruhga bo'lish mumkin: sulfatsiz kaliy-natriy va sulfat-natriy-
magniy. Birinchi turga Hisor tog’ tizmasining janubi-g arbiy tizmalaridagi yuqori yuraʻ
galogen shakllanishi konlari kiradi. Hisor tizmasining janubi-g arbiy tizmalarining
ʻ
Gaurdak formatsiyasi cho kindilarida taxminan 4 ming km
ʻ 2
maydonda kaliy tuzlarining
yirik konlari o rganilgan.
ʻ
Kaliy tuzlarining katta zahiralari (o'rtacha KCl miqdori 36%), qazib olish uchun
qulay chuqurlikda (200-1200 m) joylashgan, 1500 km 2
maydonda to'plangan. Bu yerda
iqtisodiy va konchilik nuqtai nazaridan istiqbolli hamda sanoat uchun manfaatli bo lgan
ʻ
bir qancha kaliyli hududlar aniqlangan va o rganilgan. Ulardan ba'zilari 1200 m dan ortiq
ʻ
chuqurlikda joylashgan bo'lib, ularni er osti yuvish yordamida qazib olish mumkin.
Ulardagi tosh hosil qiluvchi minerallar galit, silvit, karnallit bo'lib, tuz massasining 90%
ni tashkil qiladi; sulfat, karbonat va gil minerallar (asosan angidrit) 10% dan ko'p
bo'lmagan miqdorda bo’ladi.
Tuzli jinslarning gilli-terrigen material bilan mahalliy boyitilishiga qaramay,
umuman olganda, uning tuzli qatlamlar tuzilishidagi ahamiyati unchalik katta emas
(qatlamlar hajmining 5% dan ko'p emas). O'rganilayotgan galopelitlarning o'ziga xos
xususiyati ularning karbonat tarkibining ko'payishi va gil fraktsiyasining pastligi (37%
gacha). Karbonatlarning asosiy qismi magnezit, o'zgaruvchan tarkibli karbonatlar va
kamroq darajada dolomit bilan ifodalanadi. Shunday qilib, ko'rib chiqilayotgan
konlarning xarakterli xususiyati ularning nisbiy tozaligi, sulfatsizligi, ya'ni. kaliy, natriy
va magniyning eruvchan sulfat tuzlarining yo'qligi.
Tubegatan kaliy tuzi koni Qashqadaryo viloyatining Dehqonobod tumanida, G uzor
ʻ
shahridan 75 km janubda Hisor tizmasining janubi-g arbiy etaklarida joylashgan. Kon
ʻ
O zbekiston va Turkmaniston chegarasida joylashgan bo lib, chegaradosh Shordaryo
ʻ ʻ
daryosi bilan bo linadi.
ʻ
Tadqiqotlarda quyidagi kimyoviy moddalar va reagentlar ishlatilgan: kaliy xlorid navi
“sof nav”, ammoniy nitrat – “reagent navi”.
Kaliy xlorid rangsiz kristall, kub panjarali, erish nuqtasi 771K, zichligi 1,989 g/sm;
issiqlik quvvati 51,3 J / (mol -K); N°pl = 26,32 kJ/mol.
Suvda eruvchanligi (100 g ga g) - 28,1 (0°C), 34,3 (20°C), 40,3 (40°C), 56,2 (100°C)
[22]. Evtektikaning erish nuqtasi (100 g H2O da 24,6 g KCl) 10,7 ° C, to'yingan suvli
eritmaning qaynash nuqtasi (100 g H
2 O da 58,4 g KCl) 108,59 ° C; zichlik C,%: 10 20
C1254 -1,0633 va 1,1328
12

Kaliy xloridning fizik-kimyoviy xususiyatlari:
1 mol massasi, kg/mol 74,56
Zichlik, kg/m 3
1990,0
25°C J/kg da solishtirma issiqlik quvvati 691,3
Erishish issiqligi, kJ/mol 26,8
Sublimatsiya 223.6
Harorat, ° Cerishi 771,0
qaynash nuqtasi 1417,0
Kaliy xlorid kub shaklida, ko'pincha burchaklari to'mtoq kristallar shaklida
kristallanadi. Sof shaklda kristallar rangsiz va suv-shaffof, ammo aralashmalar tufayli
ular qizil-sariq, yorqin qizil yoki pushti rangga ega. Kristallarning qattiqligi (massa
shkalasida) 2 ga teng.
Kaliy xloridning termodinamik parametrlari
Shakllanishning standart entalpiyasi AN 298(namuna) -436,56 kJ/mol
AG 298(arr) hosil bo'lishining standart Gibbs energiyasi -408,6 kJ/mol
Shakllanishning standart entropiyasi AS°298 82,55 J/mol-K
2.2. Tajriba olib borish metodikasi
NH
4 NO
3 va KC1 ning konversiyasini o'rganish bo'yicha tajribalar shisha reaktorda
o'tkazildi, uning ichida qayiqli aralashtirgich o'rnatildi. Reaktor termostatga joylashtirildi.
D-1mm datchik yordamida elektr motorining aylanish tezligi reostat moslamasi
tomonidan nazorat qilindi va TM-3M takometri bilan o'lchandi. Suv termostati reaktorni
isitdi, uning harorati TK-300 kontaktli termometr va ± 1 ° S aniqlikdagi RT-230ts
elektron o'rni yordamida saqlangan.
O'rganilayotgan birikmalar va eritmalar namunalarining solishtirma massasini
aniqlash uchun piknometrik usuldan foydalanildi. 5 sm3 hajmli piknometr ishlatilgan.
Piknometr 25°C suv zichligida bidistillangan suv bilan to'ldirilgan va uning hajmi suv
bilan to'ldirilgan piknometrning og'irligi bo'yicha hisoblangan. Tarozilar ±0,00005 mg
aniqlikda o'tkazildi. Natijalar ±0,1 kg/m3 aniqlik bilan taqdim etiladi.
Viskozite VPZH viskozimetri yordamida o'lchandi. Natijalar aniqligi ± 0,0001
10_1m2/sek.KNO
3 konvertatsiya jarayoni izotermik reaktorda 5 daqiqa davomida amalga
oshirildi. Maksimal harorat 95 ° C ga etadi.
Kaliy va natriy ionlarining tarkibi alangali fotometrik usul bilan aniqlandi [106;
520 s.], xlor ioni - Mohr usuli bilan [107; Bilan. 301-304].
Umumiy azot miqdori [108, 109] protsedura bo'yicha topiladi. Bu usul nitrat
azotini Devard qotishmasi yordamida ammiak shakliga aylantirish va undan keyin
ammiakni distillash va uni titrlashdan iborat.
13

Ammiak holidagi azot protseduraga muvofiq topilgan [108, 110]. Usul pH = 6,7 va
KBr bo'lgan fosfat bufer eritmasi ishtirokida xloramin yordamida azotning ammiak
shaklini elementar azotga oksidlashdan iborat. Xloraminning ortiqcha miqdori
yodometrik titrlash bilan aniqlanadi.
Nitrat holidagi azot usul bilan topiladi [108, 111]. Usul nitrat azotini elementar
azotga aylantirishdan iborat. Jarayon FeSO
4 eritmalari bilan pH=7 bo'lgan muhitda
katalizator bo'lgan ammoniy molibdit ishtirokida olib boriladi. Keyinchalik FeSO
4 ning
ortiqcha qismi KMnO
4 bilan titrlanadi.2-3 mm granulali o’g’it namunalarining namligi va
yopishqoqligini Pestav usuli [112, 113] yordamida aniqlaymiz.
To'yingan silvinit sho'rlarini ammonizatsiya qilish natijasida olingan
yog'ingarchilik mahsulotlarining fazaviy tarkibi termografiya va rentgen nurlari
difraksiyasi yordamida isbotlangan.
Modellar PFP7/C Olovli fotometrni tahlil qilish shartlari: PFP7/C Yagona kanalli
olov fotometri natriy, kaliy va litiyni aniqlashda klinik foydalanish uchun maxsus
mo‘ljallangan past haroratli, bitta kanalli fotometrdir. PFP7/C ning o‘rnatilgan
linearizatsiya sxemasi natriy va kaliy ko‘rsatkichlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri mmol/L da
ko‘rsatish imkonini beradi.
Tahlilning rentgen nurlari diffraktsiya usuli parametrlarini o'rganish shartlari:
fazalar tarkibini aniqlash XRD-6100 apparati (Shimadzu, Yaponiya) kompyuterga
ulangan difraksiya naqshlari bo'yicha amalga oshirildi. Tahlil quyidagi parametrlarga ega
CuKa nurlanishidan foydalanildi: oqim kuchi va kuchlanish mos ravishda 30 mA va 30
kV; detektorning aylanish tezligi 0,02 gradus qadam bilan 4 gradus / min; skanerlash
burchagi 4 dan 80 °Cgacha.Ishlab chiqarish kaliy nitrat va oraliq eritmalar taniqli
usullarga muvofiq tegishli tahlillardan o'tkazildi [5-6].
Olingan namunalar fizik-kimyoviy tahlil usullari bilan aniqlandi. Namunalarning
morfologiyasi va mikro tuzilishi SEM-EVO MA 10 mikroskopi yordamida o'lchandi.
TG-DSC shartlari: Tajriba isitish (390 °C gacha) - sovutish (150 °C gacha)
rejimida o'tkaziladi. 20-39 °C harorat oralig'ida namunaning massasini o'zgartirmasdan
bitta endotermik tepalik kuzatiladi. U Tmax=132,5°C va ∆Q= -58,85 J/g fazali o'tishni
xarakterlaydi (birinchi turdagi fazali o'tish - metastabil kristall holatdan barqaror holatga
o'tish). Ikkinchi cho'qqi Tmax= 339,2°Cva ∆Q= - 80,84 J/g namunaning erishi va qisman
parchalanishi (kichik vazn yo'qotishi 2%. Sovutish jarayoni Tmax= 329,3°C ekzotermik
cho'qqi paydo bo'lishi bilan davom etadi) va ∆Q= - 81,59 J/g.Bu tepalik barqaror kristall
shaklning kristallanishini xarakterlaydi.
14

2.3. Konversiya usulida tajribalar o'tkazish metodikasi
Kaliy selitrasini ishlab chiqarish bo'yicha tajribalar issiqqa chidamli dumaloq tubli
kolbada o'tkazildi (2.1-rasm, 2-rasm), bu erda qattiq kaliy xlorid KCl va ammiakli selitra
NH
4 NO
3 ning hisoblangan miqdori yuklangan. Kolba kontaktli termometr (poz.3) va
termal rele (7) yordamida haroratni nazorat qilish va tartibga solish bilan elektr pechka
(poz.1) bilan isitildi. Chiqarilgan suv bug'lari suv sovutgichida kondensatsiyalanadi (4-
band). Reaksiya aralashmasi elektr dvigateli (5-poz) tomonidan boshqariladigan
aralashtirgich (6-poz) bilan aralashtiriladi.Aralashtirgich (6) tezligi dvigatel yordamida
boshqariladi.
Kaliy xlorid va ammiakli selitraning kimyoviy o'zaro ta'siri natijasida hosil bo'lgan
suspenziya suyuqlik (ona eritmasi) va qattiq (kaliy nitrat cho'kmasi) fazalarga bo'linadi
(2.2-rasm), uni etkazib berish uchun idishdan iborat bo'lgan laboratoriya filtri qurilmasi
(2.2-rasm). suspenziya (1-poz), filtr (poz. 2) va vakuum nasosi (3-poz).
KCl va NH
4 NO
3 dan KNO
3 sintezi uchun laboratoriya jihozlari: 1 – elektr pechka;
2 - dumaloq pastki issiqqa chidamli kolba; 3 - termometr; 4 - suv sovutgichi; 5 - elektr
motor; 6 - mikser; 7 - termal o'rni; 8 - LATR rasm. 2.2. Kaliy nitrat sintezi natijasida
hosil bo'lgan suspenziyani filtrlash uchun laboratoriya qurilmasi: 1-suspenziyani etkazib
berish uchun sig'im; 2-filtr; 3-vakuumli nasos; 4 - vakuum o'lchagich
15

2.4. Magistirlik dessertatsiyasida foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1) O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 yillarga mo ljallangan Yangiʻ ʻ
O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to g risida”gi Farmoni Toshkent shahri, 2022-yil
ʻ ʻ ʻ
28-yanvar.
2) Sh.M.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz, Toshkent, Ozbekiston- 2017 y.
3) Sh.M.Mirziyoyev Erkin va farovon, demokratik Ozbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz, Toshkent, Ozbekiston- 2016 y.
4) Sh.M.Mirziyoyev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini taminlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi, Toshkent, Ozbekiston- 2016 y.
5) Ахметов Т.Г., Порфирьева Р.Т., Гайсин Л.Г., Ахметов Л.Т., Каримов Я.М.,
Хайринов А.И. Химическая технология неорганических веществ. –Москва:
Высшая школа, 2002. -С.124-129.
6) Нормаматов Ф.Х., Кучаров Б.Х., Тоиров З.К., Эркаев А.У. Исследование
основных стадий получения нитрата калия конверсионным способом. Узбекский
химический журнал. 2021. №1. С.9-15. (02.00.00. №6).
7) Нормаматов Ф.Х., Кучаров Б.Х., Тоиров З.К., Эркаев А.У Изучение
процессаупарки маточных растворов при получении нитрата калия. Композицион
материаллар журнал. 2022г. №1. 6-10с. . (02.00.00; №4).
8) Нормаматов Ф.Х., Кучаров Б.Х., Тоиров З.К., Эркаев А.У., Новик Д.М.,
Дормешкин О.Б. Изучение физико-химических свойств нитрата калия.
―Инновационные материалы и технологии Материалы международной научно-
‖
технической конференции молодых ученых. Г.Минск, Республика Беларусь 19–21
января 2021г. ст 543-547.
9) Нормаматов Ф.Х., Иномжонов Ш.Э., Асамов Ж.Х.,Тоиров З.К., Курбонова
У., Эркаев А.У. Получение бесхлорного калийного удобрения из местного сырья.
―Умидли ким
е?гарлар-2021 е?ш олимлар, магистрантлар, ва бакалавриат ‖
талабаларини ХХХ-илмий-техникавий анжумани. Тошкент. 13-15 апрель 2021й ст
81-83.
10) Нормаматов Ф.Х., Эркаев А.У.,Эшметова М., Джандуллаева М.С. Проект
гибкой технологической схемы производства бесхлорных калийных удобрений.
Ташкент-ноябр.77-78ст
11) Готто З.А., Гончарик И.И., Навныко А.Л., Осипова Е.О. Получение сульфата
калия конверсией фосфогипса карбонатом калия. Весцi Нацыянальнай акадэмii
навук Беларусi. Серыя хiмiчных навук. 2019. Т.55, №4. С. 483-489.
12) Постановление Президента Республики Узбекистан 03.04.2019 г.N пп-4265о
мерах по дальнейшему реформированию и повышению инвестиционной
привлекательности химической промышленности.
13) О.Б.Дормешкин, Н.И.Воробьев. Производство бесхлорных водорастворимых
комплексных удобрений. Минск. 2006. С. 246.
16

14) Справочник азотчика том 2, издательство «Химия», стр.172-174.
15) Ф.Х. Нормаматов, А.У. Эркаев, А.Т. Дадаходжаев, З.К. Тоиров, Б.Х. Кучаров.
Иследование процесса получения нитрата калия. // Universum: Технические науки.-
2019. - № 9(66). - С. 25-28.
16) Патент BY7470, C1 2005. 12.30. Дормешкин Олег Борисович; Воробьев
Николай Иванович; Новик Дмитрий Михайлович; Лисай Николай Константинович.
Способ получения нитрата калия и способ получения жидкого комплексного
удобрения.
17) Винник М.М., Ербанова Л.Н., Зайцев П.М. и др. Методы анализа фосфатного
сырья, фосфорных и комплексных удобрений, кормовых фосфатов. М.: Химия,
1975. -218с.
18) ГОСТ 30181.4-94. Минеральные удобрения. Метод определения суммарной
массовой доли азота, содержащегося в сложных удобрениях и селитрах в
аммонийной и нитратной формах.
19) O.A. Uzakov, Z.K. Dehkanov, X.Sh. Aripov. Obtaining Potassium Nitrate by the
Conversion Method / Annals of the Romanian Society for Cell Biology, ISSN:1583-
6258, Vol. 25, Issue2, 2021, Pages.
3164-3170.http://annalsofrscb.ro/index.php/journal/article/view/1295.
20) Дехканов З.К., Хошимханова М.А., Исмоилова Г.И., Арипов Хайруллахан
Шукруллаевич. Исследование физико-химических свойств аммонизированной
нитрокальций фосфатной спиртовой пульпы . Universum: Химия и биология 70 (4),
2020., с.25-28
21) French recycling agensy sets goals//Mod/plast/Int.-1997-27. №3.-c.19
22) Заявка19643479 Германия, Verfahren zur Herstellung von
Polyethylenterephthalat aus Polyethylenterephtlialat - Abfall. Boos Frank. Schnitker
Norman. Seelig Joachim; Zimmer A. G. Опубд.23.4.98, РЖХ 1999, 9 Т347П.
23) Kishuro Osamu// Kagaku to kogvo Chem.and chern.Ind.-1998.-51..v-12-c.1884-
1888
24) Вторичного переработка пластмасс/Под ред. Франческо Ла Мантии. - С.
ПБ.: Профессия, 2007
25) Овчинникова Г.П., Артеменко С.Е . Рециклинг вторичных полимеров:
Учебное пособие . - Саратов, СГТУ, 2000. -22с
26) Современных подходы к рециклингу вторичного
полизтилентерефталата.Овчинникова Г.П., Артеменко С.Е ., Р.А. Абдуллаев.,
//2008 Пластическая массы , №1, с 27-29
27) Rosmaninho Marcelo , Jardim erike, Yoshida Maria I ., AraujoMariah, Lago
Rochel M,J Appl.Polym. Sei.2006. 102.N:6 c 5284-5291.Библ.17.АНГ.
17

28) Kinetics of poly (ethyleneterephthalate ) glycol sis by diethyleneglycol. Evolution
of liquid and solid phases Pardal francis, Tersac Gilles polym. Degrad . and Stab .2006. 91
N :12. C 2840-2847.
29) Пилунов Г .А. Переработка отходов термореактив олигомер/ Химическая
промыщленность. -2001. № 6. -с 22-28.
30) Прокопова Н.П.., Вавилова С.Ю. Модифицирующее действие нитрата
аммония и гидроксида натрия на полиэтилентерефталатные материалы /
Химические волокна.-2004.№6 .с ,19-21.
Internet manzillar royxati:
31) -www.google.ru
32) -www.ziyonet.uz
33) -www. plast.info.ru
34) -www. yandex.ru
35) -www.sanfa.uz
36) -www.lex.uz
18

ILMIY—PEDAGOGIK ISH
1.O ʻ QUV ISHLARI.......... .................... ......................................................................
1.1.Bakalavr ta’lim yo’nalishi fan sillabusi asosida ON va YaN savollarini
tayyorlash………………………………………………………………………………….
1.2. Maruza, amaliy va laboratoriya mashgulotlarini o’tkazish va tadqiqot materiallarini
tayyorlash..................... ......... .. .............................................................................................
1.3. Dars mashgulot turidan kelib chiqib yangi pedagogik texnologiyalarni qo`llashni
organish...............................................................................................................................
XULOSA.................. ................. ........................................................................................
..
ADABIYOTLAR RO ʻ YXATI.............. ............. ...............................................................
ILOVALAR........................... ......... ....................................................................................
19

1 . O ʻ QUV ISHLARI.
1.1.Bakalavr ta’lim yo’nalishi fan sillabusi asosida ON va YaN savollarini
tayyorlash .
1.So’zlab berish...
A. O’quv materialini hikoya tarzida bayon etishni ko’zda tutadi.
B.Ko rgazmali materiallar bilan ishlashʻ
C.Darsni o qituvchidan so rash
ʻ ʻ
D. Darsni muhokama qilish
2.Tushuntirish...
A. Darsni muhokama qilish
B.O’quv materialini og’zaki bayon etishni ko’zda tutadi.
C. Savol javob qilish
D.Kompyuter texnologiyasidan foydalanish
3.Ma’ruza...
A.so’zlab berish va tushuntirishdan farqli o’laroq, ancha aniq tuzilgan bo’ladi.
Ma’ruzalar, odatda, o’quv dasturining yirik, muhim masalalari yuzasidan o’qiladi.
Ma’ruzada o’quv materiali yaxlit va izchillik bilan bayon etiladi, o’zaro bog’langan
tushunchalar, qonuniyatlar tizimi ochib beriladi, kursning turli mavzulari orasida ichki
bog’lanishlar o’rnatiladi. Kirish ma’ruzalari, sharh ma’ruzalar, rukn ma’ruzalar va xotima
ma’ruzalar bo’ladi.
B.Ma'ruza matnini tarqatma qilib berish
C.Amaliy mashg ulotlarni o tish
ʻ ʻ
D.Laboratoriya mashg ulotlari bilan shug ullanish
ʻ ʻ
4.Ta’lim metodlarini o’quv materiallarini uzatish va idrok etish manbalari bo’yicha
guruhlari nechta
A.3 ta
B.4 ta
C. 5ta
D.6 ta
5.Og zaki o quv metoding nechta turi bor
ʻ ʻ
A. 3ta
B.4 ta
C. 5ta
D.6 ta
6.Og zaki o quv turlari qaysilar.
ʻ ʻ
A. So zlash,Tushuntirish, Ma'ruza
ʻ
B. Slayd, savol-javob
C. Kompyuter texnologiyasidan foydalanish
D. Amaliy va Laboratoriya mashg ulotlari bilan shug ullanish.
ʻ ʻ
7.O qitishda talabaning xarakatiga ko ra qanday guruhlarga bo lamiz
ʻ ʻ ʻ
A. Sust va faol
20

B. Talabchan va loqayd
C.Qiz va o g ilʻ ʻ
D.Yalqov va tirishqoq
8.O quv materiallarini bayon qilish va idrok etishga qarab o qitish metodi nechta turfa
ʻ ʻ
bo linadi va ular qaysilar?
ʻ
A. 3ta Og zaki, ko rgazmali, amaliy
ʻ ʻ
B. 2ta Og zaki va yozma
ʻ
C. 2ta Ko rgazmali va amaliy.
ʻ
D. 3ta Ma'ruza , laboratoriya, amaliy
9.Innovatsiya so z nima degan ma'noni anglatadi.
ʻ
A.Yangilik
B.Talabchanlik
C.Orzu qilish
D. T.J.Y
10.Mashq nima?
A. O quvchini chiniqtirish uchun o qituvchi tomonidan beriladigan savol va masalalar
ʻ ʻ
turkumi.
B.Misol va masala ishlash
C. Jismoniy chiniqish
D. T.J.Y
11.O’qitish....
A. O quvchiga mashg ulot o tish
ʻ ʻ ʻ
B.Talim beruvchining ta’lim oluvchilarga bilim, ko’nikma va malakalar tizimi berish,
ularning bilish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish borasidagi faoliyati.
C. Belgilangan vaqt davrida o quvchiga ma'ruza qilish
ʻ
D. O quvchiga laboratoriya darslarini o tish
ʻ ʻ
12.O’qish...
A.ta’lim oluvchilarning o’quv fani materialini o’zlashtirish borasida qiladigan tizimli va
ongli mehnatidir.
B. O qituvchi bergan topshiriqlarni bajarish
ʻ
C. Laboratoriya mashg ulotlariga tayyorgarlik
ʻ
D. T.J.Y
13. O qituvchi Kompyuter va PPT lardan foydalanib ma'ruza o tsa u o qitishning qaysi
ʻ ʻ ʻ
metodlaridan foydalangan bo ladi
ʻ
A. Og zaki
ʻ
B. Og zaki va Ko rgazmali
ʻ ʻ
C.Amaliy
D.Amaliy va Ko rgazmali
ʻ
14.Laboratoriya mashg ulotida Video qo llanmada foydalanib o qituvchi dars o tsa
ʻ ʻ ʻ ʻ
qanday o qitish metodlaridan foydalangan bo ladi
ʻ ʻ
A.Og zaki
ʻ
21

B. Og zaki va Ko rgazmaliʻ ʻ
C.Amaliy
D.Amaliy va Ko rgazmali
ʻ
15.Talabalarga ijodiy ishlar berish ularning maqsadi haqida tushunchalar berish Bitiruv
malakaviy ishlariga rahbarlik qilish orqali o qituvchi o qitishning qaysi metodidan
ʻ ʻ
foydalanadi?
A. Og zaki
ʻ
B. Og zaki va Ko rgazmali
ʻ ʻ
C.Amaliy
D.Amaliy va Ko rgazmali
ʻ
16.Interfaol so zining ma'nosi?
ʻ
A. Oraliq nazoratlar
B. O zaro harakat qilish
ʻ
C. Faollik chaqiruvchi jumla
D.Bilmayman.
17.O qituvchi o qitish metodini nimaga asoslanib tanlaydi
ʻ ʻ
A. O quvchilar harakatiga
ʻ
B.Guruhning ahilligiga
C. Hech narsaga asoslanmay tanlaydi
D. O zidagi bor materiallar asosida
ʻ
18.Amaliy metodlarda ro l o ynaydigan va o qituvchidan o rganish zarur bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tushunchalar qaysi?
A. Ko nikma va malakalar
ʻ
B. EHM lardan to g ri foydalanish
ʻ ʻ
C. Asbob uskunalarni to g ri tanlay bilish
ʻ ʻ
D. Amaliy dars topshiriqlarini to liq o qib o rganish.
ʻ ʻ ʻ
19.Amaliy metodlar talabalarga nimani o rgatadi
ʻ
A. Aniq maqsad sari harakatni
B. Amalda ishlar ko nikmasini
ʻ
C.Tasavvur kengligini oshiradi.
D. A va B javob to g ri
ʻ ʻ
20.Talabalarga tarqatma materiallar berish qanday o qitish metodi turiga kiradi
ʻ
A.Og zaki
ʻ
B.Ko rgazmali
ʻ
C.Amaliy
D.Amaliy va Ko rgazmali
ʻ
22

Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi fanidan ON va YN uchun tuzilgan test javoblari.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
A B A A A A A A A A B A B D C B A A D B
1.2. Maruza, amaliy va laboratoriya mashgulotlarini o’tkazish va tadqiqot
materiallarini tayyorlash.
Dars mashg’ulotlarni o’rganish maqsadida Sanoat texnologiyasi fakulteti
Kimyoviy texnologiya yo’nalishi KT-170-21, KT-171-21, guruhlarda ma’ruza
mashg’ulotlarni o’tdim.
Kristallanish jarayoni va qurilmalarining ishlash prinsipi bo‘yicha ma’ruza
mashg’ulotida qatnashdim. Ma’ruza jarayonida kristallanishning mohiyati va mineral
o’g’itlar ishlab chiqarish sanoatidagi o’rni va roli haqida, shu bilan birgalikda qurilmalar
turlari ularning foydali ish koeffitsientlari aqida to’liq tushuncha berib o’tildi.
1.3. Dars mashgulot turidan kelib chiqib yangi pedagogik texnologiyalarni
qo’llashni o’rganish .
23

Og`zaki metodlardan ko`rgazmali qurollardan foydalanib ma`ruza qilish metodini
foydalandim. O`quvchilarga video roliklar va laboratoriya mashg`ulotlarini amalda qilib
ko`rsatdim.
24

XULOSA
Mening magistrlik dissertatsiya ishim mavzusi “Kaliy nitrat olishda konversion
qurilmaning ish rejimini takomillashtirish” deb nomlanadi. Hozirgi kunga qadar mavzuga
oid 2024 yil davomida “Производства моделъной установки белого хлорида
калия и нитрата калия“ mavzusida xalqaro miqiyosidagi xorijiy va OAK
tasarrufidagi “UNIVERSUM” технические науки jurnalida 1 ta MAQOLA chop etildi.
Shu bilan birgalikda 1ta tezis ham tayyor bo’lib, uni ilmiy rahbarim bilan kelishgan holda
Xalqaro miqyosidagi konferensiyaga topshirganmiz, yaqin kunlarda birinchi tezis ham
chop etiladi. Bu haqida keyingi hisobotimda ma`lumot berib boraman.
Magistrlik dissertatsiyasi ishimning 10% qismi, ya’ni ishlab chiqilgan rejaga
asosan kirish, adabiyotlar sharhi, tadqiqot obekti va usullarini qamrab olgan 1 ta bob
tayyorlanmoqda.
Hozirgi vaqtda “Mineral o’g’itlar va simulyatorlar ishlab chiqarish ilmiy asoslari va
texnologiyasi” va “Noorganik mahsulotlarni nazorat qilishda zamonaviy fizik-kimyoviy
usullar” fanlaridan tegishli ma’lumotlarni “HEMIS” platformasi orqali olib, o’z ustimda
mustaqil ishlamoqdaman.
25

ADABIYOTLAR RO ʻ YXATI.
Sh.M.Mirziyoyev “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y.
Sh.M.Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y.
 O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-2026 yillarga mo ljallangan Yangiʻ ʻ
O zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to g risida”gi Farmoni Toshkent shahri,
ʻ ʻ ʻ
2022-yil 28-yanvar.
 Ахметов Т.Г., Порфирьева Р.Т., Гайсин Л.Г., Ахметов Л.Т., Каримов Я.М.,
Хайринов А.И. Химическая технология неорганических веществ. –Москва:
Высшая школа, 2002. -С.124-129.
 Нормаматов Ф.Х., Кучаров Б.Х., Тоиров З.К., Эркаев А.У. Исследование
основных стадий получения нитрата калия конверсионным способом.
Узбекский химический журнал. 2021. №1. С.9-15. (02.00.00. №6).
 Нормаматов Ф.Х., Кучаров Б.Х., Тоиров З.К., Эркаев А.У Изучение
процессаупарки маточных растворов при получении нитрата калия.
Композицион материаллар журнал. 2022г. №1. 6-10с. . (02.00.00; №4).
 Нормаматов Ф.Х., Кучаров Б.Х., Тоиров З.К., Эркаев А.У., Новик Д.М.,
Дормешкин О.Б. Изучение физико-химических свойств нитрата калия.
―Инновационные материалы и технологии Материалы международной
‖
научно-технической конференции молодых ученых. Г.Минск, Республика
Беларусь 19–21 января 2021г. ст 543-547.
 Нормаматов Ф.Х., Эркаев А.У.,Эшметова М., Джандуллаева М.С. Проект
гибкой технологической схемы производства бесхлорных калийных
удобрений. Ташкент-ноябр.77-78ст
26

Kaliy nitratning xususiyatlari

Sotib olish