Dokument ma'lumotlari

Narxi 300000UZS
Hajmi 1.1MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 26 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

2 Sotish

Kaliy o‘g‘itlar ishlab chiqarishda kristallashtirish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI “OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI “INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV” KAFEDRASI “Kaliy o‘g‘itlar ishlab chiqarishda kristallashtirish jarayonini avtomatlashtirish ” mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining TUSHUNTIRISH XATI « IAB» k afedra si mudiri : dots.Boboyorov R.O. Malakaviy bitiruv ishining raxbari: Usmanov K.I. Malakaviy bitiruv i shini bajardi: O‘rolov B.F. TOSHKENT – 202 4 2 MUNDARIJA 1 Kirish............................................................................................. 3 2 Texnologik jarayon tavsifi........................................................ ...... 9 3 Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni........................................................................... .............. 22 4 Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi........................................................................... ... 26 5 Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh..................................................................................... ... 32 6 Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni.......................... ...... 34 7 Avtomatik rostlash tizimining xisobi.................................... ........ 36 8 Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni................................ ....... 39 9 Texnik – iqtisodiy xisob qismi................................................ ....... 4 2 10 Hayot faoliyati havfsizligi ............................................................... 47 11 Xulosa........................................................................................... 53 14 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.......................................... ....... 65 3 Kirish Bugungi kunda O‘zbekiston kimyo sanoati mamlakatimiz iqtisodiyotining asosiy tarmoqlaridan biri bo‘lib, uning uzoq muddatli va barqaror rivojlanishiga zamin yaratmoqda. Aynan kimyo sanoati deyarli barcha tarmoqlarga turli materiallar va mahsulotlar uchun asosiy xom ashyo yetkazib beruvchi va ularni rivojlantirish ko‘lami, yo‘nalishi va samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kaliyli o‘g‘itlarni zamonaviy ishlab chiqarish kimyo sanoati qolaversa, mineral o‘g‘itlar sanoatining eng rivojlangan tarmoqlaridan biridir. Qishloq xo jaligigaʻ har yili yetkazib berilayotgan bu o g itlar miqdori o n million tonna bilan ʻ ʻ ʻ o lchanadi. ʻ Ushbu bitiruv malakaviy ishida kaliy xlorid olishning galurgik usulining nazariy asoslari va amaliy masalalarini yoritish bilan bir qatorda, bugungi kunda mamlakatimiz kaliy sanoatida tobora keng tarqalib borayotgan kaliy rudalarini flotatsion boyitish usuli ham o`rganilib chiqilgan. Bitiruv malakaviy ishida murakkab kaliyli o‘g‘itlar texnologiyasi asoslarini taqdim etishga, shuningdek, kaliyli xom ashyolardan kompleks foydalanish va ishlab chiqarish chiqindilarini yo‘q qilishga tegishli e'tibor berilgan. Gravitatsion, elektrostatik va termik usullar yordamida tabiiy kaliy rudalarini boyitish orqali kaliyli o‘g‘itlar olishning texnologik sxemalari keltirilgan, kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan eng muhim qurilmalar hamda ularni hisoblash usullari tavsiflangan. Kaliy sanoatining xom ashyo bazasi. Kaliy juda keng tarqalgan kimyoviy elementlarga tegishli. Yer qobig‘idagi tarkibi (taxminan 2%) bo‘yicha u kislorod, kremniy, alyuminiy, temir, kaltsiy va natriydan keyingi o‘rinda turadi. Kaliy ko‘plab jinslar, dala shpatlari, granitlar, leysitlar, gneyslar, qattiq qazilma tuz konlarini, shuningdek dengiz va kontinental kelib chiqishi sho‘r suvlarini tashkil etuvchi aluminosilikatlarning bir qismidir. Asosiy, eng keng tarqalgan kaliy saqlovchi minerallar quyidagilardir: silvit KS1, karnallit KS1 • MgCl2 • 6H20, langbeinit K2S04 • 2MgS04, kainit KS1 -M gS04 • ZN20, shenit 4 K.2S04 • gS2SH2 4 ) K2S04•MgS04 • 2CaS04 • 2H20, alunit K2S 04.A12(S04)3-4A1(0H)3. Tarkibida kaliy bor aluminosilikatlarga quyidagilar kiradi: ortoklaza KrO • Al20 3 • bSiOg, muskovit KrOx XZA1g03 • bBiOg • 2H20, nefelin (K, Na)30 • Alg03 • 2SiO2, leysit K20 • Al203. Hozirgi vaqtda kaliy birikmalarining asosiy manbalari eruvchan kaliy tuzlari: silvinit, karnallit, langbeynit, kainit va boshqalar. Qattiq qazilma tabiiy kaliy tuzlari konlari bo‘lmagan mamlakatlarda kaliy ko‘llar va dengiz suvlarining sho‘r suvlaridan olinadi. Tabiiy kaliy nitrat ham kaliy manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin, ammo u juda kam uchraydi va sanoat ahamiyatiga ega emas. Suvda erimaydigan yoki yomon eriydigan minerallar hali to‘g‘ridan-to‘g‘ri kaliy xom ashyosi sifatida ishlatilmaydi, lekin alunit va nefelin kabi minerallarni aluminaga qayta ishlashda qo‘shimcha mahsulot sifatida qimmatli tuzlar - kaliy sulfat va karbonat olinadi. Kaliy mahsulotlarining asosiy miqdori olinadigan asosiy kaliy rudalari silvinitlar bo‘lib, ular silvit KCl va galit NaCl ning o‘zaro o‘sgan kristallarining mexanik aralashmasidir. Kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarishni rivojlantirish Kaliy sanoatining rivojlanishi kaliy tuzlarining asosiy iste'molchisi - qishloq xo‘jaligi bilan bevosita bog‘liq, chunki sanoat tomonidan ishlab chiqarilgan kaliy birikmalarining 90% dan ortig‘i o‘g‘it sifatida ishlatiladi, qolgan qismi esa turli sanoat tarmoqlarida qo‘llaniladi. Tuproqni o‘g‘itlash uchun tabiiy tuzlardan kaliy xlorid ishlab chiqarish birinchi marta 1861 yilda Germaniyada (Stasfurt) paydo bo‘lgan. Bundan oldin, bu yerda o‘nlab yillar davomida tosh tuzi qazib olindi va boshqa tuzlar, shu jumladan kaliy chiqindilari mavjud edi. Qishloq xo‘jaligida foydaliligi o‘rganilgandan so‘ng, kaliy tuzlarini ishlab chiqarish barqaror rivojlana boshladi. Ikkinchi jahon urushidan oldin Germaniya jahon bozoriga kaliyli o‘g‘itlarning eng yirik ishlab chiqaruvchisi va yetkazib beruvchisi edi. 5 2. TEXNOLOGIK JARAYON TAVSIFI 2.1 Silvinitdan kaliy xloridini galurgik usuli bilan olish texnologik jarayoni. Galurgik usul yordamida silvinitdan kaliy xlorid olishning texnologik jarayoni quyidagi operatsiyalarni o'z ichiga oladi: 1. Rudani dastlabki saralash bilan maydalash; 2. Ishqorlarni isitish; 3. Rudaning erishi; 4. Galit chiqindilarini suvsizlantirish va uni yuvish; 5. To'yingan suyuqlikni tiniqlashtirish; 6. Kaliy xloridning kristallanishi; 7. Kaliy xlorid suspenziyasini quyuqlashtirish va sentrifugalash; 8. Kaliy xloridni quritish, uni granulyatsiya qilish va granulani tozalash; 9. Ishlab chiqarish chiqindilarini olib tashlash. Rudani dastlabki saralash bilan maydalash. 5 mm dan katta silvinit donalaridan silvin to'liq yuvilmaydi, bu esa chiqindilarda kaliy xloridning yo'qolishiga olib keladi. Shuning uchun shaxta konveyr lentalaridan keladigan kaliy rudalari zarracha o'lchami 5 mm gacha bo'lgan dastlabki saralash uchun ekran 1 (2-rasm) ga beriladi. Shuni yodda tutish kerakki, erigan silvinitda ko'p miqdordagi kichik zarrachalar (0,02 mm yoki undan kam) mavjudligi loy va tuz loyining hosil bo'lgan eritmasining istalmagan ko'payishiga olib keladi. Rudadagi fraksiyalarning 5 mm dan kattalarining ruxsat etilgan massa ulushi 17% dan ortiq emas, 1 mm dan kichiklari - 48% dan ko'p emas. Ekranlarning katta o'lchamli mahsuloti belgilangan zarracha o'lchamiga moslashtirilgan bolg‘acha maydalagich 2 ga yuboriladi. Elak ostidagi mahsulot 6 va maydalagichlarni tushirish birlashtirilib, eritish bo'limining 4 ta'minot qutisiga yoki 3 omboriga etkazib beriladi. 1-rasm. Silvinitdan galurgik usulda kaliy xlorid olishning texnologik sxemasi. (maydalash, rudani eritish, qoldiqlarni suvsizlantirish va to‘yingan suyuqliklarni tiniqlashtirish bo‘limlari): 1 - ekranlash; 2 - maydalagich; 3 – zaxira ombori; 4 - sarflanadigan idish; 5 - vintli erituvchi I; 6 – “Brandes” tipidagi quyuqlashtiruvchi; 7, 10, 11 – suvsizlantiruvchi liftlar; 8 -II vintli erituvchi; 9 – vintli aralashtirgich; 12 – vakuumli lenta filtri; 13 - suyuqlik isitgichi; 14 – “Dorr” tipidagi cho‘ktirgich Ishqorlarni isitish. Rudani eritish jarayoni issiq suyuqlik bilan amalga oshiriladi, u eritish bo'limi 13-ga yetkazib berishdan oldin t = (117±3) °C ga qadar isitiladi, uning issiqlik tashuvchisi bug‘ bo'ladi. Rudaning erishi .Rudani eritish bo'limi uchta ketma-ket ishlaydigan vintli erituvchilardan iborat. Sarflanadigan idish 4 dan maydalangan ruda vintli erituvchi I ga yuboriladi. Ruda bilan bir vaqtda II vintli erituvchidan 8 o‘rta suyuqlik deb ataladigan erituvchiga kiradi 5. Qisman eritilgandan so‘ng I erituvchidagi ruda tashiladi. Suvsizlantiruvchi lift 7 orqali to'rli chelaklari 7 bo'lgan II vintli erituvchiga boradi. Issiq eriydigan ishqoriy suyuqligi ham u yerda isitgich 13 dan beriladi va vintli aralashtirgich 9 dan drenajlanadi. II erituvchida kaliy rudasidan silvitning deyarli to'liq yuvilishiga erishiladi. II erituvchidan galit chiqindilari vintli aralashtirgich 9 ga yuboriladi, u chiqindi issiqlikni qayta tiklash va kaliy xloridni axlatxonadan ishqorli suyuqlik, filtrat va yuvish suvi bilan qo'shimcha yuvish uchun xizmat qiladi. Shunday qilib, I erituvchida KCl ning massa ulushi 20% gacha bo'lgan va tarkibida tuz va loy (shlam) bo'lgan to'yingan issiq suyuqlik olamiz. Galit chiqindilarining suvsizlanishi va uni yuvish. Vintli aralashtirgich 9 dan sovutilgan galit chiqindilari suvsizlantiruvchi lift 11 orqali to'rli chelaklar bilan vakuumli lenta filtriga 12 tushiriladi. Galit chiqindilarida 12-17% ishqoriy suyuqlik mavjud. Shu sababli kaliy xloridning yo'qotilishini kamaytirish uchun chiqindilar qo'shimcha ravishda filtrda suv bilan yuviladi. KCl ning massa ulushi 3,0% dan ko'p bo'lmagan va suvning massa ulushi 8% dan ko'p bo'lmagan filtrlangan galit chiqindilari chiqindixonaga tashlanadi. To'yingan suyuqlikni tiniqlashtirish. Issiq to'yingan suyuqlik I erituvchi vintidan tuz loyini ajratish uchun 6- "Brendlar" turdagi cho'ktirgichlarga jo'natiladi . Quyiltirgichdagi quyultirilgan tuz eritmasi keyingi eritish uchun II erituvchiga qaytariladi. Tuzli loydan tozalangan to'yingan suyuqlik loyini ajratish uchun Dorr tipidagi cho'ktiruvchi 14 ga kiradi. Loyning kondensatsiyalangan suspenziyasi, KCl yo'qotilishini kamaytirish uchun suv bilan yuvilgandan so'ng, loy saqlash uchun idishga yuboriladi va t = (95±2) °C haroratli tiniqlangan to'yingan suyuqlik kristallanish uchun yuboriladi. loyining cho'kishini tezlashtirish uchun suyuqlikka koagulant kiritiladi. Kaliy xloridning kristallanishi Kaliy xloridning tuz va loydan tozalangan to'yingan eritmasi kristallanish uchun navbatdagi bosqichga kristallashqtirish qurilmasiga yuboriladi. Kaliy xloridning kristallanishi bir qator ketma-ket o'rnatilgan vakuumli kristalizatorlar 1 da (2-rasm) amalga oshiriladi, ular vertikal bo'linmalar bilan bir necha 8 bosqichlarga bo'linadi. Vakuumli kristallanish birligi (VKB) o'n to'qqiz bug‘lanish bosqichi (I-XIX) bilan ifodalanadi. Kaliy xloridning massa ulushi 20% gacha bo'lgan issiq, tozalangan, to'yingan suyuqlik vakuumli kristalizator 1 ning birinchi bosqichiga yetkazib beriladi va keyin ketma-ket barcha XIX bosqichlardan o'tadi. Har bir bosqichda l yuk vakuum ta'minoti tufayli qaynaydi va bug‘lanish tufayli soviydi. Suvning bir qismini bug‘lanishi va suyuqlikning sovishi natijasida kaliy xlorid kristallanadi. Oxirgi XIX bosqichdan boshlab (37±5)°C haroratgacha sovutilgan kaliy xlorid suspenziyasi quyuqlashtirish uchun yuboriladi. Dastlabki to'qqiz bug‘lanish bosqichining bug‘-havo aralashmasi sirt kondensatorlari 2 ning halqasiga kiradi. Har bir bug‘lanish bosqichi uchun alohida sirt kondensatori mo'ljallangan. Ishqorli suyuqlik 3-quyultiruvchidan bug‘lanishning IX bosqichining sirt kondensatorining quvur bo'shlig‘iga yetkazib beriladi, u barcha sirt kondensatorlaridan o'tib, chiqish joyida t = 70-80 ° C gacha isitiladi. Shu tarzda, VKB ning dastlabki to'qqiz bosqichidagi kaliyli eritma bug‘idan olingan issiqlik qayta tiklanadi. Birinchi to'qqizta sirt kondensatorida kondensatsiyalangan eritma bug‘ining kondensati uskunalarni yuvish uchun suv dozatori orqali yuboriladi va hokazo. To'qqiz bug‘lanish bosqichi va to'qqizta kondensatsiya bosqichi VCU ning I qismini tashkil qiladi. Keyingi o'nta bug‘lanish bosqichi (X-XIX) aralashtirish kondensatorlari 4 ga ulanadi va VKB ning II qismini tashkil qiladi. Bu erda har bir bug‘lanish bosqichi uchun alohida aralashtirish kondensatori ham mavjud. 9 3-rasm. Kaliy xloridni galurgik usulda olishning texnologik sxemasi. (kristallanish, sentrafugalash va quritish bo'limi): 1 – gorizontal vakuumli kristalizatorlar (I-IV bosqichlar); 2 – sirt kondensatorlari; 3 - qalinlashtiruvchi; 4 – aralashtirish kondensatorlari; 5 - suv muhrlangan idish; 6 – ejektorli nasoslar; 7 – umumiy kondansatör; 8 - vakuum nasosi; 9 – “Brandes” tipidagi cho‘ktirgich; 10 - aralashtirgich; 11 – markazdan qochma nasos; 12 - quritish barabani; 13 -dud chiqargich; 14 - batareya sikloni; 15 – aralash chang tozalash vositasi;16 – loy quyuqlashtiruvchi. Quvurdan keladigan aylanma suv bilan quyiladigan aralashtirish kondensatorlarida vakuumli kristalizatorlarning (X-XIX) bosqichlaridan keladigan suv-bug‘ aralashmasining kondensatsiyasi sodir bo'ladi. Suv quyultirilgan bug‘ bilan birga suv dozalangan idish 5 ga quyiladi va keyin sovutish uchun yuboriladi. Barcha kondensatorlarning kondensatsiyalanmagan bug‘lari va gazlari markazdan qochma nasos 6 orqali so'riladi va chiqarilgan aralashma keyingi bosqichdagi kondensatordan so'riladi va oldingi bosqichdagi kondensatorga quyiladi. 10 Kristallanishning XIX bosqichidagi kondensatordan bug‘-havo aralashmasi shu tariqa X bosqichdagi kondensatorga, so'ngra birlashtirilgan kondensator 7 ga distillanadi, shuningdek, suv bilan sug‘oriladi. Gazlar xuddi shunday tarzda VCU ning I qismidan bug‘lanishning IX bosqichidan boshlab so'riladi. Birinchi bosqichning sirt kondensatoridan o'tgandan so'ng, bug‘-gaz aralashmasi aralash aralashtirish kondensatoriga 7 yuboriladi, u yerdan kondensatsiyalangan bug 'va suv ham suv dozalangan idishga 5 kiradi va gazlar vakuum nasosi 8 yordamida atmosferaga chiqariladi. Kaliy xlorid suspenziyasini quyuqlashtirish va sentrifugalash . VKB dan kaliy xlorid suspenziyasi kristallarga va ishqorli eritmaga ajratish uchun "brendlar" 9-turdagi cho'ktiruvchi tanklarga kiradi. Quyuqlashgan suspenziya mikser 10 ga quyiladi va u yerdan sentrifuga 11 ga kiradi.. Cho'ktirgichlardan 9 drenaj quyuqlashtiruvchi 3 ga yuboriladi, u yerda kristallizatning nozik dispers qismi cho'kadi va qalinlashadi va yana cho'ktirgich 9 ga qaytariladi. bo'lim eritmasida isitish va qayta foydalanish uchun IX bug‘lanish bosqichining sirt kondensatoriga 2 yuboriladi. Suvning massa ulushi 8% gacha bo'lgan sentrifugada 11 ga distillangan ho'l loy quritish uchun beriladi. Tsentrat cho'ktiruvchi tanklarga quyiladi 9. Sentrafugalarda tarkibida 98% gacha KCl bo'lgan mahsulot olish uchun kristallar suv bilan yuviladi va ishqorli suyuqlikni olib tashlaydi va NaCl miqdorini kamaytiradi. Kaliy xloridni quritish, uni granulyatsiya qilish va granulani tozalash . Suvning massa ulushi 8% dan oshmaydigan sentrifugalarda suvsizlangandan so'ng, kaliy xlorid quritish barabani 12 ga beriladi.Quritish barabanida barabanning silindrsimon qismida joylashgan qayiqli biriktirma baraban aylanguncha kaliy xloridni yuk tushirilgunga qadar harakatga keltiradi. Kaliy xlorid bilan parallel ravishda quritish tamburida issiq tutun gazlari harakatlanadi, bu esa materialni quritadi. Quritilgan va isitiladigan kaliy xlorid suvning massa ulushi 0,5% dan ko'p bo'lmagan quritish barabanlaridan 11 tushiriladi va omborga yuboriladi yoki granulalarni granulyatsiya qilish va yangilash uchun yetkazib beriladi (kaliy rudasini flotatsiya yo'li bilan qayta ishlash va boyitish jarayonining sxemasiga qarang). usuli). Quritish barabanidan chiqindi gazlar tutun chiqarish moslamasi 13 tomonidan so'riladi va quruq - akkumulyatorli siklonlarda 14 va ho'l - estrodiol chang tozalagichlarda 15da ikki bosqichli tozalashdan o'tkaziladi:. Siklonlarda to'plangan chang tayyor mahsulot konveyeriga tushiriladi va tozalangan chiqindi gazlar mo'ri orqali atmosferaga chiqariladi. Tozalashning nam bosqichida kaliy xlorid changi va vodorod xlorid ushlanadi. Kombinatsiyalangan chang tozalash vositalarining loy mahsuloti sodali suvning 2% eritmasi bilan zararsizlantirilgandan so'ng, quyuqlashtiruvchi 16 ga quyuqlashtirgichga quyiladi, quyuqlashtiruvchi qoldiqlarni chang tozalagichlarga qaytariladi. Ishlab chiqarish chiqindilarini olib tashlash. Kaliy xlorid ishlab chiqarish chiqindilariga galit va loy chiqindilari kiradi. Galit chiqindilarining asosiy tarkibi natriy xlorid va oz miqdorda (3,1% gacha) kaliy xloriddir. Boyitishning flotatsion usulidan farqli o'laroq, galurgik usuldagi chiqindilar tarkibida zaharli moddalar mavjud emas, bu ularni keyingi qayta ishlash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi. Suvning massa ulushi 8% gacha va kaliy xloridning massa ulushi 3,1% gacha bo'lgan vakuum filtrlari 12 da suvsizlanishdan keyin galit chiqindilari (2- rasmga qarang), bateriya siklon idishi 14 dan keyin va quyuqlashtiruvchi loy chiqindilari (3-rasm) flotatsiya usuli bilan bir xil tarzda tashiladi va saqlanadi. VKQ-1001 vakuumli kristallashtirish qurilmasi kaliy xlorid eritmasini kristall holatiga o`tkazish uchun mо‘ljallangan. VKQ-1001 vakuumli kristallashtirish qurilmasiga t = (95 ± 2) ° C haroratda tuz va loydan tozalangan to'yingan suyuqlik doimiy sarfda yetkazib beriladi. Buning uchun esa, tinitilgan eritma sarfi FIC-10101 nazoratchisi yordamida rostlanadi . Rostlash FV-10102 sarf klapani bilan boshqariladi . 12 Sarfni FIC-10101 nazoratchi yordamida rostlash haroratning ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signal iga ega TIC-30905 nazoratchi kо‘rsatkichi bо‘yicha amalga oshiriladi. VKQ-1001 1500 kPa bosimga mо‘ljallangan PSV-3041 bosim nazoratchisi о‘rnatilgan. Kaliy xloridning massa ulushi 20% gacha bo'lgan issiq, tozalangan, to'yingan suyuqlik vakuumli kristalizator VKQ-1001 ning birinchi bosqichiga yetkazib berildi va keyin ketma-ket barcha XIX bosqichlardan o'tadi. Har bir bosqichda vakuum ta'minoti tufayli qaynaydi va bug‘lanish tufayli soviydi. AK - 1 001 kondesautriga keladigan mahsulot FIC-10103 sarfrostlagich orqali rostlab turiladi. Sovutish uchun bug-gaz aralashasidan foydalaniladi. Quvurdan keladigan aylanma suv bilan quyiladigan aralashtirish kondensatorlarida vakuumli kristalizatorlarning (X-XIX) bosqichlaridan keladigan suv-bug‘ aralashmasining kondensatsiyasi sodir bo'ladi. Suv quyultirilgan bug‘ bilan birga suv dozalangan idish ga quyiladi va keyin sovutish uchun yuboriladi. Barcha kondensatorlarning kondensatsiyalanmagan bug‘lari va gazlari markazdan qochma nasos GA-3012 A/V orqali so'riladi va chiqarilgan aralashma keyingi bosqichdagi kondensatordan so'riladi va oldingi bosqichdagi kondensatorga quyiladi.AK - 1 001 dan chiqishdagi quvurda haroratning ortib ketishini oldini olis h uchun TI- 30902 orqali nazorat qilinadi. AK-2 kondensatorga mahslot kirishda TI-30902 orqali harorat nazorat qilib turiladi.AK-2 da sath oshib ketishini oldini olish maqsadida LG-30906 sath о‘lchagich bilan joyida о‘lchanadi. kondensatsiyalanmagan bug‘lari va gazlari markazdan qochma nasos GA-3012 A/V orqali so'riladi va chiqarilgan aralashma keyingi bosqichdagi kondensatordan so'riladi va oldingi bosqichdagi UK-1 kondensatorga quyiladi.UK-1 kondensatorda LG-30906 sath o’lchagich orqali rostlanadi.UK-2 kondesatorda sath ikki xil usulda: ogohlantiruvchi yuqori «N» va quyi «L» signaliga ega LIC-30905 nazoratchi orqali LV-30905 klapani yordamida yoki FIC-30905 nazoratchi orqali FV-30905 klapani yordamida amalga oshiriladi. Kondesatordagi sath LG-30906 sath о‘lchagich bilan joyida о‘lchanadi. Idishda 13 sathning «LL» qiymatiga erishilgach LALL-30907 signalini faollanishi va GA- 3012 A/V nasoslarini о‘chiruvchi blokirovkalarni ishga tushishi sodir bо‘ladi. UK-2 ning yuqori qismidan chiqqan gazlar vakuum nasos GA-3012 A/Vga yuboriladi va atmosferga chiqariladi. UK-2 pastgi Quvurdan keladigan aylanma suv bilan quyiladigan aralashtirish kondensatorlarida vakuumli kristalizatorlarning (X-XIX) bosqichlaridan keladigan suv-bug‘ aralashmasining kondensatsiyasi sodir bo'ladi. Suv quyultirilgan bug‘ bilan birga suv dozalangan idishga quyiladi va FA-3014 orqali quyultirilgan bug‘ bilan birga suv sarfi rostlab turiladi. Dozalangan idishdan sovutishga yuboriladigan suv sarf FA-3014 orqali nazorat qilinadi 14 15 TEXNOLOGIK JARAYONNI AVTOMATLASHTIRISHNING FUNKSIONAL CHIZMASI VA BAYONI VKQ-1001 kristallashtirish qurilmasida sarf elektr chiqish signaliga ega bо‘lgan SITRANS F5100 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz.1-1) orqali 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK63-RRRRRR-M markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.1-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish tinitilgan eritmaning sarfini rostlaydi. Shuningdek joriy qiy matni bosmaga chiqarish va xotirada saqlash mumkin. VKQ-1001 kristallashtirish qurilmasida harorat SITRANS TF2 markali raqamli despleyli termometr (poz.2-1) yordamida nazorat qilinadi. VKQ-1001 kristallashtirish qurilmasida da bosim SITRANS P DS III (7mf403x) markali manometr (poz. 3 - 1 ) yordamida nazorat qilinadi. VKQ-1001 kristallashtirish qurilmasida dan chiqqan komponent AK-3 aralshtirish kondensatoriga kirishdan oldin sarf elektr chiqish signaliga ega bо‘lgan SITRANS F5100 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz.4-1) orqali 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK63-RRRRRR-M markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.4-2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish orqali AK-2 ga kiradigan eritmaning sarfini rostlaydi. Shuningdek joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlash mumkin. AK-2 kondensatorida sath SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01-1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatori (poz.5-1,) yordamida kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz.5-2) magnitli yuritgich yordamida sath minimal qiymatga yerishganda GA-3014 A/V nasosni о‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3014 A/V nasosni yoqadi. AK- 2 kondensatorlari ning pastgi chiqishida harorat SITRANS TH100 markali termopara (poz. 6-1 ) yordamida nazorat qilinadi. AK-1 va AK-2 kondensatorlaridan o`tgan suyuqli 8 va 11 markazdan qochma nasoslar yordamida UK-1 umumiy kondensatorga haydaladi. 16 UK-01 umumiy kondensatoriga kelayotgan bug`-suyuqlik aralashmasining sathi SITRANS LVL100 7ML5745-1AA01-1AA0 markali vibratsiyali sath signalizatorlari (poz.10-1 10-2) yordamida kontrollerga uzatiladi qiymatga yerishganda GA-3014 A/V nasosni о‘chiradi, maksimal qiymatga yerishganda GA-3014 A/V nasosni yoqadi. UK-2 ning yuqori qismidan chiqqan gazlar vakuum nasos GA-3012 A/Vga yuboriladi va atmosferga chiqariladi. Atmosferaga chiqariladigan havo harorati SITRANS TF2 markali raqamli despleyli termometr (poz. 12-1 ) yordamida nazorat qilinadi. UK-2 pastgi Quvurdan keladigan aylanma suv bilan quyiladigan aralashtirish kondensatorlarida vakuumli kristalizatorlarning (X-XIX) bosqichlaridan keladigan suv-bug‘ aralashmasining kondensatsiyasi sodir bo'ladi. Suv quyultirilgan bug‘ bilan birga suv dozalangan idishga quyiladi va sarf elektr chiqish signaliga ega bо‘lgan SITRANS F5100 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz.1 2-1 ) orqali 4-20 mA tokli signal kо‘rinishida PLK63-RRRRRR- M markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT20351NF34 markali (poz. 12 -2) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish quyultirilgan bug‘ bilan birga suv sarfini rostlaydi. Shuningdek joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlash mumkin. FA-3014 orqali quyultirilgan bug‘ bilan birga suv sarfi rostlab turiladi. Dozalangan idishdan sovutishga yuboriladigan suv sarf FA-3014 (poz. 13-1 ) orqali nazorat qilinadi. 17 18 19 Avtomatlashtirish vositalarning buyurtma s petsifikatsiyasi № poz O‘ zgaruvchi parametrlar O‘ zgaruvchi parametrlar xarakteris tikasi O‘ rnatish joyi O‘ lchovchi asbob nomi va xarakteristikasi Tipi so ni Tayyorlo v zavodi Izo x 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 -1 FT sarfni nazorat qilish -II- Joyida elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali 4-20mA SITRANS F 5100 1 Siemens 1-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 1 Siemens 2 -1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C 4-20 mA SITRANS TF2 1 Siemens 3-1 PI bosimni nazorat qilish -II- Joyida Manometr chiqish signali 4-20mA, ishchi bosim 0-1 mbar do 0-700 bar SITRANS p DS III (7mf403x) 1 Siemens 4-1 FT sarfni nazorat qilish -II- Joyida elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi SITRANS F 5100 1 Siemens 20 20...28 V, chiqish signali 4-20mA 4-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 1 Siemens 5-1 LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 1 Siemens 5-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 1 Siemens 6-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C 4-20 mA SITRANS TF2 1 Siemens 7-1 LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 1 Siemens 7-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 1 Siemens 8-1 TT temperatura ni rostlash -II- Joyida Raqamli despleyli termometr, о‘lchash diapozini -50 ... +200 °C SITRANS TF2 1 Siemens 21 4-20 mA 8-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 1 Siemens 10-1 LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 1 Siemens 10-2 LT Sathni rostlash -II- Shitda Vibratsiyali sat h signalizatori, ishchi bosimi 6400kPab kuchlanishi 20...72 V, ishchi quvvati 1.3 Vt SITRANS LVL100 1 Siemens 10-3 NS -II- II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 1 Siemens 11-1 TI temperatura ni nazorat qilish -II- Joyida Qarshilik termometri chiqish signali 4-20mA,chastotasi γ=50 Gs , ishchi bosim R = 0.4MPa PT100 1 Siemens 12-1 FT sarfni rostlash -II- Joyida elektromagnitli sarf ulchagich, aniqlik sinfi 1%, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali SITRANS F 5100 1 Siemens 22 4-20mA 12-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 1 Siemens 13-1 FI sarfni nazorat qilish -II- Joyida elektromagnitli sarf ulchagich, kuchlanishi 20...28 V, chiqish signali4-20mA SITRANS F 5100 1 Siemens 14-1 TT temperaturani rostlash -II- Joyida Qarshilik termometri chiqish signali 4-20mA,chastotasi γ=50 Gs, ishchi bosim R=0.4MPa PT100 1 Siemens 14-2 NS -II- -II- Shitda Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, ishchi quvvati 23 kvt, о‘lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351 NF34 1 Siemens 23 UCH FAZALI PRINSIPIAL ELEKTR MANBA BAYONI Elektr manba tizimi manbasini asboblarni normal ishlashini ta’minlovchi kuchlanish va quvvatiga mos ravishda tanlanadi. Odatda, o‘lchov asboblariga berilayotgan manbaning o‘zgarishi nominal qiymatdan -5÷+10%ga ruxsat beriladi. Ta’minlash va taqsimlash tarmog‘larining boshqarish va himoyalash apparatlarini (rubilniklar, avtomatlar, qisqa tutashdan saqlagichlar) manba shchitlari va yig‘ilmalariga joylashtiriladi. Elektr yuritmalari va asboblar yuklamalari nisbatiga qarab, elektr yuritmalarga manbani alohida (elektr yuritmalar quvvati yuqori bo‘lganda) yoki birga bitta manba shchiti va yig‘ilmasidan amalga oshirish mumkin. Manba tarmog‘ini loyihalash quyidagilarni o‘z ichiga oladi: Kuchlanishni, faza va simlar sonini va manba tarmog‘i konfiguratsiyasini tanlash; rezerv masalasini hal qilish; boshqarish va himoya apparatlarini joylashtirish. Elektr manba tizimlarida odatda uch fazali o‘zgaruvchan tok (380/220v kuchlanishli yoki 220/127v ham bo‘lishi mumkin) qo‘llaniladi. Manba tarmog‘i uchun fazalar va simlar sonini ushbu tizimdagi avtomatlashtirish vositalari va asboblari turiga qarab tanlanadi. Elektr manba tizimlarida boshqarish apparatlari sifatida rubilniklar, paketli o‘chirgichlar tumblerlar ishlatiladi. Avtomatlar boshqarish va himoya funksiyalarini barobar bajaradilar. Saqlagichlar tarmoq va aloxida elektr qabul qiluvchilarni qiqsqa tutash va ortiqcha yuklamalardan ximoya qilish uchun ishlatiladi. Saqlagichlili rubilniklar avtomatlardan sodda va arzon bo‘ladi. Bu apparatlar manbasi ulangan joyda va shchit va avtomatlashtirish tizimlarining manba yig‘inmalarga kirishda o‘rnatiladi. Kuchlanishni tanlash manba tarmog‘ini loyihalashdagidek. Shchitlarni statsionar yoritish uchun 220v kuchlanishdan foydalaniladi. Shkafli shchitlarda tor joyda ishlarni bajarishda 36v yoki 12v kuchlanishdan foydalaniladi. Ba’zi asboblarga manba transformatorlar orqali 24 beriladi.Taqsimlash tarmog‘ida ko‘pincha paketli o‘chirgchilar, saqlagichlar ishlatiladi.Avtomatlar qisqa tutashish toklariga sezgir bo‘lsa qo‘llaniladi. Agar asbobning o‘zida o‘chirgich va saqlagichlari bo‘lsa, unda unga h imoya va boshqarish apparatlari o‘rnatilmaydi. Manba tarmog‘i chizmasida h imoya va boshqarish apparatlari ko‘rsatiladi. Apparatlar alo h ida h arf-raqam belgilanish, kuchlanishning nominal qiymati ko‘rsatiladi. Taqsimlanish zanjirlari chizmasida manbaning kirishi va chiqishlarni ko‘rsatilgan. Chizmaning pastki qismida jadval berilib, ushbu manba shchitidan unda-elektr qabul qiluvchilar ro‘yxati keltiriladi, yana spetsifikatsiya bo‘yicha pozitsiya nomerlari, quvvati, kuchlanishi va o‘rnatilish joyi ko‘rsatiladi. Shuningdek elementlarning harfli-raqamli belgilanishlari ko‘rsatiladi. Manba chizmasidagi hamma zanjirlar markirovkalanadi. Shartli belgilanishlar, xarfli belgilanishlar xuddi boshqarish va signallash chizmalaridagidek GOST 2.710- 81, GOST 2.755-87, GOST 2. 747-69, GOST 2.755-76 bo‘yicha amalga oshiriladi. Makaron ishlab chiqarishda quritish jarayoni elektr manba tizimlarida taqsimlanish tarmog‘iga manba tarmog‘ining asosiy manba tarmog‘idan va unda kuchlanish bo‘lmay qolganda rezerv manba tarmog‘idan berilishi ta’minlangan. Asosiy manba tarmog‘ining biror fazasida kuchlanish bo‘lmay qolsa, uch fazali kuchlanish relesi RN1 o‘chib, asosiy manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM1 zanjiriniuzadivabundauningasosiymanbazanjiridaginormalochiqkontaktlariPM1 uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi, rezerv manba tarmog‘idagi normal yopiq PM1 kontakti esa ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 ishlaydi va o‘zining normal ochiq PM2 kontaktlarini ulab, Simatic S7 300 universal dasturlanadigan kontrolleri va Simatic Panel hisoblash mashinasining elektr ta’minoti 220 V kuchlanishli elektr tarmoqli zanjiriga ulangan. 25 Uch fazali p rinsipial e lektr manba chizmasi 26 PRINSIPIAL BOSHQARISH VA SIGNALLASH TIZIM LARINI LOYI H ALA SH Tekshirish tugmasi SB1 bosilganda K1 rele boshqarish o’ramlaridan tok o’tib, K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bo’ladi. Natijada, tovushli signal H A ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq kontaktlar orqali yoqadi. Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti orqali ulanib, K1 rele boshqarish o’ramlaridan tok o’tadi va bu uning K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bo’ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2 rele zanjiri ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir blokirovkalanadi. Rele K2 ishlaganda, o’zining signallash lampasi zanjiridagi K2 normal ochiq kontaktlarini ulab signal lampani HL1 yoqadi va normal yopiq kontakt K2 ni uzadi.To’xtatish tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele o’ramlaridan tok o’tishi to’xtaydi va K1 normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari o’chib, faqat blokirovkalovchi K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi. Manba taqsimlanish tarmog‘i orqali elektr manba istimolchilariga rubilniklar (SA1, SA2, SA3),qisqa tutashdan saqlagichlar (FU1,FU2,... FU19) va transformatorlar (TV1) hamda blok pitaniya (GA) orqali beriladi. Chizmaning pastki qismidagi to‘rtburchaklarning tepa, birinchi qatoridagi kataklarda avtomatlashtirishning funksional chizmasidagi pozitsiya raqamlari ko‘rsatiladi, ikkinchi qatorda avtomatlashtirish vositalarining markalari keltiriladi, uchinchi qatorda ularga beriladigan manbaning nominal kuchlanishi va to‘rtinchi qatorda iste’molchilarning iste’mol qiladigan elektr quvvati ko‘rsatiladi. 27 28 AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINING HISOBI Boshqariluvchi obekt haroratini rostlash jarayoni Ushbu ishini bajarishda obekt sifatida kristallashtirish qurilmasi tanlab olindi. Olingan obektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini aniqlaymiz: G m G’ m T m T’ m G b G’ b T b T’ b Bu yerda: G m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi; T m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati; G b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi; T b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati; G’ m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi; T’ m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati; G’ b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi; T’ b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati; Ushbu ko‘rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi ko‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. Boshqaruvchi ko‘rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy sarfi, kg/soat; Boshqariluvchi ko‘rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning temperaturasi Ushbu ko‘rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi ko‘rsatkichlarni aniqlab olamiz. Jarayondagi o‘zgartiriladigan Obektning asosiy ko‘rsatkichi – harorat bo‘lib, uning o‘zgarish chegarasi t max = 182 o C; t min =178 o C; t o‘rt =180 o C; o‘zgarish chegarasi  t = ±2 o C. 29BO  t max = t max - t o‘rt =182-180=2 o C  t min = t min - t o‘rt = 178-180=-1 o C  t=  2 o C Boshqaruv obektining uzatish funksiyasini aniqlash Kvazi obektdagi boshqaruv jarayonini bir sig‘imli deb qabul qilamiz. Bunday o b `y ekt inersion bo‘linma tenglamasi bilan ifodalanadi: W 1 = k T 1 p + 1 Ob `y ekt koyeffitsiyentlarini topish uchun ning ko‘satkichlariga e’tibor beramiz. Boshqariluvchi Obektning kuchaytirish koyeffitsiyentini aniqlashda chiqish parametrini kirish parametriga bo‘lamiz. Y a ’ni:Kob= ∆t ∆G Bu yer da: K ob -Obektning kuchaytirish koyeffitsiyenti; ∆t- chiqish parametri (harorat o‘zgarishi), o C; ∆ G - kirish parametri ( sarf o‘zgarishi ), kg/soat; Kob= ∆t ∆G =25 Ob `y ektning kuchaytirish koeffitsiyenti topilgach, kristallantirish vaqtini topamiz, buning uchun qurilma hajm i ni kirayotgan bug‘ning sarfiga bo‘lamiz: T = ( ΔВ ) ∗ ρ ∆ G X Bu yer da: T – inersiya vaqti,sekund; ΔV- hajm, m 3 ; ∆ GX -kirish parametri (mahsulot sarfi),m 3 /sek; ρ -mahsulotning zichligi kg/ m 3 T = 148.5 s . 30 Bu ko‘rsatkichlar aniq bo‘lgandan keyin uzatish funksiyasini son qiymatini yaratamiz. Ob`yektning xarakterini uzatish funksiyasi orqali ifodalashda, uning ikkita koeffitsiyenti inobatga olinadi,bular: kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqti. Kuchaytirish koeffitsiyenti va inersiya vaqtini topilgandan keyin Ob`yektning uzatish funksiyasi quyidagiga teng bo‘ladi:W ob= K Ts +1= 25 148.5 s+1 ABT asosan qurilma, o‘lchovchi asboblar, rostlagich va ijrochi qurilmalarni kabi unsirlarni tartib bilan yeg‘indisidan tashkil topadi. Boshqarishning asosiy vazifasi tizimga ta’sir etishi mumkin bo‘lgan g‘alayonlar ta’sirini tezlik bilan yo‘qqa chiqarishdir. Rostlagich unumli va maqsadli ishlashi uchun uning koeffitsiyentlari (Kr, Ti, Td va x.k.) qiymatini to‘g‘ri tanlash kerak. Hozirgi kunda bu ABT blok sxemasini kompyuterda MATLAB yordamida yechish mumkin. Bu sxema ko‘rilayotgan tizimni to‘la akslantirishi uchun tizim obektini (qurilmani) o‘tish funksiyasini bilishimiz kerak. Qurilma o‘tish funksiyasi w(k) umumiy ko‘rinishda yozamiz. Bu yerda T va K qiymatini topish kerak. Bu koeffitsiyentni topish usuli adabiyotlarda ko‘rsatilgan. Olingаn obyektni tizimli tаhlil qilib, uning kirish vа chiqish pаrаmetrlаrini аniqlаymiz: Model tuzilgаch ungа 100 sekund ishlаsh vаqtini berаmiz. Hosil bo‘lgаn dinаmik model ko‘rsаtkichlаri “MATLAB” dаsturi аsosidа olingаn egri chiziq yordаmidа аniklаnаdi: Boshqarish ob’yektini MATLAB dasturidagi kopyuter modeli. 31 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500406080100120140160180200220 Time (Seconds) TJABT Аvtomаtik rostlаsh tizimini shаkllаntirish Keyingi bosqichdа obyektning optimаl boshqаrish jаrаyoni yarаtilаdi. Obyektni optimаl boshkаrish uchun ungа to‘g‘ri kelаdigаn rostlаgich tаnlаnаdi.Obyektgа PID (proporsionаl-integrаl-differensial) rostlаsh qonunigа binoаn rostlаgich tаnlаnаdi. Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining strukturаviy ko‘rinishi quyidаgichа bo‘lаdi: 32 Hаrorаtni аvtomаtik rostlаsh tizimining “MATLAB” dаsturi аsosidаgi blok sxemаsi kuyidа keltirilgаn: Optimаl boshkаrish tizimini sintez kilish tаrtibi, rostlаgichni tаnlаsh, rostlаgichning sozlаsh pаrаmetrlаrining optimаl kiymаtlаri (K, T) quyidа keltirilgаn kompyuter modeli nаtijаlаri аsosidа аniklаnаdi: Kompyuter modeli yarаtilgаch ungа kuchаytirish koeffisiyenti vа inersiya vаqtining qiymаtlаri kiritilаdi vа ekrаndа ulаrning o‘tish egri chiziqlаri hosil bo‘lаdi.Hosil bo‘lgаn o‘tish chiziqlаri orаsidаn optimаl boshqаrish tаnlаb olinаdi: 33Ijrochi qurilma Boshqarish obyekti Datchik Rostlagich Buyurtma 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500050100150200250300 vaqt (sekund)TJABT Proporsional qism koeffitsienti K p = 3 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 35. 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200 vaqt (sekund) TJABT Proporsional qism koeffitsienti K p = 4 , integral qism koeffitsienti Ki=0, 035. 34 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500020406080100120140160180200 vaqt (sekund) TJABT Proporsional qism koeffitsienti K p = 6 , integral qism koeffitsienti Ki=0,035. Bu holatda rostlanish vaqti 50 s ni tashkil etdi. 35 BOSHQАRISH TIZIMI АRXITEKTURАSI BАYONI Bajarilgan bitiruv ishining arxitektura chizmasiga beriladigan bayon quyidagilardan iborat. Hozirgi vaqtda Siemens firmasi mikroprotsessor qurilmalarini imkoniyati yuqori barcha masalalarni echa oladigan sistemani taqdim etyapti. SIMATIC (Siemens) – Siemens AG kompaniyasi savdo belgisi, bu kompaniya texnologik jarayonlar, ishlab chiqarish va korxonalarni avtomatlashtirish masalalarini hal qiluvchi turli sanoat avtomatlashtirish vositalarini o‘z ichiga olgan: PLK SIMATIC – programmalashtirilgan logik kontrollerlar. SIMATIC NET – PROFInet, Industrial Ethernet, PROFIBUS, AS-Interface, KNX asosida tarmoq echimlari. SIMATIC HMI – o‘zaro inson-mashina interfeysi: Operator panellari HMI-ilova SIMATIC Protool HMI-ilova SIMATIC WinCC Flexible HMI-ilova SIMATIC WinCC SIMATIC PCS 7 – DCS-sistema. SIMATIC IPC – sanoat kompyuterlari. SIMATIC IT – MES (ishlab chiqarishni operativ boshqarish tizimi) ni ishlab chiqarish uchun mo‘ljallangan dasturiy asos hisoblanadi. U o‘zining unifirsirlangan avtomatik rostlash tizimini arxitekturasini ishlab chiqishni barcha imkoniyatlariga ega. Arxitektura boshqarish tizimlarini avtomatik boshqarish yoki texnologik jarayonlarni avtomatik boshqarish tizimida o‘zining ko‘p qirrali,bosqichli sistemasiga ega bo‘lgan qurilma dasturlarini taqdim etmoqda. Hozirgi vaqtda SIEMENS tizimi mikroprotsess qurilmalarining yig‘indisidan iborat bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatik boshqarish tizimlarida uchraydigan har qanday vazifalarni yuqori ishonchlilikda va operativ ravishda echish imkoniyatiga ega. 36 Bu tizim unitsifikatsiyalangan, birlashgan arxitekturadan iborat bo‘lib, favqulotda vaziyatlar, himoya va blokirovka vositalari hamda informatsiyani boshqarish kabi texnologiyalarni o‘z ichiga oladi. Tizimning taqsimlangan funksiyalari uzluksiz, mantiqan va ketma-ket boshqarishga asoslangan rezervlashgan kontrollerdan iborat. Umumishlab chiqarish arxitekturasini birlashtirgan bu tizim kerakli mahsulotni kerakli vaqtda tayyorlash, jarayonni optimallashtirish va avtomatlashtirish, shu bilan birga baxtsiz hodisalarning kamayishiga imkoniyatini yaratadi. Unifikatsiyalangan boshqarish arxitekturasi ishlab chiqarish jarayonlarini axborotlar va bilimlar bazasi orqali birlashtirishni ta’minlaydi. Umumiy holatda avtomatik boshqarish 5ta blokdan tuzilgan:  Operator xonasi  Mu h andislik xonasi  Serverxona  Apparat xonasi  Texnologik maydon Texnologik maydon – birlamchi signal o‘zgartirgichlar, ijrochi mexanizmlar bevosida o‘rnatiladigan joy, ya’ni texnologik jihozlar, binoning o‘zi yoki apparat. Apparat xonasi – avtomatlashtirishning mantiqiy-apparat uskunalari o‘rnatiladigan joy. Avtomatlashtirish tizimini boshqarish huquqi ierarxiyasi quyidagi ko‘rinishga ega: Menedjer  Mu h andis  Operator Operator – boshqarish huquqining pastki darajasi, o‘zining uchastkasidagi boshqarish tizimini amalga oshirish huquqiga ega (ishga tushirish/ma’lum bir texnologik siklni to‘xtatish, retsepturaga rioya etish, texnologik jarayonning to‘g‘ri kechishini nazorat qilish). 37 Muxandis (muxandis-texnolog) – boshqarish huquqining o‘rta darajasi, operatorning huquqlari bilan bir qatorda jarayonni optimallashtirish algoritmini amalga oshirish huquqiga ega, shuningdek ishlab chiqarish jarayonining har qanday uchastkasida operator vazifasini bajarish huquqiga ega, ya’ni ishlab chiqarish jarayoniga keng nazar bilan qaraydi. Menedjer – ham operator, ham muxandis xuquqiga egal bo‘lishi bilan birga jarayonning mantiqiy dasturiga kirish, dasturga tuzatishlar va o‘zgartirishlar kiritish huquqiga ega. Analog-raqamli qiymatli (ARO`), raqamli-analogli (RAO`) o‘zgartirgichlar- o‘zgartiruvchi bloklar bo‘lib, boshqaruchi kompyuter bilan axborot alamashinish imkoniyatini beradi. Kirish / chiqish modullari – texnologik maydondan kontroller b o‘ yicha keladigan axborotni taqsimlaydi. Modul axborotni tezroq qayta ishlash va kontrollerda taqsimlash uchun shartli ravishda kartalar va kanallarga bo‘linadi. Tarmoq ta’minoti. Tizimning elementlari bilan ishonchli va uzluksiz aloqani o‘rnatish uchun quyidagi vositalardan foydalaniladi: Jarayon serveri • Global ma’lumotlar bazasi • Samarali kommunikatsiyalar Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot o‘lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin. Bu holda operator nazorat qurilmasidagi ko‘rsatkichlardan foydalanadi. Boshqaruvchi RHM oldindan belgilangan algoritmlar va boshqaruv dasturi, boshqarish maqsadi, tanlangan optimallash simvoli, cheklashlar asosida ma’lum bir tartib bilan kirgan axborotni qayta ishlaydi. 38 Server xonasi – avtomatlashtirishning dasturiy vositalari \hamda axborotlar saqlanadigan joy. Server (ing. Server, to serve inglizchadan— xizmat qilish) — axborot texnologiyalarida hisoblash sistemasining dasturining komponenti, mijozning so‘roviga ko‘ra servis (xizmat ko‘rsatish) funksiyalarini bajaradi, mijozga ma’lum bir resurs yoki xizmat ko‘rsatishdan foydalanishiga yordam ko‘rsatadi. Server a pparat lari (apparat li ta’minot ) odatda ishlatish uchun sodda va foydalanish uchun ishonchli, kam energiya iste’mol qiladi, ba’zi holatlarda arzon. SHu bilan bir qatorda uncha moslashuvchan emas. Server Experion PKS rezerv serveri bo‘lishi mumkin. Asosiy server ishdan chiqqan holatda uning barcha funksional vazifalarini rezerv server o‘z zimmasiga oladi. Quyidagi holatlardan biri sodir etilganda rezerv server asosiy serverdan boshqarishni oladi: - Asosiy serverning apparat qismi ishdan chiqqan va rezer server bilan asosiy server aloqasi uzilgan holatda 39 - Asosiy server bilan rezerv serverning tarmoq kanallari uzilgan holatda - Asosiy serverning kontroller S300 bilan aloqasi uzilganda - foydalanuvchi serverlarni qo‘lda o‘chirganda Operator stansi yalari ( xonalar ) OS (operator station) shaxsiy kompyuterlarni o‘z ichiga oladi. Operator stansiyalari o‘nlab bo‘lishi mumkin. Operator stansiyalari texnologik ma’lumotlarni interaktiv grafik mnemosxemalar tarzida ifodalash, shuningdek jarayonni samarali boshqarish uchun xizmat qiladi. Mnemosxemalarda aniq ma’lumotlar: kirish va chiqish parametrlari, o‘zgaruchilarning qiymatlari, avariyali signallash, grafiklar, hiobotlar va shu kabilar ko‘rsatiladi. Stansiyada operator har qanday datchikning ko‘rsatishini ko‘rishi, klapanni qo‘lda yopishi, nasosni ishga tushirishi yoki qurilmaning temperaturasini o‘zgartirishi mumkin. Jarayon Kontroller i • Kontroller ni to‘liq rezervlashtirish – Rezervlashtirish imkoniyati – Tarmoqni rezervlashtirish imkoniyati – Rezervlashgan Kontrollerlar • Boshqarish uchun bitta muhit: – Rostlagichli boshqaruv – Mantiqiy boshqaruv Dasturlashgan mantiqiy kontroller yoki Dasturlashgan kontroller- texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun ishlatiladigan ixtisoslashgan sonli kompyuter. Boshqa shaxsiy kompyuterlardan farqi shuki, u ancha datchik va ijrochi qurilmalarning takomillashgan kiritish va chiqarish qurilmalariga ega, uzoq vaqt ishonchli ishlaydi, shuningdek atrof-muhitning noqulay sharoitlarida ham ishonchli irshlaydi. 40 Analogli va sonli kommunikatsiya HART-protokol bir vaqtning o‘zida analogli va sonli signallarni bir sim orqali uzatishga imkon yaratadi. 41 TEXNIK - IQTISODIY HISOB QISMI Ishlab chiqarish dasturi –mahsulotning yilliy ishlab chiqarish hajmi (NATURAL VA QIYMAT IFODASIDA) № Ma h sulot nomi O‘lc ham Bir o‘lcham (so`m) Natural ifodasi Qiymat ifodasi m.so‘m 1 2 3 4 5 6 Kaliy xlorid t 250000 400000 1 920 000 000 Jami 1. Korxona i/ch sarflari va ularning guru h lanishi Umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (mahsulot, ishlar, xizmatlar tannarxi) ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mehnat resurslari, xamda ishlab chiqarish va maxsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning qiymatlarni aks ettiradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 karori bilan takomillashtirilgan “Maxsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar tarkibi va maxsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliya natijalarni kelib chiqish tartibi” to‘g‘risidagi yangi yo‘riqnoma qabul qilingan. Ushbu Yo‘riqnoma bo‘yicha hamma sarflar maxsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular davr xarajatlar tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar) xarajatlarga bo‘linadilar: - Bundan tashkari sarflar korxona umumxo‘jalik faoliyatining foyda yoki zarari xisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar; - Favqulotdagi zararalar (foyda yoki daromadini soliq to‘laguncha qadar xisobida inobatga olingan) dan iborat. Shunga ko‘ra sarf moddalarining guruxlanishi quyidagicha bo‘ladi: 42 1. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi; 2. Davr xarajatlari; 3. Moliya faoliyati xarajatlari; 4. Favqulotdagi zararlar. 2. Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi a) maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy sifat ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma nuqson va muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarf-xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi. Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi amalda uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba xisoblanadi. Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini tashkil etadi. b) sarf xarajatlarning kulkusion moddalari va iqtisodiy elementlar bo‘yicha guruxlanishi ; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar turini inobatga olgan sarflar tasnifi muxim axamiyatga ega va u kalkusiya moddalari xamda sarflar elementlari bo‘yicha ko‘riladi. Xarajatlarning kalkusiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu xarajatlarni xosil bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham maxsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va aniqlashda qo‘llaniladi. 43 Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayorda va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar smetasini tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan xamma maxsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruxlanadilar: - ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayrilgan xolda); - ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar; - ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar; - asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; - boshqa ishlab chiqarish xarajatlar. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat: 1. To‘g‘ri va yon dosh moddiy xarajatlar; 2. Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va yondosh x arajatlar; 3. Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama xarajatlar). Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi: 1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , maxsulot tarkibi da asosini xosil qiluvchi yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar ko‘rsatish) da zarur tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar . 1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal xolatda o‘tishini ta’minlovchi va maxsulotni o‘rab-chirmablash uchun mo‘ljallangan, yoki boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar o‘tkazish, nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi uchun), ta’mirlash uchun zarur bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalr yemirilishi, maxsus 44 kiyim-boshni yemirilishi va shunga o‘xshash mexnat vositalar (asosiy fondlar tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning yemirilishi. 1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu korxonada qo‘shimcha ishlov yoki montajga mo‘ljallangan). 1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona, xo‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan ishlar (maxsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga oshirish, xom ashyo va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk tashish uchun transport xizmatlar va x.k.). 1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil quvvatlar ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport xizmat bilan ta’minlash uchun mo‘ljallangan turli yoqilg‘ilar; 1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa xo‘jalik extiyojlarga sarflanadigan quvvatlar. 1.7.Moddiy resurslarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida yo‘qotmalar. 1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tara va o‘rash materiallari uchun sarf xarajatlari xam kiradi. 1.9. Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarjatlar (yuklash va tushirish ishlari), ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash xarajatlari) 45 1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi – maxsulot ishlab chiqarish jarayonida butunlay yoki qisman iste’mol sifatini yo‘qotgan xom ashyo, materiallarning qoldiqlari. 2. Ishlab chiqarishga taaluqli mexnat haqlari uchun sarflar - korxonada qabul etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar asosida xaqiqatdan bajarilgan ish uchun xisoblangan ish haqlari. Bunga yana mukofotlar, rag‘batlantirish va kompensatsion to‘lovlar, shtatida bo‘lmagan, ammo korxonaning asosiy faoliyatiga jalb qilingan xodimlar ish haqlari kiradi. 1.3. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan ijtimoiy Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga xodimlar mexnat haqlaridan foiz xisobida majburiy to‘lovlar. 1.4. Asosiy fondlar va ishlab chikarish axamiyatiga ega bulgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va belgilangan normalar asosida ularning to‘la qayta tiklashga mo‘ljallangan amortizatsiya ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi). Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar, sanoat va intellektual (akliy) mulq obyektlar (patent, litsenziya) ga ega bo‘lgan haqlar aks etadi. Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali xizmat davriga binoan xar oy maxsulot tannarxiga o‘tkaziladi. Foydali xizmat davri aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga belgilanadi (foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart). 1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan moddalarga kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, to‘lovlar, maxsus fondlarga to‘lanadigan ajratmalar, kreditlar bo‘yicha to‘lovlar (belgilangan stavkalar, chegarasida), komandirovkalar bo‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash bo‘yicha sarflar kiradi. 46 Mahsulot tannarxiga qo‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2 guruxga bo‘linadi: 1. Bevosita (tug‘ri) xarajatlar. 2. Bnlvosita (yondosh) xarajatlar . Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyatsiya obyektining tannarxiga to‘ppa-to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo. Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq (energiya, suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar ikki guruhga bo‘linadi: 1. O‘zgaruvcha n . 2. Shartli - o‘zgarmaydigan. Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan deyiladi. Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-uskunalarni saq l ash va foydalanish xarajatlari kiradi. Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli - o‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan xarajatlar bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida kam salmoqqa ega yoki ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun ular shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan. Shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yicha nisbatan o‘zgarmay qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim 47 omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan miqdori kamayadi. Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (o‘xshash) va har xil turdagi (kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va materiallar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar tarkibida har xil turdagi xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot ishlab chiqarish kalkulyatsiyasi va ishlab chiqarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot ishlab chiqarish kalkulyatsiyasida sarflar moddalar bo`yicha guruhlanib bir o`lcham yoki bir tur maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab kuyidagilardan iborat: 1. Tugri moddiy sarflar. 2. Mexnatga doir to`g`ri sarflar: a) i/ch ishchilarning ish haqi b) ijtimoiy sug`urta ajratmasi 3. Materiallarga doir yondosh sarflar. 4. Mexnatga doir yondosh sarflar. 5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar. To`g`ri moddiy sarflar ko`p hollarda kalkulyatsiyadan keyin alohida jadvalda ochiladi va kuyidagi sarflardan tashkil topadi: 1. Xomashyo va asosiy materiallar – maxsulot tarkibiga kiradigan komponentlar. 2. Yordamchi materiallar – maxsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni xosil bulishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo). 3. qayta ishlanadigan chikindi (ayriladi). 4. Yoqilgi va quvvat sarflari. 48 Umum xo`jalik buyicha maxsulot ishlab chikarishga ketgan sarflar esa iqtisodiy elementlar buyicha guruxlanib kuyidagilardan iborat: 1. Xom ashyo va asosiy materiallar. 2. Yordamchi materiallar. 3. Yoqilgi. 4. Quvvat sarflari. 5. Xodimlarning ish haqlari. 6. Ijtimoiy sugurta ajratmasi. 7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 8. Boshqa sarflar. 5.Davr xarajatlari, moliya faoliyati buyicha sarflar va favqulotdagi zararlar Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga binoan joriy etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yang‘i ko‘rsatkich. Bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq bo‘lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ushbu xarajatlarga bo-shqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo‘jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘lanmagani, leqin mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan bovingani uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar deb xam ataladi. Ular ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog‘liq emas, aksincha, vaqg, xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq bogliq. Ushbu xarajatlar ular paydo bo‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi. Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi: • mahsulotni sotish xarajatlari; • boshqaruv xarajatlari; 49 • boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari; • kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari. Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi: - Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki belgi-langan xisob stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va ta’mi- notchilar kreditlari uchun % to‘lovlari. - u zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar; - u zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari ; - chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar (ubitok) va salbiy kurs (raznitsa). - qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar. - m oliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar. Favquladagi zararlar - Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va operatsiyalar natijasida kelib chiqqan gayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar. 50 MAHSULOT ISHLAB CHIQARISH TANNARXNING (J-2) KALKULATSIYASI Yillik ishlab chiqarish xajmi-400000t/y Mahsulotning kalkulyatsiyasi o‘lchami-t № Sarf moddalar Sarflar qiymati 1 o‘lcham maxsulot uchun sum Yillik xajmi m so‘m 1 2 3 4 1 Materiallarga doir to‘g‘ri sarflar 120000 48000000 2 Mexnatga doir to‘g‘ri sarflar Shu jumladan: 20000 8000000 A)I/CH Ishchilarning ish xaqi 15200 6080000 B) Ijt. Sug‘urta ajratmalari 4800 1920000 3 Materiallarga doir yondosh sarflar 10000 4000000 4 Mexnatga doir yondosh sarflar 5000 6000000 5 Asosiy fondlar amortizatsiyasi 25000 10000000 6 Boshqa (shu jumladan ustama) sarflar 5000 2000000 I/ch tannarxi 185000 74000000 7 Davr xarajatlari 20000 8000000 Umumiy sarflar 205000 82000000 Foyda 45000 18000000 Mahsulot rentabelligi 22 Korxonaning ulgurji baxosi 250000 100000000 Aksiz Kelishilgan (erkin sotish) baxosi 20% 300000 120000000 ASOSIY IQTISODIY KO‘RSATKICHLARI HISOBI 51 № Ko‘rsatkichlar O‘lcham Loyixa bo‘yicha 1 2 3 4 Yillik i/ch mahsulot xajmi a)natural ifoda B) tovar maxsulotining qiymati t M.so‘m 400000 100000000 2 1 o‘lcham maxsulotining tannarxi (ishlab chiqarish sarflari) So‘m/M 3 185000 3 Yillik maxsulot tannarxi M.so‘m 74000000 4 Maxsulotni erkin sotish bahosi (QQS-siz) So‘m/ M 3 250000 5 Yillik foyda M.so‘m 18000000 6 Maxsulot rentabelligi % 22 7 1 ishlovchining o‘rtacha oylik ish xaqqi So‘m 1000000 8 1 ishchining o‘rtacha oylik ish xaqi So‘m 800000 9 Moddiy sarflarning i/ch tannarxdagi ulushi % 65 52 Atrof muhit muhofazasi qismi Ishlab chiqarish korxonalarining ko’payishi atrof muhitning ifloslanishiga, turli ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda. Oxirgi yillarga kelib atrof muhitni muhofaza qilish insoniyat oldidagi eng dolzarb muammolardan biriga aylanib qoldi. Chunki, ichlab chiqarish rivojlanb borayotgan bir vaqtda turli xil tarmoqlar kengayib bormoqda. Aholi soni o’sib borgani sari ishlab chiqarish korxonalarining soni ham ortib bormoqda. Shu sababli bu muammoga global maummo sifatida e’tibor qaratib kelinmoqda. Bu muammolarni hal qilish uchun davlat miqyosida ko’p ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, “Atrof muhitni muhofaza qilish” haqida (1992 yil, 19 dekabr), “Suv va suv resurslaridan oqilona foydalanish” haqida (1993 yil, 6 may), “Atmosfera havosini muhofaza qilish” haqida (1996 yil, 27 dekabr), “Chiqindilar” haqida (2002 yil, 5 aprel) qonunlar qabul qilindi. Ushbu qonunlarni ijrosimi nazorat qilishni ta’minlash uchun O’zbekistonda mavjud ekologik harakat azolaridan 15 kishi Oliy majlisga deputat etib saylandilar. Neft va gazni qayta ishlash korxonalari atmosferaga uglevodorodlar, vodorod sulfid , oltingugurt (IV) – oksidi, uglerod oksidlari, azot birikmalarini tashlaydilar. Havoga chiqindilar maxsus gazlarni yig’ib tashkil qilingan manbadan jihoz va moslamalarning germetigini buzilishi, ishlab chiqarish texnologiyasining buzilishi hisobiga tarqalishi mumkin. Atmosfera havosini changdan tozalash uchun quydagi usullar qo’llaniladi: 1. Gravitasion 2. Quruq inversion va markazdan qochma kuch ta’sirida tozalash. 3. Filtrlash. 4. Xo’llash. 5. Elktrostatik. 6. Tovush va ultratovush yordamida koagullash. 53 Havoni zararli gazlardan tozalash uchun quydagi usullar qo’llaniladi. 1. Absorbsion 2. Adsorbsion 3. Katalitik 4. Termik Sanot korxonalarida turli maqsadlardan suvdan foydlanish natijasida ko’p miqdorda sanoat va maishiy oqova suvlar hosil bo’ladi. Ularni tozalash uchun quydagi usullar qo’llaniladi: 1. Mexanik, tindirish, cho’ktirish, sizib olish. 2. Fizik- kimyoviy: koagulyatsiya, flokulatsiya, flotatsiya, reagent qo’shish, ion almashtirish. 3. Kimyoviy. 3.1. Regenerativ: haydash, adsorbsya, rektifikatsiya, ekstraksiya. 3.2. Destruktiv: oksidlash, termooksidlash 4. Biokimyoviy. 4.1 Tabiiy sharoitda- aerobli. 4.2 suniy sharoitda-anaerobli. Xosil bo’ladigan qattiq chiqindilarni qayta ishlash uchun quydagi usullar qo’llaniladi . 1. Mexanik 2. Mexanik-termik 3. Termik O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasiga binoan yer osti boyliklari suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy tahiralar umum milliy boylikdir. Bulardan oqilona foydalanish zarur va ular daxlat muhofazasida deb ta`kidlangan. Konstitutsiyaning 50-moddasida esa “Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishi zarur” deyiladi. 1993-yil 9-dekabrda O`zbekiston oily majlisi tomonidan qabul qilingan. 54 Tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonuning 4-moddasida qanday mutaxassis tayyorlashdan qatiiy nazar barcha o`rta va oily o`quv yurtlarida o`qishning majburiyligi belgilab qo`yilgan. Atrof –muhitning huquqiy normalari turlaridan biri qonun kuchiga ega bo`lgan texnik normalar va standartlardir. Tabiatni muhofaza qilish qonunini buzgan shaxslarga nisbatan jinoiy javobgarlik O`zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksi bilan tartibga solinadi. 2002-yil 5-aprelda O`zbeiston Respublikasi oily majlisi “Chiqindilar haqida” qonun qabul qilindi. Qonunga asosan tashlanayotgan chiqindilar miqdori kamaytirishga qaratilgan. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarga asosan sanoat korxonalari issiqik elektrostansiyalari va boshqalar kiradi. Majmuada atrof-muhit muhofazasi sohasida ishlarni tashkil etishning asosiy yo`nalishlari loyihaviy hujjatlardayoq bayon etilgan edi. Korxona foydalanishga topshirilmasdan avvalroq qurilish maydonlari atrofida Respublika Vazirlar Mahkamasiningbir qator Qarorlariga binoan yashil o’rmonzorlarni barpo etish ishlari boshlab yuborilgan edi. Hozigi kunda korxonaning atrof-muhitga ta`siri ustidan to`laqonli kuzatuv ishlarini olib borish uchun tarkibida Ekoanalitik labaratoriyaga ega bo`lgan atrof- muhit muhofazasi bo`limi tashkil etilgan. Mazkur labaratoriyaning davriy sinovi O`zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo`mitasi tarkibidagi Analitik Nazoratga Ixtisoslashgan davlat Ispeksiyasi tomonidan ijobiy baholanib kelmoqda. Atrof-muhit holatining nazorati quyidagi yo`nalishlarda olib borilmoqda: ishchi hududlaratmosfera havosi tahlili va atmosferani ifloslovchi manbalar tahlili, oqava suvlarni tozalash ishlarining samaradorligi tahlili, ishlab chiqarish va iste`mol chiqindilari bilan tuproqning ifloslanish holti tahlillari. Atrof-muhitga ta`sirini baholash ishlarini o`z vaqtida bajarish uchun mavjud ko`chma avtolabaratoriya “Intereng Messtechnik”(Germaniya) kompaniyasi tomonidan zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan bo`lib, ular yordamida atmosfera havosi 55 tahlillari (5 ta modda), oqova suvlar tahlillari( 15 ta modda) va tuproq tahlillari(4 ta modda) bajariladi. Mazkur uskunalar tahlillari bajarishda zarur bo`lgan uskunalar ishlab chiqarishda hozirgi kunda ilg`or kompaniyalar “Draeger” , “Fisher” , “Hach” , “Perkin Elmer” , “Accuro” , “Bacharach Inc” , “Mettler Toledo” kabilarga tegishlidir. Korxonaning sanitari-himoya hududida joylashgan ishchilar shaharchasida atmosfera havosini nazorat qilish uchun “Thermo Environmental Instruments” (AQSH) firmasi tomonidan ishlab chiqilgan uskunalar majmuasi bilan jihozlangan labaratoriya uzliksiz ishlab turibdi. Mazkur uskunalar atmosfera havosi tarkibidagi C O 2 , H 2 S , CO, NO, N O 2 gazlar miqdorini ishlab chiqarish soatlari davomida aniqlab boradi. Atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindi gazlarini kislotali komponentlardan tozalash uchun majmuada kislotali gazlarni to`g`ridan-to`g`ri oksidlash orqali oltingugurt olishga mo`ljallangan qurima uzliksiz ishlab turibdi. Integratsiyalashgan Boshqaruv Tizimini tatbiq etish doirasida 2010 yildan boshlab Ekologik Boshqaruv Tizimi joriy etildi, buning uchun avvalo majmuaning bir qator xodimlari xalqaro mutaxassislar ishtirokidagi treninglarda qatnashishdi. Ekologik Siyosat va ekologik boshqaruv sohasidagi maqsad va vazifalar , mazkur tizimni tatbiq etish va faoliyat yuritishini ta`minlashga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari ustuvor ekologik aspektlar va ularning ta`sirlari aniqlab, ular ustidan uzluksiz nazorat o`rnatiladi. Tatbiq etilgan ekologik boshqaruv tizimi amaldagi ISO 9001:2008 va OHSAS 18001:2007 standartlari asosidagi Sifat va Xavfsizlik tizimlari bilan birgalikda integratsiyalashtirigandan so`ng 2010 yil oxirida Germaniyaning TUV Thuringen sertifikatlashtirish organi tomonidan o`tkazilgan audit bo`yicha muvaffaqiyatli sertifikatsiyadan o`tdi. Korxonada O`zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilish sohasidagi qonunchilik talablarining hamda ISO 14001 xalqaro standartida belgilangan talablarning bajarilishini ta`minlash uchun barcha zarur shart-sharoitlar mavjud. 56 Ekologik boshqaruv tizimining samaradorligi va foydaliligini yaxshilash bo`yicha ishlar to`xtab qolgani yo`q. Hozigi kunda 2012 yildan boshlab xom-asyo gazi tarkibida ortish ikutilayotgan kislotali koponentlarni to`liq tozalashni amalga oshirishni ta`minlash uchun oltingugurt olish qurilmasini takomillashtitish ishlari boshlab yuborilgan Qo`zg`almas va ko`chma manbalardan tashlanadigan ifloslovchi moddalardan atrof-muhitga bo`ladigan antropogen ta`sirni kamaytirish maqsadida yashil o`rmonzorlarni barpo etilgan hududlarni suv resurslarini iqtisod qilishga imkon beruvchi tomchilatib sug`orish tizimi yordamida kengaytirsh ishlari amalga oshirilmoqda. Ishlab chiqarish jarayonida CO 2 , H 2 S bor bo’lgan nordon gazlari chiqadi. Ushbu gazlarni havoga tushushini oldini olish uchun biz adsorbsion usulni qo’llashni taklif etamiz. Ushlab olingan gazlarni desorbsiya qilib, so’ng kerakli joyga xom-ashyo sifatida foydalanish uchun beriladi. Fuqoro moxofazasi O’zbekiston Respublikasida Fuqaro muhofazasiga oid quyidagi xuquqiy me’yoriy hujjatlar va Vazirlar mahkamasining qarorlari kuchga kiritilgan:  O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 143 sonli “O’zbekiston Respublikasi Favqulodda Vaziyatlar Vazirligini” tashkil etish to’g’risidagi qarori 11 aprel 1996y.  O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi “Aholi va hududlarning tabiiy hamda texnogen xususiyatli Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to’g’risida” 20 avgust 1999y. Korxonada Fuqaro muhofazasini tashkil etish Korxonada Fuqaro himoyasining asosiy vazifalari quyidagilar :  Aholini umumqirg’in qurollardan saqlash.  Xalq xo’jaligi korxonalarining urush sharoitida ishlash turg’unligini oshirish.  Qutqaruv va tiklovchi ishlarini olib borish. 57 Korxona hududida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan favqulodda vaziyatlar Korxona territoriyasida sodir bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy va texnogen xavfli xodisalarga: zilzila, yong’in, portlash, kimyoviy zaharlanishlar kiradi. Ob’ektda chang va zaharli gazlar mavjudligi ularning miqdori saqlanish qoidalari deganda, asosan atrof muhitga kuchli ta’sir qiluvchi va odamlar hayotiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni tushuniladi. Korxonadagi avariyalar, yong’in va portlash kabi favqulotda vaziyatlari yuzaga kelgan vaqtida sodir bo’lgan xavf darajasini ko’rsatadigan ikkita bildirish rejimini belgilanadi. 1. Y u qori tayyorgarlik rejimi . 2. Favqulo d da rejim . Bunday hollar yuzaga kelgan vaqtda hokimiyatlarga, tuzilmalarga, tibbiy xizmatga, yong’in xavsizligi xizmatiga xabar berish kerak. Korxonada mavjud kuchli ta’sir qiluvchi modda. Uning miqdori saqlanish tartibi Uglerod (II) oksidi – rangsiz, hidsiz nixoyatda zaxarli gaz. Ishlab chiqarish binolarida SO ning miqdori 11 mg ni, xavoda 0,03 mg ni tashkil etadi. U avtomobildan chiqayotgan tutun gazlarida xayot uchun xavfli miqdorda bo’ladi. SHu sababli korxonada ish vaqtida xonalar yaxshi shamollatilgan bo’lishi kerak. Favqulodda Vaziyat yuz berganda “Diqqat Xammaga” ovozli signal orqali ishchi-xizmatchilarga xabar qilinadi. Kuchli ta’sir etuvchi zaharli modda va chang bilan ishlovchi bo’linmalarda ishchi va xizmatchilar ob’ekt Fuqaro muhofazasi bo’limi (FM shtab) xodimlari tomonidan shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlangan bo’lishlari kerak. Nafas olish organlarini muxofazalovchi shaxsiy ximoya vositalari – gazniqoblar, nafas olish organlarini turli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroblardan va toksinlardan muhofaza qiladi. Kam kislorodli va bir nechta zaharli moddalar saqlangan havo, zaxarlangan hisoblanadi. 58 Favqulotda vaziyatda avariya qutqaruv ishlarini olib borish. Avariya qutqaruv va boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlarini rejalashtirish va amalga oshirishdan maqsad, aholini turli favqulotda vaziyatlardan himoyalash, shoshilinch tibbiy yordam ko’rsatish, avariya oqibatlarini qisqartirish hamda vayronalardan insonlarni olib chiqishga qaratilgandir. Avariya qutqaruv ishlari quyidagi vazifalarni amalga oshirish orqali olib boriladi. 1. FV ro’y bergan xududlarida razvedka ishlarini olib borish hamda xarakatlanish yo’nalishlarini rejalashtirish. 2. Bino qismlari, vayrona uyumlari orasidan shuningdek yonayotgan binolar ichidan insonlarni qidirish va olib chiqish. 3. Jabrlangan insonlarni, guruxlarga ajratgan xolda birlamchi tibbiy xizmat ko’rsatish hamda yaqin ambulatoriyalarga etkazish. Boshqa kechiktirib bo’lmaydigan ishlarga quydagilar kiradi: 1. Insonlarni ommoviy piyoda yoki transportda xarakatlanish yo’llarini ochish hamda xavfli jismlardan tozalash. 2. Gaz, elektr, suv quvur tiqimlari va boshqa tizimlarda yuz bergan avariyalarni to’xtatish, qutqaruv ishlarini o’tkazish. Korxonada yong’in sodir bo’lganda xarakatlanish quydagi tartibda amalga oshiriladi.ssexda germetiklik buzilib yoki boshqa sabab bilan yong’in chiqqanda OPD turidagi signalizator ishga tushadi. Bu signalizator ishga tushishi bilan ssexdagi navbatchi korxonaning yong’in xavfsizligi bo’limiga xabar beriladi va ishchilarning tartibli evakuatsiyasini ta’minlashni nazorat qilinadi. Yong’in xavfsizligi bo’limi etib kelguncha ishchilar o’zlari OU 2, OU 9,OU 8 birlamchi o’t o’chirgichlar yordamida yong’inni boshqa ob’ektga o’tib ketmasligini nazorat qiladi. Yong’in xizmat xodimlari bilan bir vaqtda tibbiy tez yordam ko’rsatish xizmati ham yetib keladi. FV oqibatlari tugatilishi bilan qutqaruv ishlari boshlanadi. Tartibni saqlashga e’tibor beriladi. Yong’in yoki avariya sodir 59 bo’lishida odamlrni xavfsiz boshqa joyga chiqish yo’llari bo’lishi binolarni loyihalash va qurish vaqtida hisobga olingan. Yong’in havfsizligi norma qodalariga asosan evakuatsiya yo’llari o’tga chidamli materiallardan tayyorlangan, harakat yo’lida hech qanday to’siqlar yo’q. Korxona binosida 2ta chiqish evakuatsiya yo’llari mavjud. Suyultirilgan gaz olish jarayonida ishlatiladigan xom-ashyolar va tayyor mahsulotlar ma’lum talab asosida omborlarda saqlanadi. Quyosh nuri to’g’ridan- to’g’ri tushmaydigan, yopiq, quruq joyda, xarorat 30 o C dan yuqori bo’lmagan, namlik 80% dan ko’p bo’lmagan joyda saqlanadi. Mehnat muhofazasi bu insonlarni ishlash vaqtida sog’lig’i, ishlash qobilyatini, havfsizligini ta’minlovchi texnik, sanitar gigienik, uyushgan qonunlashtrilgan tadbirdir. O’zbekistonda mehnatnt muhofaza qilish borasida bir qancha qonuniyatlar qabul qilingan. Bu qonunlar faqat ishlab chiqarishda mehnat muhofazasi texnika havfsizligi qoidalarini nazorat qilib qolmay, balki mehnat muhofazasi qonunlari buzilmasligi uchun javobgardir. Sho’rtangaz kimyo majmuasida “Mehnatni muhofaza qilish” borasidagi tadbirlar qabul qilingan bo’lib, ular mehnat sharoitlarini yaxshilash va havfsiz mehnat sharoitlarini yaratish borasidagi uslubiy qo’llanmalar, instruksiya ko’rsatmalar, tavsiyalar kabi umumiy qoidalarni o’z ichiga oladi. Mehnatni muhofaza qilish qoidalari O’zbekiston Respublikasi 2009 y 47- son 59 moddasida, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi 2009 y 16 noyabrda 2042 soni bilan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2000 y 267- sonli qarori, O’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlar to’plami, 2000 y 7- son 39 modda bilan tasdiqlangan. Sho’rtangaz kimyo majmuasida xodimlar havfli va zararli ishlab chiqarish omillari ularning tavsifi, yuzaga kelish ma’nbalari, ishchilarga ta’sir qilish xususiyatlari va salomatlik uchun havfli darajasi va kelgusidagi oqibatlari to’g’risida ma’lumotga ega. Ish joylaridagi ishlab chiqarish muhiti va mehnat 60 jarayoning havfli hamda zararli omillari to’g’risida ma’lumotlar, ishlab chiqarish muhitining fizik, kimyoviy, radiologik, mikrobiologik va mikroiqlim o’lchovi natijalari, shuningdek og’irligi ish joylarini mehnat sharoitlari bo’yicha attestatsiya qilinishi bilan tasdiqlanadi. Korxona o’ta havfli sharoitda bajariladigan kasblar va ishlar ro’yxatiga ega. Ro’yxatda, aniq texnologik jarayon, ishlab chiqarish uskunasi, ishlatiladigan xom ashyo va ishlarni amalga oshirish xususiyatlari bilan bog’liq havflar hisobga olingan. Barcha xodimlar o’ta havfli ishlarni bajarishdan oldin, mexnat muxofazasi bo’yicha yo’riqnoma bilan tanishib, ishlarni havfsiz bajarish usullarini o’zlashtirib olganlar. Sho’rtangaz kimyo majmuasi, chiqindi tashlash bo’yicha SN-245-71 ga asosan 1 kategoriyaga kiradi. Sanitar ximoya zonasi SNIP-2.01.03-96 ga asosan (1000) m. Ishlab chiqarishda ajralib chiqayotgan uglerod oksidlari – rangsiz, xidsiz zaxarli gaz. Ishlab chiqarish binolarida SO ning miqdori 11mg, xavoda 0,03 mg ni tashkil etadi. U avtomobildan chiqayotgan tutun gazlarda xayot uchun havfli miqdorda bo’ladi. Shu sababli korxonada ish vaqtida xonalar yaxshi shamollatiladi. Sho’rtangaz kimyo majmuasi shamol yo’nalishi bo’yicha SNIP 2.01.01.83 ga asosan joylashgan. Bunda zaharli gaz va changlarni chiqishi xisobga olinib korxona axoli punktiga teskari qilib joylashtirilgan. Bu esa zaxarli gaz va changlarni axoli punkitiga etib kelmasligini ta’minlaydi. Texnologik jarayon uzluksiz tarzda davom etadi. Ish ikki smenada olib boriladi. GOST 12-2.03.91 KMK -3-05-98 ga asosan “Texnologik jarayonlarni tashkilashtirish sanitariya qoidalari va ishlab chiqarish jihozlariga gigienik talablar” ga muvofiq tashkil qilingan. Xom ashyo va materiallarni qayta ishlash texnologik uskunaning pasportida belgilangan talablarga muvofiq amalga oshiriladi. 61 Korxonada SANPIN-0120-01, SANPIN 122-01 ga asosan shovqin, tebranishdan ximoya choralari ko’rilgan. Shovqin, tebranishdan ximoyalash maqsadida, desorbsiya bo’linmasini ishlab chiqarish maydonidan tashqariga joylashtirilgan. Bo’linmaning eshik, derazalari maxsus tovush o’tkazmaydigan materiallardan tayyorlangan. Korxona bo’limlarini yoritish asosan tabiiy va sun’iy ravishda amalga oshiriladi. Kunduz kuni asosan tabiiy yorug’likdan foydalaniladi. Tabiiy yoritilish SNIP 2-01-05.98 ga asosan qabul qilingan. Kechki smenalarda esa, sun’iy yoritishdan foydalaniladi, yoritilish uchun lyumenissent lampalardan foydalaniladi. Sho’rtangaz kimyo majmuasi bo’linmalari havosi mo’tadillashtirilib turiladi. Shamollatash qurilmalaridan foydalaniladi. Isitish SanPiN -0058-96 ga asosan amalga oshiriladi. Shamollatish, qurilmalaridan to’g’ri foydalanish, uni to’liq ishlaydigan holatda bo’lishi uchun javobgarlik, mexanik zimmasiga, bo’linmalarda esa bo’inma boshlig’i va mexanik zimmasiga yuklatilgan. Elektr uskunalarining nosozligi yoki ularning ishlatish qoida talablariga amal qilmaslik ishchi-xizmatchilarning shkastlanishiga olib keladi. Insonlarni elektr toki ta’sirida shkastlanishidan himoya qilish uchun ishlab chiqarish sharoitlarida havfsiz tok usti qoplangan simlar, yerga ulangan va neytrallovchi ximoya tizimlarilan foydalanilgan. Shuningdek, elektr uskunalarni tanlash, o’rnatishda mavjud bo’lgan qonun-qoidalar normalariga amal qilingan. Ishchilar va xizmatchilarni shaxsiy ximoya vostalari bilan ta’minlash. Ta’sir etuvchi zaxarli gaz va chang bilan ishlovchi bo’linmalarda, ishchi va xizmatchilar ob’ekt fuqaro muhofazasi bo’limi (FM shtab) xodimlari tomonidan shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlanganlar. Nafas olish organlarini muxofazalash maqsadida shaxsiy ximoya vositalaridan gazniqoblar nazarda tutilgan. Gazniqoblar ikki turga bo’linadi: 1. Filtrlovchi gazniqoblar ( GP 5, GP 7, GP 9, PDF 2SH); 2. Ajratuvchi gazniqoblar (IP 46 IP 48). 62 Nafas olish organlarining eng oddiy himoya vositalari: 1. Respirator; 2. C h angga qarshi matoli niqoblar; 3. Paxta dokali bog’ la gich. Sho’rtangaz kimyo majmuasida SNIP- 2.08.12.98 ga asosan ishchi- xizmatchilar uchun dam olish, ovqatlanish, uy va ish kiyimlarini saqlash xonasi, zararsizlantirish, yuvish-yuvinish va boshqa madaniy-sanitariya xizmatlari uchun mo’ljallangan qo’shimcha binolar qurilgan. Korxonada yong’in va portlash havfsizligi, ularni rejalashtirish, tashkillashtirish va olib borish SNIP-2.01.02-04 ga asosan, “Yong’in havfsizligi” umumiy talablariga ONTP 24/86 ga asosan “Portlash havfi” umumiy talablariga muvofiq ta’minlangan. Ishlab chiqarishda o’rganilmagan yong’in va portlash havfi va toksik xususiyatlariga ega bo’lgan modda va materiallar qo’llanilmaydi. Korxona binolarining yong’in havfsizligi ularning o’tga chilamlilik darajasi bilan aniqlangan. SNIP 2.09.12-98 ga asosan qurilish materiallari bo’yicha yonmaydigan, qiyin yonadigan xillari mavjud. Yong’in yoki avariya sodir bo’lishida odamlarni havfsiz boshqa joyga chiqish yo’llari binolarni loyihalash va qurish vaqtida hisobga olingan. Yong’in havfsizligi norma qodalariga asosan evakuatsiya yo’llari o’tga chidamli materiallardan tayyorlangan, harakat yo’lida hech qanday to’siqlar yo’q. Korxona binosida 2ta chiqish evakuatsiya yo’llari mavjud. Barcha ishlab chiqarish bo’linmalarida, xom ashyo va tayyor maxsulot omborxonalari ma’muriy va boshqa yordamchi binolar hamda inshootlar dastlabki yong’inni o’chirish vositalari bilan ta’minlangan. Ventilyasiya tizimi yong’indan darak beruvchi signalizatsiya bilan birlashtirilgan va (SNIP 2.04.02 84., GOST 12.2.2002.89, SNiP 2.04.09.07) bo’yicha o’rnatilgan. Bino va yong’in suv manbalari yo’lkalari hamda yong’in vositalari va uskunalariga boradigan yo’lkalar doimo bo’sh bo’lishi ta’minlangan, binolar 63 oralig’idagi yong’inga qarshi masofa uzulmalarida materiallar, uskunalar, bo’sh idishlar taxlashga ruxsat etilmaydi. Korxonada yong’inga qarshi suv ta’minoti SNIP-2.04.02.86 ga asosan belgilangan. Katta miqdorda suv saqlaydigan suv havzasi mavjud. O’tni o’chirish birlamchi vositalaridan xarakatlanadigan, qo’lda ishlataligan o’t o’chirgichlar, gidropulpalar, chelak, suvli bochka, belkurak, qumli yashik, asbest yopgich, namat va boshqa yonmaydigan buyumlari mavjud. Yong’in haqida tez xabar berish uchun yuqori havfli hisoblangan texnologik uskunalarda, ishlab chiqarish binolarida, omborlarda darakchi vositalari SNIP- 2.04.02-84, GOST 12.2.2002.89 ga asosan o’rnatilgan. Bu vositalar yonayotgan manba, joyini o’z vaqtida aniqlashga yordam beradi. Korxonada ko’ngilli o’t o’chirish drujinasi tashkil qilingan. Yashinning yer ustidagi inshoot, qurilmalarga to’g’ri urilishi buzilishga, yonuvchi modda va materiallarni alangalanishiga olib keladi. Yashinni ikkilamchi ta’siri, himoyalanuvchi bino va inshootlarni metall konturiga yashin urilish vaqtida, zaryadlarni elektrostatik va elektromagnitli induksiyalanishi bilan boradi. Natijada, uchqunlanish bilan bog’liq havfli vaziyat vujudga keladi. Shu sababli yashinda ximoya choralari SNIP 2 .01.03 96, SNIP 2.01.02.85 ga asosan ko’rilgan. 64 XULOSА Mаlаkаviy bitiruv ishidа kaliyli o`g`itlarni kristallashtirish jarayonini avtomatlashtirish tahlil qikindi, jarayonni avtomatlashtirish tizimi shaklantirildi . Bu jarayonda harorat, sarf, satx va bosim kаbi pаrаmetrlаrning ko‘rsаtkichlаri o‘rgаnildi. Texnologik jаrаyonni аvtomаtlаshtirishning funksionаl chizmаsi vа uch fаzаli prinsipiаl elektr mаnbа chizmаsi hаm shаkllаntirildi. Jаrаyondа o‘lchovchi vа boshqаruvchi qurilmаlаr sifаtidа hozirgi zаmon texnologiyasi аsosidа ishlаb chiqаrilаyotgаn SIEMENS firmаsining avtomatkashtirish vositalaridan foydаlаnildi. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish bо‘limida avtomatlashtirish nazariyasi va uni amaliyotga tadbiq yetish masalalari kо‘rib chiqildi. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi prinsipial elektr manba chizmasi ham shakllantirildi. Shuningdek, distillyatsiya kolonnasida issiqlik almashinish jarayonini shakllantirishda turli xil yangi uskuna va jihozlardan foydalanish yо‘lga qо‘yildi hamda bu uskunalar haqida ma’lumot berildi. Jarayonda о‘lchovchi va boshqaruvchi qurilmalar sifatida hozirgi zamon texnologiyasi asosida ishlab chiqarilayotgan SIEMENS firmasining о‘lchov uskunalaridan foydalanildi. Rostlovchi qurilma koeffitsiyentlarini tо‘g‘ri tanlash maqsadida boshqarish tizimi MATLAB programmasida kompyuter programmasi tuzildi. Texnologik jarayonlarni kompyuter yordamida boshqarish arxitekturasi taxlil etildi. Iqtisodiy qism , ekologiya , mexnat muxofazasi va fuqaro muxofazasi kabi bо‘limlar kо‘rib chiqildi. Biz mazkur malakaviy bitiruv ishida kо‘rsatilgan texnologiya orqali jarayonini avtomatlashtirishni tavsiya qilamiz. 65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ Y X ATI 1. Yusupbekov N.R. Muxammedov B.I. Gulomov SH.N. «Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish.-Toshkent: O‘qituvchi, 2011. – 576 b. 2. Norman S. Nise. CONTROL SYSTEMS ENGINEERING. California State Polytechnic University, Pomona. — Seventh edition. Printed in the United States of America, 2015. – 944 p. 3. Stuart Bennett , Gurvinder S Virk , Computer control of real-time processes, P. Peregrinus Ltd. on behalf of the Institution of Electrical Engineers.1990. – 306 p. 4. Yusufbekov N.R. va boshqalar, Texnologik jarayonlarni boshkarish sistemalari, Toshkent, O‘ qituvchi, 1997, 704 bet. 5. Tian Seng Ng. Real Time Control Engineering Systems and Automation. Springer Science + Business Media Singapore 2016. – 192 p. 6. Волошенко А.В., Горбунов Д.Б. Проектирование систем автоматического контроля и регулирования. Издателство Томского политехнического университета. 2011. 7. Втюрин В.А. Проектирование автоматизированных систем. С.Петербург. 2009 8. Yusufbekov N.R. Muhamedov B.I. G‘ilomov SH.N. “Texnologik jrayonlarni n azorat qilish va avtomatlashtirish” – Toshkent: O‘qituvhi, 2011.-576 b. Yusufbekov N.R. Muhamedov B.I. G‘ilomov SH.N. “Texnologik jrayonlarni n azorat qilish va avtomatlashtirish” – Toshkent: O‘qituvhi, 2011.-576 b. 9. Klyuev A.S. i dr. Proektirovanie sistem avtomatizatsii texnologicheskix protsessov; 2-ye izdanie. M.: Energoatomizdat, 1990, 464s. 10. Tregub i dr. Proektirovanie, montaj i ekspluatatsiya sistem avtomatizatsii v pi щ evoy prom ы shlennosti. M.: Agropromizdat, 1991, 352s. 11. Yusufbekov N.R. va boshqalar , Texnologik jarayonlarni boshqarish sistemalari, – Toshkent: O‘qituvhi, 1997, 704 bet. 66 12. Voloshenko A.V., Gorbunov D.B. Proektirovanie sistem avtomaticheskogo kontrolya i regulirovaniya. Izdatelstvo Tomskogo politexnicheskogo universiteta. 2011. 13. Mart ы nenko I.I. i dr. Proektirovanie sistem avtomati-zatsii. 2-ye izdanie, .M.: Energoatomizdat, 1991, 231 s. 14. Belik V.G. Proektirovanie sistem avtomaticheskogo kontrolya i regulirovaniya. Pod redaksiey Belika V.G. Tomsk. Tomskiy politexnicheskiy institut. 2011.108s. 15. Vtyurin V.A. Proektirovanie avtomatizirovann ы x sistem. S.Peterburg. 2009. 16. Reglament Shurtanskogo gazo-ximicheskogo kompleksa. 17. Boyarinov A.I., Kafarov V.V. Metod ы optimizatsii v ximicheskoy texnologii. M.: Ximiya, 1995. 18. P. Sultonov. Ekologiya va atrof – muhitni muhofaza qilish asoslari. Toshkent 2007. 19. O‘. Yo‘ldoshev, U. Usmonov, O. Qudratov. Mehnatni muhofaza qilish. Toshkent 2001. 67
1Kirish.............................................................................................3
2Texnologik jarayon tavsifi..............................................................9
3Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni.........................................................................................

 

22

4Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi..............................................................................

 

26

5Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash........................................................................................

 

32

6Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni................................34
7Avtomatik rostlash tizimining xisobi............................................36
8Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni.......................................39
9Texnik – iqtisodiy xisob qismi.......................................................42
10Hayot faoliyati havfsizligi...............................................................47
11Xulosa...........................................................................................53
14Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.................................................65
Sotib olish