Kaliy o’g’itlar ishlab chiqarishda kristallashtirish jarayonini avtomatlashtirish - Texnika va texnologiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	200000UZS
Hajmi	3.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

Aslanbek

Ro'yxatga olish sanasi 23 May 2024

6 Sotish

Kaliy o’g’itlar ishlab chiqarishda kristallashtirish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI
“OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI
“INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQARUV”
KAFEDRASI
“ KALIY O‘G‘ITLAR ISHLAB CHIQARISHDA
KRISTALLASHTIRISH JARAYONINI
AVTOMATLASHTIRISH ”
mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining
TUSHUNTIRISH XATI
« IAB» k afedra si mudiri : Qarabayev D .T.
Malakaviy bitiruv ishining
raxbari: Usmanov K.I.
Malakaviy bitiruv i shini bajardi: O‘rolov B.F.
TOSHKENT – 202 4

MUNDARIJA
1 Kirish............................................................................................. 3
2 Texnologik jarayon
tavsifi.............................................................. 9
4 Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional
chizmasi va
bayoni......................................................................................... 22
5 Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma
spetsifikatsiyasi........................................................................... ... 26
6 Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini
loyi h ala sh..................................................................................... ..
. 32
7 Elektr manba prinsipial chizmasining
bayoni.......................... ...... 34
8 Avtomatik rostlash tizimining
xisobi.................................... ........ 36
9 Boshqarish tizimini arxitekturasi bayoni................................ ....... 41
10 Texnik – iqtisodiy xisob qismi................................................ ....... 45
11 Hayot faoliyati
havfsizligi ............................................................... 5 7
14 Xulosa........................................................................................... 7 3
15 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati.......................................... ....... 7 5

I. Kirish
Bugungi kunda O‘zbekiston kimyo sanoati mamlakatimiz iqtisodiyotining
asosiy tarmoqlaridan biri bo‘lib, uning uzoq muddatli va barqaror rivojlanishiga
zamin yaratmoqda. Aynan kimyo sanoati deyarli barcha tarmoqlarga turli
materiallar va mahsulotlar uchun asosiy xom ashyo yetkazib beruvchi va ularni
rivojlantirish ko‘lami, yo‘nalishi va samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Kaliyli o‘g‘itlarni zamonaviy ishlab chiqarish kimyo sanoati qolaversa, mineral
o‘g‘itlar sanoatining eng rivojlangan tarmoqlaridan biridir. Qishloq xo jaligiga harʻ
yili yetkazib berilayotgan bu o g itlar miqdori o n million tonna bilan o lchanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ushbu bitiruv malakaviy ishida kaliy xlorid olishning galurgik usulining
nazariy asoslari va amaliy masalalarini yoritish bilan bir qatorda, bugungi kunda
mamlakatimiz kaliy sanoatida tobora keng tarqalib borayotgan kaliy rudalarini
flotatsion boyitish usuli ham o`rganilib chiqilgan.
Bitiruv malakaviy ishida murakkab kaliyli o‘g‘itlar texnologiyasi asoslarini
taqdim etishga, shuningdek, kaliyli xom ashyolardan kompleks foydalanish va
ishlab chiqarish chiqindilarini yo‘q qilishga tegishli e'tibor berilgan. Gravitatsion,
elektrostatik va termik usullar yordamida tabiiy kaliy rudalarini boyitish orqali
kaliyli o‘g‘itlar olishning texnologik sxemalari keltirilgan, kaliyli o‘g‘itlar ishlab
chiqarishda qo‘llaniladigan eng muhim qurilmalar hamda ularni hisoblash usullari
tavsiflangan. Birituv malakaviy ishida shuningdek, avtomatlashtirish ishi
tuzilmasida
Kaliy sanoatining xom ashyo bazasi
Kaliy juda keng tarqalgan kimyoviy elementlarga tegishli. Yer qobig‘idagi
tarkibi (taxminan 2%) bo‘yicha u kislorod, kremniy, alyuminiy, temir, kaltsiy va
natriydan keyingi o‘rinda turadi.
Kaliy ko‘plab jinslar, dala shpatlari, granitlar, leysitlar, gneyslar, qattiq
qazilma tuz konlarini, shuningdek dengiz va kontinental kelib chiqishi sho‘r
suvlarini tashkil etuvchi aluminosilikatlarning bir qismidir. Asosiy, eng keng

tarqalgan kaliy saqlovchi minerallar quyidagilardir: silvit KS1, karnallit KS1 •
MgCl2 • 6H20, langbeinit K2S04 • 2MgS04, kainit KS1 -M gS04 • ZN20, shenit
K.2S04 • gS2SH2 4 ) K2S04•M gS04 • 2CaS04 • 2H20, alunit K2S 04.A12(S04)3-
4A1(0H)3. Tarkibida kaliy bor aluminosilikatlarga quyidagilar kiradi: ortoklaza
KrO • Al20 3 • bSiOg, muskovit KrOx XZA1g03 • bBiOg • 2H20, nefelin (K,
Na)30 • Alg03 • 2SiO2, leysit K20 • Al203.
Hozirgi vaqtda kaliy birikmalarining asosiy manbalari eruvchan kaliy tuzlari:
silvinit, karnallit, langbeynit, kainit va boshqalar.
Qattiq qazilma tabiiy kaliy tuzlari konlari bo‘lmagan mamlakatlarda kaliy
ko‘llar va dengiz suvlarining sho‘r suvlaridan olinadi. Tabiiy kaliy nitrat ham kaliy
manbai bo‘lib xizmat qilishi mumkin, ammo u juda kam uchraydi va sanoat
ahamiyatiga ega emas. Suvda erimaydigan yoki yomon eriydigan minerallar hali
to‘g‘ridan-to‘g‘ri kaliy xom ashyosi sifatida ishlatilmaydi, lekin alunit va nefelin
kabi minerallarni aluminaga qayta ishlashda qo‘shimcha mahsulot sifatida
qimmatli tuzlar - kaliy sulfat va karbonat olinadi. Kaliy mahsulotlarining asosiy
miqdori olinadigan asosiy kaliy rudalari silvinitlar bo‘lib, ular silvit KCl va galit
NaCl ning o‘zaro o‘sgan kristallarining mexanik aralashmasidir.
Kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarishni rivojlantirish
Kaliy sanoatining rivojlanishi kaliy tuzlarining asosiy iste'molchisi - qishloq
xo‘jaligi bilan bevosita bog‘liq, chunki sanoat tomonidan ishlab chiqarilgan kaliy
birikmalarining 90% dan ortig‘i o‘g‘it sifatida ishlatiladi, qolgan qismi esa turli
sanoat tarmoqlarida qo‘llaniladi.
Tuproqni o‘g‘itlash uchun tabiiy tuzlardan kaliy xlorid ishlab chiqarish
birinchi marta 1861 yilda Germaniyada (Stasfurt) paydo bo‘lgan. Bundan oldin, bu
yerda o‘nlab yillar davomida tosh tuzi qazib olindi va boshqa tuzlar, shu jumladan
kaliy chiqindilari mavjud edi. Qishloq xo‘jaligida foydaliligi o‘rganilgandan so‘ng,
kaliy tuzlarini ishlab chiqarish barqaror rivojlana boshladi. Ikkinchi jahon

urushidan oldin Germaniya jahon bozoriga kaliyli o‘g‘itlarning eng yirik ishlab
chiqaruvchisi va yetkazib beruvchisi edi.

II. SILVINITDAN KALİY XLORIDINI GALURGIK USULI BILAN OLISH
TEXNOLOGIK JARAYONI.
Galurgik usul yordamida silvinitdan kaliy xlorid olishning texnologik jarayoni
quyidagi operatsiyalarni o'z ichiga oladi:
1. Rudani dastlabki saralash bilan maydalash;
2. Ishqorlarni isitish;
3. Rudaning erishi;
4. Galit chiqindilarini suvsizlantirish va uni yuvish;
5. To'yingan suyuqlikni tiniqlashtirish;
6. Kaliy xloridning kristallanishi;
7. Kaliy xlorid suspenziyasini quyuqlashtirish va sentrifugalash;
8. Kaliy xloridni quritish, uni granulyatsiya qilish va granulani tozalash;
9. Ishlab chiqarish chiqindilarini olib tashlash.
1.1. TEXNOLOGIK JARAYON TAVSIFI
2.1.1. Rudani dastlabki saralash bilan maydalash. 5 mm dan katta silvinit
donalaridan silvin to'liq yuvilmaydi, bu esa chiqindilarda kaliy xloridning
yo'qolishiga olib keladi. Shuning uchun shaxta konveyr lentalaridan keladigan
kaliy rudalari zarracha o'lchami 5 mm gacha bo'lgan dastlabki saralash uchun
ekran 1 (2-rasm) ga beriladi. Shuni yodda tutish kerakki, erigan silvinitda ko'p
miqdordagi kichik zarrachalar (0,02 mm yoki undan kam) mavjudligi loy va tuz
loyining hosil bo'lgan eritmasining istalmagan ko'payishiga olib keladi.
Rudadagi fraksiyalarning 5 mm dan kattalarining ruxsat etilgan massa ulushi 17%
dan ortiq emas, 1 mm dan kichiklari - 48% dan ko'p emas. Ekranlarning katta
o'lchamli mahsuloti belgilangan zarracha o'lchamiga moslashtirilgan bolg‘acha
maydalagich 2 ga yuboriladi. Elak ostidagi mahsulot va maydalagichlarni tushirish

birlashtirilib, eritish bo'limining 4 ta'minot qutisiga yoki 3 omboriga etkazib
beriladi.
2-rasm. Silvinitdan galurgik usulda kaliy xlorid olishning texnologik sxemasi.
(maydalash, rudani eritish, qoldiqlarni suvsizlantirish va to‘yingan suyuqliklarni
tiniqlashtirish bo‘limlari):
1 - ekranlash; 2 - maydalagich; 3 – zaxira ombori; 4 - sarflanadigan idish; 5 - vintli
erituvchi I; 6 – “Brandes” tipidagi quyuqlashtiruvchi; 7, 10, 11 – suvsizlantiruvchi
liftlar; 8 -II vintli erituvchi; 9 – vintli aralashtirgich;
12 – vakuumli lenta filtri; 13 - suyuqlik isitgichi; 14 – “Dorr” tipidagi cho‘ktirgich
1.1.2. Ishqorlarni isitish
Rudani eritish jarayoni issiq suyuqlik bilan amalga oshiriladi, u eritish
bo'limi 13-ga yetkazib berishdan oldin t = (117±3) °C ga qadar isitiladi, uning
issiqlik tashuvchisi bug‘ bo'ladi.
1.1.3. Rudaning erishi
Rudani eritish bo'limi uchta ketma-ket ishlaydigan vintli erituvchilardan
iborat. Sarflanadigan idish 4 dan maydalangan ruda vintli erituvchi I ga yuboriladi.
Ruda bilan bir vaqtda II vintli erituvchidan 8 o‘rta suyuqlik deb ataladigan
erituvchiga kiradi 5. Qisman eritilgandan so‘ng I erituvchidagi ruda tashiladi.

Suvsizlantiruvchi lift 7 orqali to'rli chelaklari bo'lgan II vintli erituvchiga boradi.
Issiq eriydigan ishqoriy suyuqligi ham u yerda isitgich 13 dan beriladi va vintli
aralashtirgich 9 dan drenajlanadi. II erituvchida kaliy rudasidan silvitning deyarli
to'liq yuvilishiga erishiladi. II erituvchidan galit chiqindilari vintli aralashtirgich 9
ga yuboriladi, u chiqindi issiqlikni qayta tiklash va kaliy xloridni axlatxonadan
ishqorli suyuqlik, filtrat va yuvish suvi bilan qo'shimcha yuvish uchun xizmat
qiladi. Shunday qilib, I erituvchida KCl ning massa ulushi 20% gacha bo'lgan va
tarkibida tuz va loy (shlam) bo'lgan to'yingan issiq suyuqlik olamiz.
1.1.4. Galit chiqindilarining suvsizlanishi va uni yuvish
Vintli aralashtirgich 9 dan sovutilgan galit chiqindilari suvsizlantiruvchi lift
11 orqali to'rli chelaklar bilan vakuumli lenta filtriga 12 tushiriladi. Galit
chiqindilarida 12-17% ishqoriy suyuqlik mavjud. Shu sababli kaliy xloridning
yo'qotilishini kamaytirish uchun chiqindilar qo'shimcha ravishda filtrda suv bilan
yuviladi. KCl ning massa ulushi 3,0% dan ko'p bo'lmagan va suvning massa ulushi
8% dan ko'p bo'lmagan filtrlangan galit chiqindilari chiqindixonaga tashlanadi.
1.1.5. To'yingan suyuqlikni tiniqlashtirish
Issiq to'yingan suyuqlik I erituvchi vintidan tuz loyini ajratish uchun 6-
"Brendlar" turdagi cho'ktirgichlarga jo'natiladi . Quyiltirgichdagi quyultirilgan tuz
eritmasi keyingi eritish uchun II erituvchiga qaytariladi. Tuzli loydan tozalangan
to'yingan suyuqlik loyini ajratish uchun Dorr tipidagi cho'ktiruvchi 14 ga kiradi.
Loyning kondensatsiyalangan suspenziyasi, KCl yo'qotilishini kamaytirish uchun
suv bilan yuvilgandan so'ng, loy saqlash uchun idishga yuboriladi va t = (95±2) °C
haroratli tiniqlangan to'yingan suyuqlik kristallanish uchun yuboriladi. loyining
cho'kishini tezlashtirish uchun suyuqlikka koagulant kiritiladi.

1.1.6. Kaliy xloridning kristallanishi
t = (95 ± 2) ° C haroratda tuz va loydan tozalangan to'yingan suyuqlik
kristallanish uchun yuboriladi. Kaliy xloridning kristallanishi bir qator ketma-ket
o'rnatilgan vakuumli kristalizatorlarda 1 (3-rasm) amalga oshiriladi, ular vertikal
bo'linmalar bilan bir necha bosqichlarga bo'linadi. Vakuumli kristallanish birligi
(VCB) o'n to'qqiz bug‘lanish bosqichi (I-XIX) bilan ifodalanadi. Kaliy xloridning
massa ulushi 20% gacha bo'lgan issiq, tozalangan, to'yingan suyuqlik vakuumli
kristalizator 1 ning birinchi bosqichiga yetkazib beriladi va keyin ketma-ket barcha
XIX bosqichlardan o'tadi. Har bir bosqichda l yuk vakuum ta'minoti tufayli
qaynaydi va bug‘lanish tufayli soviydi.
Suvning bir qismini bug‘lanishi va suyuqlikning sovishi natijasida kaliy
xlorid kristallanadi. Oxirgi XIX bosqichdan boshlab (37±5)°C haroratgacha
sovutilgan kaliy xlorid suspenziyasi quyuqlashtirish uchun yuboriladi.
Birinchi to'qqiz bug‘lanish bosqichining bug‘-havo aralashmasi sirt 2
kondensatorlarining halqasiga kiradi. Har bir bug‘lanish bosqichi uchun alohida
sirt kondensatori mo'ljallangan. Ishqorli suyuqlik 3-quyultiruvchidan
bug‘lanishning IX bosqichining sirt kondensatorining quvur bo'shlig‘iga yetkazib
beriladi, u barcha sirt kondensatorlaridan o'tib, chiqish joyida t = 70-80 ° C gacha
isitiladi. Shu tarzda, VKB ning dastlabki to'qqiz bosqichidagi kaliyli eritma
bug‘idan olingan issiqlik qayta tiklanadi.
Birinchi to'qqizta sirt kondensatorida kondensatsiyalangan eritma bug‘ining
kondensati uskunalarni yuvish uchun suv dozatori orqali yuboriladi va hokazo.
To'qqiz bug‘lanish bosqichi va to'qqizta kondensatsiya bosqichi VCU ning I
qismini tashkil qiladi.
Keyingi o'nta bug‘lanish bosqichi (X-XIX) aralashtirish kondensatorlari 4 ga
ulanadi va VKU ning II qismini tashkil qiladi. Bu erda har bir bug‘lanish bosqichi
uchun alohida aralashtirish kondensatori ham mavjud.

. 3-rasm. Kaliy xloridni galurgik usulda olishning texnologik sxemasi.
(kristallanish, sentrafugalash va quritish bo'limi):
1 – gorizontal vakuumli kristalizatorlar (I-IV bosqichlar); 2 – sirt kondensatorlari;
3 - qalinlashtiruvchi; 4 – aralashtirish kondensatorlari; 5 - suv muhrlangan idish; 6
– ejektorli nasoslar; 7 – umumiy kondansatör; 8 - vakuum nasosi; 9 – “Brandes”
tipidagi cho‘ktirgich; 10 - aralashtirgich; 11 – markazdan qochma nasos; 12 -
quritish barabani; 13 -dud chiqargich; 14 - batareya sikloni; 15 – aralash chang
tozalash vositasi;16 – loy quyuqlashtiruvchi.
Quvurdan keladigan aylanma suv bilan quyiladigan aralashtirish
kondensatorlarida vakuumli kristalizatorlarning (X-XIX) bosqichlaridan keladigan
suv-bug‘ aralashmasining kondensatsiyasi sodir bo'ladi. Suv quyultirilgan bug‘
bilan birga suv dozalangan idish 5 ga quyiladi va keyin sovutish uchun yuboriladi.
Barcha kondensatorlarning kondensatsiyalanmagan bug‘lari va gazlari
markazdan qochma nasos 6 orqali so'riladi va chiqarilgan aralashma keyingi
bosqichdagi kondensatordan so'riladi va oldingi bosqichdagi kondensatorga
quyiladi.
Kristallanishning XIX bosqichidagi kondensatordan bug‘-havo aralashmasi
shu tariqa X bosqichdagi kondensatorga, so'ngra birlashtirilgan kondensator 7 ga
distillanadi, shuningdek, suv bilan sug‘oriladi.

Gazlar xuddi shunday tarzda VCU ning I qismidan bug‘lanishning IX
bosqichidan boshlab so'riladi. Birinchi bosqichning sirt kondensatoridan o'tgandan
so'ng, bug‘-gaz aralashmasi aralash aralashtirish kondensatoriga 7 yuboriladi, u
yerdan kondensatsiyalangan bug 'va suv ham suv dozalangan idishga 5 kiradi va
gazlar vakuum nasosi 8 yordamida atmosferaga chiqariladi.
1.1.7. Kaliy xlorid suspenziyasini quyuqlashtirish va sentrifugalash
VCU dan kaliy xlorid suspenziyasi kristallarga va ishqorli eritmaga ajratish uchun
"brendlar" 9-turdagi cho'ktiruvchi tanklarga kiradi
Quyuqlashgan suspenziya mikser 10 ga quyiladi va u yerdan sentrifuga 11 ga
kiradi.. Cho'ktirgichlardan 9 drenaj quyuqlashtiruvchi 3 ga yuboriladi, u yerda
kristallizatning nozik dispers qismi cho'kadi va qalinlashadi va yana cho'ktirgich 9
ga qaytariladi. bo'lim eritmasida isitish va qayta foydalanish uchun IX bug‘lanish
bosqichining sirt kondensatoriga 2 yuboriladi.
Suvning massa ulushi 8% gacha bo'lgan sentrifugada 11 ga distillangan ho'l loy
quritish uchun beriladi. Tsentrat cho'ktiruvchi tanklarga quyiladi 9. Sentrafugalarda
tarkibida 98% gacha KCl bo'lgan mahsulot olish uchun kristallar suv bilan yuviladi
va ishqorli suyuqlikni olib tashlaydi va NaCl miqdorini kamaytiradi.
1.1.8. Kaliy xloridni quritish, uni granulyatsiya qilish va granulani tozalash
Suvning massa ulushi 8% dan oshmaydigan sentrifugalarda suvsizlangandan so'ng,
kaliy xlorid quritish barabani 12 ga beriladi.Quritish barabanida barabanning
silindrsimon qismida joylashgan qayiqli biriktirma baraban aylanguncha kaliy
xloridni yuk tushirilgunga qadar harakatga keltiradi. Kaliy xlorid bilan parallel
ravishda quritish tamburida issiq tutun gazlari harakatlanadi, bu esa materialni
quritadi. Quritilgan va isitiladigan kaliy xlorid suvning massa ulushi 0,5% dan ko'p
bo'lmagan quritish barabanlaridan tushiriladi va omborga yuboriladi yoki
granulalarni granulyatsiya qilish va yangilash uchun etkazib beriladi (kaliy

rudasini flotatsiya yo'li bilan qayta ishlash va boyitish jarayonining sxemasiga
qarang). usuli, 1-rasm).
Quritish barabanidan chiqindi gazlar tutun chiqarish moslamasi 13 tomonidan
so'riladi va quruq - akkumulyatorli siklonlarda 14 va ho'l - estrodiol chang
tozalagichlarda 15da ikki bosqichli tozalashdan o'tkaziladi:.
Siklonlarda to'plangan chang tayyor mahsulot konveyeriga tushiriladi va
tozalangan chiqindi gazlar mo'ri orqali atmosferaga chiqariladi.
Tozalashning nam bosqichida kaliy xlorid changi va vodorod xlorid ushlanadi.
Kombinatsiyalangan chang tozalash vositalarining loy mahsuloti sodali suvning
2% eritmasi bilan zararsizlantirilgandan so'ng, quyuqlashtiruvchi 16 ga
quyuqlashtirgichga quyiladi, quyuqlashtiruvchi qoldiqlarni chang tozalagichlarga
qaytariladi.
1.1.9. Ishlab chiqarish chiqindilarini olib tashlash
Kaliy xlorid ishlab chiqarish chiqindilariga galit va loy chiqindilari kiradi.
Galit chiqindilarining asosiy tarkibi natriy xlorid va oz miqdorda (3,1% gacha)
kaliy xloriddir. Boyitishning flotatsion usulidan farqli o'laroq, galurgik usuldagi
chiqindilar tarkibida zaharli moddalar mavjud emas, bu ularni keyingi qayta
ishlash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi.
Suvning massa ulushi 8% gacha va kaliy xloridning massa ulushi 3,1%
gacha bo'lgan vakuum filtrlari 12 da suvsizlanishdan keyin galit chiqindilari (2-
rasmga qarang), Dorra cho'ktiruvchi idishi 14 dan keyin va quyuqlashtiruvchi loy
chiqindilari (qarang. 3-rasm) flotatsiya usuli bilan bir xil tarzda tashiladi va
saqlanadi.
1.1.10. Tayyor mahsulotlarni saqlash va yuklash
Galurgik usulda olingan kaliy xloridni saqlash va yuklash silvinit bilan
boyitishning flotatsion usuliga o'xshaydi.
2.1 Kristallanish jarayoning nazariy asoslari

Eritmalardan erigan qattiq komponentlarni kristall holda ajratib olish
kristallanish jarayoni deb nomlanadi. Kristallanishga teskari jarayon eritish
jarayoni deyiladi.
Kristall deganda har xil shakldagi, tekis qirralar bilan cheklangan bir jinsli
qattiq moddalar tushuniladi.
Kristallanish qattiq moddalarni toza holda olishning asosiy usuli, chunki
kristallanish jarayonida har doim shunday sharoit yaratish mumkinki, keraksiz
moddalar eritmada qolib, faqat toza modda kristallanadi.
Kristallanish jarayoni kimyo, neft kimyosi, metallurgiya, tibbiyot,
farmasevtika, oziq-ovqat va boshqa sanoatlarda keng miqyosda qo‘llaniladi.
Kristallanish jarayonini o‘tkazishdan maqsad: eritmalardan kristallik fazani
ajratish; bir va ko‘p bosqichli kristallash usullarida aralashmalarni ajratish;
moddalarni aralashmalardan o‘ta tozalash; monokristallar yetishtirish.
Kristallanish jarayonida turli o‘lchamli kristallar, ya’ni sochiluvchan mahsulot
olinadi.
Har bir modda kristallarining o‘ziga xos geometrik shakllari bor. Hammasi
bo‘lib 32 xil kristallar simmetriya o‘qlar soni mavjud va ular 7 ta kristallografik
guruhga ajratilgan: kubik, trigonal, tetragonal, geksagonal, rombik, monoklin,
triklin.
Bir kimyoviy modda bir necha xil kristallar hosil qilishi polimorfizm deb
yuritiladi. O‘z tarkibida suv molekulalarini tutgan kristall kristallogidratlar
deyiladi. Kristallanish jarayoni ro‘y berishi uchun boshlang‘ich eritma o‘ta
to‘yingan holatda bo‘lishi kerak. Agar, eritmadagi erigan modda konsentratsiyasi
uning eruvchanligidan yuqori bo‘lsa, bunday eritmalar o‘ta to‘yingan deb
nomlanadi. Lekin, o‘ta to‘yinggan eritmalar noturg‘un sistema bo‘lgani uchun,
undan erigan moddaning ortiqcha miqdori ajralib chiqadi, ya’ni kristallanish
jarayoni sodir bo‘ladi. Kristallar ajrab chiqishi tugagandan keyin to‘yingan eritma
qoladi.
Sanoatda kristallanish texnologik jarayoni 3 bosqichdan iborat:

1) kristallanish;
2) kristallarni eritmalardan ajratish;
3) kristallarni yuvish va quritish.
2.2 Kristallanish statikasi va kinetikasi
Jarayon statikasi. Temperatura ortishi bilan qattiq moddalar eruvchanligi
o‘zgarishiga qarab "musbat" yoki "manfiy” eruvchanlikka ega bo‘lishi mumkin.
Agar, temperatura o‘sishi bilan moddalar eruvchanligi ortsa, unda "musbat",
aksincha bo‘lsa "manfiy" eruvchanlikli bo‘ladi.
Ma’lum temperaturada qattiq faza bilan muvozanatda bo‘lgan eritma
to‘yingan eritma deb nomlanadi. Bunday eritmalarda qattiq modda va eritma
o‘rtasida dinamik muvozanat holati mavjuddir.
Erigan modda konsentratsiyasi uning eruvchanligidan katta bo‘lgan
aralashmalarga o‘ta to‘yingan eritmalar deb nomlanadi. O‘ta to‘yingan eritmalar
noturgun bo‘ladi va to‘yingan holatga oson o‘tadi. Bunday o‘gish davrida o‘ta
to‘yingan eritmalardan kristallar ajralib chiqadi.
Konsentratsiyasi labil (o‘zgaruvchan) zonaga keladigan eritmalar juda tez
kristallanadi. Metastabil zonaga oid konsentratsiyali eritmalar esa - nisbatan sekin
kristallanadi, chunki jarayon tezligi eritma temperaturasi, issiqlikni ajratib olish
yoki erituvchini bug‘lanish tezligi, aralashtirish va boshqa omillarga bog‘liq.
Agar, temperatura t2 dan tj gacha o‘zgarsa, eritmadan juda kam mikdorda
kristallar ajrab chiqadi va u eritma konsentratsiyasi U2 - uv o‘zgarishiga to‘fi
proporsionaldir.
O‘zgarmas t2 temperaturada erituvchining bir qismi yo‘qotilgan takdirda, o‘ta
to‘yingan eritma olishga erishish mumkin. Bunda, konsentratsiyalar farqi ux"- u o
ga proporsional mikdorda kristallar hosil bo‘ladi.
Demak, bunday eritmalar kristallanishi eritma temperaturasini pasaytirish
yoki erituvchining bir qismini yo‘qotish yo‘li bilan o‘tkazish mumkin.

Eritma eruvchanligining temperaturaga bog‘likdigi juda katta bo‘lsa,
temperaturani kamaytirib kristallash optimal usulga to‘g‘ri keladi.
Agar, temperatura ortishi bilan moddalar eruvchanligi o‘zgarmasa, unda
erituvchining bir qismini yo‘qotish usulida kristallash mumkin.
Jarayon kinetikasi. Eritmadan moddani qatgiq fazaga o‘tishi, erigan
modsalarning chegaraviy qatlam orqali diffuziya usulida amalga oshadi.
Kristallanish jarayonining tezligi chegaraviy qatlam orqali erigan modda
duffiziyasi yoki kristall bilan modsa qo‘shilish tezligi yoki bir vaqtning o‘zida
ikkala omil bilan aniqlanishi mumkin.
Saxarozaning kristallanish jarayonini ko‘rib chiqamiz. Kristallar o‘lchami
o‘sishi jarayonida ular 8 qalinlikdagi o‘ta to‘yingan, metastabil eritma chegaraviy
qatlami bilan o‘ralgan bo‘ladi. Ushbu o‘ta to‘yingan eritmadan ortiqcha saxaroza
molekulalari tezda ajralib chiqadi va kristall yuzasiga yopishadi. Natijada, eritma
un konsentratsiyali holatiga o‘tadi.
Lekin, kristallarni ma’lum bir masofada o‘rab turgan eritmada
konsentratsiyasi u
p bo‘lgan o‘ta to‘yingan saxaroza saqlanib turadi.
Konsentratsiyalar farqi u
p un bo‘lgani uchun eritmaning chegaraviy qatlami
orqali saxaroza diffuziya qiladi. Kristall qirralariga yaqinlashgan, saxaroza
molekulalari kristallik panjaraga o‘tadi, ya’ni fazaviy o‘tish sosir bo‘ladi. Shunday
qilib, kristallar o‘sish tezligi saxarozaning diffuziya va fazalarni ajratuvchi
chegarada fazaviy o‘tish tezliklari bilan belgilanadi. Agar, fazaviy o‘tish tezligi
saxarozaning diffuziya tezligidan yuqori bo‘lsa, unda saxarozaning kristallanish
jarayonini cheklovchi bosqichi bo‘lib uning diffuziyasi hisoblanadi.

2.1 -rasm. Eritmalar holat diagrammasi.
1-1 - eruvchanlik egri chizig‘i; 2-2 - m e tastabil soha chegarasi; A - labil (o‘zguruvchan) eritmalar zonasi;
B - metastabil eritmalar zonasi; V —barqaror eritmalar zonasi.
Sa xaroza krisstallarining o‘sish tezligini ushbu tenglama orqali ifodalash
mumkin :
bu yerda dM - vaq t birligida kristallangan modda miqdori; D -diffuziya
koeffisiyenti; F - kristallanish yuzasi; y
n - o‘ta to‘yingan eritma hajmidagi modda
konsentratsiyasi; y
u - kristall sirti atrofidagi modda konsentratsiyasi (odatda eritma
konsentratsiyasiga teng deb qabul qilinadi); S - konsentratsiyasi y
n lan y
n gacha
o‘zgaradigan eritma chegaraviy qatlamining qalinlig i.
tenglamani integrallasak, ushbu ko‘rinishga ega bo‘lamiz:
(1)
Kristallanish tezligi esa:
. (2)
Kristallar laminar rejimda o‘ta to‘yingan eritma bilan yuvilib turishini hisobga
olsak, chegaraviy qatlam qalinligi ushbu ifodadan aniqlanadi:
(3)
bu yerda - to‘yingan eritmaning dinamik qovushoqligi; - krisgallarning
eritmadagi harakat tezligi. Stoks qonuniga binoan = 1/ .
Eynshteyn nazariyasiga binoan diffuziya koeffisiyentining absolyut
temperatura T va qovushoqlik ga bog‘liqligi kuyidagi funksiya bilan
ifodalanadi:
(4)
bu yerda k - diffuziyalanayotgan modda tabiatiga bog‘liq o‘zgarmas kattalik.
(3) va (4) tenglamalarni (2) ga qo‘ysak, ushbu ko‘rinishga erishamiz:

(6)
bo‘lganda, koeffisiyent k = 2318ga teng bo‘ladi. Unda, (5) tenglama
ushbu ko‘rinishni oladi:
(6)
bu yerda - saxarozaning kristallanish tezligi,
Kristallanish tezligini belgilovchi asosiy omillar: ertmaning yia to‘yinish
darajasi; temperatura; kristallanish markazlarining hosil bo‘lishi; aralashtirish
intensivligi; eritmada qo‘shimcha moddalar borligi va h.
Kristallanish jarayoni 2 bosqichdan iborat:
kristallanish markazlarini hosil bo‘lishi va kristallarning o‘sishi.
Kristallanish markazlarining hosil bo‘lishi. O‘ta to‘yingan yoki sovutilgan
eritmalarda kristallanish markazlarini sun’iy ravishda hosil qilish mumkin.
Masalan, eritmaga mayin dispers zarrachalar yoki "tomizg‘i" qushish yo‘li bilan
yoki erkin, o‘z - o‘zidan hosil bo‘ladi.
O‘z - o‘zidan kristallanish markazlarining hosil bo‘lishiga induksion davr
sababchi, chunki bu davrda kristallanish yuz bermaydi. Ushbu davrda kristallik
asoslari eritma bilan harakatchan muvozanatda bo‘ladi. Kristallik asoslar va eritma
orasidagi harakatchan muvozanat buzilishi bilan yoppasiga kristallanish
boshlanadi. Eritmani silkitish yoki aralashtirish va temperatura ortishi bilan kristall
asoslari hosil bo‘lish tezligi ko‘payadi.
Kristallarning o‘sishi. Eritmada erigan modda zarrachalarining hosil bo‘lgan
kristallik asoslarda adsorbsiyasi hisobiga bo‘ladi.
Kristallanish jarayonida kristall hamma qirralari bo‘ylab bir vaqtda o‘sadi,
lekin o‘sish tezligi har xil bo‘ladi. Bu hol kristallar o‘lchami va shaklining
o‘zgarishigi olib keladi.
Kristallarning shakli asosan kristallanayotgan modda tabiatiga bog‘liq. Agar,
kristallik asoslar erkin va bir tekisda yuvilib tursa, to‘g‘ri shaklli, yaxshi qirra va

tomonli kristallar hosil bo‘ladi. Agar qurilma devori va aralashtirish moslamasiga
kristallar ishqalansa yoki urilsa, uning qirralari silliqlanishi hisobiga kristall shakli
buziladi, ya’ni mahsulot sifati yomonlashadi.
Odatda, olinayotgan kristallar har xil bo‘lishi, eritmani yomon aralashtirilishi
bilan bog‘liqdir. Lekin, eritma intensiv aralashtirilishi bir tomondan kristallanish
tezligini oshirsa, ikkinchi tomondan - mayda kristallar hosil bo‘lishiga sababchi
bo‘ladi.
Olingan mahsulot fanulometrik tarkibini yaxshilash maqsadida klassifikatsiya
qilinadi.
Kristallar tozaligi kristallanish jarayonini o‘tkazish sharoitlariga, hamda
kristallarni filtrlash va yuvishga bog‘liq.
2.3 Kristallanish usullari
Kristallanish jarayonini davriy va uzluksiz tashkil etish mumkin. Davriy
kristallanish jarayoni kam tonnajli, uzluksiz esa — ko‘p tonnajli ishlab chiqarishda
qo‘llaniladi.
Sanoat miqyosida quyidagi kristallanish usullaridan foydalanadi:
eritmalardagi erituvchining bir qismini bug‘latish; eritma temperaturasini
o‘zgartirib kristallash; kombinatsiyalangan usullardan foydalanib kristallash.
Eritmadagi erituvchining bir qismini bug‘latib kristallash . Erituvchining
bir qismini yo‘qotish uchun bug‘lanish yoki muzlatish usulidan foydalanish
mumkin. Eritma tarkibidagi suvni haydash uchun bug‘lanish keng ko‘lamda
ishlatiladi. Odatda bu jarayon bug‘latish qurilmalarida amalga oshiriladi. Kerakli
darajadagi o‘ta to‘yingan eritma hosil bo‘lgandan keyin, u shu qurilmada
kristallanadi. Ushbu usul izotermik kristallanish deb ataladi.Bu usulning
kamchiliklari: hosil bo‘layotgan kristallar issiqlik almashinish yuzalariga yopishib
qoladi; boshlang‘ich eritma tarkibidagi aralashmalar ham quyuqlashadi.
qurilma ichida qattiq moddalar yopishib yoki cho‘kib qolmasligi
uchuneritmaning sirkulyasiya tezligi ko‘paytiriladi.
Kristallarni ajratish va yuvish filtr yoki syentrifugalarda o‘tkaziladi.

Eritma temperaturasini o‘zgartirib kristallash. Bunday usul izogidrik
kristallash deb nomlanadi, chunki bu jarayon eritmada erituvchi mikdori o‘zgarmas
bo‘lgan holatda olib boriladi.
Kimyo sanoatida musbat eruvchanlikka ega tuzlarni kristallash juda keng
tarqalgan. Bunday eritmalarning o‘ta to‘yinishiga uni sovitish yo‘li bilan erishiladi.
Jarayon davriy yoki uzluksiz, pogonali joylashgan bir yoki ko‘p korpusli
qurilmalarda olib boriladi. Sovutuvchi eltkich sifatida suv ishlatiladi. Havo
yordamida sovugilganda jarayon nisbatan sekin boradi, lekin yirik va bir jinsli
kristallar hosil bo‘ladi. Manfiy eruvchanlikka ega eritmalarni kristallash uchun
eritma qizdirilishi zarur.
Kombinatsiyalangan usullarga vakuum ostida, erituvchining bir qismini
issiqlik eltkich yordamida bug‘latib kristallash va fraksiyali kristallashlar kiradi.
Vakuum ostida kristallash. Bu usulda erituvchi devor orqali issiqlik uzatish
yo‘li bilan bug‘latilmasdan, balki eritmaning o‘z fizik issiqligini berish hisobiga
ro‘y beradi. Ushbu issiqlikning bir qismi erituvchini (tahminan 10% mass)
buglatish uchun sarflanadi. Hosil bo‘layotgan bug‘lar vakuum - nasos yordamida
so‘rib olinadi. Uzatilayotgan issiq to‘yingan eritma temperaturasi qurilmadagi
bosimga tegishli eritmaning qaynash temperaturasigacha pasayadi va jarayon
adiabatik kechadi. Eritmaning o‘ta to‘yinish holatiga uni sovitish yo‘li bilan
erishiladi, chunki konsentratsiya bunda sezilar - sezilmas o‘zgaradi. Erituvchi
eritmaning fizik issiqligi qisobiga, hamda kristallanish jarayonida ajralib
chiqayotgan issiqlik hisobiga bug‘lanishi mumkin. Eritmaning sovitish va
kristallanishi bilan birga bug‘lanishi uning bugun hajmida sodir bo‘ladi. Bunday
holat qurilma devorlarida kristallar yopishib qolishini kamaytiradi, hamda uni
tozalash bilan bog‘liq sarflar qisqaradi.
Erituvchining bir qismini issiqlik eltkich yordamida bug‘latib kristallash . Bu
usulda erituvchining bir qismi eritma ustida harakatlanayotgan havo yordamida
bug‘lanadi va eritma sovutiladi.

Fraksiyali kristallash. Agar eritma tarkibida ajratiladigan moddalar bir nechta
bo‘lsa, uni fraksiyali kristallash usulida qayta ishlanadi. Bu usulda eritma
temperatura va konsentratsiyasini o‘zgartirish yo‘li bilan kristallar ketma - ket
cho‘ktiriladi va ajratib olinadi.
2.4 Kristallizatorlar konstruksiyalari
Ishlash prinsipiga qarab kristallizatorlar davriy va uzluksiz qurilmalarga
bo‘linadi. Uzluksiz ishlaydigan qurilmalar o‘z navbatida erituvchining bir qismini
bug‘latuvchi va eritmani sovutuvchi kristallizatorlarga ajraladi. Undan tashqari,
mavhum qaynash qatlamli kristallizatorlar ham bo‘ladi.
Tabiiy sirkulyasiyali, davriy ishlaydigan, osma isituvchi kamerali vakuum -
kristallizator 2.2-rasmda tasvirlangan.
2.2-rasm. Osma isituvchi kamerali vakuum-kristallizator
1-qobiq; 2-isituvchi kamera; 3-bug‘ni uzatish moslamasi; 4-sirkulyatsion truba; 5-konussimon tub; 6-
isituvchi truba; 7-inersion separator
Isituvchi kamera konussimon teshikli panjara va trubalar o‘ramidan tarkib
topgan. Trubalar ushbu panjaraga razvalsovka usulida mahkamlangan.
Isituvchi kameraning o‘qi bo‘ylab sirkulyasion truba joylantirilgan. Qurilma
qobig‘i va isituvchi kamera orasida halqasimon bo‘shliq bo‘lib, unda utfel
sirkulyasiya qiladi. Qurilmada temperaturalar farqi tufayli chiziqli uzayishlar

paydo bo‘ladi. Sh u sababli, bug‘ni uzatish uchun temperatura deformatsiyalarini
kompensatsiya qiluvchi maxsus moslama o‘rnatilgan.
Ushbu moslama isituvchi kamera bilan qattiq birlashtirilgan bo‘lsa, qurilma
qobig‘i bilan esa - temperatura ta’sirida hosil bo‘ladigan uzayishlarni bartaraf
qiluvchi membrana yordamida birlashtiriladi. Utfel sirkulyasiyasini yaxshilash
maqsadida isituvchi kamera ostiga bug‘ yordamida puflash qo‘llaniladi.
Vakuum - kristallizatorlarda qo‘llaniladigan isituvchi kamera
konstruksiyalari turli bo‘lishi mumkin. Hozirgi kunda eng keng tarqalgan isituvchi
kamera konstruksiyasi - bu osma kameralardir. Ularning teshikli panjarasi
konussimon, sferik va boshqa murakkab shaklli bo‘lishi mumkin. Isituvchi bug‘
kameraning trubalararo bo‘shlig‘iga, bug‘latilayotgan eritma esa truba ichiga
yuboriladi.
Uzluksiz to‘playdigan kristallizatorlar quyuqlashtirgich, kristall generator i va
kristall o‘stirish kamerasidan iborat. Qurilma konstruksiyasi kristallarni devorlarga
cho‘kib qolmasligini ta’minlovchi, intensiv sirkulyasiyali bo‘lishi kerak. Undan
tashqari, uning issiqlik almashinishi yuqori va bir xil kattalikdagi kristallar olishni
ta’minlashi kerak.
2.3-rasm. Uzluksiz ishlaydigan kristallizator

1-quyuqlashtirgich; 2-truba; 3-truba holatini rostlovchi g‘ildirak;4-kristall generatori; 5-quyilish
trubalari; 6-barboter; 7-to‘kish moslamasi; 8-kristallar o‘stirish kamerasi
1.3-rasmda qand ishlab chiqarish sanoatida qo‘llaniladigan uzluksiz
ishlaydigan kristallizator konstruksiyasi keltirilgan. Quyuqlashtirgich va kristall
generatorlari halqasimon segment ko‘rinishida yasalgan bo‘lib, isitish yuzalari
zarur o‘lchamdagi trubalardan hosil qilingan. Qurilmaning boshqa qismlaridan
quyuqlashtirgich ajratilgan va yaxshi zichlangan. Shuning uchun ham, uning ichida
boshqa qismlariga bog‘liq bo‘lmagan holda ortiqcha bosim hosil qilish imkoni bor.
Kristall generatorining yuqori, ochiq qismi kristall o‘stirish kamerasi utfel usti
bo‘shlig‘i bilan bog‘langan. Odatda, kristall o‘stirish kamerasi silindrik ko‘rinishsa
bo‘lib, silindrik va radial to‘siqlar yordamida 4 ta bo‘limga ajratilgan bo‘ladi.
Turg‘un rejim o‘rnatilgandan so‘ng, qiyom (patoka) kuyuqlashtirgich va
kristall o‘stirish kamerasiga uzatiladi.
Quyuqlashtirgichdagi yuqori bosimda va kristall hosil bo‘lish
temperaturasidan 10...15°C yuqori temperaturada qiyom konsentratsiyasi
oshiriladi. So‘ng esa, quyuqlashtirilgan eritma kristall generatoriga yuboriladi va u
yerda qaynaydi. Natijada eritmadagi erituvchining bir qismi bug‘lanadi va
temperaturasi pasayadi. Bu hol o‘ta to‘yinish koeffisiyentining keskin o‘sishiga
olib keladi. Qiyomning sirkulyasiyasi davrida intensiv ravishda kristallar hosil
bo‘lib boshlaydi. Kuyuklashtirgichdagi qiyomning o‘ta qizish kattaligi va kristall
generatoriga uzatilayotgan bug‘ miqdori bilan kristallar tarkibini rostlash mumkin.
Kristall generatorida olingan utfel va qiyom uzluksiz ravishda kristall o‘stirish
kamerasining birinchi bo‘limiga uzatiladi. Utfel esa birinchi bo‘limdan
to‘rtinchisiga oqib o‘gadi, qaynatib quyultiriladi va to‘kish moslamasi orqali
uzluksiz ravishda chiqarib turiladi.
Qurilma ishlashi avtomatik ravishda boshqariladi.
Davriy ishlaydigan kristallizatorlar mexanik aralashtirgichli va zmeyevikli
vertikal, silindrik qurilmalardir. Bunday qurilmalarda kristallash jarayoni va
eritmani sovitish bir vaqtda olib boriladi.

Lenta aralashtirgichli tog‘orasimon tipdagi kristallizator 2.4-rasmda
ko‘rsatilgan. Ayrim hollarda lentali aralashtirgich o‘rniga uzluksiz vint shaklidagi
shnekli aralashtirgich o‘rnatilishi mumkin.
2.4-rasm. Lenta aralashtirgichli kristallizator
1-tog‘orasimon qobiq; 2-suvli g‘ilof; 3-aralashtirgichlar
Bu turdagi kristallizatorda olingan kristallar ulchami 0,5...6 mm dan
oshmaydi. Tog‘orasimon kristallizatorlar tuzilishi sodda, ekspluatatsiya qilish
qulay va ishonchliligi yuqori.
Barabanli kristallizatorlar tarkibida suv yoki havoli sovitish moslamali
bo‘ladi. Havo yordamida sovutilganda, eritmadan havoga issiqlik berish
koeffisiyenti kichik bo‘ladi.
Ko‘p korpusli vakuum — kristallash qurilmasi 2.5-rasmda keltirilgan. Odatda
bunday qurilmalar tarkibida 3...4 ta aralashtirgichli vakuum kristallizator bo‘ladi.
Eritma, har bir quyidagi joylashgan korpusdan yuqoridagi korpusga vakuum
hisobiga so‘rib olinadi. Har bir korpus sirtiy kondensator va bug‘ oqimchali nasos
bilan ta’minlangan. Oxirgi korpusdagi vakuum, barometrik kondensator yordamida
hosil qilinadi. Sirtiy kondensatorlar boshlang‘ich eritma yordamida sovutiladi.
Suspenziya esa, oxirgi korpusdan chiqariladi .

2.5-rasm. Ko‘p korpusli vakuum-kristallash qurilmasi
1-vakuum-kristallizatorlar; 2-sirtiy kontensatorlar; 3-bug‘ oqimchali nasos; 4-barometrik kondensator
Ko‘p korpusli vakuum kristallizatorlar tuzilishi sodda, iqtisodiy jihatdan
samarador va yirik, ko‘p tonnajli korxonalarda ishlatiladi.
3. Avtomatlashtirish sxemalari
3.1 Kaliy xloridni kristallanish jarayonining boshqarish obyekti
sifatida tahlili
Kaliy xloridni kristallanish jarayonini boshqaruv obyekti sifatida tahlil
qilishda quyidagi nazorat qilinuvchi parametrlar mavjud:
- pastki kameradan berilayotgan sovuq havo-bug` aralashmasining bosimi (Psov .havo
);
- tayyor mahsulotning o ‘ lchami ( Q
mah . ) ;
- sovuq havoning bosimi (
Psov .havo ) ;
Boshqariluvchi parametrlar:
- sovuq havoning sarfi (
Fsov .havo ) ;
- kaliy xlorid sarfi
(FKCl .);
G ‘ alayonlar:
- suyuq kaliy xlorid eritmasining temperaturasi ( T
KCl . ) ;
- kaliy xloridning zichligi ( ρ ¿ ¿ Kclb . ) ¿
;

-
TKCl . ρKcl .
F
sov . havo P
sov . havo

Tsov .havo
F
Kcl . Q
mah .
3.1-rasm. Kaliy xloridni kristallanish jarayonining boshqarish obyekti
sifatida tahlil sxemasi

3 . 2 Kaliy xloridni kristallanish jarayonini ng funksional sxemasi

10-rasm. Kaliy xloridni kristallanish jarayonining funksional sxemasi
t = (95 ± 2) ° C haroratda tuz va loydan tozalangan to'yingan suyuqlik
kristallanish uchun yuboriladi. Kaliy xloridning kristallanishi bir qator ketma-ket
o'rnatilgan vakuumli kristalizatorlarda 1 (3-rasm) amalga oshiriladi, ular vertikal
bo'linmalar bilan bir necha bosqichlarga bo'linadi. Vakuumli kristallanish birligi
(VCB) o'n to'qqiz bug‘lanish bosqichi (I-XIX) bilan ifodalanadi. Kaliy xloridning
massa ulushi 20% gacha bo'lgan issiq, tozalangan, to'yingan suyuqlik vakuumli
kristalizator 1 ning birinchi bosqichiga yetkazib beriladi va keyin ketma-ket
barcha XIX bosqichlardan o'tadi. Har bir bosqichda l yuk vakuum ta'minoti
tufayli qaynaydi va bug‘lanish tufayli soviydi.71-oqim liniyasidan 5843 kg/soat
tezlikda kelayotgan bug’ 3 ta liniyaga ya’ni 72, 73 va 74 – bu’g liniyalariga mos
ravishda 841, 1110 va 1110 kg/soat tezlik bilan harakatlanuvchi bu’g liniyalariga
taqsimlanadi.
Bundan tashqari, unga qo’shimcha ravishda 81-liniyadan 1793 kg/soat
tezlikda kelayotgan bug’ 3, ta 83, 84 va 85- bu’g liyalariga mos ravishda
bo’linadi. Ushbu 83,84 va 85 – qo’shimcha bu’g liniyalari 72,73 va 74- bu’g
liniyalari bilan birlashadi va mos ravishda 02-E-801A, 02-E-801B va 02-E-801C
donadorlash minorasiga havoni siqib, sovutib beruvchi qurilmalarga uzatiladi.
Qishki mavsumlarda havoni siqib, sovutib beruvchi qurilmalarga (02-E-
801A, 02-E-801B va 02-E-801C) 21 va 28-bug liniyasi ham qo’shiladi. Bunda
atrof muhitdagi havo temperaturasining sovuqligi hisobiga havoni ortiqcha
energiya sarflab sovutishning hojati qolmaydi. Atrof-muhitdan sovuq havo olinib,
havoni siqib beruvchi qurilma (02-E-806 va 02-E-807) orqali ventilyatorga (02-
K-802 va 02-K-801) uzatiladi. Ushbu 21- liniyadagi havoning temperaturasi 34°C
va bosimi esa 0.007 MPa ni tashkil qiladi. Uning bir qismi esa minoraning 4-
kamerasiga yuboriladi.
20-oqim liniyasi orqali 02-E-806 raqamli minoraga havoni siqib, isitib
beruvchi qurilma (qishki sezonlar uchun) orqali atrof muhitdagi havo 91-
liniyadan kelayotgan bug’ orqali isitilib, 02-K-802 raqamli kristallizator uchun

siqilgan havo ventilyatori orqali 34 gradusda va 0.007 MPa bosimdagi havo hosil
qilinadi. Ushbu havo 21- liniya orqali 02-E-801A, 02-E-801B va 02-E-801C
kristallizatorga havoni siqib, sovutib beruvchi qurilmalarga uzatiladi. Ushbu havo
liniyalarining temperaturalari dastlabki ravishda 71-liniya orqali berilayotgan
bug’ bosimining sarfini nazorat qilish orqali boshqariladi.
21-liniya mos ravishda 02-E-801A, 02-E-801B va 02-E-801C
kristallizatorga havoni siqib, sovutib beruvchi qurilmalardan chiquvchi 22, 23 va
24- liniyalarga bo’linadi va kristallizatorga uzatiladi.
3.3 Kaliy xloridni kristallanish jarayonining mnevmo sxemasi

3.4 Kaliy xlorid ishlab chiqarish jarayonining prinspial-elektr
sxemasi tavsifi
Oldingi sxemalardan ma’lumki, o’zgaruvchan tokni o’zgramas tokka
aylantirish uchun tok manbaidan foydalanildi. 220 V o’zgaruvchan kuchlanish
ostida tok berilganda, tok manbai orqali 24 V ga aylantirib olindi. Chunki jarayon
o’zgarmas 24 V da ishlaydi. Ulanish sxemasidan ma’lumki, kontrollerga diskret
va analog kirish-chiqish signallari ulangan edi.
Kontrollerdagi analog kirish 24AC INPUTS ga quyidagi datchiklar ulangan:
- Bosim o’lchovchi Rosemount 2088
- Bosim o’lchovchi Rosemount 3051
- Sathni o’lchovchi Rosemount 3308
- Sarfni o’lchovchi Rosemount 3051SFC
- Temperaturani o’lchovchi Rosemount 214C
- Analiz qurilmasi Rosemount 402
- Rostlash qurilmalari holati.
Kontrollerdagi diskret kirish 24DC INPUTS ga quyidagi tugmalar ulangan:
- Jarayonni ishga tushirish tugmasi SB1
- Jarayonni to’xtatish tugmasi SB2
- Favqulotda o`chirish tugmasi SB3
- Reset tugmasi SB4
- Sozlash tugmalari SB5 va boshqalar.
Ushbu tugmalardan kelayotgan axborotlarni kontroller quyidagi kodlar
bo’yicha qabul qilib oladi:
- Jarayonni ishga tushirish tugmasidan kelayotgan signalni kontroller
quyidagi diskret kirishiga ulanadi: I 0.0

- Jarayonni to’xtatish tugmasidan kelayotgan signalni kontroller quyidagi
diskret kirishiga ulanadi: I 0.1
- Favqulotda o`chirish tugmasidan kelayotgan signalni kontroller quyidagi
diskret kirishiga ulanadi: I 0.2
- Reset tugmasidan kelayotgan signalni kontroller quyidagi diskret kirishiga
ulanadi: I 0.3
- Sozlash tugmalaridan kelayotgan signalni kontroller quyidagi diskret
kirishiga ulanadi: I 0.4, I 0.5 va boshqalar.
Diskret chiqishga relelar va signalizatsiya lampalari ulangan. KM1 –
jarayonni ishga tushiradi. KM2 – rektifikatsion kolonnada sath oshib ketganda
signalizatsiya vazifasini bajaradi. KM3 – rektifikatsion kolonnada temperatura
oshib ketganda signalizatsiya vazifasini bajaradi. KM4 –rektifikatsion kolonnada
bosim oshib ketganda signalizatsiya vazifasini bajaradi. KM5 – sintez kollonna
yuqori qismida bosim oshib ketganda signalizatsiya vazifasini bajaradi. KM6 –
sintez kolonnada sath oshib ketganda signalizatsiya vazifasini bajaradi. KM7 –

rektifikatsion kolonnadan chiqadigan mahsulot konsentratsiyasi buzilganda
signalizatsiya vazifasini bajaradi. KM8 – sintez kolonnadan chiqadigan mahsulot
konsentratsiyasi buzilganda signalizatsiya vazifasini bajaradi.
Kontrollerdagi diskret chiqishi 24VDC OUTPUTS ga quyidagicha komandalar
chiqishi ta’minlangan:
KM2 - ga ketayotgan buyruqni kontroller quyidagi chiqish adresi orqali
yuboradi: Q 0.0
KM3 - ga ketayotgan buyruqni kontroller quyidagi chiqish adresi orqali
yuboradi: Q 0.1
KM4 - ga ketayotgan buyruqni kontroller quyidagi chiqish adresi orqali
yuboradi: Q 0.2
KM5 - ga ketayotgan buyruqni kontroller quyidagi chiqish adresi orqali
yuboradi: Q 0.3
KM6 - ga ketayotgan buyruqni kontroller quyidagi chiqish adresi orqali
yuboradi: Q 0.4
KM7 - ga ketayotgan buyruqni kontroller quyidagi chiqish adresi orqali
yuboradi: Q 0.5
KM8 - ga ketayotgan buyruqni kontroller quyidagi chiqish adresi orqali
yuboradi: Q 0.6
KM9 - ga ketayotgan buyruqni kontroller quyidagi chiqish adresi orqali
yuboradi: Q 1.0
Kontrollerdagi analog kirishi 24VDC INPUTS ga quyidagicha komandalar
kelib turishi ta’minlangan:

1-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 0.0
2-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 0.1
3-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 0.2
4-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 0.3
5-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 0.4
6-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 0.5
7-2 rostlash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 0.6
8-2 o` rostlash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 0.7
9-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 1.0
10-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 1.1
11-2 rostlash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 1.2
12-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 1.3
13-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 1.4
14-2 rostlash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 1.5

15-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 1.6
16-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 1.7
17-1 o`lchash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 2.0
18-2 rostlash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 2.1
19-2 rostlash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 2.2
20-2 rostlash qurilmasidan kelayotgan signal kontrollerning quyidagi kirishiga
ulangan: IW 2.3
Kontrollerdagi analog chiqishi 24VDC OUTPUTS ga quyidagicha komandalar
chiqishi ta’minlangan:
7-2 – Sarfni va vakuumli kristallizator ish rejimini nazorat qiluvchi rostlash
qurilmasi. Kontrollerning quyidagi analog chiqishiga ulanadi: PIW 0.0
8-2 – Sarfni va vakuumli kristallizator ish rejimini nazorat qiluvchi rostlash
qurilmasi. Kontrollerning quyidagi analog chiqishiga ulanadi: PIW 0.1
11-2 – Sarfni va kondensator ish rejimini nazorat qiluvchi rostlash qurilmasi.
Kontrollerning quyidagi analog chiqishiga ulanadi: PIW 0.2
14-2 – Sarfni va qizdirgich ish rejimini nazorat qiluvchi rostlash qurilmasi.
Kontrollerning quyidagi analog chiqishiga ulanadi: PIW 0.3
18-2 – Sarfni va separator ish rejimini nazorat qiluvchi rostlash qurilmasi.
Kontrollerning quyidagi analog chiqishiga ulanadi: PIW 0.4
19-2 – Sarfni va separator ish rejimini nazorat qiluvchi rostlash qurilmasi.
Kontrollerning quyidagi analog chiqishiga ulanadi: PIW 0.5
20-2 – Sarfni va separator ish rejimini nazorat qiluvchi rostlash qurilmasi.
Kontrollerning quyidagi analog chiqishiga ulanadi: PIW 0.6

2.2 Boshqarish obektining uzatish funksiyasini aniqlash
Elementlarning uzatish funksiyasini aniqlaymiz. Funksional sxemadagi har
bir elementning uzatish funksiyasini yozamiz.
1. Summatorning uzatish funksiyasi
W(e)=1 (3.1)
2. Bosimni o’lchovchi MS 20V datchigining vaqt doimiysi Tc=0.079 ga
teng.
Bu datchikning qo’shimcha so’ndirish vaqti Tg=0.93 ga teng bo’lgan
datchik o’rnatilgan.
Datchikning umumiy vaqti quyidagicha bo’ladi:
Tdd=Tg+Tc Tdd=0.93+0.079=1.009
Shunday qilib bosim datchigi inersial zveno ko’rinishida tasvirlanadi:
Tin= Kdd
TeP + 1
(3.2)
K
dd quyidagicha aniqlanadi:
Ishlab chiqarish jarayonining minimal bosimi P=1MPa ga mos keluvchi
datchikning ko’rsatkichi Ymin=4mA=0.004A, Pmax=5MPa ga mos keluvchi
datchikning ko’rsatkichi Ymax=20mA=0.02A.
Datchikning chiqish signaliga mos ravishda kuchaytirish koeffitsiyentini
topamiz:
K
dd =Ymax −Ymin
Pmax − Pmin ; K
dd = 0.02 − 0.004 (
5 − 1 ) ∗ 10 6 = 4 ∗ 10 − 9
Bular asosida uzatish funksiyasining qiymatini topamiz:
W=
4∗10 −9
1.009 P+1
(3.3)
Ishlab chiqarish jarayonidagi bosimning uzatish funksiyasi quyidagicha:
Wb.(P)=1

Rostlash klapanining o’zgarmas vaqt doimiysi T1=0.288 T2=0.458 bo’lgan
zveno sifatida qaraladi.
Kke –koeffitsiyentini aniqlash uchun quyidagi shartlardan foydalanamiz:
Umin=4mA bo’lganda Smin=1MPa
Umax=20mA bo’lganda Smax=5MPa
Kke= Smax − Smin
Umax − Umin ;
(3.4)
Kke=( 5 − 1 ) ∗ 10 6
( 20 − 4 ) ¿ 10 − 3 = 25 ∗ 10 7
W
ke = 25 ∗ 10 7
0.784 p 2
+ 0.45 p + 1
Avtomatik rostlash sistemasining strukturaviy sxemasi. Ijro etuvchi
mexanizm va rostlanuvchi organning uzatish funksiyasi quyidagi ko‘rinishda qabul
qilinadi:
W им (р)=
ким
Тим р+1,
W ро (р)= кро
(3.5)
bu yerda Kim =1, Tim =25 s, Kro = 0,9 .
Bizdagi holatda T
im , T
d , T
reg lar, T
0 = 350 s ga qaraganda kamroq inersiyaga
ega, shuning uchun ularni etiborsiz qoldirish mumkin.
Kontroller rostlagich vazifasini bajaradi. Kontroller tezligi yuqori
bo’lganligi sababli chiziqli deb qarash mumkin. Kontrollerda PI rostlash qonuni
qo’llanilgan. Ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtirish uchun eng avvalo uning
blok sxemasini kiritib olamiz. Biz bu yerda jarayonimizda qo’llanilgan
parametrlarni uzatish funksiyalarini tuzib oldim va struktur sxemaga kiritdim.
Matlab dasturidan foydalangan holda uning ARS dagi turli xil xarakteristikalarini
o’rganib chiqdim va jarayonda qo’lladim.
2.3 Matematik modelni ishlab chiqish va boshqaruv tizimini modellashtirish
Kaliy xloridni kristallanish jarayoni, kimyoviy ishlab chiqarishdagi keng
tarqalgan jarayonlar kabi, murakkab va uzoq vaqt davom etadi.

Nazorat kanali orqali uzatish funksiyasi:
(3.6)
Buzilish kanali orqali uzatish funktsiyasi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
(3.7)
bu yerda i = 1..4-chiqish harorati o'lchanadigan katalizator qatlamining soni.
9 -rasm. Jarayondagi haroratni nazorat qilishning strukturaviy sxemasi.
Tizimning egri tahlili asosida, ishlab chiqilgan tizim transport kechikishi
bilan tizimlar sinfiga tegishli degan xulosaga kelish mumkin. Ma'lumki, bunday
tizimlar uchun Smitning predmetlari deb ataladigan prognozli bloklarni o'z ichiga
olgan PID rostlagichlarining maxsus tuzilmalaridan foydalanganda yaxshi
boshqaruv ko'rsatkichlariga erishish mumkin. Shunday qilib, Smitning i-rostlagichi
va predikatorini o'z ichiga olgan PPI rostlagichining (predikativ PI-rostlagich)
modifikatsiyasidan foydalanishga qaror qilindi.

10 -rasm. Boshqaruv tizimining tuzilishi.
Strukturaviy sxema va ifodalar asosida ishlab chiqilgan modellashtirish
sxemasini MATLAB 7.0 muhitidagi Simulink kutubxonasida tuzilgan model
quyidagi rasmda berilgan.
11 -rasm. Modellashtirish sxemasi.
2.4 PI rostlagichining parametrlarini hisoblash va modellashtirish.
Rostlagich ma'lum bir faoliyat algoritmi va optimallash mezonlari asosida
tanlangan. Bunday holda bu PI rostlagich yordamida amalga oshiriladi. PI
to’g’irlagich parametrlarini nomogrammalardan tashqari hisoblash uchun analitik
formulalarni ham qo'llashingiz mumkin.
2 - jadval
Rostlash
qonunlari Sozlamalar Optimalik
Aperodik o’tish
jarayoni Minimal integral
kvadratik kiritish bilan

PIKp
0,6 T
Kобτ
1,0 T
Kобτ
Tu 0,6 T T
2-jadvalda keltirilgan formulalar yordamida va ob'ektning hisoblangan
parametrlari.
Asosida quyidagilarga erishamiz: - 20% ga oshgan;
K p= 0,6 T
K об τ
= 0,6 ⋅3,6
0 ,785 ⋅0,5
= 2,16
0 ,39
= 5 ,53
T И= 0,6 ⋅3,6 = 2,16
sek.
Integral kvadratik usul uchun
K p= 1,0 T
K об τ
= 1,0 ⋅3,6
0 ,785 ⋅0,5
= 3,6
0 ,39
= 9.23
T И= T = 3,6
sek.
Matlab dasturiy taminoti yordamida uzatish funksiyasini tuzib olamiz. O'tish
davrlarining egri chiziqlari 12-rasmda keltirilgan.
12 -rasm. Matlab dasturiy ta’minoti yordamida uzatish funksiyasi

Atrof muhit muhofazasi
Hozirgi kunga kelib, butun dunyodagi ekolgik holat ko’pchilikni birdek
bezovta qilmoqda. Atrof-muhitni muhofaza qilish va mavjud resurslardan samarali
foydalanish masalalari dolzarbligicha qolmoqda. Atrof- muhitni ifloslanishdan
saqlash tabiiy boyliklardan tejab-tergab foydalanish ko’p jihatdan insonlar qaysi
jamiyatda yashashlaridan qat’iy nazar insonlarning ekologik savodxonlik
darajasiga va ekologik madaniyatiga bog’liq. Inson hayotida havoning ahamiyati
juda kattta ekanligi ma’lum. Uning kimyoviy tarkibi, fizik xususiyatlari va
tarkibida xar xil moddalarning bo’lishi, havodan nafas olib mehnat qilayotgan
kishilar uchun juda muhim. Chunki havoning tozaligi inson salomatligini
saqlovchi muhim omil hisoblanadi. Ma’lumki inson uchun eng muhimi havo
tarkibida kislorodni bo’lishidir. Havo holati uning bosimi, zichligi, harorarti,
absolyut namligi, namlik sig’imi, nisbiy namligi, issiqlik sig’imi va boshqalar
bilan belgilanadi.
Ajralib chiqqan havoni tozalash uni zaralansizlashtirish muhim bosqich
hisoblanib, har bir zavod hududidagi va korxona tashqarisidagi havo
muhitining tozaligi ta’minlanash asosiy masala hisoblanadi. Zavod va fabrikalar
atrofidagi sanitariya himoya zonalarida havoni ifloslanishdan saqlash xam
katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda havo atmosferasining ifloslantiruvchi
asosiy manba ishlab chiqarish obyektlaridir. Kimyo sanoati bularning eng
asosiylaridan biri hisoblanadi. Atrof muhitni muhofaza qilish hozirgi vaqtda
eng muhim muamolardan biri bo’lib bu ishga butun dunyo mutaxasislari diqqat
etiborini jalb qilgan. Havoni changdan tozalash turli vositalardan foydalaniladi.
Chang tozalagichlarni turlari ko’p. Ularni qo’llaganda asosan chang tozalovchi
aparatning ishlatish jixatidan qulayligi, uning chag tozalash darajasiga va
arzon qimmatligiga qarab tanlanadi. Kaliy xlorid ishlab chiqarish jarayonida
tayyorlangan mahsulotlarni sentrafugalardan konteynirlarga yuklanganda chang
hosil bo'ladi. Uskunalarga, metall konstruktsiyalarga, quvurlarga cho'kadigan
chang ularni qattiq korroziyaga olib keladi. Ushbu changining ish joylariga

kirishiga yo'l qo'ymaslik uchun 422
1.2 - pozitsiyadagi kalonnalarida ushlab qolinadi
va tozalanadi. 422
1.2 -pozitsiyadagi tozalash kalonnalari VT1-0 titanium
qotishmasidan tayyorlangan diametri 800 mm va balandligi 4200 mm. Ustunlar
ichida diametri 50 mm bo'lgan.

5 .2 Zaharli moddalar bilan ishlashda xavfsizlik qoidalari.
Ishlab chiqarish zararli moddalar bilan bog’liq bo’lsa inson salomatligiga
doimiy ta'sir qiladi. Inson kunning ko'p qismini ishda o'tkazadi, shu sababli
xodimlar salomatligi uchun xavfsiz va qulay bo’lgan ish sharoitini yaratish ish
samaradorligini oshirish demakdir. Zararli moddalar bilan ishlash jarayonida
xodimlarni sog'lig’iga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo’lgan va ularni doimiy
ravishda o'rab turgan zararli va xavfli omillarni sezilarli darajada pasaytirish asosiy
va muhim masala hisoblanadi. Agar zararli omillar insonga juda uzoq muddatli
ta'sir ko'rsatsa xodimlar sog'lig'ining keskin va to'satdan buzilishiga olib keladi.
Reagentlar bilan ishlash, shuningdek ularni saqlash doimiy ravishda sun’iy
shamollatish orqali amalga oshiriladi. Bu ichki havodagi zararli moddalarning
miqdori Ruxsat Etilgan Me’yordan yuqori bo’lmasligi uchun juda zarurdir. Kaliy
xlorid ishlab chiqarishjarayonida Radianitli ammoniy, Sera uglerod , Seravodorod
zararli modda hisoblanadi. RA uchun ruxsat etilgan maksimal konsentratsiya 5
mg/m 3
ni tashkil qiladi. .
Xavfli ishlab chiqarish obyektlarini bilan ishchilarning
o’zaro xavflilik ta’sirini oldini olish uchun texnologik jarayonni avtomatlashtirish
joriy etiladi. Barcha ish joylari umumiy almashinuv va shoshilinch shamollatish
yo’llari bilan mustahkamlangan bo’lishi shart. Changni tozalash uchun suv sepish
vositasidan foydalaniladi. Inson xavfsizligini ta’minlash maqsadida, joriy etilgan
maxsus kiyimlar bilan ishchilar ta’minlanadi va ish jarayonida ular maxsus
kiyimda bo’lishlari shart.
Reagentlar bilan ish olib boruvchi har bir ishchi zaharlanganda yoki
shikastlanganda jabrlanuvchiga birinchi yordam ko'rsatishi kerak.

Suyuq reagentlar va reagent eritmalarini oraliq taktlar va iste'mol qilinadigan
joylarda yetkazib berish germetik berk nasoslar yordamida amalga oshirilishi
kerak.

Reagent bilan zaharlanishda birinchi yordam.
Reagent bilan zaharlanganda zaharlanishning ma’lum belgilari orqali
namoyon bo’ladi. Bunda tomoq orig’i, og’izda achchiq bodom yog’ining ta’mining
kelishi, og’izning lanchligi, mushaklarning zaiflanishi, ko’ngil aynishi,
gapirishning qiyinligi, tez-tez nafas olishning paydo bo’lishi kabi alomatlar o’z
reaksiyasini ko’rsatadi.Keyin umumiy holsizlik kuchayadi. Yurak faoliyati
sustlashib og’riq va nafas qisilishi sodir bo’ladi.
Reagent bilan zaharlanishning dastlabki alomatlari aniqlanganda,
jabrlanuvchiga darhol uni toza havoga olib chiqish kerak. Agar kerak bo’lsa, sun’iy
nafas olish amalga oshiriladi. Agar jabrlanuvchining tanasiga siyanid eritmasi
tushsa, jabrlanuvchiga 0.4% kaliy permaganets eritmasi yoki bir choy qoshiq
vodorod peroksidi suriladi. Jabrlanuvchini so’ngra zudlik bilan tez yordam
punktiga yetkazish zarurdir.
Ish jarayonida ishchilar reagent bug’laridan o’zlarini himoya qilish uchun
GP-5 gaz niqobidan foydalaniladi. GP-5 gaz niqobi insonning nafas olish
yo’llarini, ko’zlarini va yuzini – radioaktiv changlardan, biologik aerozollardan va
boshqa zararli aralashmalardan himoya qilishga mo’ljallangan.
Ish paytida umumiy xavfsizlik talablari.
1. Yangi (notanish) ishni olgandan so'ng, ustadan qo'shimcha xavfsizlik
brifingini talab qiling.
2. Ishni bajarayotganda ehtiyot bo'lish, begona ishlar va suhbatlarga
chalg'imaslik, boshqalarni chalg'itmaslik kerak.
3. Zavod hududida (hovlida, binoda, kirish yo'llarida) quyidagi qoidalarga
amal qiling:
- korxonaning boshqa ustaxonalariga keraksiz bormaslik;
- elektr kranlarning kran operatorlari va harakatlanuvchi transport vositalari
haydovchilari tomonidan berilgan signallarga ehtiyot bo'ling, ularga rioya qiling;
- yuk ortish va tushirish joylarini chetlab o'tish va ko'tarilgan yuk ostida
bo'lmaslik;

- o‘tish uchun mo‘ljallanmagan joylardan o‘tmang, turgan poyezd ostidan
emaklab o‘tmang va harakatlanayotgan transport vositasi oldida yo‘l bo‘ylab
yugurmang;
- konveyerlar va rolikli stollarni belgilanmagan joylarda kesib o'tmang va
ularning ostidan sudramang, ruxsatsiz panjaralardan tashqariga chiqmang;
- elektr jihozlariga, terminallar va elektr simlariga, umumiy yoritish
moslamalariga tegmang va elektr shkaflarning eshiklarini ochmang;
-sizning ustaxonangiz ma'muriyati tomonidan ishi sizga ishonib
topshirilmagan mashinalar, dastgohlar va mexanizmlarni yoqmang yoki
to'xtatmang (favqulodda vaziyatlardan tashqari).
4. Shikastlanish yoki noqulaylik tug'ilganda ishni to'xtating, ustaga xabar
bering va birinchi tibbiy yordam punktiga murojaat qiling.

Kaliy o’g’itlar ishlab chiqarishda kristallashtirish jarayonini avtomatlashtirish

Sotib olish