Kaliy xlorid ishlab chiqarishning loyihasi va bo'laklagich qurilmnasining mukammal hisobi. - Texnika va texnologiya - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	900000UZS
Hajmi	323.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Texnika va texnologiya

Sotuvchi

iroda

Ro'yxatga olish sanasi 22 Aprel 2025

2 Sotish

Kaliy xlorid ishlab chiqarishning loyihasi va bo'laklagich qurilmnasining mukammal hisobi.

Sotib olish

MUNDARIJA
1. KIRISH
2. ADABIYOTLAR SHARHI
3. KALIY XLORID HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR.
3.1. Kaliy xloridning fizik kinmyoviy xossalari.
3.2. Kaliyli tuzlarning xom-ashyosi.
4. KALIYLI RUDALARDAN KALIY XLORID ISHLAB CHIQARISH
USULLARI.
4.1. Kaliyli o’g’itlar va ularning konlari.
4.2. Silvinitli rudalardan kaliy xlorid ishlab chiqarish.
4.3. Kaliy xlorid olish bosqichlari.
4.4. Kaliy xlor olishning flotatsion usuli haqida.
5. TEXNOLOGIK QISM.
5.1. Silvinitdan kaliy xlorid ishlab chiqarishning prinsipial sxemasi.
5.2. Kaliy xlorid ishlab chiqarishda bo’laklagichning texnologik
nazariyasi.
5.3. Kaliy xlorid ishlab chiqarishning texnologik hisobi.
5.4. Moddiy balansi.
5.5. Issiqlik hisobi.
5.6. Asosiy apparatning hisoblari.
6. Texnologik jarayonni avtomatlashtirish.
6.1. O’lchov asboblari va vositalari.
6.2. Rostlash tizimi va avtomatik rostlash tizimining hisobi.
7. ATROF MUHIT MUHOFAZASI.
8. FUQARO MUHOFAZASI.
9. MEXNAT MUHOFAZASI.
10. EKOLOGIYA
11. IQTISODIY QISM.
12. XULOSA.
1

13. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1. Kirish
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi: Hozirgi vaqtda qishloq
xo‘jaligida yuqori hosildorlikka erishish va yer unumdorligini oshirish uchun
mineral o‘g‘itlardan samarali foydalanish muhim ahamiyatga ega.Ayniqsa, kaliy
o‘g‘itlari, xususan, kaliy xlorid (KCl) o‘simliklarning kasallikga chidamliligini
oshirish, suvni tejab foydalanish imkoniyatini yaxshilash va meva-sabzavot
mahsulotlarining sifatini yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, dunyo
bo‘yicha kaliy xloridga bo‘lgan ehtiyoj yildan-yilga ortib bormoqda.
Kaliy xlorid ishlab chiqarish jarayonida boyitilmagan xom-ashyoni dastlabki
qayta ishlash, jumladan, maydalash va bo‘laklash bosqichlari, tayyor mahsulot
sifatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ayniqsa, C
KCl miqdori 20.5% bo‘lgan ruda bilan
ishlashda bo‘laklash texnologiyasi va bo‘laklagich uskunasining optimal tanlovi
mahsulot chiqishini oshirishda va energiya sarfini kamaytirishda muhim
hisoblanadi.
Mazkur loyiha aynan yuqori quvvatli — yiliga 400 000 tonna kaliy xlorid
ishlab chiqarish rejasiga ega korxona uchun bo‘laklash bo‘limini loyihalashga
bag‘ishlangan. Loyihada bo‘laklagichning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari,
energetik samaradorligi va ishlab chiqarish texnologik zanjiridagi o‘rni chuqur
tahlil qilinadi.
Shu sababli, bu mavzu nafaqat amaliy, balki ilmiy jihatdan ham dolzarb
hisoblanadi. U zamonaviy ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish,
resurslardan samarali foydalanish va ekologik xavfsiz ishlab chiqarish
tamoyillariga asoslangan yondashuvlarni shakllantirishga xizmat qiladi.
Tadqiqotning respublika fan va texnikasini rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlariga muvofiqligi: Ushbu tadqiqot Respublikada fan va texnikani
rivojlantirishning VII ustuvor yo‘nalishi – “Kimyoviy texnologiya va
nanotexnologiya”ga muvofiq amalga oshirildi.
2

Tadqiqot maqsadi: Yiliga 400 000 tonna kaliy xlorid ishlab chiqarish
jarayonida bo‘laklash bosqichining samaradorligini oshirish maqsadida xom-
ashyosidagi CKCl miqdori 20,5% bo‘lgan holda bo‘laklagich (drobilka)ning
mukammal hisobini amalga oshirish, texnologik parametrlari asosida bo‘laklash
bo‘limining optimal loyihasini ishlab chiqish va ishlab chiqarish samaradorligini
ta’minlash.
Tadqiqot ob'ektlari: Tadqiqot ob’ekti sifatida yiliga 400 000 tonna
quvvatga ega bo‘lgan kaliy xlorid ishlab chiqarish sexining bo‘laklash bo‘limi,
xususan, CKCl miqdori 20,5% bo‘lgan xom-ashyoni qayta ishlovchi bo‘laklagich
(drobilka)ning konstruksiyasi, ishlash prinsipi va texnologik parametrlari
tanlangan.
Tadqiqot predmeti: C
KCl miqdori 20,5% bo‘lgan xom-ashyoni samarali
maydalash orqali kaliy xlorid ishlab chiqarish jarayonida bo‘laklash bosqichining
texnologik jarayoni, xususan, bo‘laklagichning (drobilka) ishlash rejimi,
konstruksiyasi va texnologik hisoblari.
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Bitiruv malakaviy ishining
tuzilishi kirish, uch bob,iqtisodiy qism, mehnat muhofazasi, ekologiya, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

2. ADABIYOTLAR SHARHI.
Bitiruv malakaviy ishda keltirilgan texnologik va nazariy asoslar, ayniqsa
bo‘laklagich (bo’laklagich) va kaliy xlorid ishlab chiqarish bo‘yicha jarayonlar
chuqur o‘rganilgan. Quyidagi adabiyotlar ushbu mavzuni yoritishda muhim
ahamiyat kasb etadi:
1. А . И . Журинский “ Процессы и аппараты химической технологии ”
– Bu manbada bo‘laklash, maydalash, ajratish va boshqa fizikaviy
jarayonlarning asoslari chuqur yoritilgan. Ayniqsa, bo‘laklagichlarning
ishlash prinsipi, samaradorlikni oshirish usullari va texnologik ko‘rsatkichlar
tahlili bitiruv ishidagi asosiy hisoblar uchun ishonchli manba hisoblanadi.
2. А . М . Тищенко , В . П . Лебедев “ Технология минеральных удобрений ”
– Silvinit rudalaridan kaliy xlorid olishda ishlatiladigan flotatsiya, galurgik
usullar va xomashyo tahlili bo‘yicha asosiy nazariy va amaliy bilimlar
berilgan. Bitiruv ishidagi flotatsion usulning samarali qo‘llanilishi va
bosqichlar tahlili aynan shu manba tavsiyalariga asoslangan.
3. В . Г . Рашкович , “ Обогащение полезных ископаемых ” – Kaliyli
rudalarni boyitish texnologiyasi, ayniqsa elektrostatik va gravitatsion usullar
haqida ilmiy asoslangan yondashuvlar taqdim etilgan. Ushbu manba orqali
silvinit tarkibidagi KCl ajratilishi, shlamlardan tozalash va qayta ishlashning
optimal yo‘llari ishlab chiqilgan.
4. Ю . Е . Парфенов , А . Ю . Шевченко “ Технология калийных
удобрений ” – Kaliyli o‘g‘itlar ishlab chiqarishning to‘liq texnologik zanjiri,
texnik normalar, apparat tanlash mezonlari va ekologik xavfsizlik masalalari
bo‘yicha mukammal ma’lumotlar jamlangan. Bitiruv ishining ekologiya va
atrof-muhitni muhofaza qilish qismi mazkur manbaga tayangan holda
yoritilgan.
4

5. GOST 4568-83 “ Калий хлористый . Технические условия ” – Kaliy
xloridning texnik tavsiflari, sifati bo‘yicha davlat standarti. Bitiruv ishidagi
mahsulot sifati, granulometriya, namlik va boshqa parametrlar aynan shu
normativ hujjatga mos holda baholangan.
5

3. KALIY XLORID HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR.
3.1. Kaliy xloridning fizik kimyoviy xossalari.
Kaliy xlorid (KCl) – kaliy elementi va xlorid ionlaridan tashkil topgan oddiy
tuz bo‘lib, oq rangdagi kristall modda shaklida mavjud. Bu birikma oson eriydi va
yuqori haroratda qaynaydi. Suvdagi eruvchanligi o‘rtacha darajada. KCl ning
nisbiy molekulyar massasi 74,55 bo‘lib, zichligi taxminan 1,984 g/sm³ ni tashkil
qiladi. Eritish harorati 770°C, qaynash nuqtasi esa 1430°C ga teng.
Kaliy xloridni olishning bir necha usullari mavjud. Misol uchun, metall
kaliyni xlorid kislotasi bilan reaksiyaga kiritish orqali quyidagi tenglama bo‘yicha
olinadi:
2K + 2HCl = 2KCl + H
2 ↑.
Shuningdek, toza xlor gazi va metall kaliy o‘zaro reaksiyaga kirishganda
ham kaliy xlorid hosil bo‘ladi:
2K + Cl
2
= 2KCl
Kaliy gidroksidi bilan ammoniy xloridning reaksiyasida esa kaliy xlorid,
ammiak gazi va suv ajralib chiqadi:

KOH + NH
4 Cl = KCl + NH
3 ↑ + H
2 O

Yana bir oddiy yo‘l – kaliy gidroksidni xlorid kislotasi bilan o‘zaro
ta’sirlantirish:
KOH + HCl = KCl + H
2 O
6

Ba’zi murakkab reaksiyalar natijasida ham KCl olinadi. Masalan, kaliy
sulfat va bariy xlorid reaksiyasida:

K
2 SO
4 + BaCl
2 = BaSO
4 ↓ + 2KCl

Yoki kaliy karbonatni xlorid kislota bilan reaksiyaga kiritganda karbonat
angidrid, suv va kaliy xlorid hosil bo‘ladi:

K
2 CO
3 + 2HCl = 2KCl + CO
2 ↑ + H
2 O
Kaliy xlorid uchun sifatli reaktsiya uning kumush nitrat bilan o'zaro ta'siri
bo'lib, reaktsiya natijasida oq tvorog cho'kmasi hosil bo'ladi. Kumush
nitrat bilan o zaro ta sirlashgandakaliy xloridʻ ʼ kaliy nitrat va kumush
xlorid cho kmasini
ʻ

KCl + AgNO
3 = KNO
3 + AgCl↓
Kimyoviy xossalari.
Kaliy xlorid ko'plab murakkab moddalar bilan reaksiyaga kirishadi :
Kaliy xlorid kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi :
Qattiq holatda kaliy xlorid qaynayotganda konsentrlangan sulfat
kislota bilan reaksiyaga kirishib, kaliy sulfat va vodorod xlorid gazini hosil qiladi :

2KCl + H
2 SO
4 = K
2 SO
4 + HCl↑,

Kaliy xlorid ko'plab tuzlar bilan reaksiyaga kirisha oladi. Qattiq kaliy
xlorid konsentrlangan va issiq sulfat kislota va qattiq kaliy permanganat bilan
reaksiyaga kirishadi. Kaliy xloridning kaliy permanganat va sulfat
7

kislota bilan o'zaro ta'siri marganets sulfat, kaliy sulfat, xlor gaziva suv hosil
bo’lishiga olib keladi

10KCl + 8H
2 SO
4 + 2KMnO
4 = 5Cl
2 ↑ + 2MnSO
4 + 6K
2 SO
4 + 8H
2 O
Kaliy xlorid kaliy gidrosulfat bilan 450-700ºC haroratda reaksiyaga
kirishadi . Bu holda kaliy sulfat va xlorid kislota hosil bo'ladi :

KCl + KHSO
4 = K
2 SO
4 + HCl
Kaliy xloridning boshqa tuzlar bilan almashinish reaksiyalarida, masalan,
natriy perxlorat bilan aralashtirilsa, kaliy perxlorat va natriy xlorid hosil bo‘ladi:
KCl + NaClO
4 = KClO
4 ↓ + NaCl
8

3.2. Kaliyli tuzlarning xom-ashyosi.
Eng keng tarqalgan manba – silvinit rudasi bo‘lib, u KCl (silvin) va NaCl
(galit) minerallarining aralashmasidan iborat. Bundan tashqari, kamallit
(KCl·MgCl ·6H O) ham muhim xom-ashyo turi hisoblanadi, uning tarkibida NaCl₂ ₂
ham bo‘lishi mumkin, shu bilan birga uning tarkibida qo'shimcha sifatida NaCl
ham bo'ladi. Kaliy sulfat ishlab chiqarish xomashyosi sifatida: langbeynit K
2 SO
4 -
2MgSO
4 , kainit KCl * MgSO
4 * 3H
2 O, shenit K
2 SO
4 * MgSO
4 *6H
2 0 va boshqalar
ishlatiladi. Tarkibida kaliy tutgan va suvda erimaydigan yoki qiyin eriydigan
minerallari: poligalit K20 A1
2 O
3 ASiCb, alunit K
2 SO
4 *MgSO
4 *2CaSO
4 *2H
2 O,
K
2 SO
4 *A1
2 (SO
4 )
3 , leysit nefelin glenozem olishda K
2 SO
4 va K
2 СО
3 qo'shimcha
mahsulot sifatida olinadi, bundan tashqari kaliyli tuz konlari O'rta Osiyoda
(Gaurdak, Karlyuk, Jilan va Tyubegatanda), Uralda (Verxnekamsk va
Verxnepechorskda), Belorussiyada (Starobinsk, Kapetkivichsk va Petrikovskda),
G'arbiy Ukrainada (Prikarpate da) va boshqa joylarda uchraydi va konlardagi
zaxiralarning 88% ulushi Verxnekamskga to'g'ri keladi. Chet mamlakatlardagi
kaliyli tuz konlari Kanadada, Germaniyada, Isroilda, AQSH da, Ispaniyada va
Fransiyada mavjuddir. 1980-yilda Rossiyaning Sibir o'lkasida Nepskoe (silvinit va
kamallit) koni ochilgan. Kaliyli tuz konlari zaxirasiga ko'ra, dunyoda MDH,
mamlakatlari 1-o'rinda, Kanada esa 2-o‘rinda turadi. Verxnekamsk konidagi kaliy-
magniyli tuzlar xloridlar shaklida bo'lib, qadimgi Perm dengizining bug'lanishidan
hosil bo'lgan va bu konning maydoni 3500 km 2
bo'lib, qatlamning qalinligi 1000
metrgacha yetadi. Kamallit va silvinit qatlamlari 90-220 metr chuqurlikda, quyi
silvinit maydonining qalinligi 7-8 m dan 40 metrgacha bo lib, bir- biridan KCl
qatlami bilan ajralib turadigan oltita 6-8 metr qalinlikdagi silvinit qatlamlaridan
iborat Ruda tarkibida 17-40% K
2 O, 0,2-0,3 А MgO 1-4,5% erimaydigan qoldiq
9

bo'ladi. Yuqori yuza qalinligi 20-115 metr bo'lib, 9 ta qatlamni tashkil qiladi. Bu
qatlamlar kamallit, silvinit va kulrang, havorang hamda ko'k gallit
aralashmalaridan iboratdir. Silvinit rudasi tarkibida 21-39% KC1, 0,2-1,2% MgCl
0,9-6,3% erimaydigan qoldiq, kamallit rudasi tarkibida esa 13,5-20,5% KC1, 14 5.
19% MgCl, 1,4-4,6% erimaydigan qoldiq bo'ladi. Karpate konidagi kaliy tuzlari
sulfat-xloridlar shaklida bo'lib xloridli qatlamlar silvinit (8-29% K
2 O) va boshqa
rudalardan iborat Sulfat-xloridli qatlamlaming 35-37% qismi kainitdan (10-12%
K
2 O) 20-40% qismi gallitdan, 3-7% qismi poligalitdan va 6-15% qismi tuproq
materiallaridan tashkil topgan. Kainit-langbeynit qatlamlarining 20-30% ini kainit,
10-20% ini langbeynit, 30-40% ini galit, 5-10% ini kazerit MgSO
4 va -20% ini
tuproq materiallari tashkil etadi. Tabiatda kaliy sulfatli konlar kaliy xloridli
konlarga nisbatan kamroq uchraydi. Okean suvlarida 0,05% atrofida kaliy ionlari
bo'ladi. Ular quruqlikdagi kaliyli tuzlar zaxirasidan o'n milliondan ziyodroq ko'p
hisoblanadi. Suv xavzalarida dengiz suvlarini bug'latilib kaliy tuzlari olinishi
mumkin. Xuddi shu usul bilan yuqori minerallashgan O'lik dengiz suvidan kaliy
xlorid tuzi olinadi. Ayrim turdagi sanoat korxonalarining chiqindilari kaliyli
tuzlaming qo'shimcha manbai hisoblanadi. Masalan, sement ishlab chiqarish
zavodlarining elektrofiltrlarida tutib qolingan chang tarkibida 20-30% gacha K
2 O
(K
2 SO
4 va K
2 CO
3 shaklida) bo'lishi mumkin. Chunki shaxta tarkibida 0,2-1% K
2 O
bo'ladi. Rangli metallurgiya korxonalari: magniy metali ishlab chiqarishda kaliy
xlorid elektrolit tarkibida, alyuminiy metali ishlab chiqarishda nefilin va alunit
xomashyolari tarkibida kaliy bo'ladi. Ulaming ikkilamchi mahsuloti sifatida KCl,
K
2 SO
4 va K
2 CO
3 lar ishlab chiqariladi. Silvinit va kamallit rudalaridan kaliy xlorid
quyidagi usullarda olinadi: xomashyoni mexanik usul bilan ishlov berish yoki
ko'pincha (80% dan ko'proq) flotatsiyalash usuli bilan KCl olinadi; rudadagi
tuzlaming erish harorat koeffitsentlariga asoslangan bo'lib, eritish va kristallantirish
yo'li bilan tuzlar ketma-ket ajratib olinadi. Bu usul issiqlik yoki galurgik (lotincha -
«tuz ishi») yoxud kimyoviy usul deyiladi; yuqoridagi usullarda sulfatli jinslar ham
qayta ishlanadi; sho'r suvlardan kaliyli tuzlar turli usullar bilan ajratib olinadi.
10

Masalan, О ’lik dengiz sho'r suvlari bug'laluvchi xavzalarda konsentrlanadi. Bunda
kamailit ajratib olinadi va u qayta ishlanib kaliy xlorid olinadi.
4. KALIYLI RUDALARDAN KALIY XLORID ISHLAB CHIQARISH
USULLARI.
4.1. Kaliyli o’g’itlar va ularning konlari.
Kaliy xlorid silvinit va karnallit rudasidan ishlab chiqariladi, qizil yoki
kulrang-jigarrang rangdagi tartibsiz shaklli granulalar shakliga ega. Uni
himoyalanmagan tuproqda ishlatish tavsiya etiladi, sababi tuz konsentratsiyasining
oshishi mumkin. Kaliy xlorid – kaliyning yuqori miqdori bo’lgan o’g’it. Q ishloq
xo’jaligi texnologiyasida o ziq moddalarni to’ldirish va o’simliklarning
rivojlanishini normallashtirish uchun qo’llaniladi. U mustaqil shaklda azotli va
fosforli o’g’itlar bilan birgalikda murakkab oziqlantirishning bir qismi sifatida
ishlatiladi.
Kaliyning oziq-ovqat manbai, metabolizmi, meristema, o'simlik organlari,
fotosintez jarayoni, protoplazma, kolloidlar, kaliy yetishmovchiligi belgilari, kaliy
ionlari, xom kaliy o'g'itlari, konsentrlangan kaliy o'g'itlari, tuproqning singishi,
qurg'oqchilik va sovuqqa quruq qarshilik, ekvivalentlik, so'rilmaganlik, asoslar,
asoslar bilan to'yingan, azot va fosfor bilan yaxshi ta'minlangan. Kaliy hayvonlar,
o'simliklar va mikroorganizmlar uchun zarur elementlardan biridir. Kaliy o’simlik
tomonidan kehasi ildiz bilan o’zlashtiriladi. O’simlik bargidagi kaliyni yomg’ir
yuvib ketadi. O’simliklar bargidan kaliy bir tekib taqsimlanmagan shuning uchun
uning ko'p qismi meristemada, moddalar almashinuvi va hujayra bo'linishi intensiv
ravishda kechadigan organlarning yosh shoxlarida. Kaliy o'simlikining polen
donida ham ko'p bo'ladi. Makkajo'xori changida 35,5% gacha bo'ladi. Normal
fotosentez jarayonini o’simliklarda asosan kaliy taminlaydi. Ba’zi fermentlarni o'z
ichiga olmasada ularning faolligini sezilarli darajda oshiradi. Protoplazmatik
kolloidlarning gidrofilligini oshirishi bilan birga u o’simliklarda suvni o’shlab
11

turishini taminlaydi va qisqa muddatli qurg'oqchilikka chidamliligini oshiradi.
Kaliy bilan to g ri oziqlangan sharoitda o simliklarda uglevodlarning tezʻ ʻ ʻ
to planishi natijasida meva va sabzavotlarda, kraxmal kartoshkasida, zig ir va
ʻ ʻ
boshqa tolali ekinlarda tolaning yupqaligi va mustahkamligi ortadi. Hujayra
sharbatining osmotik bosimi va ekinlarning sovuqqa chidamliligi ortadi. Agar
o'simliklar kaliy bilan yaxshi ta'minlansa, ko'p protein ishlab chiqariladi va azot tez
so'riladi. Ko'pgina qishloq xo'jaligi ekinlarida kaliy azotga qaraganda ancha
kam.Ammo barcha o'simliklar va mikroblar fosforga qaraganda ko'proq kaliyni
iste'mol qiladi. Kaliy yetishmovchiligi mavjud bo'lganda, o'simlik barglarining
qirralari qizil-jigarrang rangga aylanadi va ularning rivojlanishi va hosilning
pishishi kechiktiriladi. O'simliklar turli xil o'sish davrlarida kaliyni har xil
miqdorda olmaydilar. Masalan, arpabodiyon gullashdan oldin 25,2%, gullash
boshida 73,6% va to'liq gullashda 98,7% oladi. Qishloq xo'jaligi ekinlari bir
vaqtning o'zida kaliyni talab qilmaydi. Kaliyni ko p talab qiladigan qishloq
ʻ
xo jaligi ekinlariga qand lavlagi, karam, kartoshka, ildizmevalar, beda,
ʻ
kungaboqar, grechka, donli dukkaklilar, makkajo xori kiradi. Arpa, tariq, bug'doy
ʻ
va javdar donalarida oz miqdorda kaliy mavjud. Kaliy yuqori molekulyar
og'irlikdagi uglevodlar sintezini kuchaytiradi, natijada o'simlik ildiz hujayralari
devorlarining qalinlashishiga olib keladi. Bu qishloq xo‘jaligi ekinlarining
sustlashishiga yo‘l qo‘ymaydi, zig‘ir, kunjut va paxta tolasi sifatini yaxshilaydi.
Kaliy yetishmasligi natijasida bir qator fermentlarning faolligi buziladi,
o'simliklarning nafas olishi uchun shakar iste'moli kuchayadi, uglevodlar va
oqsillar almashinuvi buziladi. Natijada, pishmagan don va urug'lar hosil bo'ladi.
Urug'larning o'g'itlanishi va hayotiyligi pasayadi, bu esa hosilning sifatiga salbiy
ta'sir qiladi. Qishloq xo‘jaligi ekinlarining kaliy bilan ta’minlanmaganligi ularni
turli kasalliklarga chalinishiga olib keladi, buning natijasida hosil yig‘ib
olingandan so‘ng uzoq muddat saqlash muddatini yo‘qotadi va tez buziladi. Kaliy
yetishmovchiligi bo'lsa, o'simliklarda quyidagi tashqi belgilar paydo bo'ladi.
O'simliklarning pastki qatlamlaridagi eski barglar tezda jigarrang bo'ladi, so'ngra
barglar uchidan uchlarigacha jigarrang bo'ladi. Ba'zi hollarda qizil zanglagan dollar
12

paydo bo'ladi, barglarning qirralari quriydi. Qishloq xo'jaligida kaliyning aylanishi
azot va fosforning aylanishidan ancha farq qiladi. Donli ekinlarda kaliy donga
qaraganda somonda ko'proq bo'ladi. Shuning uchun barcha somonlar yem-xashak
va chorva mollari uchun to'shak uchun ishlatilsa, kaliyning katta qismi go'ng bilan
birga tuproqqa qaytadi. Natijada, o'simliklarni kaliy bilan ta'minlashda go'ngdan
oqilona va tejamkor foydalanish katta ahamiyatga ega.
4.2.Silvinitli rudalardan kaliy xlorid ishlab chiqarish.
Sanoat korxonalarida ishlab chiqariladigan va yer ostidan qazib olinadigan
kaliy birikmalarining deyarli barchasi (95% dan ortiq qismi) mineral o‘g‘it sifatida
ishlatiladi. Ular xlorli, sulfatli va boshqa holatda bo‘ladi. Xlorli kaliyli o‘g‘itlarga:
silvinit, kainit, tabiiy rudalarni qayta ishlash kontsentrlangan mahsulotlari – kaliy
xlorid va ularning kontsentrlangan kaliyli mahsulotlar bilan aralashmasi kiradi.
Xlorsiz kaliyli o‘g‘itlarga esa: kaliy sulfat, kaliy va magniy sulfatlarning qo‘shaloq
tuzi – kaliymagneziya (unda oz miqdordagi kaliy va natriy xloridlari qo‘shimchasi
bo‘ladi); kainit-langbeynit rudalarini flotatsion boyitish yo‘li bilan olinadigan
kaliy-magniyli kontsentrat kiradi. Kaliyli mahsulotlar va xom ashyolarning sifati
ulardagi kaliy (K
2 O hisobida) miqdori orqali aniqlanadi. Kaliyli mahsulotlar
sanoatining asosiy mahsuloti kaliy xlorid bo‘lib, ularning 95% qismi mineral o‘g‘it
sifatida ishlatiladi. Qolgan 5% qismi kaliyning – KOH, KSlO
3 , K
2 CO
3 , KNO
3 ,
KCN va boshqa birikmalariga aylantiriladi. Ular qora va rangli metallurgiyada,
qurilishda, shisha ishlab chiqarishda, qog‘oz, lak-bo‘yoq, charm oshlash
sanoatlarida, farmatsevtikada va boshqa sohalarda ishlatiladi. O‘g‘it sifatida
yanchilgan silvinit, aralash o‘g‘it (kaliy xlorid va yanchilgan silvinit aralashmasi)
va kaliy xlorid ishlatiladi. Yanchilgan silvinit tarkibida 22% KCl (14% K
2 O)
bo‘lib, o‘lchami 4 mm dan yirik bo‘lgan zarrachalar 20% dan ortmasligi kerak.
Aralash o‘g‘it tarkibidagi K
2 O miqdori 40% dan kam bo‘lmaydi va N
2 O 2% dan
oshmasligi lozim. Tarkibida 52,4% KCl (63,1% K
2 O) bo‘ladigan kaliy xlorid –
rangsiz kubsimon kristallardan iborat bo‘ladi. Uning zichligi 1990 kg/m 3
bo‘lib,
776 O
C da suyuqlanadi. Kaliy xloridning tabiiy minerali – silvin va rudalari
13

tarkibida qo‘shimchalar bo‘lganligi sababli rangli bo‘ladi. Kaliy xloridning 20 O
C
dagi tuyingan eritmasida – 25,6% va 100 O
C dagi to‘yingan eritmasida esa – 35,9%
KCl bo‘ladi.
Texnik kaliy xloridning sifati GOST 4568-83 bo‘yicha belgilanadi. Texnik
shartlar bo‘yicha u mayda kristall, donador va yirik kristalli holatida 1-, 2- va 3 -
navlarda ishlab chiqariladi. Ularda navlariga muvofiq ravishda 95, 92 va 90% KCl
bo‘ladi. Mayda kristall holatida ishlab chiqariladigan mahsulotda namlik 1% dan
oshmasligi lozim, donador mahsulot namligi esa 0,5 % atrofida bo‘lishi mumkin.
Donador mahsulotda 1-4 mm li donachalarning miqdori 80% (quruq o‘g‘it ishlab
chiqarish uchun esa 90%) bo‘lishi, 7 mm dan yirik donachalar bo‘lmasligi va 1
mm dan mayda donachalarning ulushi 5% dan oshmasligi kerak. Qishloq
xo‘jaligida o‘g‘it sifatida donador, murakkab o‘g‘itlar ishlab chiqarishda esa kukun
holatidagi kaliy xlorid ishlatiladi. Kaliyli tuzlar olishda kaliyning xloridli va
sul’fatli tuzlariga boy bo‘lgan cho‘kindi minerallar va tabiiy tuz eritmalari asosiy
xom ashyolar hisoblanadi. Kaliy xloridni asosan silvinit rudasidan olinadi. U silvin
KCl va galit NaCl aralashmasidan iboratdir. Yana bir turdagi xom ashyo – karnallit
KCl*MgCl
2 *6H
2 O hisoblanadi. Uning tarkibida qo‘shimcha sifatida NaCl ham
bo‘ladi. Kaliy sul’fat ishlab chiqarish xom ashyosi sifatida: langbeynit
K
2 SO
4 *2MgSO
4 , kainit KCl*MgSO
4 *3H
2 O, shenit K
2 SO
4 *MgSO
4 *6H
2 O va
boshqalar ishlatiladi. Kaliyli tuz konlari O‘rta Osiyoda (Gaurdak, Karlyuk, Jilan va
Tyubegatanda), Uralda (Verxnekamsk va Verxne’echorskda), Belorussiyada
(Starobinsk, Ka’etkivichsk va ‘etrikovskda), G‘arbiy Ukrainada (‘rikar’atg‘eda) va
boshqa joylarda uchraydi. Bu konlardagi zaxiralarning 88% ulushi Verxnekamskga
to‘g‘ri keladi. Chet mamlakatlardagi kaliyli tuz konlari Kanadada, Germaniyada,
Isroilda, AQSH da, Is’aniyada va Frantsiyada mavjuddir. 1980-yilda Rossiyaning
Sibir O‘lkasida Ne’skoe (silvinit va karnallit) koni ochilgan. Kaliyli tuz konlari
zaxirasiga ko‘ra, dunyoda MDH mamlakatlari 1-o‘rinda, Kanada esa 2-o‘rinda
turadi.
14

Verxnekamsk konidagi kaliy-magniyli tuzlar xloridlar shaklida bo‘lib,
qadimgi perm dengizining bug‘lanishidan hosil bo‘lgan. Bu konning maydoni
3500 km 2
bo‘lib, qatlamning qalinligi 1000 metrgacha yetadi. Karnallit va silvinit
qatlamlari 90-220 metr chuqurlikda, quyi silvinit maydonining qalinligi 7-8 m dan
40 metrgacha bo‘lib, bir-biridan KCl qatlami bilan ajralib turadigan oltita 6-8 metr
qalinlikdagi silvinit qatlamlaridan iborat. Ruda tarkibida 17-40% KCl, 0,2-0,3%
MgCl2, 1-4,5% erimaydigan qoldiq bo‘ladi. Yuqori yuza qalinligi 20-115 metr
bo‘lib, 9 ta qatlamni tashkil qiladi. Bu qatlamlar karnallit, silvinit va kulrang,
havorang hamda ko‘k gallit aralashmalaridan iboratdir. Silvinit rudasi tarkibida 21-
39% KCl, 0,2-1,2% MgCl
2 , 0,9-6,3% erimaydigan qoldiq, karnallit rudasi tarkibida
esa 13,5-20,5% KCl, 14,5-19% MgCl
2 , 1,4-4,5% erimaydigan qoldiq bo‘ladi.
Sul’fat-xloridli qatlamlarning 35-36% qismi kainitdan (10-12% K
2 O), 20- 40%
qismi gallitdan, 3-7% qismi ‘oligalitdan va 6-15% qismi tu’roq materiallaridan
iborat. Kainit-langbeynit qatlamlarining 20-30% ini kainit, 10-20% ini langbeynit,
30-40% ini galit, 5-10% ini kazerit MgSO
4 *H
2 O va ~20% ini tu’roq materiallari
tashkil etadi. Tabiatda kaliy sul’fatli konlar kaliy xloridli konlarga nisbatan kamroq
uchraydi. Okean suvlarida 0,05% atrofida kaliy ionlari bo‘ladi. Ular quruqlikdagi
kaliyli tuzlar zaxirasidan o‘n milliondan ziyodroq ko‘’ hisoblanadi. Suv
havzalarida dengiz suvlarini bug‘latilib kaliy tuzlari olinishi mumkin. Xuddi shu
usul bilan yuqori minerallashgan O‘lik dengiz suvidan kaliy xlorid tuzi olinadi.
Ayrim turdagi sanoat korxonalarining chiqindilari kaliyli tuzlarning qo‘shimcha
manbai hisoblanadi. Masalan, tsement ishlab chiqarish zavodlarining
elektrofiltrlarida tutib qolingan chang tarkibida 20-30% gacha K
2 O (K
2 SO
4 va
K
2 CO
3 shaklida) bo‘lishi mumkin. Chunki shixta tarkibida 0,21% K
2 O bo‘ladi.
Rangli metallurgiya korxonalari: magniy metali ishlab chiqarishda kaliy xlorid
elektrolit tarkibida, alyuminiy metali ishlab chiqarishda nefklin va alunit xom
ashyolari tarkibida kaliy bo‘ladi. Ularning ikkilamchi mahsuloti sifatida KCl,
K
2 SO
4 va K
2 CO
3 lar ishlab chiqariladi. Silvinit va karnallit rudalaridan kaliy xlorid
quyidagi usullarda olinadi: - xom ashyoni mexanik usul bilan ishlov berish yoki
ko‘’incha (80% dan ko‘’roq) flotatsiyalash usuli bilan KCl olinadi; - rudadagi
15

tuzlarning erish xarorat koeffitsentlariga asoslangan bo‘lib, eritish va
kristallantirish yo‘li bilan tuzlar ketma-ket ajratib olinadi. Bu usul issiqlik yoki
galurgik (lotincha – «tuz ishi») yoxud kimyoviy usul deyiladi; - yuqoridagi
usullarda sul’fatli jinslar ham qayta ishlanadi; -sho‘r suvlardan kaliyli tuzlar turli
usullar bilan ashratib olinadi. Masalan, O‘lik dengiz sho‘r suvlari bug‘latuvchi
havzalarda kontsentrlanadi. Bunda karnallit ajratib olinadi va u qayta ishlanib kaliy
xlorid olinadi. Kaliyli tuzlar sanoatida ko‘pikli flotatsiya usuli keng qo‘llaniladi.
Bu usul rudadagi suvda eruvchan minerallarni tuz eritmasida flotatsiyalash (yoki
flotagravitatsiyalash) yo‘li bilan ajratishga asoslangan. Kaliy rudalari yuzasini
teruvchi-reagentlar bilan selektiv gidrofoblash natijasida ular havo ‘ufakchalariga
yo‘ishib, ko‘’ikka chiqadi. Silvinit rudalari asosiy kom’onent, qo‘shimchalar va
tu’roq materiallari miqdori va zarrachalar o‘lchami turlichaligi bilan farqlanadi.
Ularni qayta ishlash texnologik sxemalari va qurilmalari ham turlicha bo‘ladi.
16

4.3. Kaliy xlorid olish bosqichlari.
Ishlab chiqarish jarayoni quyidagi bosqichlardan tashkil topadi:
1. Rudani maydalash: Boshlang‘ich ruda ruda tarkibiga kiruvchi
minerallarning mexanik aralashmasi hosil bo‘lishini tahminlovchi zarrachalar
o‘lchamigacha maydalanadi. Flotatsiyalanadigan silvinit uchun rudani iloji boricha
1-3 mm li o‘lchamda maydalash lozim, yanada maydalanish esa flotatsiyalashda
mahsulot bir qismining quyqum bilan yo‘qotilishiga va mahsulot sifatini
yomonlashishiga olib keladi. Lekin bunda silvin namunasini yuzaga chiqish
darajasi iloji boricha 90% dan ortishi kerak. Agar flotatsiyalashga beriladigan
donachalar o‘lchami 0,8-1,0 mm dan kichik bo‘lsa, uni mayda donachali va 2 mm
dan kattadan yirik bo‘lsa, yirik donachali deyiladi. Silvinitni flotatsiyalashga
tayyorlash – quruq holatida amalga oshiriladigan rotorli (valkali, qaytargichli,
bolg‘ali va b.) tegirmonlarda (zarracha o‘lchami 15 mm gacha), quruq yoki ho‘l
holatda (ruda kom’onentlarining to‘yingan tuzlari eritmalarida) amalga
oshiriladigan sterjenli yoki sharli bo’laklagichlarda maydalashni o‘z ichiga oladi.
Har bosqichdagi zarrachalarni saralash uchun tebranuvchi elaklar, do‘g‘ali elaklar,
gidrotsiklon va boshqalar ishlatiladi.
2.Maydalangan rudani quyqumdan – flotatsiya jarayoniga va suspenziyani
ajratishga halaqit beradigan mayda dispers tuproq-karbonatli qo‘shimchalardan
ajratish: Uni flotatsiyalash (asosiy flotatsiya jarayonidan oldingi), gidravlik
(tuproq-karbonatli va tuzli minerallarning cho‘kish tezligi farqi asosida
17

maydalangan ruda suspenziyasini ajratish), flotatsiyali-gidravlik, gravitatsiyali va
boshqa usullarda amalga oshiriladi. Rudadagi quyqum miqdori oz bo‘lsa, ularning
salbiy tahsirini, yahni flotoreagentlarni quyqum sirtiga absorbtsiyalanishini
yo‘qotish uchun flotatsiyalash jarayonida reagentdepressorlar ishlatiladi. Namli
maydalangan silvinit suspenziyasini quyqumdan ajratish gidrotsiklon va
gidrosaralagichlarda amalga oshiriladi. Rudadagi zarrachalar o‘lchami 3 mm dan
kichik bo‘lishini tahminlash uchun suspenziya (S:Q = 6 10:1) avvalo diametri 750
mm bo‘lgan gidrotsiklonda ajratiladi. Suspenziyadan 75-80% quyqum ajratiladi. U
gidrose’arator (d = 18 m) ga yuboriladi. Suspenziya fraktsiyaga ajratilgandan
so‘ng, 0,8 mm dan kichik zarrachali qumlar qaytadan gidrotsiklonga yuboriladi.
Suspenziya spiral saralagichga yuboriladi. Quyqumni quyiltirish va yuvish esa
diametri 30 metrli quyiltirgichlarda amalga oshiriladi. Tindirilgan va yuvindi
suvlar texnologik tsiklga qaytariladi. Quyqum chiqarib tashlanadi.Gidrotsiklon (2-
bosqich) va spiral saralagichdan chiqqan tozalangan xom ashyo flotatsiyaga
yuboriladi, oqava suvlar esa tsiklga qaytariladi.
3.Ruda minerallarining flotatsiyali ajratilishi: Silvin zarrachalari yuzasini
gidrofoblovchi – teruvchi (kollektorlar) sifatida va havo pufakchalariga ilashishi
(yopishishi) ni tahminlovchi modda sifatida kationaktiv (kationfaol) va noionogen
(ionogen bo‘lmagan) – apolyar yuqori molekulali (C
10 -C
22 ) organik birikmalar –
birlamchi alifatik aminlarning atsetatlari yoki xloridlari va parafinli, naftenli
aromatik va geterotsiklik uglevodorodlar ishlatiladi. Kationaktiv (oktadetsilamin,
fettamin va b.) va noionogen (neftni haydashda olinadi) tergichlar qo‘shilganda
silvinning yirik (3 mm gacha) fraktsiyalarini ham flotatsiyalash imkonini beradi.
Reagent modifikatorlar teruvchilarning minerallar yuzasiga sorbtsiyalanishini
kamaytiradi, tu’roqli quyqumning koagulyatsiya va flotatsiyasini tahminlab, silvin
flotatsiyasini faollashtiradi. Flokulyant sifatida noorganik (ishqoriy metallarning
poli- va metafosfatlari va silikat kislotasining kolloid eritmalari) va organik
moddalar (‘oliakrilamid, karboksimetiltsellyuloza, lignosul fonatlar, mochevina
formal degid smolasi va b.) ishlatiladi. Eritma muhiti (pH) ni o‘timal holatini
18

tahminlash uchun esa muhitni boshqaruvchilar – ishqor yoki kislotalar ishlatiladi.
Silvinitni flotatsiyalash mahsus reagentlarsiz – ko‘pik hosil qiluvchilarsiz ham
amaga oshirilishi mumkin. KCl va NaCl ning to‘yingan eritmalaridan havo
o‘tkazilsa (barbotaj usuli) o‘zi ham ko‘’iklanish xossasiga ega. Lekin qo‘shimcha
ko‘piklatgichlar (qayrag‘och moyi, dioksan va piran qatori spirtlari va boshqalar)
havo pufakchalarining dispersliligini oshiradi, turg‘oq ko‘pik hosil bo‘lishini
tahminlaydi. Bu reagentlar fazalar (suyuq faza – havo va suyuq faza – mineral)
chegarasida sorbtsiyalanib, mineral zarrachalaning sirtini gidrofoblaydi. Kaliyli
rudalar flotatsiyasining aniq texnologik sxemasi xom ashyoning mineralogik va
donadorlik tarkibiga bog‘liq holda bir-biridan keskin farq qiladi. Yirik donachali
(3-4 mm gacha) mahsulot olinishini tahminlovchi sxemalarning bir qator
afzalliklari bor. Bu sxemalarda maydalash va donadorlash, yuvish va quyqumni
saqlash xarajatlarini kamaytirish, quyqum miqdori va mahsulot namligini
kamayishi hisobiga KCl ning ajratib olish darajasini oshirish, o‘g‘itning
agrokimyoviy xossasini oshirish imkoniyatlari yaratiladi. Bunday jarayonlarda
yirik (+0,8 mm) va mayda (-0,8 mm) fraktsiyali rudalarning alohida-alohida
flotatsiyalanishi amalga oshiriladi. Yirik fraktsiyali flotatsiyalashda esa kontsentrat
bir marta qayta tozalanadi va chiqindini nazoratli flotatsiyalash amalga oshiriladi.
Kontsentrat vakuum-filg‘trda ajratib olinib, quritgichga yuboriladi.
4.Suspenziyani quyultirish va filg‘trlash yo‘li bilan ajratish (suvsizlantirish),
nam kontsentratni tayyor mahsulotga qayta ishlash (quritish va mayda fraktsiyani
donadorlash). Tarkibida quyqum ko‘’ bo‘lmagan (3% gacha) rudalar uchun asosiy
va qayta tozalash – flotatsiyalash texnologiyasi qo‘llaniladi. Bunda reagentlar
sifatida FR-2 (uayt-s’irtning oksidlanish mahsuloti) teruvchisi va poliakrilamid
flokulyanti ishlatiladi. Quyqumning ko‘’iklanish mahsulotiga o‘tish darajasi 80-
90% ni tashkil etadi.
19

1- rasm. Oldindan tuproqli quyqum flotatsiyalangan silvinitdan kaliy
xlorid ishlab chiqarishning flotatsiyali usuli sxemasi.
1 – bunker; 2 – tayoqchali tegirmon; 3 – aralashtirgich; 4,5 – do‘g‘ali elaklar;
6,7,8,9 – quyqumni flotatsiyalash va qayta tozalash, sillg‘vinni asosiy
flotatsiyalash, KCl kontsentratini qayta tozalashga muvofiq keluvchi flotatsiya
mashinalari; 10 – tsentrifuga; 11 – quyqumni quyuqlashtirgich; 12 – galit
chiqindilarini quyultirgich; 13 – galit chiqindisi uchun vakuum-filtr; 14 –
vakuumyig‘gich; 15 – resiver; 16 – aylanma eritma yig‘gichi.
Kamerali mahsulot (silvin va galit zarrachalari) silvin flotatsiyasi tsikliga
yuboriladi. Qayta tozalash flotatsiyasidan o‘tgandan so‘ng tuproqli quyqum
quyultiriladi va yuviladi. Biroq flotatsiyalanishda hosil bo‘ladigan ko‘pik
parchalanib bu jarayonga xalaqit beradi va mahlum miqdordagi kaliy xloridning
suyuq faza bilan chiqib ketib qolishiga (yo‘qotilishiga) sabab bo‘ladi. Bunda kaliy
xloridning yo‘qotilishini kamaytirish uchun tashlanadigan galit sus’enziyasini 60-
70 O
C xaroratgacha qizdirilsa, KCl eriydi. So‘ngra chiqindi ajratilib, chiqarib
tashlanadi. Eritma esa vakuum-kristallizatorda sovutilib, KCl kristallari ajratib
olinadi. Bu usul yuqori sifatli rudalarni qayta ishlashga mo‘ljallangandir. Agar
20

rudada quyqum miqdori ko‘p bo‘lsa, sus’enziya qovushqoqligi ortadi, natijada esa
flotoreagent miqdori ko‘p sarf bo‘ladi, quyqumni yuvilish darajasi pasayadi va
KCl ajratib olish darajasi ham kamayadi. Bunday holda flotatsiyali boyitish KCl
ning galurgik ajratilishi bilan birga kombinatsiyalanadi. Bulardan tashqari
gravitatsiyali boyitish usullari ham mavjuddir. Silvinit tarkibidagi kaliy xlorid bilan
natriy xloridni ajratish, ularni har xil xaroratdagi eruvchanligiga asoslangan. 0 0
C
da 100 0
C intervalda natriy xloridning amaliy eruvchanligi xaroratga deyarli
bog‘liq emas.
Kaliy xlorning eruvchanligi esa xarorat ortishi bilan sezilarli darajada ortadi.
26 0
C da KCl bilan NaCl ning eruvchanlik egri chizig‘i o‘zaro to‘qnashadi, yahni
bu xaroratda ikkala tuz ham bir xil eruvchanlikka ega bo‘ladi. 26 0
C dan pastda
KCl ning eruvchanligi NaCl ning eruvchanligidan kam, 26 0
C dan yuqori xaroratda
esa aksincha bo‘ladi. Shunday qilib, kaliy xlorid va natriy xlorid tuzlarining
aralashmasi 1000 C atrofida eritilganda, eritmadagi kaliy xloridning miqdori NaCl
miqdoriga qaraganda deyarli ikki barobar ortiq bo‘ladi. Bunday to‘yingan eritma
(1000 C da to‘yingan) sovutilganda faqat kaliy xlorid kristallarigina cho‘kmaga
tushadi. Sovutilgan eritmadan kaliy xlorid kristallari ajratib olingandan so‘ng
eritma yana 1000 C gacha kizdirilganda, eritma KCl ga to‘yinmagan, NaCl ga esa
to‘yingan bo‘ladi. Bunday eritmaga yana silvinit qo‘shilib ishlov berilsa, faqat KCl
eritmaga o‘tadi. Silvinitga shunday yo‘l bilan ishlov berilib, KCl ni ajratib olish –
ishqorlash usuli deb ataladi. Silvinit rudasini qayta ishlash printsipial sxemasida
quyidagi asosiy bosqichlar amalga oshiriladi:
1) maydalangan silvinitni KCl ning kristallanishidan qolgan eritma bilan ishlanadi;
bunda silvinitdan eritmaga KCl o‘tadi, NaCl esa deyarli to‘la chiqindida qoladi;
2) issiq shelokni cho‘kindidan ajratish va qattiq moddalar (tuzli quyqum va
b.) dan tindirish; chiqindini va tu’roqli quyqumni yuvish;
1) shelokni vakuumli sovutish – KCl ni kristallantirish;
2) KCl kristallarini eritmadan ajratib olish va quritish;
21

3) Eritmani qizdirish va tsiklga qaytarish. Amalda asosan ushbu texnologiya
qo‘llaniladi.
Bu usul murakkab tarkibli (ko‘p miqdordagi tu’roq va magniyli minerallar
bo‘lganida ham) rudalardan kaliy xloridni ajratib olishda ham qo‘l keladi.
Ko‘rsatib o‘tilgan jarayon amalda biroz o‘zgacharoq kechadi. Issiq shelok tarkibi
evtonikadan biroz farqlanadi. Uning kaliy xlorid bilan to‘yinish darajasi
usullarning xususiyatlariga bog‘liq ravishda 90-96% ni tashkil etadi. Bunda 96%
gacha to‘yingan shelokdan 99,3% KCl li tuz, 90,6% gacha to‘yingan shelokdan esa
94,3% li KCl olinadi. U biroz NaCl qo‘shimchasi bilan ifloslanadi. SHelokni
100 O
C dan 20OC gacha tsirkulyatsiyali vakuumli-sovutilishi natijasida nazariy
jihatdan 12% suv bug‘lanadi va sifatli KCl ajratib olinadi. Bunda kristallar
o‘lchami 0,15 mm dan 2-3 mm gacha bo‘ladi. Sentrifugadan chiqqan eritma esa
trubkali isitgichlar (6) da 107-112 0
C xaroratga qadar kizdirilib, yana aparat (1) ga –
yangi solingan silvinitni ishqorlashga beriladi. Bu usul bilan silvinit tarkibidagi
kaliy xloridning 90% qismi ajratib olinadi. Filg‘tr (2) da qolgan cho‘kmaning 91%
qismi NaCl dan va 1,7% qismi esa KCl dan iborat bo‘lib, bu ishlab chiqarish
chiqindisi hisoblanadi; bahzida u tuz eritmalari, sodali mahsulotlar va shu kabilar
olishda ishlatiladi. 1 tonna kaliy xlorid (95% KCl) olish uchun 5 t atrofida silvinit
(22% KCl), 1,6 Mj bug‘, 90 Mj elektroenergiya, 9 m3 suv, 15 kg shartli yoqilg‘i
(barabanli quritgichda), 180 g birlamchi aminlar, 12 g ‘oliakrilamid sarf bo‘ladi. 1
tonna mahsulot bilan birgalikda, tarkibida: 91-95% NaCl, 1,2-3,5% KCl, 0,2%
gacha MgCl
2 0,6-2% CaSO
4 va 4% gacha erimaydigan qoldiq bo‘lgan 2,5- 3,5
tonna chiqindi (galit), 0,5 t tuproq va tuzli quyqum hosil bo‘ladi.
22

4.4. Kaliy xlor olishning flotatsion usuli haqida.
Maydalangan rudaga texnologiya binoan reagentlar bilan ishlov beriladi va
ko`pikli mahsulotga foydali komponentning ajralib chiqishi bilan flotasiya jarayoni
o`tkaziladi. Yig'uvchi reagent sifatida kaliy xlorid flotasiyasi uchun kanionli yuza
faol modda qo'llaniladi - C
16 Ca uglevodorod radikali uzunligi bilan birlamchi
alifatik aminlar ham qo’llaniladi. Suyuq fazada (0,1-1,0% miqdorda MgCl
2 bilan
to'yingan KCl karbonatli qo`shimchalar yengil shlamlanadi. Kationli yig'uvchini
faol sarflaydi (amin) va silvin flotasiyasini yomonlashtiradi.Karbonatli
qo`shimchalarning salbiy ta'sirni yo`qotish uchun kaliy xlorid flotasiyasiga loy
reagent - despessorlar qo'llaniladi, reagent yig`uvchidan oldin ular silvinli
flotasiyaning taminlanishiga beriladi. Reagent depressorlar sifatida organik
polimerlar va oligomerlar qo`llaniladi. Shlamlar yuzasida ularning
mustahkamlanib, shlam yuzasi amin sorbsiyasiga halaqit beradilar va KCl
zarrachalarini yuzasida zarur bo`lgan miqdorda aminlarning mustahkamlanishga va
flotasiya jarayoni muvaffaqiyatli o`tishga yaxshi sharoitlar yaratadilar. Reagent -
depressorlar sifatida korbaksillitilsyellyuloza (KMC) va kraxmal qo`llanishlari
ma`lumdir. Ma`lum usulda quyidagi kamchiliklar mavjud: kraxmal va KMC ning
23

ning baland baland narxi narxi (500-1000 (500 - 1000 dollar (t)), magniy xlorid
suyuq fazada mavjud bo`lganda ular harakatining pa harakatining past samarasidir.
Verxnekam sk koni kaliyli rudalarning flotasiya jarayonida depressor sifatida
lignosulfonatlar (sulfit - spirtli barda yog'och qayta ishlanish mahsuloti)
qo`llanilishi ma`lumdir. Bu usulning kamchiligi sifatida molekula tarkibida ikki
zaryadli anion (sulfoguruhlar) mavjudligini ko`rsatish mumkin. Buning natijasida
lignosulfonatlar kationli yig'uvchi bilan kuchli ravishda kimyoviy reaksiyaga
kirishadi va pressoming sarfining kam ortiqchaligiga Flotasiya jarayoni
sekinlashadi. Bundan tashqari lignosulfonatlar yuqori ko`pik hosil qiluvchi
xususiyatlarga ega, bu esa flotasiya jarayonining selektivligini yengillashtiradi.
Kaliyli rudalar flotasiyasini jarayonida reagent – depressorlar sifatida
mochevina va farmaldegid sintezi mochevina: farmaldegid = 1:1,6 – 1:2 nisbati
bilan mahsulotlarni qo`llanishi mumkin . Ushbu usulning quyidagi kamchiliklari
mavjud: depressorning baland sarfi (400 – 600 g/t rudaga) kam vaqt saqlanishi
nisbatidan (3 oy saqlangandan keyin siqqichning polimerlanishi boshlanadi va
depressor xususiyatlari yo`qoladi) siqqichlarning texnologik xususiyatlari barqaror
emasdir.
Reagent – depressor sifatida mochevina farmaldegid 1:3 mol nisbat
(mochevinaning farmalbdegidga og'irlik nisbati = 1:5) va unda mavjud bo`lgan 7-
10% erkin farmaldegid bilan sintyez mahsuloti qo`llanilishi mumkin va ushbu
reagent uzoq muddat saqlanishda o`zining texnologik xususiyatlarini yaxshi
barqarorligi bilan tavsiflanadi, ammo erkin farmaldegidning yuqori miqdorda
depressor qo'llash sanitar normalarga muvofiq emas.
Boshqa ixtiroda ishlab chiqarilgan flotasiya usulida maqsad shundan iboratki,
loy – karbonatli shlamlarning mavjudligida foydali minerallarning
flotasiyalanishini oshishini taminlaydi. Qo`yilgan maqsadning amalga oshirilishi
shundan iboratki, reagent – depressor sifatida modifikasiya qilingan
karbondofarmaldegidli MKC 10 П ( Ту 13 – 7309005 – 628 – 85) siqqich
qo`llaniladi, u esa mochevina, farmaldegid va polietelen poliaminlar sintezi bilan
24

ishlab chiqariladi (og'irlik nisbatlari 1:1,12:0,05 – 1:2,70:0,30). Verxnekamsk
konining quyidagi tarkibida: KC1 – 218,9% kaliyli rudasida laboratoriya
sharoitlarida ushbu usul sinab ko`rilgan. Ko`pikli mahsulotga loyli shlamlarning
ajralib chiqishi bilan flotasiya usulida rudaning flotasion shlamsizlanishi amalga
oshirilgan. Flotasion shlamsizlanishida reagentlar sifatida pliakrilamid (10 g/t
ruda) va oksietillangan yogli kislota (40 g/t ruda) qo'llanilganlar.
Shlamsizlanishdan keyin (silvin flotasiyasini taminlanishi) rudada eruvchansiz
qoldiqning miqdori 1,3% ni tashkil qilgan. Flotasiyaning suyuq fazasi to'yingan
tuzli eritma bo`lgan (MgCl2 –0,7% KCl – 10,3% NaCl – 20,3%). Ishlab
chiqarilgan texnologiyada jarayonning quyidagi pog’onalari rejalashtirilgan: ruda 1
mm gacha maydalangan, flotatsion shlamsizlantirilgan o’tkazilgan, rudaning 50g/t
sarfida C
16 – C
18 uglevodorodli radikalning uzunligi bilan birlamchi aminlar
yig’uvchi sifatida qo’llaniladi.
Reagent - depressor sifatida mochevina farmaldegid - 1:0,8 1:5 og'irlik
nisbatlari bilan mochevina farmaldegidli siqqich qo`llaniladi. Oldingi mualliflar
bilan bosh quyidagi usul ham taklif qilingan: ruda 1 mm gacha maydalanadi,
flotasion shlamsizlantirish o`tkazilgan rudaning 50 g/t sarfida Cx5 C18
uglevodorodli radikalning uzunligi bilan birlamchi aminlar yig'uvchi sifatida
qo'llaniladi. Reagent - depressor sifatida quyidagi og'irlik niatlari bilan karbamid
farmaldegidli siqqich qo`llanilgan: mochevina farmaldegid: polietilen poliamin
1:1,12:0,05 – 1:2,70:0,30 intervallarda.
Keltirilgan ma'lumotlardan ko`rinib turibdiki, ryeagent depryessor sifatida
flotasiya jarayonida quyidagi og'irlik nisbatlar bilan modifikasiyalangan karbamid
farmaldegid siqqichining qo`llanilishi: mochevina faraldegid: polietilyen poliamin
1:1,12:0,05 – 1:2,70:0,30 depryessorning depryessoming sarfi 30 g/t bo`lganida
kaliy xloridning flotasiyasini yaxshilaydi.
Ishlanmada quyqani ketma-ket depressor va kondisionlaydilar nepolyar
qo`shimcha reagent yig'uvchining emulsiyasi bilan nopolyar qo'shimcha sifatida
25

etilen ishlab chiqarishni qoldig'i kiritiladi, reagent yig`uvchi sifatida oliy alifatik
aminlar tuzlari yoki natriy alkilsulfatlar qo`llaniladi.
b) Kaliyli rudalarning boyitish usullari.
Ushbu maqsadda silvinit maydalanadi va shlamsizlantiriladi, undan keyin
eritma va qattiq materialdan suspenziya tayyorlanadi, unga mazut, kerosin yoki
boshqa suv bilan aralashmaydigan vovunlanmagan neft mahsuloti qo'shiladi.
Bundan tashqari reagentlar ham qo`shiladi (alifatik aminlar). Undan keyin
suspenziya tebranuvchi stolga yuboriladi va 79 % kaliy xloriddan iborat bo'lgan
yirik donali mahsulot olinadi.
b) Kuydirish usuli bilan rudani boyitish.
Yirik donali silvinitning kuydirilishi galit kristallarining yorilishiga olib keladi,
silvinit kristallari esa o'zgarmaydi. Odatda kuydirish jarayoni mexanik ta'sirsiz
400° C temperaturada o`tkaziladi, 450° C da aylanma pechdan o`tkaziladi.
Aylanma pechda kuydirilgan silvinitning mexanik ta`sirsiz kuydirilgan silvinitga
nisbatan xususiyatlarini sifati past bo`ladi. Kuydirish uchun shaxtali pechlarni
qullashdan, kuydirish silvinitlarini loyli qo`shimchalaridan ozod qiladi, flotasion
boyitilishda loyli qo`shimchalar ishib ketishi mumkin. Shuning uchun loyli
silvinitlarning kuydirilishning boyitilishning eng eng yaxshi yaxshi usuli usuli deb
hisoblanadi. Ikkita tekis bir-biriga yaqin ishlanishi natijasida ular elektrlanadi.
Yuqori kuchlanish elektrostatik maydonda yurilishida to`g`ri chiziqli yo'ldan chiqib
ketishi uchun kichik o'lchamli zarrachalar yetarli darajada zaryadlarni qabul qilib
oladilar. Shuning uchun silvinitning elektrostatik boyitilishi asoslangan (silvin
galitdan ajraladi). Silvinitning dastlab termik shilavizaryadlarni ko'paytirishga
yordam beradi va shlamlarning salbiy ta'sirini yo`qotadi. Silvin va galit
zarrachalari belgi bo`yicha turli va qiymat bo'yicha teng zaryadlar olish uchun
rudaga qizdirilishdan oldin reagentlar bilan ishlov beriladi, bu esa uning yuzasidagi
qoplamalar hosil bo'lishiga yordam beradi.
26

Quyidagilarni qo'llanilishi tavsiya qilinadi: ammiak, yogli aminlar, ftol
angidrid, ftal va benzoy kislotalari. Bundan dastlab operasiyadan keyin elektr
maydonda silvin musbat zaryadga ega bo`ladi, galit zarrachalari esa xuddi shunday
absolyut qiymatida minus zaryadlarga ega ega bo'ladi bo'ladi.
Elektrostatik boyitilishdan oldin silvinitga dastlab ishlov berish uchun quyidagi
tavsiya qilinayotgan moddalar keltirilmoqda:
- karbon va organiq silfokislotalarning angidridlari. Hamda ularning aralashma
agidridlari;
- anionli moddalar va silikonli moy;
- ammoniy gidroksid va sindirilgan oxak;
- molekulasida olti va undan ko`p bo`lgan uglerod atomlari bilan organiq
moddalar, hamda bita yoki bir nechta Metal va SO yoki Metal va SO guruhlari₄ ₂
yoki ushbu moddalar aralashmasi;
- alifatik sikloalifatik va aramatik qatorlarning molekulasida uchta uglerod
atomidan ko'p bo'lgan organiq kislotalar, ularning tuzlari va murakkab efirlar,
bularning tarkibida boshqa karboksil sulfokislotalar va turli funksional guruhlari
bo`lishi mumkin.
Silvinitda kaliy xloridning miqdori ko`p bo`lgan holda o`tkazish mumkin,
barabanli separatorlar bilan erkin yiqilishi bilan ko`p pog'onali separatorlarning
kombinasiyasi qo`llaniladi. Ushbu jarayon ikkita pog'onada o`tkaziladi.
Agarda boyitilishning ushbu usulida yurish tezligi juda katta bo`lsa va
zarrachalar chokmasi, suspenziya suyuqlikning bir xilidagi xususiyatlariga ega
bo`ladi va suspenziyaga nisbatan zichligi kam bo`lgan zarrachalar yuqoriga suzib
chiqadi, yuqori zichli zarracha chiqa boshlaydi. Galitning zichligi 2,170 kg/sm³
silvinit 1,98 g/sm³ ni tashkil qiladi. Shuning uchun maydalangan silvinit og'ir
suyuqlik yoki zichli 2,05-2,10 g/sm³ bo'lgan suspenziyaga, silvin yuqoriga suzib
chiqadi, galit cho`kadi va og'ir suyuqlik bilan ishlash qulay bo'ladi. Lekin narmal
27

sharoitda bunday suyuqlikni olish juda qiyin masaladir, Shuning uchun amalda
NaCl va KCl ga nisbatan to'yingan eritmalarda magnetit yoki ferrosilisiy
suspenziyalaridan foydalaniladi.
Magnetit yoki ferrosilisiyli suspenziyalari tinch holatda birga bo`lishlari
mumkin emas, minerallarni ajratish jarayonini suspenziya doimo harakatda
bo`ladigan apparatda amalga oshirish mumkin. Bundan tashqari apparat sifatida
gidrosiklonni qo'llash mumkin. Bu apparatda markazdan qochma kuchlar ta`sirida
katta zichlikga ega zarrachalar devorlarga tashlanadi, sipral bo`yicha pastga
yuradilar va pastki shtuserdan chiqib ketadilar. Shu bilan birga kichik – zichlikli
zarrachalar yuqoriga chiqib, yuqori shtuserdan chiqib ketadilar. Past va Yuqori
tushunchalar bu yerda uncha aniq emas, chunki gidrosiklon gorizontal holatda ham
ishlash mumkin.
Boyitilish mahsulotlari vibrasion groxotlarga kelib tushadi. Tuzlar va
suspenziyalar bir - biridan ajratiladi, undan keyin yuvish jarayoni amalga oshiriladi
va yuvilgan konsentrat quritilishga yuboriladi va 65 % KCl 0,4 % H
2 O ga ega
bo’lgan mineral keyingi pog’onlarga yuboriladi. Suspenziya yuvilishdan keyin
paydo bo’lgan chiqindilar saqlagichga yuboriladi.
Vibrasion graxotlarda ajratilgan magnetli suspenziya maxsus yig`uvchi bakga
yuboriladi. Yuvilishda paydo bo`lgan quyiltirilgan suspenziya gidrosiklonlardan
o`tkaziladi va bu yerdan aralashma quyiltirgichga yuboriladi, quyiltirilgan
mahsulot magnetli separasiyaga jo`natiladi. Magnitli separasiya jarayonida
magnitit magnit bilan tortib olinadi va nomagnit materiallardan ajratib olinishi
mumkin.
Ajratilgan magnetit magnitsizlanish nitushkadan o`tadi va yig`uvchi bakga
kelib tushadi, nomagnit material esa quyuqlashtirgichga yuboriladi.
Quyuqlashtirgichdan chiqqan eritma jarayonga qaytariladi. Quyuqlashtirgichning
quyuqlashgan pulpasi shlamdan iborat, u qarama-qarshi yuvilish qurilmasida
yuviladi va tashlanadi.
28

5. TEXNOLOGIK QISM.
5.1. Silvinitdan kaliy xlorid ishlab chiqarishning prinsipial sxemasi.
Eritish va kristallantirish usulida silvinitdan kaliy xlorid ishlab chiqarishning
prinsipial sxemasi 2-rasmda tasvirlangan. Ishlab chiqarish korxonalarida tarkibida:
24-34% KC1, 61-73% NaCl 0,2-0,35% MgCl
2 , 1,3-1,75% CaSO
4 va 1,4-3,1%
erimaydigan qoldiq bo'lgan verxnekamsk ruda koni xomashyosi ishlatiladi.
29

2- rasm. Silvinitdan kaliy xlorid ishlab chiqarishning prinsipial sxemasi.
O'lchami 5 mm. dan yirik bo'lmagan silvinit donachalari tuz tegirmonidan
bunkerga tuchadi. Undan avtomatik tarozili lentali transportyor yordamida uzunligi
21,8 m, diametri 2,76 m bo'lgan shnekli erituvchi (1) ga tushadi. Shnekning
aylanish shastotasi 0,13- 0,17 ga teng. Shnekli erituvchida kerakli darajagacha
maydalangan silvinit NaCl bilan to'yingan 107-112°C li eritma bilan ishlanadi. Bu
jarayonda erimay qolgan NaCl ni filtr (2) da filtrlash yo'li bilan kaliy xlorid
eritmasidan ajratiladi. Eritmadagi KC1 gummirlangan po'latdan yasalgan bir necha
bosqichli vakuum-kristalizatsion apparatlar (3) da kristalizatsiyalanadi. Bu
apparatlarning birinchisi vertikal, qolganlari esa gorizontal joylashgan bo'lib, ular
mexanikaviy aralashtirgichlar bilan jihozlangan. Vakuum darajasi apparatlarda
sekin-asta: birinchisida 360 mm, keyingisida esa 740 mm simob ust. ga qadar ortib
boradi. Bu apparatlarda suv bug'lanadi, eritma soviy boshlaydi, KC1 esa
sho'kmaga tusha, boshlaydi. Cho'kmaga tushgan kaliy xlorid kristallari sentrifuga
(4) yordamida ajratib olinib, barabanli quritgich (5) da issiq gaz yordamida 1-1,5
% namlikka qadar quritiladi. Quritishda «qaynovchi qatlamli» quritgichlar ham
ishlatiladi. «Qaynovchi qatlamli» quritgichlar anchagina samarador hisoblanadi,
chunki ularda yoqilg'i 20-30% gacha tejaladi va changsiz mahsulot olinadi.
30

Sentrifugadan chiqqan eritma esa trubkali isitgichlar (6) da 107°C haroratga qadar
qizdirilib, yana apparat (1) ga - yangi solingan silvinitni ishqorlashga beriladi. Bu
usul bilan silvinit tarkibidagi kaliy xloridning 90% ajratib olinadi. Filtr (2) da
qolgan cho'kmaning 91% NaCl dan va 1,7% esa KC1 dan iborat bo'lib, bu ishlab
chiqarish chiqindisi hisoblanadi; ba'zida u tuz eritmalari, sodali mahsulotlar va shu
kabilar olishda ishlatiladi. 1 tonna kaliy xlorid (95% KC1) olish uchun 5 t atrofida
silvinit (22% KC1), 1,6 Mj bug', 90 Mj elektroenergiya, 9 m3 suv, 15 kg shartli
yoqlig'i (barabanli quritgichda), 180 g birlamchi aminlar, 12 g poliakrilamid sarf
bo'ladi. 1 tonna mahsulot bilan birgalikda, tarkibida: 91-95% NaCl, 1,2- 3,5%
KC1, 0,2% gacha Mgcl2 0,6-2% CaS04 va 4% gacha erimaydigan qoldiq bo'lgan
2,5-3,5 tonna chiqindi (galit), 0,5 t tuproq va tuzli quyqum hosil bo'ladi. Galit
chiqindisi bilan 5% gacha KC1 yo'qotilishi mumkin. Ayniqsa, xomashyo
tarkibidagi Q5 mm.li fraksiya ko'paysa, quyqum bilan yana 3% atrofida KC1
yo'qotiladi. KC1 ning umumiy yo'qotilishi 8-10% ga yetib, mahsulot unumi 90-
92% ni tashkil etadi. Agar KC1 kristallanganidan so'ng, mayda kristallarni eritish
uchun tuproqli quyqum yuvilgan suv ishlatilsa, natijada, sirkulat-siyadagi suv
miqdori oshadi va uning yuvilishi yaxshilanadi. Bunda mahsulot unumi 95-96% ga
yetadi. Bunday usul 10% dan ortiq tuproqli quyqumi bo'lgan silvinit uchun ham
yaroqlidir. Quyul-tirilgan quyqumda 75% gacha erimaydigan birikmalar bo'ladi.
Bunda tindirilgan oqova suv yuvilgan rudani eritish uchun yuboriladi.
5.2. Kaliy xlorid ishlab chiqarishda bo’laklagichning texnologik
nazariyasi.
Bolg’ali bo’laklagichlar m а t е ri а lni bo’lakl а sh, m еха nik z а rb yord а mid а
а m а lg а о shiril а di. А yl а nm а z а rbli m а yd а l а gichl а r а s о s а n о h а k v а tuzli t о shl а rni,
umum а n, siqilishd а gi must а hk а mlik ch е g а r а si 15 kP а bo‘lg а n mo‘rt m а t е ri а ll а rni
bo’laklashd а qo‘ll а nil а di. M а yd а l а nishi k е r а k bo‘lg а n m а t е ri а l m а yd а l а gichning
31

yuq о ri qis mid а n o‘z о g‘irligi bil а n yo‘n а ltirgich о rq а li k а tt а t е zlikd а а yl а nuvchi
b о lg‘ а li r о t о rg а k е lib tush а di. R о t о rg а b о lg‘ а l а r qo‘zg‘ а luvch а n qilib o‘rn а tilg а n,
r о t о rning k а tt а t е zlikd а а yl а nishi tuf а yli b о lg‘ а l а r in е rt siyasi bil а n t о sh
bo‘l а kl а rig а z а rb b е rib, uni m а yd а l а ydi. M а yd а l а ng а n m а t е ri а l, uskun а о stid а
j о yl а shg а n p а nj а r а t е shikl а rid а n o‘t а di. А yrim m а yd а l а ng а n m а t е ri а ll а r k а tt а
t е zl а nish о lib r о t о r bil а n birg а likd а а yl а n а shi n а tij а sid а o‘z yo‘lid а uchr а g а n
b о shq а m а t е ri а l bo‘l а kl а rini h а m bo’laklashg а yord а m b е r а diva ul а rning ish
unumd о rligi 40...400 m3/s оа t, bo’laklash d а r а j а si es а 25 g а ch а bo‘l а di. Bund а y
m а yd а l а gichl а r, ikkinchi m а rt а m а yd а l а n m а y turib, yirik t о shl а rd а n z а rur
yiriklikd а gi ch а qiq t о shl а r о lishg а imk о n b е r а di va ul а rning yukl а sh t е shigining
eni 1400 mm g а ch а bo‘l а di, bundan tashqari m а yd а l а gichl а r j а g‘li v а k о nusli
m а yd а l а gichl а rg а nisb а t а n m а ss а si v а en е rgiya s а rfining k а mlililigi, ishl а tishning
qul а yligi, ish unumd о rligining yuq о riligi bil а n f а rq qil а di va z а rbli m а yd а l а gichl а r
b о lg‘ а li yoki r о t о rli bo‘lishi mumkin. Ul а r ning turl а ri 3-r а smd а k е ltirilg а n.
А s о s а n bir r о t о rli (3, а -r а sm) m а yd а l а gichl а r o‘zining о ddiyligi v а ish
unumd о rligining yuq о riligi bil а n s а n оа td а k е ng t а rq а lg а n. Ikki r о t о rli bir p о g‘ о n а li
(3,b-r а sm) m а yd а l а gichl а r ish unum d о rligi yuq о ri bo‘lg а n j о yl а rd а ishl а til а di va
ikkit а r о t о rg а m а t е ri а l t е ng t а qsiml а nib, ul а r must а qil ishl а ydi.
3- rasm. Z а rbli bo’lakl а gich uskun а l а rining turl а ri: a-bir r о t о rli; b-ikki r о t о rli bir
p о g‘ о n а li; c-ikki r о t о rli ikki p о g‘ о n а li; d-bir r о t о rli turli t о m о ng а а y l а n а dig а n.
32

Ikki r о t о rli ikki p о g‘ о n а li m а yd а l а gichl а r (3,s–r а sm) а s о s а n m а t е ri а ll а rni
sif а tli v а bir х il bo’laklashd а ishl а til а di va bund а m а t е ri а l о ldin birinchi r о t о rd а
m а yd а l а nib k е yin ikkinchi r о t о rg а uz а til а di. B о lg‘ а ning ishchi sirtid а n s а m а r а li
f о yd а l а nishd а uni turli t о m о ng а а yl а ntiruvchi (3,d–r а sm) r о t о rl а rd а n
f о yd а l а nil а di. Bu m а y d а l а gichl а r simm е trik bo’laklash k а m е r а sig а eg а bo‘lib,
r о t о rning tur li yo‘n а lishl а rd а ishl а shi mumkin, bund а b о lg‘ а ning h о l а ti o‘zg а rti
rilm а ydi.
Z а rbli bo’laklagichlarning k о nstruksiyal а ri. Bir r о t о rli ikki b о lg‘ а li
m а yd а l а gichning k о nstruktiv chizm а si 4-r а smd а ko‘rs а tilg а n bo‘lib, quyid а gi
а s о siy qisml а rd а n t а shkil t о pg а n; k о rpusg а j о yl а shtirilg а n r о t о r 1, ung а o‘rn а tilg а n
b о lg‘ а 9, m а t е ri а lni q а bul qiluvchi tirqish 2, m а t е ri а lni bir х ild а t а qsiml о vchi
z а njir 3, to‘siql а r 5, 7 v а ul а rning o‘ql а ri 4, 6 v а prujin а 8. Bu m а yd а l а gichning
r о t о ri 600...1100 а yl/min t е zlikd а а yl а nib, h а r а k а tni el е ktr о dvig а t е ld а n t а sm а li
uz а tm а о rq а li о l а di. R о t о rg а qo‘zg‘ а lm а s qilib b о lg‘ а m а hk а ml а ng а n. To‘siq
tutqich bil а n prujin а о rq а li b о g‘l а ng а n bo‘lib, u m а yd а l а b bo‘lm а ydig а n
m а t е ri а ll а rni o‘t k а zishd а х izm а t kil а di. M а yd а l а ng а n m а t е ri а ll а r uskun а p а stid а gi
p а nj а r а t е shikl а rd а n o‘tib k е r а kli j о yg а yig‘il а di. Bo’laklash k а m е r а sining ichki
t о m о ni m ах sus yilishg а chid а mli m а t е ri а l bil а n q о pl а ng а n. M а t е ri а lning k а m е r а g а
kirish j о yig а m ах sus z а njir o‘rn а tilg а n bo‘lib, u m а t е ri а lni k а m е r а g а bir t е kisd а
kirishini t а ’minl а ydi. To‘siql а r p а nj а r а li bo‘lib, uning t е shikl а rid а n m а t е ri а ll а r
q а bul idishl а rig а , o‘t а о lm а ydig а nl а ri es а yan а q а yt а bo’laklash uchun
yo‘n а ltiril а di. M а shin а g а m а yd а l а nm а ydig а n m а t е ri а ll а r tushib q о lg а nd а ehtiyot
prujin а si siqilib, uni o‘tk а zib yub о r а di.
33

4-rasm. R о t о r b о lg‘ а li m а yd а l а gichning k о nstruktiv chizm а si: 1-r о t о r; 2-kirish
tirqishi; 3 z а njir; 4,6-o‘q; 5,7-p а nj а r а li to‘siql а r; 8 prujin а ; 9-b о lg‘ а .
Bo’laklash k а m е r а sining ichki t о m о ni m ах sus yimirilishg а chid а mli
m а t е ri а l bil а n q о pl а ng а n. M а t е ri а lning k а m е r а g а kirish j о yig а m ах sus z а njir
o‘rn а tilg а n bo‘lib, u m а t е ri а lni k а m е r а g а bir t е kisd а kirishini t а ’minl а ydi va
to‘siql а r p а nj а r а li bo‘lib, uning t е shikl а rid а n m а t е ri а ll а r q а bul idishl а rig а , o‘t а
о lm а ydig а nl а ri es а yan а q а yt а bo’laklash uchun yo‘n а ltiril а di. M а shin а g а
m а yd а l а nm а ydig а n m а t е ri а ll а r tushib q о lg а nd а ehtiyot prujin а si siqilib, uni
o‘tk а zib yub о r а di. Bir r о t о rli b о lg‘ а li m а yd а l а gichning k о nstruktiv chizm а si 4-
r а smd а ko‘rs а tilg а n bo‘lib, u quyid а gi qisml а rd а n t а shkil t о pg а n; k о rpus 1, r о t о r 2,
b о lg‘ а 3, q а lq о n 4, q а lq о n ustuni 5 bo‘lg а n buruvchi 6 v а suriluvchi 7 p а nj а r а l а r.
M а yd а l а gichning k о rpusi m е t а ll listl а rni p а yv а ndl а sh о rq а li h о sil qiling а n bo‘lib,
uning ichki k а m е r а sig а а lm а shtiril а dig а n m ах sus y е yilishg а chid а mli m а t е ri а l
j о yl а shtirilg а n. K о rpus ichid а r о t о r v а p а nj а r а g а kirish eshikl а ri j о yl а shtirilg а n.
Z а rb plit а si y е yilishg а chid а mli m е t а ld а n yas а lg а n bo‘lib, uning yuq о ri qismi
qo‘zg‘ а luvch а n qilib k о rpusg а m а hk а ml а ng а n bo‘l а di.
P а stki qismi es а r о t о rg а nisb а t а n to‘g‘ril о vchi uskun а yord а mid а o‘zg а rish
imk о niyatig а eg а dir. Buruluvchi p а nj а r а qo‘zg‘ а luvch а n qilib k о rpusg а о silg а n
bo‘l а di. Suriluvchi p а nj а r а r е lsd а yuruvchi а r а v а ch а g а o‘rn а tilg а nligi, yeyilg а n
d е t а ll а rini а lm а shtirish v а t а ’mirl а shni о s о nl а shtir а di.
34

5-rasm. Bir r о t о rli b о lg‘ а li m а yd а l а gichning umumiy ko‘rinishi.
M а yd а l а gichning r о t о ri, а l о hid а j о yl а shg а n diskd а n t а shkil t о pg а n bo‘lib u
v а lg а m а hk а ml а ng а n v а ung а qo‘zg‘ а luvch а n qilib sh ах m а t sh а klid а m а yd а l о vchi
b о lg‘ а l а r o‘rn а tilg а n (ul а r 2, 4, 6 q а t о rli bo‘lib, b о lg‘ а l а r s о ni 69 t а g а ch а bo‘lishi
mumkin, b о lg‘ а ning m а ss а si 4...70 kg). B о lg‘ а li bo’laklagichlarning s а m а r а li
ishl а shi uchun r о t о rning а yl а nish t е zligi 40...60 m/s о r а liqd а bo‘lish k е r а k.
M а t е ri а ll а rni yirik qilib m а yd а l о vchi r о t о rli m а yd а l а gichning umumiy ko‘rinishi
5-r а smd а ko‘rs а tilg а n bo‘lib, u quyid а gi qisml а rd а n t а shkil t о pg а n; k о rpusning
yuq о ri 1 v а p а stki 2 qisml а ri, r о t о r 3 q а yt а ruvchi plit а l а r 4 v а 6, yeyilishg а
chid а mli plit а 5, to‘g‘ril о vchi m еха nizm 7. Q а yt а ruvchi plit а l а r yuq о ri t о m о nid а n
qo‘zg‘ а luvch а n qilib k о rpusg а о sil а di, ul а rning p а stki t о m о nig а es а
а lm а shtiriluvchi plit а l а r o‘rn а tilg а n bo‘l а di. Q а yt а ruvchi plit а l а rni to‘g‘ril а sh vintli
m еха nizml а r yord а mid а а m а lg а о shiril а di v а bu m еха nizml а r bir v а qtning o‘zid а
him о yal а nuvchi m еха nizm bo‘lib х izm а t qil а di ya’ni bo’laklash k а m е r а sig а
bo’laklashi qiyin bo‘lg а n m а t е ri а ll а r tushg а nd а ul а rni o‘tk а zib yub о rish
imk о niyatig а eg а .
5.3. Kaliy xlorid ishlab chiqarishning texnologik hisobi.
35

Kaliy xlorid ishlab chiqarish yillik quvvati 400 000 tonna.
Kunlik ishlab chiqarish massasi:
G= 400 000
365 = 1096 tonna /kun
400 000 tonna ruda tarkibida Kaliy xlorid foizi 20.5% ni tashkil etadi.
Kaliy xlorid massasi :
400 000
0.205 = 1 951 220 tonna/yil
Bunda yiliga 400 000 tonna kaliy xlorid ishlab chiqarish uchun 1 951 220 tonna
ruda kerak bo’ladi. Kunlik ruda sarfini aniqlaymiz:
G
kun = 1 951 220
365 = 5345,8 tonna /kun
Kunlik sarf bo’ladigan ruda tarkibidagi kaliy xloridning massasini aniqlaymiz:
G
KCl = 5345,8 * 0.205 = 1096 tonna
Asosiy ishlab chiqarish jarayonlari. Kaliy xlorid ishlab chiqarishda birinchi o’rinda
rudani maydalaymiz. Buning uchun biz bolg’ali bo’laklagichdan foydalanamiz.
Bolg’ali bo’laklagichda ruda 10 mm gacha maydalanadi.
Keyingi bosqichda flotatsiya usulini qullaymiz: bunda rudaning tarkibidagi KCl va
NaCl ni 80%-95 % gacha aniqlikda ajratamiz. Bizda yillik 400 000 tonna kaliy
xlorid ishlab chiqarilishi kerak. Rudaning massasini aniqlaymiz :
M
ruda = mKCl
wKCl ∗ nchiq =
400 000
0.205 ∗0.85 = 2 295 552 tonna /yil
Mkun = 2 295 552
365 = 6289 tonna/kun
M soat = 6289
24 = 262 tonna/ soat
Odatda flotatsiya jarayonida flotatsion pulpa konsentratsiyasida qattiq modda 30 %
ni tashkil etadi:
36

C qattiq = 30 % C suyuqlik = 70%
Mpulpa = 262
0.3 = 873 t/soat
Flotatsion kameraning o’lchamini aniqlaymiz:
V= mpulpa
1.5 = 873
1.5 = 582 m 3
Kameralar soni :
N= 582
8 =73 dona
Endilikda pulpani filtrlaymiz: pulpa tarkibida 15 % gacha namlik qolishi kerak.
Nam mahsulotning filtrdan chiqishi: = m qattiq
1 − 0.15 = 262
0.85 = 308 t/soat
Suv filtrdan ajratiladi: 873- 308 = 565 tonna/soat
Quritish jarayoniga o’tamiz:
Wkirish= 308 *0.15 = 46.2 t/soat
Wchiqish = 262 * 0.5
100 − 0.5 = 1.32 t/soat
Wbug’ = 46.2 – 1.32 = 44.88 t/soat
5.4. Moddiy balansi.
Bosqichlar Kirim/chiqim Miqdor Izoh
37

1. Rudani
maydalash Kiruvchi 6289 KCl = 20.5%, NaCl
+ gang = 79.5%
KCl miqdori 6289 × 0.205 = 1299.2 6289 × 0.205 =
1299.2
NaCl + gang 6289 - 1299.2 = 4989.8
2. Maydalash Kiruvchi 6289 Rudaning zarracha
o‘lchami 10 mm
gacha
Chiquvchi 6289 Maydalangan silvinit
3. Flotatsiya Pulpa (30% qattiq) 873 × 24 = 20 952 Shartli pulpa (kunlik)
Qattiq modda (30%) 262 × 24 = 6288 Haqiqiy ruda
KCl ajratilgan 1096 (kunlik KCl maqsad)
Qoldiq (NaCl + gang) 6289 - 1096 = 5193 Qayta
ishlash/yuklama
4. Filtrlash Pulpa (873 t/soat) 873 × 24 = 20 952 Pulpa kiradi
Filtrlangan mahsulot 308 × 24 = 7392 15% namlikda
Ajratilgan suv 565 × 24 = 13 560 Filtrat
5. Quritish Nam mahsulot 308 × 24 = 7392 Kiruvchi
Quritilgan mahsulot
(0.5% suv) 262 × 24 = 6288 Asosiy mahsulot
(KCl tayyor)
Bug‘langan suv 44.88 × 24 = 1077.1 Quritishdan
bug‘langan suv
5.5. Issiqlik hisobi.
Nam mahsulot (kirish): 7392 t/kun (15% suv)
38

Quritilgan mahsulot: 6288 t/kun (0.5% suv)
Bug‘lantiriladigan suv miqdori:
W=1077.1 t/kun=1 077 100 kg/kun
Suvning bug‘lanish issiqligi:
r=2257 kJ/kg
Qattiq mahsulot massasi:
m=6288 ⋅ 1000=6
288 000 kg/kun
KCl issiqlik sig‘imi: c=0.85 kJ/kg
Harorat ko‘tarilishi:
Δ T=90 ∘ C (20 0
C →110 0
C)
Bug‘lantirish uchun issiqlik (Q ):
₁
Q1=W ⋅ r=1
077 100 ⋅ 2257=2 430 589 700 kJ≈675.2 MWh/kun
Qattiq modda qizdirish (Q ):
₂
Q2=m ⋅ c ⋅ Δ T=6
288 000 ⋅ 0.85 ⋅ 90=480 672 000 kJ≈133.5 MWh/kun
Jami issiqlik (Q):
Q
quritish =Q1+Q2=2
911 261 700 kJ≈808.7 MWh/kun
Ajratilgan suv: 13 560 t/kun = 13 560 000 kg
Har 1 kg suvni ajratish uchun taxminiy issiqlik sarfi: 5 kJ/kg
Q
filt r=13
560 000 ⋅ 5=67 800 000 kJ≈18.83 MWh/kun
Pulpa umumiy massasi: 20 952 t/kun = 20 952 000 kg
Taxminiy issiqlik sarfi: 10 kJ/kg pulpa
39

Q
flot =20 952 000 ⋅ 10=209 520 000 kJ≈58.2 MWh/kun
Maydalanadigan ruda: 6289 t/kun = 6 289 000 kg
Energiya sarfi: 0.54 MJ/kg = 540 kJ/kg
Q
maydalash =6
289 000 ⋅ 0.54=3 396 060 000 kJ≈943.35 MWh/kun
Agar o‘rtacha 0.15 MJ/kg (150 kJ/kg) qabul qilinsa:
Q
maydalash =6
289 000 ⋅ 150=943 350 000 kJ≈262.04 MWh/kun
Umumiy issiqlik sarfi:
Bosqich Sarf (MWh/kun)
Quritish 808.7
Filtrlash 18.83
Flotatsiya 58.2
Maydalash 262.04
Jami 1147.77
5.6. Asosiy apparatning hisoblari.
Silvinit rudasini bo’laklash uchun bolg’ali bo’laklagichni tanlab oldik.
40

Ruda tarkibida :20.5 % kaliy xlorid bor.
Yillik quvvat: 400 000 tonna.
Materialning zichligi: γ =2.1 t/m 3
Maydalash turi: zarbli bo’laklagich
Katta bo’lak diametri : D=200mm
Kichkina bo’lak diametri: d=10mm
Kunlik ishlab chiqarish massasi:
G
kun = 400 000 / 330 = 1212 t/kun
Maydalash darajasi: dastlabki bo’laklar o’lchamini 200 mm deb qabul qilamiz.
Maydalanishdan keyingi o’lchamni 10 mm deb olamiz. Bunda quyidagi formula
asosida aniqlaymiz:
i = D
d = 200
10 = 20
maydalash hajmi quyidagi formula asosida topiladi:
V = Q
y∗n
bu yerda Q = maydalash quvvat , t/soat
y- material zichligi, g/m 3
n= foydali ish koeffitsiyenti ( 0.4 – 0.6 oralig’ida olamiz)
Q
soat = 4 00 000
3600 = 111.1 t /soat
V= 111.1
2.1 ∗ 0.5 = 105.82 m 3
Rotorning aylanish chastotasi, zarbli bo’laklagich uchun :
n= 750 – 1500 ayl/min (odatda : 1000 ayl/min ) biz 900 ayl/min deb qabul qilamiz.
41

Rotor diametrini aniqlaymiz quyidagi formula asosida:
Dp = 3*d+550 = 3*200+550 = 1150 mm = 1.15 m
Rotorning uzunligini aniqlaymiz:
Lp= Dp*( 0.8 * 1.5 ) = 1.15 * 1.2 = 1,38 m
Burchak tezligi:
w= 2 π n
60 = 2 ∗ 3.14 ∗ 900
60 = 94.2 rad/s
Bolg’alar soni aniqlaymiz : Z um = K*Z
Bunda K – qatorlar soni , K =4
Z - har bir qatorda joylashgan bolg’alar soni. Z= 6
Zum= 4*6 =24
Rotor ichida bolg’alarning aylanish tezligini aniqlaymiz:
V
tezlik = π ∗ Dp ∗ n
60 = 3.14 ∗ 1 .15 ∗ 900
60 = 54.165 m/s
Bolg’alarning og’irligini aniqlaymiz: m=4 kg
Kinetik energiya:
Ek = 1
2 M V 2
= 1
2∗4∗(54.165 ) 2
=
5867.7 J
24 ta bolg’a uchun ketadigan kinetik energiya:
E
um = 24 * 5867.7 = 140 824.7 J
Quvvat hisobi:
N = 0.15 (1- 1
i ) * Q = 0.15 (1 - 1
20 ) *111.1 = 15.83
Np = 0.15*n*Dp*Lp= 0.15*900*1.15*1.38 = 214.25kW
Foydali ish koeffitsienti bilan :
42

N
dvigatel = 2 14.25
0.8 = 268 kW
Yakuniy jadval
Yillik quvvat 400 000 tonna
Rotor diametri 1.15 m
Rotor uzunligi 1.38 m
Bolg’alar soni 24 ta
Bolg’alarning massasi 4 kg dan
Tezlik 54.165 m/s
Kinetik energiyasi (24ta) 140 824.7 J
6. TEXNOLOGIK JARAYONNI AVTOMATLASHTIRISH.
6.1.O’lchov asboblari va vositalari.
Kaliy xlorid ishlab chiqarish sexining bo‘laklash bo‘limi ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va uzluksiz ishlashni ta’minlash maqsadida zamonaviy
43

avtomatlashtirish vositalari bilan jihozlanadi. Texnologik jarayonning avtomatik
boshqaruv tizimi, asosan, bo‘laklagichning uzluksiz ishlashini, xom-ashyo
oqimining barqarorligini, hamda elektr energiyasi sarfini optimallashtirishni
ta’minlaydi.
Vibratsiyali yoki tortish sensorli bunkerlar orqali xom-ashyoning doimiy
oqimi ta’minlanadi.
Yuklanish darajasiga qarab bo‘laklagichga beriladigan xom-ashyo miqdori
avtomatik boshqariladi.
Elektr dvigatelning aylanish chastotasi va yuklanishi doimiy kuzatilib
turiladi.
Haddan tashqari yuklama holatlarida avtomatik ravishda uzib qo‘yish
funksiyasi mavjud.
Maxsus saralash qurilmalari (sita) bilan chiqayotgan mahsulot zarrachalari
hajmi doimiy ravishda o‘lchanadi.
Me’yordan katta zarrachalar avtomatik ravishda qayta maydalashga
yuboriladi.
Avtomatik chang tutish va aspiratsiya tizimlari bilan bo‘laklagich yopiq
tizimda ishlaydi.
Mahsulot chiqish joylariga chang filtrlari yoki suvli purkagichlar
o‘rnatiladi.
Massali oqim o‘lchagichlar Xom-ashyo miqdorini real vaqt
rejimida o‘lchash
Aylanma moment sensorlari Bo‘laklagich dvigatel yuklanishini
nazorat qilish
Vibratsion datchiklar Bo‘laklagichda muvozanatsizlikni
aniqlash
Chastota o‘zgartirgich (Inverter) Dvigatel aylanish tezligini boshqarish
PLC (Programmable Logic Controller) Umumiy jarayonni avtomatik
boshqarish
44

Bo‘laklash bo‘limida avtomatlashtirishni joriy etish ishlab chiqarishning
uzluksizligini, energiya tejamkorligini va mahsulot sifatining barqarorligini
ta’minlaydi. Buning uchun zamonaviy PLC boshqaruv tizimlari, sensorlar va
xavfsizlik tizimlari kompleks holda tadbiq etilishi lozim.
6.2.Rostlash tizimi va avtomatik rostlash tizimining hisobi.
Bo‘laklash bo‘limida rostlash tizimi — ishlab chiqarish jarayonining
uzluksiz va samarali ishlashini ta’minlash uchun muhim komponent hisoblanadi.
Bu tizim xomashyo oqimining barqarorligini, bo‘laklagichning yuklanishini va
mahsulot sifatini nazorat qiladi.
45

Avtomatik rostlash tizimi esa jarayon parametrlarini real vaqt rejimida
kuzatib boradi, o‘zgarishlarga tez javob beradi va kerakli sozlashlarni avtomatik
amalga oshiradi. Bu tizim ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, energiya va
xomashyo sarfini optimallashtiradi.
Yuklama normaldan oshganda — tizim avtomatik ravishda ogohlantiradi
yoki jarayonni to‘xtatadi.
Bo‘sh ishlash holatida energiya tejash rejimiga o‘tadi.
Barcha parametrlar PLC orqali operatorga ko‘rsatiladi.
Rostlash va avtomatik rostlash tizimlari bo‘laklash jarayonining
barqarorligini ta’minlab, xomashyo oqimining uzluksiz va me’yoriy bo‘lishini
kafolatlaydi. Hisob-kitoblar natijasida tizimning texnik parametrlarini
optimallashtirish imkoniyati paydo bo‘ladi.
7. ATROF MUHIT MUHOFAZASI.
Ishlab chiqarish korxonalarining ko‘payishi atrof muhitning ifloslanishiga,
turli ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘lmoqda. Oxirgi yillarga
kelib atrof muhitni muhofaza qilish insoniyat oldidagi eng dolzarb muammolardan
biriga aylanib qoldi. Chunki, ichlab chiqarish rivojlanb borayotgan bir vaqtda turli
46

xil tarmoqlar kengayib bormoqda. Aholi soni o‘sib borgani sari ishlab chiqarish
korxonalarining soni ham ortib bormoqda. Shu sababli bu muammoga global
maummo sifatida e’tibor qaratib kelinmoqda.
O‘zbekistondagi mavjud quydagi ekologik muammolar mavjud.
1. Yerning cheklanganligi va yuqori darajada sho‘rlanganligi.
2. Yer usti va yer osti suvlarining tansiqligi va ifloslanganligi
3. Orol dengizini qurib borishi.
4. Atmosferaming ifloslanishi.
Bu muammolarni hal qilish uchun davlat miqyosida ko‘p ishlar amalga
oshirilmoqda. Jumladan, “Atrof muhitni muhofaza qilish” haqida (1992 yil, 19
dekabr), “Suv va suv resurslaridan oqilona foydalanish” haqida (1993 yil, 6 may),
“Atmosfera havosini muhofaza qilish” haqida (1996 yil, 27 dekabr), “Chiqindilar”
haqida (2002 yil, 5 aprel) qonunlar qabul qilindi. Ushbu qonunlarni ijrosimi
nazorat qilishni ta’minlash uchun O‘zbekistonda mavjud ekologik harakat
azolaridan 15 kishi Oliy majlisga deputat etib saylandilar. Neft va gazni qayta
ishlash korxonalari atmosferaga uglevodorodlar, vodorod sulfid, oltingugurt (IV) -
oksidi, uglerod oksidlari, azot birikmalarini tashlaydilar. Havoga chiqindilar
maxsus gazlarni yig’ib tashkil qilingan manbadan jihoz va moslamalarning
germetigini buzilishi, ishlab chiqarish texnologiyasining buzilishi hisobiga
tarqalishi mumkin.
Atmosfera havosini changdan tozalash uchun quydagi usullar qo‘llaniladi:
1. Gravitasion
2. Quruq inversion va markazdan qochma kuch ta’sirida tozalash.
3. Filtrlash.
4. Xo‘llash.
5.Elktrostatik.
6.Tovush va ultratovush yordamida koagullash.
Havoni zararli gazlardan tozalash uchun quydagi usullar qo‘llaniladi.
1. Absorbsion
2. Adsorbsion
47

3. Katalitik
4. Termik
Sanoat korxonalarida turli maqsadlardan suvdan foydlanish natijasida ko‘p
miqdorda sanoat va maishiy oqova suvlar hosil bo‘ladi. Ularni tozalash uchun
quydagi usullar qo‘llaniladi:
1. Mexanik, tindirish, cho‘ktirish, sizib olish.
2. Fizik- kimyoviy: koagulyatsiya, flokulatsiya, flotatsiya, reagent qo‘shish, ion
almashtirish.
3. Kimyoviy.
3.1. Regenerativ: haydash, adsorbsya, rektifikatsiya, ekstraksiya.
3.2. Destruktiv: oksidlash, termooksidlash
4. Biokimyoviy.
4.1. Tabiiy sharoitda- aerobli.
4.2. suniy sharoitda-anaerobli.
Xosil bo‘ladigan qattiq chiqindilarni qayta ishlash uchun quydagi usullar
qo‘llaniladi .
1. Mexanik
2. Mexanik-termik
3. Termik
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasiga binoan yer osti
boyliklari suv, o‘ simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy tahiralar umum
milliy boylikdir. Bulardan oqilona foydalanish zarur va ular daxlat muhofazasida
deb ta'kidlangan. Konstitutsiyaning 50-moddasida esa “Fuqarolar atrof tabiiy
muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishi zarur” deyiladi.
1993-yil 9-dekabrda O‘zbekiston oily majlisi tomonidan qabul qilingan.
Tabiatni muhofaza qilish to‘g'risidagi qonuning 4-moddasida qanday
mutaxassis tayyorlashdan qatiiy nazar barcha o‘rta va oily o‘quv yurtlarida
48

o‘qishning majburiyligi belgilab qo‘yilgan.
Atrof -muhitning huquqiy normalari turlaridan biri qonun kuchiga ega
bo‘lgan texnik normalar va standartlardir.
Tabiatni muhofaza qilish qonunini buzgan shaxslarga nisbatan jinoiy
javobgarlik O‘zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksi bilan tartibga solinadi. 2002-
yil 5-aprelda O‘zbekiston Respublikasi oliy majlisi “Chiqindilar haqida” qonun
qabul qilindi. Qonunga asosan tashlanayotgan chiqindilar miqdori kamaytirishga
qaratilgan. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarga asosan sanoat
korxonalari issiqik elektrostansiyalari va boshqalar kiradi.
Majmuada atrof-muhit muhofazasi sohasida ishlarni tashkil etishning asosiy
yo‘nalishlari loyihaviy hujjatlardayoq bayon etilgan edi. Korxona foydalanishga
topshirilmasdan avvalroq qurilish maydonlari atrofida Respublika Vazirlar
Mahkamasiningbir qator Qarorlariga binoan yashil o‘rmonzorlarni barpo etish
ishlari boshlab yuborilgan edi.
Hozigi kunda korxonaning atrof-muhitga ta'siri ustidan to‘laqonli kuzatuv
ishlarini olib borish uchun tarkibida Ekoanalitik labaratoriyaga ega bo‘lgan atrof-
muhit muhofazasi bo‘limi tashkil etilgan. Mazkur labaratoriyaning davriy sinovi
O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish Davlat qo‘mitasi tarkibidagi
Analitik Nazoratga Ixtisoslashgan davlat Inspeksiyasi tomonidan ijobiy baholanib
kelmoqda.
Atrof-muhit holatining nazorati quyidagi yo‘nalishlarda olib borilmoqda:
ishchi hududlaratmosfera havosi tahlili va atmosferani ifloslovchi manbalar tahlili,
oqava suvlarni tozalash ishlarining samaradorligi tahlili, ishlab chiqarish va
iste'mol chiqindilari bilan tuproqning ifloslanish holti tahlillari. Atrof-muhitga
ta'sirini baholash ishlarini o‘z vaqtida bajarish uchun mavjud ko‘chma
avtolabaratoriya “Intereng Messtechnik”(Germaniya) kompaniyasi tomonidan
zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan bo‘lib, ular yordamida atmosfera havosi
tahlillari (5 ta modda), oqova suvlar tahlillari( 15 ta modda) va tuproq tahlillari(4 ta
modda) bajariladi.
49

Mazkur uskunalar tahlillari bajarishda zarur bo‘lgan uskunalar ishlab chiqarishda
hozirgi kunda ilg'or kompaniyalar “Draeger” , “Fisher” , “Hach” , “Perkin Elmer” ,
“Accuro” , “Bacharach Inc” , “Mettler Toledo” kabilarga tegishlidir.
Korxonaning sanitari-himoya hududida joylashgan ishchilar shaharchasida
atmosfera havosini nazorat qilish uchun “Thermo Environmental Instruments”
(AQSH) firmasi tomonidan ishlab chiqilgan uskunalar majmuasi bilan jihozlangan
labaratoriya uzliksiz ishlab turibdi. Mazkur uskunalar atmosfera havosi tarkibidagi
CO 2 , H 2 S, CO, NO, NO 2 gazlar miqdorini ishlab chiqarish soatlari davomida
aniqlab boradi.
Atmosfera havosiga tashlanadigan chiqindi gazlarini kislotali
komponentlardan tozalash uchun majmuada kislotali gazlarni to‘g'ridan-to‘g'ri
oksidlash orqali oltingugurt olishga mo‘ljallangan qurima uzliksiz ishlab turibdi.
Sho‘rtan gaz kimyo majmuasida barcha turdagi oqava suvlarni oxirigacha
tozalash imkonini beruvchi qurilmalar mavjud. Sanoat va maishiy oqava suvlari
mexanik, fizikkimyoviy va biologic tozalashdan o‘tkazilgandan so‘ng , yuqori suv
o‘tlari ekilgan biologik hovuzda oxirigacha tozalash uchun beriladi, bu suv o‘tlari
boiologik filtrlar vazifasini bajaradi.
Integratsiyalashgan Boshqaruv Tizimini tatbiq etish doirasida 2010 yildan
boshlab Ekologik Boshqaruv Tizimi joriy etildi, buning uchun avvalo majmuaning
bir qator xodimlari xalqaro mutaxassislar ishtirokidagi treninglarda qatnashishdi.
Ekologik Siyosat va ekologik boshqaruv sohasidagi maqsad va vazifalar , mazkur
tizimni tatbiq etish va faoliyat yuritishini ta'minlashga qaratilgan chora-tadbirlar
ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. Bundan tashqari ustuvor ekologik aspektlar
va ularning ta'sirlari aniqlab, ular ustidan uzluksiz nazorat o‘rnatiladi.
Tatbiq etilgan ekologik boshqaruv tizimi amaldagi ISO 9001:2008 va
OHSAS 18001:2007 standartlari asosidagi Sifat va Xavfsizlik tizimlari bilan
birgalikda integratsiyalashtirigandan so‘ng 2010 yil oxirida Germaniyaning TUV
Thuringen sertifikatlashtirish organi tomonidan o‘tkazilgan audit bo‘yicha
muvaffaqiyatli sertifikatsiyadan o‘tdi.
50

Korxonada O‘zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilish
sohasidagi qonunchilik talablarining hamda ISO 14001 xalqaro standartida
belgilangan talablarning bajarilishini ta'minlash uchun barcha zarur shart-sharoitlar
mavjud. Ekologik boshqaruv tizimining samaradorligi va foydaliligini yaxshilash
bo‘yicha ishlar to‘xtab qolgani yo‘q. Hozigi kunda 2012 yildan boshlab xom-asyo
gazi tarkibida ortish ikutilayotgan kislotali koponentlarni to‘liq tozalashni amalga
oshirishni ta'minlash uchun oltingugurt olish qurilmasini takomillashtitish ishlari
boshlab yuborilgan Qo‘zg'almas va ko‘chma manbalardan tashlanadigan
ifloslovchi moddalardan atrof-muhitga bo‘ladigan antropogen ta'sirni kamaytirish
maqsadida yashil o‘rmonzorlarni barpo etilgan hududlarni suv resurslarini iqtisod
qilishga imkon beruvchi tomchilatib sug'orish tizimi yordamida kengaytirsh ishlari
amalga oshirilmoqda.
Biz ko‘rib chiqqan Sulfat kislota ishlab chiqarish jarayonida quyidagi
chiqindilar tashlanadi:
Ishlab chiqarish jarayonida CO
2 , H
2 S bor bo‘lgan nordon gazlari chiqadi.
Ushbu gazlarni havoga tushushini oldini olish uchun biz adsorbsion usulni
qo‘llashni taklif etamiz. Ushlab olingan gazlarni desorbsiya qilib, so‘ng kerakli
joyga xom-ashyo sifatida foydalanish uchun beriladi .
8. FUQARO MUHOFAZASI.
Me’yoriy-huquqiy xujjatlar.
51

O‘zbekiston Respublikasida Fuqaro muhofazasiga oid quyidagi xuquqiy
me’yoriy hujjatlar va Vazirlar mahkamasining qarorlari kuchga kiritilgan:
J O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 143 sonli “O‘zbekiston
Respublikasi Favqulodda Vaziyatlar Vazirligini” tashkil etish to‘g’risidagi
qarori 11 aprel 1996y.
J O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi “Aholi va hududlarning tabiiy hamda
texnogen xususiyatli Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g’risida” 20
avgust 1999y.
Korxonada Fuqaro muhofazasini tashkil etish
Korxonada Fuqaro himoyasining asosiy vazifalari quyidagilar:
J Aholini umumqirg’in qurollardan saqlash.
J Xalq xo‘jaligi korxonalarining urush sharoitida ishlash turg’unligini oshirish.
J Qutqaruv va tiklovchi ishlarini olib borish.
Korxona territoriyasida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan tabiiy va texnogen
xavfli xodisalarga: zilzila, yong’in, portlash, kimyoviy zaharlanishlar kiradi.
Ob’ektda chang va zaharli gazlar mavjudligi ularning miqdori saqlanish qoidalari
deganda, asosan atrof muhitga kuchli ta’sir qiluvchi va odamlar hayotiga ta’sir
ko‘rsatuvchi omillarni tushuniladi.
Korxonadagi avariyalar, yong’in va portlash kabi favqulotda vaziyatlari yuzaga
kelgan vaqtida sodir bo‘lgan xavf darajasini ko‘rsatadigan ikkita bildirish rejimini
belgilanadi.
1. Yuqori tayyorgarlik rejimi.
2. Favqulodda rejim.
Bunday hollar yuzaga kelgan vaqtda hokimiyatlarga, tuzilmalarga, tibbiy
xizmatga, yong’in xavsizligi xizmatiga xabar berish kerak.
Korxonada mavjud kuchli ta’sir qiluvchi modda. Uning miqdori saqlanish
tartibi
52

Uglerod (II) oksidi - rangsiz, hidsiz nixoyatda zaxarli gaz. Ishlab chiqarish
binolarida SO ning miqdori 11 mg ni, xavoda 0,03 mg ni tashkil etadi. U
avtomobildan chiqayotgan tutun gazlarida xayot uchun xavfli miqdorda bo‘ladi.
Fuqaro muxofazasi tashkil etish sxemasi

Shu sababli korxonada ish vaqtida xonalar yaxshi shamollatilgan bo‘lishi kerak.
Favqulodda Vaziyat yuz berganda “Diqqat Xammaga” ovozli signal orqali
ishchi-xizmatchilarga xabar qilinadi.
Kuchli ta’sir etuvchi zaharli modda va chang bilan ishlovchi bo‘linmalarda
ishchi va xizmatchilar ob’ekt Fuqaro muhofazasi bo‘limi (FM shtab) xodimlari
tomonidan shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlangan bo‘lishlari kerak.
Nafas olish organlarini muxofazalovchi shaxsiy ximoya vositalari - gazniqoblar,
nafas olish organlarini turli kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroblardan va
53

toksinlardan muhofaza qiladi. Kam kislorodli va bir nechta zaharli moddalar
saqlangan havo, zaxarlangan hisoblanadi.
Favqulotda vaziyatda avariya qutqaruv ishlarini olib borish.
Avariya qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarini rejalashtirish
va amalga oshirishdan maqsad, aholini turli favqulotda vaziyatlardan himoyalash,
shoshilinch tibbiy yordam ko‘rsatish, avariya oqibatlarini qisqartirish hamda
vayronalardan insonlarni olib chiqishga qaratilgandir.
Avariya qutqaruv ishlari quyidagi vazifalarni amalga oshirish orqali olib
boriladi.
1. FV ro‘y bergan xududlarida razvedka ishlarini olib borish hamda
xarakatlanish yo‘nalishlarini rejalashtirish.
2. Bino qismlari, vayrona uyumlari orasidan shuningdek yonayotgan binolar
ichidan insonlarni qidirish va olib chiqish.
3. Jabrlangan insonlarni, guruxlarga ajratgan xolda birlamchi tibbiy xizmat
ko‘rsatish hamda yaqin ambulatoriyalarga etkazish.
Boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarga quydagilar kiradi:
1. Insonlarni ommoviy piyoda yoki transportda xarakatlanish yo‘llarini ochish
hamda xavfli jismlardan tozalash.
2. Gaz, elektr, suv quvur tiqimlari va boshqa tizimlarda yuz bergan avariyalarni
to‘xtatish, qutqaruv ishlarini o‘tkazish.
Korxonada yong’in sodir bo‘lganda xarakatlanish quydagi tartibda amalga
oshiriladi.ssexda germetiklik buzilib yoki boshqa sabab bilan yong’in chiqqanda
OPD turidagi signalizator ishga tushadi. Bu signalizator ishga tushishi bilan
ssexdagi navbatchi korxonaning yong’in xavfsizligi bo‘limiga xabar beriladi va
ishchilarning tartibli evakuatsiyasini ta’minlashni nazorat qilinadi. Yong’in
xavfsizligi bo‘limi etib kelguncha ishchilar o‘zlari OU 2, OU 9,OU 8 birlamchi o‘t
o‘chirgichlar yordamida yong’inni boshqa ob’ektga o‘tib ketmasligini nazorat
qiladi.
54

Yong’in xizmat xodimlari bilan bir vaqtda tibbiy tez yordam ko‘rsatish xizmati
ham yetib keladi. FV oqibatlari tugatilishi bilan qutqaruv ishlari boshlanadi.
Tartibni saqlashga e’tibor beriladi. Yong’in yoki avariya sodir bo‘lishida odamlrni
xavfsiz boshqa joyga chiqish yo‘llari bo‘lishi binolarni loyihalash va qurish
vaqtida hisobga olingan. Yong’in havfsizligi norma qodalariga asosan evakuatsiya
yo‘llari o‘tga chidamli materiallardan tayyorlangan, harakat yo‘lida hech qanday
to‘siqlar yo‘q. Korxona binosida 2ta chiqish evakuatsiya yo‘llari mavjud.
Suyultirilgan gaz olish jarayonida ishlatiladigan xom-ashyolar va tayyor
mahsulotlar ma’lum talab asosida omborlarda saqlanadi. Quyosh nuri to‘g’ridan-
to‘g’ri tushmaydigan, yopiq, quruq joyda, xarorat 30 ºC dan yuqori bo‘lmagan,
namlik 80% dan ko‘p bo‘lmagan joyda saqlanadi.
55

8. MEXNAT MUXOFAZASI
Mehnatni muhofaza qilishning holati ustidan davlat nazorati va tekshiruvini
davlat organlari amalga oshiradi. Mehnatni muhofaza qilishning me’yor va
qoidalariga rioya etilishi ustidan jamoat tekshiruvini kasaba uyushmalari va
xodimlarning boshqa vakillik organlari amalga oshiradi (223-modda). Sohalar
bo‘yicha nazoratni quyidagi davlat organlari olib boradi:
1. O‘zsanoatgeokontexnazorat; 2. Davtexnazorat (Gostexnadzor);
3. Davstandart (Gosstandart); 4. Davyong ‘ innazorat (Gospojnadzor);
5. Davsannazorat (Gossannadzor); 6. Davenernazorat (Gosenergonadzor);
7. DAN; 8. Davsuvxo‘jaliknazorat.
Jamoat nazorati markaziy kasaba uyushmalari inspeksiyalari tomonidan olib
boriladi:
1. Mehnat texnik inspeksiya. 2. Mehnat xuquqiy inspeksiya.
3. Mehnat muhofazasi komissiyasi. 4. Mehnat muhofazasi jamoat
inspektori.
5. Shtatdan tashqari mehnat texnik inspektori.
O‘zsanoatkontexnazorat - sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalarida bug‘
qozonlarini, 0,07 MPa bosimdan yuqorida ishlaydigan idishlarni, yuk ko‘tarish
mexanizmlari va qurilmalarni ishlatish qoidalarini bajarilishini va gaz ta’minot
tizimi qurilishini, ishlatilishini va boshqalarni nazorat qiladi.
Davtexnazorat - fermer xo‘jaliklari va boshqa qishloq xo‘jaligi korxonalari
hamda tashkilotlardagi mashina va uskunalarning texnik holatining nazorati shahar
va viloyat Davlat mehnat texnik inspeksiyalari orqali amalga oshiriladi.
56

Qishloq texnika nazorat organlari traktorlar, kombaynlar va boshqa murakkab
uskunalarning texnik holatini, shuningdek ularni ishlatish qoidalariga rioya
qilishni, mashinalarni ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish sifatini (ixtisoslashgan
ustaxonalar, zavodlar va ta’mirlash korxonalaridan tashqari) davlat nazoratidan
o‘tkazadilar.
Davsannazorat - respublikamiz davlat sanitariya nazorati ishlab chiqarishda
kasalliklarni kamaytirish, tashqi muhitni (suv hovzalari, tuproq va atmosfera
havosi) ifloslanishining oldini olishga, mehnat sharoitini sog‘lomlashtirishga
yo‘naltirilgan sanitariya gigiena, sanitariya-epidemiologik chora-tadbirlarini
o‘tkazilishini nazorat qiladi, shuningdek, kasallanishning oldini olishga qaratilgan
chora-tadbirlarning o‘tkazilishini tekshirib turadi.
Davenernazorat - elektr kurilmalarining texnik holatini, ularga xizmat
ko‘rsatishda xavfsizlikni ta’minlaydigan chora-tadbirlar o‘tkazilishini nazorat qilib
turadi.
Davyong‘innazorat - uning vazifasiga, yangi kurilayotgan va ta’mirlanayotgan
korxona, tashkilotlar va aholi yashaydigan joylar uchun muhandislik-texnikaviy
yong‘inga qarshi chora-tadbirlarni ishlab chiqish, ularning amalga oshirilishini
nazorat qilish, ishlab turgan korxonalarda yong‘inga qarshi profilaktik rejim tashkil
qilish, yong‘inni oldini olish va o‘chirishga keng jamoatchilikni jalb qilish ishlarini
olib boradi.
DAN - o‘zining, viloyat, tuman inspektorlari orqali avtomobillarning, yuk
tashuvchi traktorlarning texnik holatini, haydovchilarning yo‘l harakati qoidalariga
rioya qilishlarini nazorat qilib turadi, shuningdek, yo‘l-transport hodisalarini oldini
olishga doir katta profilaktik ishlarni olib boradi.
Davsuvxo‘jaliknazorat - O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
qoshidagi inspeksiya, o‘ta muhim va katta suv xo‘jaligi obyektlarining xavfsiz
ishlatilishini nazorat qiladi.
57

O‘zbekiston Respublikasi markaziy kasaba uyushmasining qo‘mitasi
qoshidagi mehnatning texnikaviy va huquqiy inspeksiyalari korxonada nazorat
tekshirishni amalga oshiradi.
Mehnat texnik inspeksiyasi qoidalariga amal qilib, mehnat haqidagi
qonunlarning va mehnat muhofazasi haqidagi qoidalarni rioya qilishini nazorat
qiladi va tekshirib turadi. Mehnat texnik inspektorlari tekshirganda agar mehnat
muhofazasi qoidalari buzilganligi va natijada ishlovchilar sog‘lig‘iga zarar yetishi
mumkinligi aniqlangan bo‘lsa buyruk berish yoki plombalash yo‘li bilan ayrim
uchastka, stanok yoki uskunalarda ishlashni taqiqlab qo‘yishga haqlidirlar.
Korxona nazorati - xo‘jalikda, shuningdek, mehnat muhofazasiga doir ishlarni
tashkil qilish va unga umumiy rahbarlik qilish korxonalarda o‘rinbosarlardan
biriga, jamoa xo‘jaliklarida rahbarlar zimmasiga yuklatiladi.
Xo‘jalikda mehnat muhofazasiga doir barcha tashkiliy ishlarni (O‘zbekiston
Respublikasining «Mehnat muhofazasi» qonunining 14-moddasiga asosan
xo‘jaliklarda ishchilar soni 50 dan ortiq bo‘lsa, u holda mehnat muhofazasi
(mansabi kiritiladi) xizmati maxsus tayyorgarlikka ega bo‘lgan shaxslardan tashkil
etiladi, agar 50 va undan ortiq transport vositalariga ega bo‘lsa, undan tashqari yo‘l
harakati xavfsizligi bo‘yicha xizmati tashkil qilinadi) mehnat muhofazasi bo‘yicha
katta muhandis yoki muhandis o‘tkazadi.
Jamoat nazorati - bu ishni mehnat jamoalari va kasaba uyushmasi organlari
tomonidan mehnat muhofazasi bo‘yicha saylangan vakil tomonidan olib boriladi.
Maxsus tayyorgarliqdan o‘tgan mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha vakil, ish
joylarida, mehnat xavfsizligi holatini qarshilik ko‘rsatilmagan holda tekshirish,
aniqlangan kamchiliklar va qoida buzganliklari bo‘yicha takliflar kiritish va ularga
aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish xuquqiga egadir. Mehnat muhofazasi
bo‘yicha vakil o‘z vazifalarini bajarishligi uchun har hafta mobaynida, ish vaqtida,
ikki soatdan kam bo‘lmagan va o‘rtacha haq to‘lash miqdorida vaqt beriladi.
58

Ma’muriy-jamoat nazorati - mehnat muhofazasini boshqarish tizimida ish
joylarida sharoitning va mehnat xavfsizligining holatini ma’muriyat va kasaba
uyushmasi qo‘mitasi tomonidan nazorat qilishning shaklidir.
Suv va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining o‘ziga xos tomonlariga qarab
ma’muriy-jamoat nazorati (Mehnat muhofazasi ishlarini tashkil qilish bo‘yicha
namunaviy nizom - 1996) uch bosqichda amalga oshiriladi: mehnat muhofazasi
bo‘yicha vakillar har kuni ish boshlanishidan oldin, zarur bo‘lganda ish kuni
davomida ham amalga oshiradi. Aniqlangan kamchiliklar tekshiruvchilar
ishtirokida shu zahotiyoq yo‘qotiladi, tekshirish natijalari jurnalga yoziladi va u
uchastka boshlig‘ida saqlanadi.
Ikkinchi bosqichdagi nazoratni tsex boshlig‘i va mehnat muhofazasi bo‘yicha
vakil boshchiligidagi komissiya oyiga kamida 2 marta o‘tkazadi. Komissiya
tarkibiga tsexning texnik xizmat boshliklari, korxonaning mehnat muhofazasi
bo‘limining muhandisi va tsexga biriktirilgan tibbiy xodim kiradi.
Nazorat jadvali tsex mehnat muhofazasi vakili bilan kelishilgan holda tsex
boshlig‘i tomonidan o‘rnatiladi va hamma uchastka boshliqlarining qo‘liga
beriladi. Tekshirish natijalari ikkinchi bosqich nazorati jurnaliga yoziladi va tsex
boshlig‘ida saqlanishi lozim. Komissiya a’zolari chora-tadbirlar ishlab chiqadi,
tsex boshlig‘i esa bajarish vaqtini va bajaruvchi shaxslarni belgilaydi.
Nazoratning uchinchi bosqichi korxonaning rahbari yoki bosh muhandisi va
kasaba uyushmasining vakili rahbarligidagi komissiya yordamida bir yilda 4-12
marta amalga oshiriladi.
Komissiya tarkibiga mehnat muhofazasi bo‘yicha bosh muhandis
o‘rinbosari, kasaba uyushmasidagi mehnat muhofazasi bo‘yicha komissiyaning
raisi, texnik xizmat ko‘rsatish rahbarlari, texnika nazorat rahbarlari va korxonaning
gazdan saqlanish xizmatining boshlig‘i kiradi. Nazoratga mehnat muhofazasi
bo‘yicha vakilni jalb qilish taklif qilinadi. Tekshirish natijalari bo‘yicha
Dalolatnoma tuziladi va bir hafta ichida kasaba uyushmasining aktivi ishtirokidagi
59

yig‘ilishda muhokama qilinadi. Yig‘ilishni bayonnoma yozish bilan olib borish va
unda kamchiliklarni yo‘qotish bo‘yicha chora-tadbirlarni kim tomonidan bajarilishi
va sanasi belgilanishi lozim. Zarur hollarda korxona rahbari tekshirish natijalari
bo‘yicha buyruq chiqaradi.
Portlash va yong‘in xavfini bartaraf etish.
Portlash jihatidan xavfli xonalarga PUE yerga ulash va nollashni shu talablar
qo‘yadi . Yashindan himoya uchun 120 sm uzunlikdagi yashin tutgichlar
o ‘ rnatiladi . Bu xonalarda istalgan kuchlanishli jihozlar nollanishi kerak . Ularda
nollangan metal konstruksiyalarga o‘rnatilgan jihozlar uchun ham nollovchi
maxsus sim qo‘lanishi kerak. Kuch tarmog‘ida nollash uchun faqat tabiiy yerga
ulovchi simlardangina emas balki kabel yoki simning qo‘shimcha tomiridan ham
foydalanish lozim. Yoritish tarmog‘ida nollovchi sim sifatida nolinchi ish simidan
foydalanish mumkin.
Yongin va portlashlar olovdan noto‘g‘ri foydalanish sababli, texnika yong‘in
xavfsizligi qoidalarning buzilishi tufayli sodir buladi.
Yong‘inning insonlarga ta’sir etuvchi zarali omillariga ochiq olov, uchqun va
tutun; havo va predmetlarning yuqori temperaturasi; kislorod kamayishi va zaxarli
mahsulotlar; imorat va inshoatlarning buzilishi hamda portlashlar kiradi.
Yong‘inning oldini olish tadbirlari:
- tashkiliy-ko‘ngilli o‘t o‘chiruvchi drujinalari tuzish, ishchilar orasida
tushuntirish ishlarini olib borish;
- texnikaviy-buzuq pechlar, mashinalar elektr jihozlardan foydalanish
alangalanadigan suyuqliklar saqlanadigan joylarda ochiq olovdan foydalanishni
taqiqlash;
- yashin qaytargichlar o‘rnatish;
- chiqqan yong‘inni tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik;
60

- yonayotgan binodan odamlarni, hayvonlarni, qimmatbaho xo‘jalik
buyumlarni ko‘chirish;
- ichki yong‘inga qarshi vodoprovod SNiP 2.04.02.86 ga asosan loyihalanadi.
Ishlab chiqarish korxonalari yong‘in jihatdan xavfsizlik darajasiga ko‘ra 6
kategoriyaga bo‘linadi.
Yong‘inni professional o‘t o‘chiruvchilar kelguncha o‘chirish birlamchi o‘t
o‘chiradigan texnikaviy vositalardan foydalaniladi. Ularga
OP-5, OPX-10 kimyoviy ko‘pik yordamida o‘chiradigan o‘t o‘chirgich, OVP-
5 havo ko‘pikli o‘t o‘chirgich, OU-2 karbonat kislotali o‘t o‘chirgich, OUB-3;
OUB-7 karbonat kislota brom etilli o‘t o‘chirgichlar kiradi.
Korxonada ishlatiladigan suv ishlab chiqarish, maishiy maqsadlarda
ishlatiladi va yong‘in xavfsizligi jihatidan rezurvuarlarda saqlanadi. Undan tashqari
2 ta hovuz tashkil qilingan bo‘lib, bu hovuzlar yong‘in chiqqan vaqtda qo‘shimcha
suv manbasi bo‘lib xizmat qiladi.
Suvlarni ishlatib bo‘lgach tozalash ishlari olib boriladi. Buning uchun maxsus
tozalash inshootlari va tizimlari ishlatiladi. Shahar kanalizatsiyasiga
chiqarilayotgan suv SNiP 2-32-83 ga mos kelgan holdagina uni umumiy
kanalizatsiyaga qo‘shishi tavsiya etiladi.
61

9 . EKOLOGIYA
Vatanimizning mustaqillikka erishishi ekologiya muammolarini xal qilish
insonning tabiatiga bo`lgan munosabatini yangi bosqichga ko`tarish imkonini
beradi.
Hozirgi kunda ekalogiyaning buzilishi xamma narsalarga o`z zararini
yetkazmoqda. O`rmon xo`jaliklarining kamayishi, suv xavzalarining qurib ketishi
Hozirgi vaqtda xalq xo`jaligida orol dengizi havzalaridan to`la-to`kis
foydalanilmoqda. Suv xavzalarining sifati eng mhim muammolardan biri Daryo
suvining ifloslanishi ekalogiya -gegiena va sanitariya epidemiologiya vaziyatini,
ayniqsa daryolarini quyi oqimlarida yomonlashtirmoqda. Ichimlik suvi
manbalarining ifloslantirishi respublikamizda ayiniqsa orol bo`yida kasallikka
chalinishining yuqori darajasiga sabab bo`lmoqda .
1994-yilga kelib orol dengizidagi suvni satxi 32,5 metrga, suv xajmi 400kub
kilometrdan suv-yuzasinining maydoni esa 32.5 ming kvadrat tushib qoldi suvning
minerallashuvi ortdi . Markaziy osiyo davkatlarinig boshliqlarining 1993-yil mart
oyida qizil o`rdada bo`lib o`tgan uchrashuvi ana shu muammolarni hal qilish
yo`lidagi turtki bo`ldi .
Markaziy osiyo davlatlari boshliqlarining 1994-yil yanvarda Nukus shahrida
bo`lib o`tgan 2-uchrashuvida orol dengizi havzasidagi ekalogik vaziyatni
yaxshilash yuzasidan yaqin 15yilga mo`ljallngan mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishni aniq harakatlar dasturi tasdiqlandi .
Atrof muhitni muxofaza qilish borasida O`zbekiston Respublikasida quydagi
qonunlar qabul qilingan.
1992-yil 9-dekabrda "Atrof muhitni muxofaza qilish " to`g`risida .
1993-yil 6-mayda "Suv va suv resurslaridan foydalanish"to`g`risida.
62

1996-yil 27-dekabrda "Atmasferani muxofaza qilish "to`g`risida.
Hozirgi kunda tabiatni muxofaza qilish masalasi tinchlikni saklashda keyingi
o`rinda turadigan eng dolzarb muammolardan biridir. Atrofimizdagi tabiat
millionlab yillar davomida yuzaga kelgan, xamda o`zining murakkab qonunlariga
rioya kilgan xolda yashaydi. Ana shu tabiat bilan inson orasida murakkab
muvozanat mavjud.
Allomalarimiz tabiatdagi mavjud muvozanatni buzmaslikka katta e’tibor
berganlar. Bugungi kunda kelib bunday karash ekologiya tushunchasining asosiga
aylandi.
Orol va orol bo`yidagi ekologik tanglik keltirilgan moddiy va ma’naviy
atrof-muhitni muxofaza qilish iktisodiy, ijtimoiy-siyosiy va boshka omillarga
bog`lik. Ular orasida ekologik ta’lim-tarbiyaning ahamiyati kattadir.
Hozirgi sayyoramizdagi biologik muvozanatning buzilishini oldini olish eng
katta muammodir. Sanoatni rivojlantirish tabiiy boyliklardan o`ylamasdan beayov
foydalanish tabiatga, atrof-muhitga katta zarar yetkazadi. O`zbekiston
Respublikasida xam hozirgi kunda quyidagi ekologik muammolar mavjud.
Yer resurslarining sifatini yomonlashishi hisobiga sho`rlashib borayotgani.
Suv resurslarining shu jumladan yer osti va yer usti suvlarini ifloslanganligi,
ichimlik suviningtanqisligi.
Orol dengizining qurib, kamayib borayotganligi. Havo bo`shlig`ining
ifloslanganligi.
O`zbekiston davlati tomonidan ushbu muammolarni xal qilish uchun bir
kator qonunlar qabul qilindi. O`zbekiston Konstitutsiyasining 55-moddasiga
binoan "Yer osti boyliklari, suv, o`simlik va xayvonot dunyosi xamda boshka tabiiy
zaxiralar umumiy boylikdir. Ulardan oqilina foydalanish zarur va ular davlat
muxofazasidadir" – deb ta’kidlangan.
Konstitutsiyaning 50-moddasida esa "Fuqarolar atrof-tabiiy muhitga
extiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar" - deyiladi.
1993-yil 9-dekabrda O`zbekiston Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan
"Tabiatni muxofaza qilish" to`g`risidagi qonunning 4-moddasida qanday
63

mutaxassis tayyorlashidan qatiy nazar barcha o`rta va oliy o`quv yurtlarida
o`qishning majburiyligi belgilab qo`yilgan".
Atrof-muhitning huquqiy normalari turlaridan biri qonun kuchiga ega
bo`lgan texnik normalar va standartlardir. Punktlarda havo sifatini nazorat qilish
koidalari GOST17.00.04 sanoat korxonalarining ekologikpasporti. Respublika
tabiatni muxofaza qilish tabiiy resurslaridan ratsional foydalanish va kayta ishlab
chiqarish bo`yicha butun masuliyat Davlat tabiatni muxofaza qilish kurilmasiga
yuklatilgan. Tabiatni muxofaza qilish qonunini buzgan shaxslarga nisbatan jinoiy
javobgarlik - O`zbekiston Respublikasi jinoyatkodeksi bilan tartibga solinadi.
2002-yil 5-aprelda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi "Chiqindilar haqida"
qonunini qabul kilgan. Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalarga asosan
sanoat korxonalari, issiqlik elektrostansiyalari va boshkalar kiradi.
Tarkibida mayda erigan zarrachalari, organik moddalari bor bo`lgan oqava
suvlar, qattik chiqindilardan esa nordon gufron va boshqalar kiradi.
Atmosfera havosini changdan tozalash uchun quyidagi usullar qo`llaniladi:
Gravitatsion;
Quruq inversion va markazdan qochma kuch ta’sirida tozalash;
Ho`llash;
Filtrlash;
Elektrostatik;
Tovush va ultratovush yordamida koagullash
Sanoat korxonalarida suvdan xomashyo sifatida sovituvchiagent,erituvchi,
ekstrigent sifatida foydalanadiva turlimoddalar bilan ifloslangan oqava suvlar hosil
bo`ladi.
Hosil bo`lish sharoitlariga karab oqova suvlar quyidagi turlarga bo`linadi:
Maishiy-xo`jalik suvlari;
Atmosferaviy;
Sanoat oqova.
Hosil bo`layotgan oqava suvlarning miqdorini kamaytirishning bir necha
usullari mavjud:
64

• Suvdan foydalanmaydigan texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy
qilish;
• Mavjud jarayonlarni takomillashtirish;
• Zamonaviy jihozlarni ishlab chiqarish va ko`llash;
• Havo bilan sovutuvchi jixozlarni yaratish;
Tozalangan oqova suvning aylanma, yopiq zanjirli foydalanish tizimini
tashkil qilish.
Hosil bo`layotgan oqova suvlarni tozalash uchun quyidagi usullar
ko`llaniladi:
- Mexanik - suzib olish, tindirgich;
- Fizik - kimyoviy, flokulyatsiya, flotatsiya adsorbsiya, ion almashtirish;
- Kimyoviy - ekstraksiya, xaydash, reaktifikatsiya, oksidlanish, termo
oksidlash;
- Biokimyoviy kislorodli va kislorodsiz muhitga tozalash.
Korxonalarda hosil bo`layotgan kattik chiqindilar soxalar bo`yicha
sinflanadilar:
- Oziq ovqat sanoati;
- Metallurgiya sanoati;
Atmosferaga tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning chegaraviy
mumkin bo‘lgan miqdorlarini hisoblash
1. f parametri quyidagi formula orqali hisoblanadi
f≥100 bo‘lganligi uchun chiqindi sovuq hisoblanadi.
D - chiqindilar manbasining diametri, m.
w - gaz-havo aralashmasi manbadan chiqishining o‘rtacha tezligi, m/s
N - manbannng er sathidan balandligi, m
∆T- gaz-xavo aralashmasi temperaturasi Tg bilan atrof muhitdagi
xavo temperaturasi Tx lar farqi.
2. m koeffitsienti quyidagi formuladan aniqlanadi
3. Vm quyidagi formulaga binoan topiladi:
65

4. n-koeffitsient Vm parametriga bog‘liq bo‘lib, quyidagi formulalardan
aniqlanadi:
Vm≥2 bo‘lganligi uchun
5. Yakka manbadan tashlanayotgan zaxarli moddaning miqdorini
CHMM dan oshib ketmasligini ta’minlaydigan chegaraviy mumkin bo‘lgan
chiqindilar miqdori quyidagi formuladan aniklanadi:
С f - zaxarli moddaning fon miqdori, mg/m3.
66

10. IQTISODIY QISM
Iqtisodiy qism quyidagilardan iborat:
1 .Ishlab chiqarish dasturi-loyiha bo‘yicha ishlab chiqarilgan mahsulotning
yillik hajmi.
2 .Mahsulot ishlab chiqarish tannarxidagi to‘g’ri moddiy sarflarini ochib
xom- ashyo va asosiy materiallar,yordamchi materiallar,quvvatlar va yoqilg’i
sarflarining hisobi.Bumahsulotlar korxonaning texnologik reglamenti yoki
loyihaning moddiy balansidan olinadi.
3 .Mahsulot tannarxidagi boshqa to‘g’ri,yondosh sarflar, asosiy fondlarning
amortizatsiyasi va qolgan shu jumladan,ustama sarflar asosida mahsulot
tannarxining (1-o‘lcham va yillik) hisobi-korxona ma’lumotlari asosida o‘lcham
mahsulot ishlab chiqarish tannarxining koagulyatsiyasi.
4 .Mahsulot tannarxining asosida loyiha bo‘yicha foydasi mahsulotning
ulgurji bahosi,rentabelligi,erkin sotish bahosining hisobi.
Asosiy ko‘rsatkichlar hisobi. Ishlab chiqarishning asosiy texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlari,mahsulotning yillik hajmi (natural va qiymat ifodasi bo‘yicha) 1
o‘lcham va yillik mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi,foyda ko‘rsatkichlari, 1
o‘lcham mahsulotning erkin bahosi,1 ishchi va sex hodimining tannarxdagi ulushi.
Ishlab chiqarish dasturi - mahsulotning yillik ishlab chiqarish hajmi.
(Natural va qiymat ifodasi)
№
Mahsulot nomi O‘lcham Bir o‘lcham
narxi (so‘m) Natural
ifodasi (t/yil) Qiymat
(so‘m)
1 Kaliy xlorid (KCl,
yakuniy mahsulot) t 2 300 000 400 000 920 000 000
000
2 Xom-ashyo (CKCl =
20.5%) T 400 000 1 951 220 780 488 000
000
3 Bo‘laklagich elektr kVt·soat 1 200 2 592 000* 3 110 400
67

energiyasi sarfi 000
4 Bo‘laklagich
amortizatsiyasi (5
dona) dona/yil 50 000 000 5 150 000 000
5 Texnik xizmat
ko‘rsatish va
ta’mirlash yil
150 000 000 1 300 000 000
6 Ishchilar ish haqi
(bo‘limga 10 kishi) yil
30 000 000 10 150 000 000
Ushbu jadvalda loyiha bo‘yicha ishlab chiqarishga rejalashtirilgan mahsulot
turi, uning o‘lchami,natural ifodadagi va qiymati bo‘yicha mahsulotning hajmi va
1 o‘lcham mahsulotning sotiladigannarxi qayd etiladi.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxining hisobi
N
Sarf moddalar 1 o‘lcham mahsulot
uchun, so‘m Yillik hajmi, so‘m
1 To‘g‘ri moddiy sarflar
(xomashyo) 1 800 000 720 000 000 000
2 Mehnatga doir to‘g‘ri
sarflar, shu jumladan: 70 000 28 000 000 000
3 a) Ishlab chiqarish
ishchilarining ish haqi 50 000 20 000 000 000
4 b) Sug‘urta ajratmalari
(25%) 20 000 8 000 000 000
5 Materialga doir yondosh
sarflar 30 000 12 000 000 000
6 Mehnatga doir yondosh
sarflar 20 000 8 000 000 000
7 Asosiy fondlar
amortizatsiyasi 50 000 20 000 000 000
8 Boshqa (shu jumladan
ustama) sarflar 15 000
6 000 000 000
68

9 Ishlab chiqarish tannarxi 2 005 000 802 000 000 000
10 Davr harajatlari 140 000 56 000 000 000
11 Umumiy sarflar 2 145 000 858 000 000 000
12 Foyda (20%) 429 000 171 600 000 000
13 Korxonaning ulgurji bahosi 2 574 000 1 029 600 000 000
14 QQS (20%) 514 800 205 920 000 000
15 Kelishilgan baho (QQS
bilan) 3 088 800 1 235 520 000 000
69

11. XULOSA
Ushbu loyihada 400 000 tonna/yil quvvatda kaliy xlorid ishlab chiqarish
uchun bo‘laklash bo‘limining mukammal hisob-kitobi amalga oshirildi. Xom-
ashyo tarkibidagi KCl miqdori 20,5% ga teng bo‘lib, kunlik taxminiy 5917 tonna
xom-ashyo bo‘laklanishi zarur. Hisoblash natijasida, bo‘laklash jarayonini samarali
tashkil etish uchun kamida 5 ta 50 t/soat quvvatga ega bo‘laklagich jihozlarini
o‘rnatish lozimligi aniqlanib, energiya va boshqa resurslar sarfi batafsil ko‘rsatildi.
Texnologik jarayonning avtomatlashtirilishi ishlab chiqarishning
uzluksizligini ta’minlab, mahsulot sifatining barqarorligini oshiradi, shuningdek,
ishchi kuchi va energiya sarfini optimallashtirish imkonini beradi. Hisob-kitoblarda
ishlab chiqarish tannarxi va umumiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar batafsil tahlil qilindi,
foyda va korxona ulgurji savdo narxlari aniqlandi. Bu esa loyihaning iqtisodiy
samaradorligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, loyiha zamonaviy sanoat talablari va ekologik xavfsizlik
qoidalariga to‘liq mos keladi. Bo‘laklash bo‘limining samarali ishlashi butun
ishlab chiqarish zanjirining uzluksizligini va mahsulot sifatini kafolatlaydi.
Natijada, mazkur loyiha kaliy xlorid ishlab chiqarish sexining yuqori
samaradorlikda faoliyat ko‘rsatishi, iqtisodiy jihatdan raqobatbardosh mahsulot
ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qiladi.
70

12. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Абдуллаев, Ш.Х. Минералогия и технология полезных ископаемых . —
Ташкент: Фан, 2010. — 320 б.
2. Иванов, В.И. Технология калиемагниевых солей . — Москва: Химия,
2012. — 280 с.
3. Петров, А.Н. Основы химической технологии . — Санкт-Петербург:
Химический факультет СПбГУ, 2015. — 400 с.
4. Левин, Б.М. Технология основных неорганических производств . —
Москва: Химия, 2008. — 450 с.
5. Журавлев, Е.И. Дробление и измельчение горных пород . — Москва:
Недра, 2011. — 310 с.
6. Козлов, В.А. Автоматизация технологических процессов в химической
промышленности . — Москва: Машиностроение, 2014. — 275 с.
7. Федоров, Н.В. Производство калийных соединений . — Санкт-
Петербург: Химия, 2013. — 290 с.
8. Metso Corporation. Crushing and Screening Handbook. — Helsinki, 2019.
9. Ашуров, Т.А., Рахимов, З.С. Технология химических производств . —
Ташкент: Узбекистан, 2017. — 350 с.
10. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi kutubxonasi elektron
resurslari. — catalog.unicat.uz.
11. Levin B.M. Технология основных неорганических производств . —
Moskva: Химия, 2008. Ushbu asarda mineral va kimyoviy ishlab
chiqarishda bo‘laklash jarayonining nazariy va amaliy asoslari keng
yoritilgan.
71

12. Журавлев Е.И. Дробление и измельчение горных пород . — Moskva :
Недра, 2011. Kitob bo‘laklash jarayonining mexanizmlarini va jihozlarini
batafsil tushuntiradi.
13. Абдуллаев Ш.Х. Минералогия и технология полезных ископаемых . —
Toshkent: Fan, 2010. Kaliy xlorid va boshqa foydali qazilmalarni qayta
ishlash bo‘yicha o‘zbek tilidagi muhim manba.
14. Будников Г.К., Майстренко В.Н., Муринов Ю.И. Вольтамперометрия с
модифицированными и ультра-микроэлектродами М.: Наука, 1994.-239
с.
15. Первов Г.Г., Кирдун В.А., Джигитеков С.Ш. Разработка, изготовление
и испытание высокоэффективного электродиализатора ЭДА-1500×1000
с широкоформатными мембранами // Современные
высокоэффективные методы очистки воды. М., 1984. С.107-114.
16. Калия гидрат окиси технический марки «Раствор» 8212. Паспорт №
243 000 «СОДА-ХЛОРАТ». Березники, 2003.
17. Назмутдинов P.P., C.B. Борисевич Некоторые особенности структуры
воды в плотной части двойного электрического слоя на ртутном
электроде // Электрохимия. 1999. - Т. 35. - №. 10. - С. 1241-1248.
18. Watking I.M., McLoney D.E., Nation (R) membranes the choralkali
industry // Simposium Chlorine Technology Venice, Oronzio de Nora,
Milano, Italy. 1979. 191 p.
19. Патент. 2064432 Россия. Способ получения чистого гидроксида
калия. // Канель М.З., Коноплев Е.В., Шестеркин И.А. и др. Опубл. 21
марта 2013 г.
20. Axmetov T.G., Porfiriev R.T., Gaisin L.G. Noorganik moddalarning
kimyoviy texnologiyasi. 2
21. Mirzaqulov X.Ch., Juraeva G.X. Natriy sulfat ishlab chiqarish. -
Monografiya. - Toshkent:
72

22. A.P.Hamidov B.Ch.Tursunov S.Z.Xodjamkulov Study of the Process of
obtaining Sodium Dihydrogen Phosphate Monohydrate from Central
Kyzylkum
23. Phossphate. INTERNATIONAL JOURNAL OF CULTURE AND
MODERNITY ISSN2697-2131 volume 15 2022-yil 32-35 betlar
24. A.P.Hamidov, S.Z.Xodjamkulov,S.A.Tursunov Mahalliy fosfaritlar asosida
olingan ekstraktsion fosfat kislotasini bug’latish yo’li orqali konsentrlash
JOURNAL OF UNIVERSAL SCIENCE RESEARCH 1-tom 2-son
25. Технический анализ и контроль производства неорганических
веществ. 2 издание Под ред. Торочешкникова М. М., Высшая школа
1976 г. с. 241 – 248, 256 – 258.
26. Горошев А.П. Технический анализ, стр. 362-371, Госхимиздат,1953.
27. Шрайбан С.С Контроль производства хлора и каустика, стр. 57-66,
ОНТИ,1934.
28. Ismatov A.A. va boshqalar. Noorganik materiallar kimyoviy texnologiyasi,-
T: 18. O‘zbekiston, 2002, 336 б.
29. Protasov P. V., Niyozaliev I. N.,Toirov T. 3., Paxtachilikdaagroximiya, T.,
1981; 20. Zokirov T. S, Pochvenno-agroximicheskiye Osnovi
xlopkovodstva, T., 1987.
30. I. N. Niyozaliev, T. Z. Toirov. Agrokimyo,T.,2010 4.Turdaliev A. T. et al.
Influence of irrigation with salty water on the composition of absorbed bases
of hydromorphic structure of soil //IOP Conference Series: Earth and
Environmental Science. – IOP Publishing, 2022. – Т . 1068. – №. 1. – С.
012047.
31. Mineral o‘g‘itlar: Dunyo bozoridagi va O‘zbekistondagi tendensiyalar.
Elektron resurs. URL: https://agroworld.uz/ru
32. Warren John K. Evaporates: A Geological Compendium. 2nd edition.
Cham: Springer, 2016. 1812 p.
33. Жаворонков Н.М. Теоретические основы химической технологии.
Избранные труды. М.: Наука, 2007.-351с
73

34. Веренич С.И., Бадьина В.М., Молохович М.В. Производственные
технологии: электронный учебно – методический комплекс. – Мн.:
электронная библиотека БГЭУ, 2020. – 104 с.
35. Основы технологии минеральных удобрений. Учебное пособие /В.Р.
Миролюбов, В.И. Гашкова. Екатеринбург: УГТУ-УПИ, 2007. 75 с.
36. В.В.А.Долгина, почвоведении и Н.Н.Рыбальский.Обзор модельных
представлений в концепт URL:https://soilforum.org/viewtopic
37. Абатурова И.В. “Почва-пространство”. Грунтоведение.
www.ursmu.ru/upload/doc/2023/04/26/05.04.01_igg_m_2023_mm.pdf
Volume 2 Issue 1 [January 2025] Элекронный ресурс. Элекронный
ресурс.
38. “Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб ҳалқимиз
билан бирга қурамиз. 488 б. Т. “Ўзбекистон”, 2017 й.
39. Мирзиёев Ш.М. Қонун устиворлиги ва инсон манфаатларининг
таъминлаш- юрт таққиёти ва халқ фаравонлигининг гарови 48 б, Т.
“Ўзбекистон”, 2017 й.
40. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаравон демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. -56 б. Т. “Ўзбекистон”, 2017 й.
41. Каттаев Н. Кимёвий технология. Ўқув қўлланма. –Т., Янгийўл
полияграфия сервиз. 2008 й. 432 б.
42. Ismatov A.A., Otakuziev T.A., Mirzaev F.M., «Noorganik moddalar
kimyoviy texnologiyasi» O’zbekiston. 2002 y
43. Otaqo’ziev T.A., Yakubov Sh.A., Noorrganik moddalar kimyoviy
texnologiyasi. Toshkent. 2008 y.
44. Комилов Х.М., Пўлатова Ф.О. «Умумий кимёвий технология». Ўқув
дарслик. 2009й.
45. Гофуров К. «Кимёвий технологиянинг назарий асослари».Тошкент
2007й.
74

46. Вебер В. Месторождения соли в Туркестане. Сб. «естественные
производственный силы России». Полезные ископаемые, т. IV, 35, 214,
изд Академии Наук, 1924.
47. Пасевьева Л.М., Колотова А., Еломанова А. Растворимость в системе
Na+, Mg2+ // SO4 2- – H2O при 110, 120, 130 °С. // VIII Всес. совещ. по
физ.-хим. анал.: Тез. докл. – Саратов. 1991. С. 26
48. Кульмаксимов А.Х. Исследование растворимости солей в системе
MgCl2 – NaCl – H2O. // IX Респ. конф. мол. ученых: Тез. докл. –
Ашхабад. 1989. С.199.
49. Ветров Ю.А. Резание грунтов землеройными машинами.- Москва.
Машиностроение, 1971.
50. Хашимов А.А., Савриддинов Н. Автоматизированный электропривод
типовых промышленных механизмов (конспект лекций), Ташкент,
ТДТУ, 2000
75

kaliy xlorid ishlab chiqarishning texnologik loyihasi.

Sotib olish