Ro'yxatga olish sanasi 24 Oktyabr 2024
2 SotishKalsiy sianamid ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtrish
![1. КАЛЬЦИЙ ЦИАНАМИД ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИНИНГ ТАВСИВИ
1.1. Кальций цианамидини физик ва кимёвий хоссалари
Кальций цианамид ни с кимёвий формуласи CaCN
2 , молекуляр масаси 80,11 ,
боғланган азот миқдори 34,98% , азот ни боғланиши амид шаклида [5].
Кальций цианамидидан ўсимликлар азотни самарали ўзлаштиради, чунки у секин
таъсир этувчи ўғитдир. Кальций цианамиднинг сувда эрувчанлиги аммонийли селитрага
нисбатан 70 баробар кам деб аниқланган.
Азот са қланишига қараб кальций цианамиди аммиакли селитрага (35%) тенг, аммо
у аммиакли ва нитратли азот билан боғланган шакллари ва уни сувда (25 0
С да 2,5 г 100 мл
сувда) [6] аммиакли селитра [7] эрувчанлигидан қарийиб 70 марта кичик , бу эса бизнинг
назаримизда минерал ўғитларни норма бўйича ўғитлашни асосан кальций цианамидни
тежаш жуда муҳимдир.
Кальций цианамид и спиртда ва органик эритувчиларда эримайди. Кальций
цианамид рангсиз кристалл ромбоэдрик ёки гексагонал шаклга эга. Кальций цианамид
қиздирганда чидамли, бироқ 1090 0
С ва ундан юқори ҳароратда унинг парчаланиши
бошланади, қайсики, 1100-1500 0
С да тўлиқ парчаланиш кузатилади. 1346-1370 0
С
ҳароратларда кальций цианамид эрийди [10].
Кальций цианамид қуйидаги реакция бўйича аммиак саноатида хомашё учун узоқ
хизмат [11] қилди:
Са CN
2 +3H
2 O ( буғ )=CaCO
3 +2NH
3 ( газ ) (1)
Аммо бу аммиак олиш усули ўзини ролини элементар азот ва водород бошланғич
ишлаб чиқариши билан ўзаро таъсирини йўқотди.
Кальций цианамидни сув билан ўзаро таъсири қуйидаги кимёвий реакция билан
ўтади:
2CaCN
2 +2H
2 O
( с ) = Ca(HCN
2 )
2 +CaOH
2 (2)
Минерал кислоталарнинг иштироки енгил цианамид ҳосил бўлиши билан кальций
цианамиднинг гидролиз жараёни тезлашади, қайсики, кейинчалик реакцияларда
карбамидга ўтиши мумкин:
Са CN
2 +2H
2 O=Ca(OH)
2 +H
2 CN
2 (3)
H
2 CN
2 +H
2 O=CO(NH
2 )
2 (4)
Углерод монооксиди 1100 0
С ҳароратларда ва ундан юқори бўлганда кальций
цианамид қуйидаги реакция бўйича парчаланади [12]:
CaCN
2 +CO=CaO+N
2 +2C
(5)](https://docx.uz/documents/a221f839-de4b-4c86-8a91-88d0b44df8ab/page_3.png?v=1)
![Углерод диоксиди таъсирида 500-1100 0
С ҳароратларда реакция бўйича кальций
цианамидга парчаланади:
2CaCN
2 +CO
2 =2CaO+2N
2 +3C
(6)
Кальций цианамид 1400-1500 0
С ҳароратларда қуйидаги реакция бўйича
цианамидли кальций ҳосил қилиб, углерод билан ўзаро таъсирлашади [13]:
CaCN
2 +C=Ca(CN)
2 (7)
Кальций цианамидга юқори ҳароратларда реакция бўйича цианидли натрийни ош
тузини таъсир эттириб цианидли натрийни чиқариш мумкин [13]:
Ca(CN)
2 +2NaCl=2NaCN-CaCl
2 (8)
Қуйидаги реакция бўйича кальций цианамидни бир вақтнинг ўзида ош тузи ва
кўмир билан қотишма ҳосил қилиб шунингдек цианидли натрий олиш мумкин [14]:
CaCN
2 +2NaCl+C=2NaCN+CaCl
2 (9)
Кальций цианамиднинг Қ:С=1:5 нисбатдаги сувли пульпасига углерод диоксиди
таъсир эттириб эркин цианамид ҳосил қилиш мумкин [15]:
CaCN
2 +CO
2 +H
2 O=H
2 CN
2 +CaСO
3 (10)
Юқорида келтирилган реакциялар шуни кўрсатадики, кальций цианамид таҳлили
бўйича тадқиқотлар ўтказилганда сувни суюқ ва буғли ҳолатда улерод монооксиди,
углерод диоксиди ва ош тузи продукцион кальций цианамидга таъсир эттирмасликка
алоҳида эътибор бериш зарур.
Амалиёт шуни кўрсатадики, бир хил бирикмалар қишлоқ хўжалигида, бошқалари
кимёвий саноатда кенг ишлатилади. Бироқ, бирикмалар орасида азот билан боғланган
бирикмалари жуда кам учрайди, шундайлари учрайдики улар қишлоқ хўжалиги ва кимё
саноатида кенг фойдаланилади. Уларнинг шундай муҳим бирикмаларидан кальций
цианамид бўлиб, юқорида айтиб ўтилганидек, бу бирикма универсал физик-кимёвий
хоссаларига эга.
Кальций цианамидни қишлоқ хўжалигида азотли минерал ўғитлар сифатида
қўлланилиши жуда кўп илмий ишларда ўз аксини топган [16-20].
П.Е.Казаряннинг [21] ишларида кальций цианамиднинг муҳим жиҳатларидан бири
шуки, азот бирикмаси сифатида тупроққа берилганда, у кальций цианамиддан азотни
ўзлаштириши азот миқдори бир хил (35%) бўлишига қарамасдан аммиакли селитрага
нисбатан азотни ўзлаштириши юқоридир.
Ишда [21] буни сабаби шундай кўрсатиладики, аммиакли селитра сув билан жуда
тез аралаштирилганда кальций цианамидга нисбатан тез ювилади. Кальций цианамиднинг
иккинчи хусусияти шундан иборатки, кальций цианамид билан ўғитлаш нормаси йиллик
азотли ўғитлар нормаларидан 30% ҳисобида ўрнатилади [22], шундай қилиб кальций](https://docx.uz/documents/a221f839-de4b-4c86-8a91-88d0b44df8ab/page_4.png?v=1)
![цианамид азоти кам ҳаракатланадиган амидли шаклда бўлади, қайсики, тупроқнинг
нитрификацион жараёнларига таъсир кўрсатади ва нитратларни тупроқнинг устки
қатламига чиқишини камайтиради.
Физиологик нордон аммиакли селитра, аммоний сульфат ва бошқа [23] минерал
ўғитларни узоқ муддатда ва систематик қўллаш натижасида Ўзбекистон
Республикасининг катта қишлоқ хўжалик майдонларида сунъий шўрланган тупроқлар
пайдо бўлди. Бундан ташқари маълумки, [21], тупроқнинг кислоталилигини кўтарилиши
салбий факторлардан ҳисобланиб, бу маккажухори, буғдой ва бошқа бир қатор қишлоқ
хўжалик экинларини ҳосилини ўсишини чеклашга олиб келади.
Азотли ўғитларни асосан кальций цианамидни ишқорли шаклларини қўллаш,
хусусан тупроқни кислоталилигини нейтраллашнинг иқтисодий ва эффектив усулларидан
ҳисобланади. Бу кальций цианамидни учинчи хусусиятларидан ҳисобланади, шунга кўра
товарли кальций цианамид унда эркин оҳак мавжудлиги хисобига ва кальцийни
боғланганлигини нейтраллаш қобилияти бошқа азотли ўғитларнинг қолган ишқорли
шаклларидан яхшироқ.
Кальций цианамидни тўртинчи хусусияти шундан иборатки, кальций цианамид ва
унинг ҳосилалари майин таъсирли-препаратлардан пахта баргларини машинада ҳосилни
теришдан аввал сунъий олиш учун айниқса кенг тарқалган дефолянтларидан ҳисобланади
[24].
Бошқа дефолянтлардан фарқли, кальций цианамид тупроқда 48-72 соат давомида
аммиак ва кальций карбонатгача тўлиқ парчаланади [25], шунингдек ўзининг кучсиз
токсик хусусиятларини тезда юқотади.
Кальций цианамид-кальций карбонат ва аммиак маҳсулотларини парчаланиши
шўрланган тупроқларининг нейтрализация жараёнида иштирок этади, аммиак эса бундан
ташқари азотли ўғитлар ролини уйнаши мумкин.
Кальций цианамидни бешинчи хусусияти шундан иборатки, у бирдан бир энг яхши
вилтларга қарши препаратлардан ҳисобланади.
Кальций цианамидни минерал ўғитларнинг бошқа турларидан ажралиб турадиган
хусусиятлари жуда муҳим, шундай қилиб ҳар йили ғўзанинг маълум қисми (айрим
туманларда 30%) вилт касаллиги билан зарарланганлиги сабабли йўқолади.
Кальций цианамиднинг айниқса яна бир аҳамиятли томони, масалан аммиакли
селитранинг айниқса кўп тарқалган азотли ўғитлар билан таққослаганда хавфсиз
ҳисобланади.
Шу муаммо туфайли бир қатор ривожланган мамлакатларининг қишлоқ
хўжалигида аммиакли селитрани қўллашдан бош тортишияпти [26,27].](https://docx.uz/documents/a221f839-de4b-4c86-8a91-88d0b44df8ab/page_5.png?v=1)
![Маълум бўлишича, ҳар йили Ўзбекистон Республикасида куз ва қиш даврида
физиологик нордон ўғитларни қўллаганда миллион гектар қишлоқ хўжалик майдонлари
турли хил заҳарли дорилардан, бузадиган дефолянтлар ва дексикантлардан ювилади,
бунда Сирдарё ва Амударё дарёларининг, Орол дарёсига тушмасдан миллион кубометр
сувлари сарфланади. Бу кейинги Қорақалпоғистон Республикасидаги ўраб турган атроф
муҳит муҳофазасини бузилишига олиб келиши мумкин ва ўзига бизнинг Ўзбекистон
Республикаси регионларини ҳам жипслаштиради. Айнан шу саволга айтиш мумкин,
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг махсус қарори қаратилган бўлиб, бу
сув ресурсларидан эффектив фойдаланишга йўналтирилган.
Кальций цианамидни юқорида кўрсатилган хусусиятларини ҳисобга олиб қишлоқ
ҳўжалигида қўлланилганда Орол денгизи Амударё ва Сирдарё дарёларидаги сувлар билан
тўлдириш имконини беради.
Айниқса шуни таъкидлаш жоизки, кальций цианамид нафақат қишлоқ ҳўжалигида,
балки кимё саноатида ҳам кенг ишлатилиши мумкин [12]. Кальций цианамиддан
олинадиган бирикмалар цианидли натрий NaCN, цианплав Ca(CN)
2 ва бошқа цианамидлар
[28] гидрометаллургияда рангли металл рудаларини флотациялашда, гальванотехникада
ва бошқаларда пўлатни цементациялашда қўлланилади.
Кальций цианамиддан олинадиган эркин цианамид H
2 CN
2 , турли техник
бирикмалар – тиомочевиналар, гуанидинлар ва бошқалар ишлаб чиқаришда хомашё
сифатида хизмат қилади. Бу бирикмалар саноатда В
1 витамини ишлаб чиқаришда,
пластмасса, дезенфекциялаш воситалари ва бошқалар тайёрлашда фойдаланилади.](https://docx.uz/documents/a221f839-de4b-4c86-8a91-88d0b44df8ab/page_6.png?v=1)
![2.4. Бошқариш тизими архитектурасининг баёни
Хозирги вақтда МЕТРАН тизими микропроцесс қурилмаларининг йиғиндисидан
иборат бўлиб, ишлаб чиқариш жараёнларини автоматик бошқариш тизимларида
учрайдиган ҳар қандай вазифаларни юқори ишончлиликда ва оператив равишда ечиш
имкониятига эга[10].
Бу тизим уницификацияланган, бирлашган архитектурадан иборат бўлиб,
фавқулотда вазиятлар, ҳимоя ва блокировка воситалари ҳамда информацияни бошқариш
каби технологияларни ўз ичига олади.
Тизимнинг таQSимланган ФУнкциялари узлуксиз, мантиқан ва кетма-кет
бошқаришга асосланган резервлашган контроллердан иборат. Умумишлаб чиқариш
архитектурасини бирлаштирган бу тизим керакли маҳсулотни керакли вақтда тайёрлаш,
жараённи оптималлаштириш ва автоматлаштириш, шу билан бирга бахтсиз
ҳодисаларнинг камайишига имкониятини яратади.
Унификацияланган бошқариш архитектураси ишлаб чиқариш жараёнларини
ахборотлар ва билимлар базаси орқали бирлаштиришни таъминлайди.
Experion PKS асосидаги автоматик бошқариш тизими (АБТ) ёки технологик
жараёнларни автоматик бошқариш тизими архитектураси (ТЖАБТ) кўп поғонали
иерархик тизимни ифодалайди. Бундай тизимларнинг асосий критериялари –
ишончлилик, замонавийлик ва тезкор ахборот алмашинишдан иборат.
Умумий ҳолатда автоматик бошқариш 5та блокдан тузилган:
Оператор хонаси
Мухандислик хонаси
Серверхона
Аппарат хонаси
Технологик майдон
Технологик майдон – бирламчи сигнал ўзгартиргичлар, ижрочи механизмлар
бевосида ўрнатиладиган жой, яъни технологик жиҳозлар, бинонинг ўзи ёки аппарат[9].
Аппарат хонаси – автоматлаштиришнинг мантиқий-аппарат ускуналари
ўрнатиладиган жой.
Автоматлаштириш тизимини бошқариш ҳуқуқи иерархияси қуйидаги кўринишга
эга:
Менеджер
Мухандис
Оператор](https://docx.uz/documents/a221f839-de4b-4c86-8a91-88d0b44df8ab/page_25.png?v=1)
![2.10-расм.Технологик жараённи бошқариш архитектураси
Сервер хонаси – автоматлаштиришнинг дастурий воситалари \ҳамда ахборотлар
сақланадиган жой .
Сервер ( инг . Server , to serve инглизчадан — хизмат қилиш ) — ахборот
технологияларида ҳисоблаш системасининг дастурининг компоненти, мижознинг
сўровига кўра сервис (хизмат кўрсатиш) ФУнкцияларини бажаради, мижозга маълум бир
ресурс ёки хизмат кўрсатишдан фойдаланишига ёрдам кўрсатади. [11].
Сервер а ппарат лари (аппарат ли таъминот ) одатда ишлатиш учун содда ва фойдаланиш
учун ишончли, кам энергия истеъмол қилади, баъзи ҳолатларда арзон. Шу билан бир қаторда
унча мослашувчан эмас.
Сервер Experion PKS резерв сервери бўлиши мумкин. Асосий сервер ишдан чиққан
ҳолатда унинг барча Функционал вазифаларини резерв сервер ўз зиммасига олади.
Қуйидаги ҳолатлардан бири содир этилганда резерв сервер асосий сервердан
бошқаришни олади:
- Асосий сервернинг аппарат қисми ишдан чиққан ва резер сервер билан асосий
сервер алоқаси узилган ҳолатда
- Асосий сервер билан резерв сервернинг тармоқ каналлари узилган ҳолатда
- Асосий сервернинг контроллер С300 билан алоқаси узилганда
- фойдаланувчи серверларни қўлда ўчирганда
Станция
27](https://docx.uz/documents/a221f839-de4b-4c86-8a91-88d0b44df8ab/page_27.png?v=1)
![• Фойдалувчининг Интерфейс и HTML
• – Web график тили
• Лойиҳанинг соддалиги
• Браузерда схемаларни кўриш
• Очиқ аппарат таъминоти
• – ПК с тандарт аппарат таъминоти
• – Консоль Icon
• – маълумотларни ишончли, хавфсиз қайта ишлаш
• Станци я турлари
• – Flex – Мослашувчан Станция
• – Console – Консоль Станция
Станция
Оператор станци ялари ( хоналар ) OS ( operator station ) шахсий компьютерларни ўз ичига
олади. Оператор станциялари ўнлаб бўлиши мумкин.
Оператор станциялари технологик маълумотларни интерактив график мнемосхемалар
тарзида ифодалаш, шунингдек жараённи самарали бошқариш учун хизмат қилади .
Мнемосхемаларда аниқ маълумотлар: кириш ва чиқиш параметрлари, ўзгаручиларнинг
қийматлари, аварияли сигналлаш, графиклар, ҳиоботлар ва шу кабилар кўрсатилади[6].
Станцияда оператор ҳар қандай датчикнинг кўрсатишини кўриши, клапанни қўлда ёпиши,
насосни ишга тушириши ёки қурилманинг температурасини ўзгартириши мумкин.
2.11-расм. Жараён
контроллер и
• Контроллер ни тўлиқ резервлаштириш
– Резерв лаштириш имконияти
– Тармоқни р езерв лаштириш имконияти
– Резерв лашган Контроллер лар
• Бошқариш учун битта муҳит:
– Ростлагичли бошқарув
– Мантиқий бошқарув
28](https://docx.uz/documents/a221f839-de4b-4c86-8a91-88d0b44df8ab/page_28.png?v=1)
![Дастурлашган мантиқий контроллер ёки Дастурлашган контроллер- технологик
жараёнларни автоматлаштириш учун ишлатиладиган ихтисослашган сонли компьютер.
Бошқа шахсий компьютерлардан фарқи шуки, у анча датчик ва ижрочи қурилмаларнинг
такомиллашган киритиш ва чиқариш қурилмаларига эга, узоқ вақт ишончли ишлайди, шунингдек
атроф-муҳитнинг ноқулай шароитларида ҳам ишончли иршлайди.
Аналогли ва сонли коммуникация HART -протокол бир вақтнинг ўзида аналогли ва
сонли сигналларни бир сим орқали узатишга имкон яратади[ 8].
Бир қанча параетрларни бир вақтнинг ўзида узатиш HART -протокол кўппараметрли
асбоблар (масалан сарф ўлчагичлар) билан ишлашда жуда қулай, чунки битта кабель сими
орқали жараённинг бир қанча параметрлари тўғрисида ахборот олиш имконини беради.
2 .5. Бошқариш ва сигналлаш принсипиал схемасининг баёни
Бошқариш ва сигналлаш чизмалари битта принципиал чизмада берилган.
Бажараётган вазифаларига қараб бошқариш чизмалари механизмлар, транспорт
тизимларининг электр юритмаларини бошқариш кўринишида бажарилиши мумкин.
Сигналлаш чизмалари эса, технологик сигналлаш чизмалари, ишлаб чиқариш
холатларини сигналлаш чизмалари, топшириқларни бажарилишини сигналлаш чизмалари
ва ёнғин хавфсизлик сигналлаш чизмаларига бўлинади.
Бошқариш ва сигналлашнинг структура чизмалари ишлаб чиқилгандан сўнг,
принципиал чизмаларга ўтилади. Манба кучланиши танланади ва чизма аппаратлар билан
таминланади. Чизма ўзгарувчан ток мабааси кучланиши 220в, 380в ўзгармас ток
кучланиш 60в, 48в, 24в, 12в бўлиши мумкин.
Чизма аппаратурасини ишлатилаётган манбага қараб, бино характеристикасига
қараб, талаб қилинаётган контактлар сонига қараб танланади.
Элементлар принципиал чизмаларда ЭСКД бўйича ГОСТ.2.710-81 га асосан
белгиланади. Ҳамма аппаратлар чизмада нормал холатда кўрсатилади (масалан, реле
контактлари бошқариш ўрамига сигнал берилмаган холатда кўрсатилади).
Принципиал электр чизмаларининг ҳамма элементлари уч қисмдан иборат бўлган
позицион белгиларга эга бўлади.
Белгилашнинг биринчи қисми бир ёки икки харфли кодда бажарилади.
Иккинчи қисмида элементнинг тартиб рақами келтирилади.
Белгилашнинг учинчи қисми элементнинг Функционал вазифасига мосланади.
Масалан, R 2 N -2-резистор, ўлчовчи сифатида ишлатилаётган. ( GOST 2.710-81)[11].
29](https://docx.uz/documents/a221f839-de4b-4c86-8a91-88d0b44df8ab/page_29.png?v=1)
Kalsiy sianamid ishlab chiqarish jarayonini avtomatlashtrish