Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	600.4KB
Покупки	2
Дата загрузки	16 Май 2024
Расширение	docx
Категория	Геодезия

Kartografik tasvirlash usullari

XULOSALAR.
Relefni tasvirlashning perspektiv (uzoqdan manzarali tasvirlash) usulini
XIX asr harbiy kartalarida qo’llash mumkin emasligi sezilib qoldi, chunki
harbiylarga aniq kartalar zarur bo’lgan . Relef shtrixlar bilan tasvirlanganda
chiziqlarning ingichka va yo’g’onligiga qaraladi. Relef qancha tik bo’lsa, qora
chiziqlar shunchalik yo’g’o nlashtirilib ko’rsatiladi, bu yoritilganlikning
o’zgar ish ini bildiradi, ya’ni relef elementlari qanchalik tik joylashgan bo’lsa,
shunchalik soya quyuq, nishabligi kamayib borgan sari soyalar shunchalik
yoritilib beriladi.
31

taqqoslash va joylashtirish uchun qulay emas, lekin ular ommaviy nashrlarda,
masalan targ’ibot va tashviqot maqsadlarida ishlangan karta-plakatlarda
tasvirlanadi. Tanlangan belgilar uzoqdan ko’zga tashlanib turishi, tushunarli
va uzoq masofadan turib idrok qilinadigan bo’lishi lozim.
Obektlarning nisbatlarini belgilar o’lchami (katta-kichikligi) orqali
berish har xil asosda amalga oshirilishi mumkin (6-rasm, 4,5,6).
7-rasm. Ichki strukturasi bo’yicha farqlanadigan eng
oddiy geometrik belgilar (E.Arnberger bo’yicha).
Chiziqli belgilar usuli. Bu usul alohida tasvirlash usuli sifatida uzunasiga
davom etgan, kengligi karta masshtabida ifodalanmaydigan, chiziq bo’ylab
joylashgan obektlarni tasvirlash uchun qo’llaniladi. Bu usulda suvayirg’ich
chiziqlari, siyosiy va ma’muriy chegaralar, yo’llar, daryo, ko’l va dengizlarning
qirg’oq chiziqlari tasvirlanadi (8-rasm).
18

Kartaning maqsadi va kartaga olinayotgan voqea va hodisa xususiyatiga
mos holda harakatdagi belgilar yordamida voqea va hodisa yo’l lar ini, harakat
usulini, yo’nalishini va ko’chib yurish tezligini, sifatini, quvvatini, tarkibini
ko’rsatish mumkin. Grafik vositalar sifatida strelkalardan, shuningdek har xil
rangdagi, shakldagi va kenglikdagi polosa (tilim) lardan foydalaniladi.
Kartodiagrammalar usuli . Kartada biror hodisaning jamlangan mutloq
raqamli qiymatini, kartada ko’rsatilgan ma’muriy-hududiy birlik bo’yicha
taqsimlanishini diagrammalar yordamida tasvirlash usuliga kartodiagramma
deyiladi.
Kartodiagrammalardan alohida tasvirlash usuli sifatida ayniqsa
ijtimoiy-iqtisodiy mavzudagi kartalarni (masalan, aholi, sanoat, qishloq va
o’rmon xo’jaligi, fan, maorif va madaniyat kartalari) tuzishda keng
foydalaniladi, chunki ko’pchilik statistik (raqamli) ma’lumotlar alohida aholi
punktlari yoki obektlar bo’yicha qayta ishlanmaydi va chop etilmaydi, balki,
mamlakatning ma’muriy bo’linishiga mos holda (viloyatlar, tumanlar
bo’yicha) yoki boshqa hududiy birliklar bo’yicha to’planadi va chop etiladi.
Bunday birliklar bo’lib, masalan, o’rmon zahiralari kartodiagrammasida -
o’rmon xo’jaliklari, baliq sanoati uchun - alohida dengiz, ko’l yoki daryo
havzalari xizmat qiladi.
Kartografiyada uzunligi taqqoslanayotgan kattaliklarga proportsional
chiziqli diagrammalar - ustunchalar, tilimchalar (tasmachalar),
taqqoslanayotgan kattaliklarga proportsional maydonli diagrammalar -
kvadratlar, doira (aylana)lar, taqqoslanayotgan kattaliklarga proportsional
hajmli diagrammalar — kublar, sharlar va boshqalar foydalaniladi (16-rasm).
26

Masshtabsiz shartli belgilar bilan konturlarini karta masshtabida
ko’rsatish mumkin bo’lmagan obektlar tasvirlanadi. Masalan, alohida turgan,
orientir ahamiyatiga ega bo’lgan daraxtlar, buloq, quduq, tegirmon, zavod va
fabrikalar, neft va gaz ishlab chiqarish markazlari, yodgorliklar va boshqa
shu kabi obektlar masshtabsiz shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Bunda
obektlarning tashqi ko’rinishi (qiyofasi) saqlanmaydi. Obektning joydagi
o’rni esa, odatda shartli belgining markaziga yoki tagiga to’g’ri keladi (2-
rasm).
Maydonli shartli belgilar bilan karta masshtabida konturini saqlab qolish
mumkin bo’lgan obektlar tasvirlanadi. Masalan, o’rmon, botqoqlik, o’tloq,
bog’, poliz, ko’l va boshqalar maydonli shartli belgilar bilan ko’rsatiladi,
obektlarning tashqi ko’rinishi (qiyofasi) saqlanadi. Ularning konturlari turli
rangga bo’yaladi yoki boshqa maydonli grafik vositalar bilan to’ldiriladi.
Botqoq va sho’rxok yerlarning konturlari ichiga turli xil shtrixlar chiziladi.
Bu belgilar uchun “konturli belgilar” yoki “masshtabli belgilar” terminlari
qo’llanilgan.
Chiziqli shartli belgilar bilan uzunligi karta masshtabida ifodalanadigan
va uzunasiga davom etgan obektlar — daryo, ko’l va dengizlarning qirg’oq
chiziqlari, siyosiy-ma’muriy chegaralar, yo’llar, telefon hamda telegraf
tarmoqlari va boshqa shu kabi chiziqli obektlar tasvirlanadi (2-rasm). Ular
obektlarning o’xshashlik belgilarini saqlab qoladi, lekin obektning kengligini
orttirib yuborishi ham mumkin (mayda masshtabli kartalardagi yo’llar
belgilari).
Kartografik shartli belgilar shakli, katta-kichikligi, rangi, kengligi,
orientirovkasi, tiniqligi va ichki tuzilishi (rasmi) bo’yicha bir-biridan
farqlanadi (3, 4 va 5-rasmlar).
Kartografik belgilarni o’rganishda, tahlil qilishda, takomillash-tirishda
va yangilarini ishlab chiqishda ularni kartografik tasvirlash usullari bo’yicha
farqlash qulay. Chunki ular kartaga olinayotgan voqea va hodisalarning
13

16 -rasm. Kartodiagrammalar usuli.
Haydaladigan yerlarning maydoni (ming ga. hisobida)
Kartogrammalar usuli . Kartada biror hodisaning o’rtacha intensivligini
ko’rsatilgan ma’muriy-hududiy birlik doirasida har xil ranglar bilan yoki har
xil zichlikda shtrixlab tasvirlash usuliga kartogramma deyiladi. Masalan,
viloyat yoki tumanlar bo’yicha aholining har bir km 2
maydonga to’g’ri
keladigan zichligi, qishloq xo’jalik ekinlarining o’rtacha hosildorligi, har 100
gektar qishloq xo’jaligiga yaroqli yerdan qancha go’sht, sut, jun va boshqa
mahsulotlar olinishi va boshqalar tasvirlanadi (17-rasm).
27

11-rasm. Miqdorli (fon) rang usuli. Relefning parchalanish chuqurligi, m hisobida,
daryolar o’zaniga nisbatan balandliklar.
og’langan bo’ladi. Ushbu qismlar orasidagi chegaralar aks ettirilayotgan
voqea va hodisalar bilan uzviy bog’langan belgilar bo’yicha o’tkaziladi va
har bir qism uchun u yoki bu raqamli ma’lumotlar bo’yicha aks ettirilayotgan
hodisaning miqdor tavsifi ko’rsatiladi (11-rasm).
Shuningdek, bu usul daryo suvlarining oqim modullarini, tuproqlardagi
harakatchan azot, fosfor, kaliy elementlari shakklarini va miqdorlarini
tavsiflovchi kartalarda ham qo’llaniladi. Bu usulda tuzilgan karta sifatli rang
(fon) usulidagiga o‘xshaydi, lekin shkala pog‘onalari rangining qalinligi yoki
shtrixovka kuchli zichligi ko‘rsatkichlarning miqdor o'sishini aks ettiradi.
Kartani jihozlashda boshqa usullarni ham qo‘llash mumkin, masalan,
miqdorli ko'rsatkichlami diagrammali belgilar bilan mos uchastkalarning
chegarasida joylashtirish va h.k.
Joylashtirilgan diagrammalar usuli. Bu usul uzluksiz va chiziqli
tarqalgan mavsumiy va boshqa davriy voqea-hodisalarni ularning rivojlanishi,
miqdori, davom etishi, qaytalanishini tavsiflash uchun keng ishlatiladi. Bu usul
bilan odatda iqlimga tegishli mavzular: havo haroratining yil davomida
o’zgarishi, oylar bo’yicha yog’in-sochin miqdorining taqsimlanishi, qor
qoplamining dinamikasi, daryolarning yillik oqimi oylar bo’yicha
taqsimlanishi, shamollarning yo’nalishi, kuchi va boshqalar (48-rasm)
tasvirlanadi.
22

hokazolarni tavsiflaydi (6-rasm).
Aholi punkti belgisi shu punktdagi aholi joylanish tipini (shahar,
shaharcha, qishloq), aholi sonini, shuning dek ushbu punktni ma’muriy
ahamiyatini ko’rsatishi mumkin. Shu ningdek, belgilarni sanoat va qishloq
xo’jalik korxonalarini, foydali qazilma konlarini tasvirlash uchun ham
qo’llaniladi. O’zining shakliga ko’ra ular uchta turga — geometrik , harfli va
ko’rgazmali belgilarga bo’linadi.
Geometrik belgilar aylana (doira), kvadrat, uchburchak, romb,
to’rtburchak va boshqa shu kabi geometrik shakllarga ega bo’ladi (6-rasm, 1).
Ular kartalarda chizish uchun qulay, oddiy, legenda bo’yicha yaxshi tanib
olinadi, nisbatan kam joyni egallaydi, obektlarning joylashgan o’rnini aniq
ko’rsatadi, o’lchami bo’yicha oson taqqoslanadi. Elementar geometrik
shakllarning soni unchalik ko’p emas, lekin belgilar uchun har xil ranglardan
foydalanib va ularning ichki tuzilishini o’zgartirib ularni sonini ko’paytirish
mumkin (43-rasm).
Harfli belgilar — bu tasvirlanayotgan obekt yoki hodisalarning nomini
bitta yoki ikkita boshlang’ich harflari yoki kimyoviy belgilaridir (6-rasm, 2).
Masalan, temir ( Fe ) va fosfor (P) rudalari uchun va boshqalar . Harfli
belgilarni qo’llash nisbatan chegaralangan, chunki ular obektlarning
joylashgan o’rnini aniq ko’rsatmaydi, kartani har xil harflar bilan to’ldirib
yuboradi, o’lchami bo’yicha yomon taqqoslanadi.
16II BOB. KARTOGRAFIK TASVIRLASH USULLARINI
BIRGALIKDA QO’LLASH.
2.1. Kartada isblatiladigan shkalalarni ishlab chiqish

Topografik kartalarda relefni tasvirlashning asosiy usuli bo’lgan gorizontallar
yoki izogipslar, izoliniyalar misol bo’ladi (9-rasm). Kartalarda dengiz
sathidan bir xil mutloq balandlikda joylashgan nuqtalarni birlashtiruvchi egri
chiziqlarga gorizontal(lar) deyiladi. Shuningdek, masalan, izotermalar — bir xil
havo haroratiga ega bo’lgan nuqtalarni tutashtiruvchi egri chiziqlar;
izobaralar — bir xil havo bosimiga ega bo’lgan joydagi nuqtalarni
birlashtiruvchi egri chiziqlar; izogietalar — bir xil yog’in-sochin tushadigan
yerlarni (nuqtalarni) tutashtiruvchi egri chiziqlar; izobatalar bir xil
chuqurlikka ega bo’lgan dengiz osti yerlarini tutashtiruvchi egri chiziqlar va
boshqalar. Iqlim kartalarini tuzishda izoliniyalar asosiy usul hisoblanadi.
Sifatli rang (fon) usuli. Bu usul bilan kartada tasvirlanayotgan hudud
chegarasida tasvirlanayotgan voqea va hodisalarni u yoki bu ma’lum sifat
belgisi bo’yicha qismlarga bo’lish va ularning har birini maydonli grafik
vositalar yordamida qoplash yoki to’ldirish yo’li bilan sifat farqlari
tasvirlanadi. Hududni qismlarga bo’lish tasvirlanayotgan voqea va hodisaning
sifat ko’rsatkichlari bilan uzviy bog’langan bo’ladi. Masalan, tuproq
kartalarida ushbu qismlar orasidagi chegara qaerda bitta tuproq tipi (kichik
tipi, turi) boshqasi bilan almashinsa, o’sha yerda o’tkaziladi (46-rasm).
So’ngra bitta tipdagi qismlar qabul qilingan rangga bo’yaladi yoki
shtrixlanadi. Shuningdek, bu usul har xil rayonlashtirish kartalarida (masalan,
tabiiy-geografik, landshaft, iqtisodiy-geografik, tuproq-iqlim), geologik,
botanik kartalarda asosiy usul sifatida qo’llaniladi.
20

RENESSANS TA’LIM UNIVERSITETI
“KARTASHUNOSHLIK” FANIDAN
MAVZU: “ KARTOGRAFIK TASVIRLASH USULLARI”
KURS ISHI
Bajardi: Elmurodov B
Rahbar: Burxonov.M
TOSHKENT – 2024

baland joylar, tog’lar ko’rinishida tasvirlangan. Relef elementlarini bo’rttirib
ko’rsatish uchun tepaliklar soyasi bilan qoplangan, bu relefni suratli tasvirlash
usuli ham deb atalgan 18-rasm).
Bu usulga relefning mutloq yoki nisbiy balandliklari zarur emas, faqat
suv ayirg’ichlarning umumiy joylashishi, asosiy tog’ tizmalari yo’nalishini
bilish kerak, xolos. Bunday tasvirlash usuli shartli bo’lib, hech qanday
geometrik aniqlik qo’llanilmaydi. Bu usul so’nggi vaqtlarda
takomillashtirilgan va geometrik shakllar yordamida relef tasvirlanmoqda.
Hozirgi vaqtda ba’zi kartalarda (siyosiy-ma’muriy, iqtisodiy va tarixiy) bu
usul ishlatiladi, u fiziografik usul deb yuritiladi.
Fiziografik kartalar ko’proq okean osti relefini va uzoq sayyoralarning
yuzasini tasvirlashda, turistik bukletlar kartalarni tuzishda qo’llanilmoqda.
18-rasm. Relefni perspektiv usulda tasvirlash.
Moraviya kartasi ( XVII asr).
30

8 -rasm. C h iziqli belgilar usuli
a -viloyat chegaralari, b -temir yo’llar, d - daryolar, e - neft quvurlari, f -gaz
quvurlari
Izoliniyalar (teng chiziqlar) usuli . “ Izos” grekcha — teng, bir xil degan
ma’nolarni anglatadi. Izoli niyalar - kartada voqea va hodisalarning birorta miqdor
ko’rsatkichi asosida bir xil qiymatga ega bo’lgan nuqtalar bo’yicha o’tgan yoki
ularni birlashtiruvchi egri chiziq tushuniladi.
9-rasm. Gorizontallar
Odatda bu usul bilan
uzluksiz tarqalgan (yoyilgan)
va fazoda asta-sekin
o’zgaradigan voqea va
hodisalar tasvirlanadi.
19

ekiladigan hududlarga ajratish mumkin. Ba’zan areallar usuli
14-rasm. Areallarni kartada tasvirlashnin grafik usullari. belgilar usuliga
o’xshab ketadi, ammo ular bir-biridan o’zining xususiyati bilan farq qiladi.
Areallar usulida miqdor ko’rsatgichlar berilmaydi, bazan sifatli rang usuli va teng
chiziqlar usuli bilan tuzilgan kartalar areallariga o’xshab ketib, ularni farq qilish
juda qiyin. Ayrim hollarda areal ichiga miqdor ko’rsatgich berilishi ham mumkin,
bu holatda bu boshqa usulga aylanib qolmaydi.
Harakatdagi belgilar usuli . Harakatdagi belgilar alohida tasvirlash
usuli sifatida kartalarda har xil: tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy voqea va
hodisalarga tegishli fazoviy o’rin almashinishlarni ko’rsatish uchun xizmat
qiladi. Masalan, dengiz va okean oqimlari, qushlarning ko’chib yurishi,
sayohatlarning marshruti, aholi migratsiyalari, yuk tashishlar va boshqalar
(15-rasm). Ko’pincha ulardan harbiy operatsiyalarning rejasi va borishini
ko’rgazmali qilib tasvirlash uchun ham foydalaniladi.
15-rasm. Harakatdagi belgilar usuli. Okean suvlari yuzasidagi oqimlar
2.2. Kartogrammalar usuli
25

mumkin. Siz qanday sifatli turli qismlardan iboratligini ko'rsatishingiz mumkin.
Strukturaviy deb ataladigan kartodiagramlar odatda hodisaning tarkibiy elementlari
o'rtasidagi miqdoriy munosabatlarni ifodalaydi. Buning uchun kartodiagram belgisi
har bir elementning nisbatlariga mutanosib qismlarga bo'linadi. Shartli belgining
qismlari turli rangdagi ranglar bilan to'ldiriladi yoki ularni soyali bilan ajratadi.
Rang berish va soyaning ma'nosi afsonada nazarda tutilgan.
Kartodiagram bir vaqtning o'zida hodisaning miqdoriy o'zgarishini
ko'rsatishi mumkin. Bunga, masalan, bir nechta raqamlarning birlashtirilgan tasviri
erishiladi. Ularning har biri ma'lum bir sanada xaritalashtirilgan hodisaning sonini
anglatadi. Ko'p oraliq sanalar uchun muayyan hodisalarda yuz beradigan
o'zgarishlarni ko'rsatish zarur bo'lsa, kartodiagram hujayralarida grafikalar
joylashtiriladi. Bundan tashqari, ajratilgan hududlar birma-bir emas, balki bir-
biriga bog'liq bo'lgan bir nechta hodisalar bilan tavsiflangan profilli
kartodiagramlar ham mavjud.
Kartalarda har xil obektlar (predmet, hodisa, jarayon va h.k.), ularning sifat
va miqdor ko’rsatkichlarini ifodalash uchun qo’llaniladigan grafik belgilarga
kartografik shartli belgilar deyiladi. Bu belgilar mumkin qadar sodda, ko’p joy
egallamaydigan va shu bilan birga bir-birlaridan aniq ajralib turadigan va
oson chiziladigan hamda o’qiladigan bo’lishlari lozim.
Alohida obektlarning kartografik belgilari ikkita asosiy vazifani
bajaradi: birinchidan - obektlarning turini ko’rsatadi (quduq, shosse,
botqoqlik) va ularni ayrim miqdor va sifat tavsiflarini (masalan, quduqdan
ma’lum vaqtda olinadigan suv miqdori), shosse qatnov qismining eni va
ustiga yotqizilgan qurulish materialining turi, botqoq kechib o’tishga
yaroqliligini; ikkinchidan — obektning fazoviy holatini aniqlaydi, ushbu
obektlarning planli o’lchamlarini va shakllarini yoki ular “fazosini”
modellashtiradi.
10

2MUNDARIJA:
KIRISH. 3
I BOB. KARTOGRAFIK BELGILAR, ULARNING VAZIFALARI. 5
1.1. Joylar Usuli 5
1.2. Mahalliy Grafikalar Usuli 10
II BOB. KARTOGRAFIK TASVIRLASH USULLARINI
BIRGALIKDA QO’LLASH. 16
2.1. Kartada isblatiladigan shkalalarni ishlab chiqish 16
2.2. Kartogrammalar usuli 26
XULOSALAR. 31
FOYDALANILGANA ADABIYOTLAR RO’YXATI. 32

5 -rasm. Maydonli belgilarni bir-biridan farqlash:
a — rangining och-to’qligi (tiniqligi) bo’yicha; b — strukturasi bo’yicha; d —
to’ldiradigan belgilar rasmi bo’yicha; e — shtrixovkalarining orientirovkasi
bo’yicha.
Asosiy kartografik usullar bo’lib quyidagilar hisoblanadi: belgilar,
chiziqli belgilar, izoliniyalar (teng chiziqlar), sifatli va miqdorli ranglar (fonlar),
joylashtirgan diagrammalar, nuqtalar, areallar, harakatdagi belgilar (vektorlar),
kartodiagrammalar va kartogrammalar . Kartalardagi yozuvlar ham kartografik
belgilar rolini bajarishi mumkin.
Belgilar usuli. Alohida tasvirlash usuli sifatida odatda karta
masshtabida ifodalanmaydigan obektlar o’rnatilgan joyini ko’rsatish uchun va
umuman aniq punktlarga joylashgan hodisalarni tasvirlab berish uchun
qo’llaniladi (6-rasm).
Masalan, topografik kartalarda belgilar bilan joydagi predmetlar,
kilometr va yo’l ko’rsatkichlari, yakka o’sgan orientir ahamiyatiga ega
bo’lgan daraxtlar, radiomachtalar va boshqalar.
Mayda masshtabli mavzuli va umumgeografik kartalarda belgilar
obektlarning o’rnashgan joyini va turini ko’rsatishdan tashqari ko’pincha
boshqa vazifalarni ham bajaradi. Masalan, obektning miqdor ko’rsatkichlarini
(katta-kichikligini), ahamiyatini, uning vaqt mobaynida o’zgarishini va
15

KIRISH.
Xaritalar har qanday chegarada – erning kichik qismidan butun er yuzasiga
qadar bir martalik ko'rinishga imkon beradi. Ob'ektlarning shakli, kattaligi va
o'zaro pozitsiyasini vizual tarzda ko'rib chiqadi, ularning mekansal o'lchamlarini
topishga imkon beradi: koordinatalar, uzunlik, maydon, balandlik va hajm.
Xaritalar ushbu ob'ektlarning kerakli miqdoriy va sifatli xususiyatlarini o'z ichiga
oladi va nihoyat ular o'rtasida mavjud bo'lgan aloqalarni ko'rsatadi: mekansal va
boshqalar. Ushbu xususiyatlar amaliyot uchun kartalarning qiymatini va qiymatini
tushuntiradi.
Xaritaning mazmuni umumiy geografik va tematik jihatdan taqsimlanadi.
Kartografik xaritalar deb ataladi, ularning asosiy mazmuni muayyan mavzu
bilan belgilanadi, masalan, aholi punktlari, iqlimi, tuproqlari, transportlari, tarix
voqealari va boshqalar kabi har qanday element yoki hodisaga bag'ishlangan. ular
tabiiy hodisalar xaritalariga (jismoniy va geografik) va ijtimoiy hodisalar
xaritalariga (ijtimoiy-iqtisodiy) bo'linadi va keyinchalik quyidagilarga bo'linadi:
xaritalarning guruhlari xaritalashning tor doirasi bo'lib, ularning har biri muayyan
mavzudagi bir qator xaritalarni o'z ichiga oladi.
Kartografik xaritalarda hodisalarning turli xususiyatlarini namoyish qilish
uchun xaritalashning turli usullari qo'llaniladi: joylar, sifatli fon, nuqta, izolyatsiya,
piktogramma, mahalliy grafikalar, kartogrammalar, kartodiagramlar, chiziqli
belgilar va harakat belgilari.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, kursning maqsadi xarita tili,
kartografik xaritalarni tasvirlash usullari haqida ma'lumot olishdir.
Hududlarning usuli xaritalashtirilgan hodisaning keng tarqalgan maydoni
xaritada ko'rsatilgan barcha hududlardan alohida belgi bilan ajralib turadi. Shu
tarzda, tematik xaritalarda o'simliklar yoki hayvonlarning madaniy va yovvoyi
turlarining tarqalishi, suvsiz hududlar, dengizda suzuvchi muzlar, foydali
3

1.2. Mahalliy Grafikalar Usuli
Ko’pincha belgilar hodisaning vaqt mobaynida o’zgarishini (shaharlar
o’sishi, daryolar toshishi, ko’chkilar), ko’chib yurishini (ekspedisiyalar
marshruti, tsiklonlar yo’nalishi) va boshqa jarayonlarni aks ettiradi.
Kartalarda belgilar umumiy jamlangan holatda k atta vazifalarni
bajaradi. Ular obektlarning o’zaro uyg’unligini va aloqadorligini ko’rsatadi,
hodisalarning fazoviy obrazlarini shakllantiradi, ular joylanishidagi
qonuniyatlarni va xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Natijada karta
alohida belgilarda mujassamlashgan in dikats iyalar yig’indisidan ortiq bo’lgan
yangi bilimlar beradi. Bundan tashqari belgilarni guruhlarga ajratish
hodisalar holati, farqlanishi, o’zaro bir-biriga ta’siri va vaqt mobaynida
o’zgarishini fazoviy tavsiflash uchun keng imkoniyat ochadi.
Qadimgi kartalarda voqea va hodisalar perespektiv suratlar bilan
ko’rsatilgan va ular rasmli tarzda alohida izohlarsiz tushunarli tarzda
ko’rsatib berilgan. ( 37 -rasm).
1 –rasm. Joyni perespektiv usulda tasvirlash (Seleziya kartasining bir
11

6 -rasm. Belgilar usuli va ularning turlari.
1-geometrik; 2-harfli; 3-Badiiy (simvolik); 4-strukturali; 5-alohida ajratib
berilgan; 6-o’sinini ko’rsatuvchi
Agar harflar birorta geometrik figurani, masalan, kvadrat ichiga olib
yozilgan bo’lsa, ularni o’lchami bo’yicha bir-biriga taqqoslash va
joylashtirish ancha yengil bo’ladi, bunday holda ikkala tipdagi belgilarning
yaxshi tomonlari uyg’unlashadi.
Ko’rgazmali belgilar — rasmi bo’yicha tasvirlanayotgan obektlarni
belgilaydi. Ularning ichidan ramziy va asliga qarab olinganlar ajratiladi (6-
rasm, 3). Ramziy belgilarning shakli tasvirlanayotgan obekt bilan bir-birini
eslatadigan o’zaro bog’lanish borligini ko’rsatadi. Masalan, shahar planida
teatr binosi joylashgan yerni maska bilan belgilash va h.k. Naturalistik
belgilar, masalan, avtomobil ishlab chiqaradigan zavodlarni ko’rsatish uchun
avtomobil rasmidan (surati) foyda laniladi. Bunday belgilar obektlarni
17

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi
Qonuni, 417-I-son, 25.04.1997 yil // lex.uz
2. O‘zbekiston Respublikasining “Geografik obyektlarning nomlari
to‘g‘risida”gi Qonuni, 303-son, 12.10.2011 yil // lex.uz
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston
Respublikasi hududida qo‘riqlanadigan geodeziya zonalari va geodeziya
punktlarini qo‘riqlash to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash haqida” qarori, №69-son,
16.02.1998 y. // lex.uz
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Geografik
obyektlarning nomlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq
geografik obyektlarning nomlari sohasidagi ishlarni tartibga solish chora-tadbirlari
haqida qarori, №295-son, 16.10.2012 y. // lex.uz
5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston
Respublikasi hududida koordinatalar xalqaro geodeziya tizimlarini qo‘llash va
ulardan ochiq foydalanish to‘g‘risida”gi qarori, №1022-son, 26.12.2017 y. //
lex.uz
6. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз
билан бирга қурамиз . - Тошкент: Ўзбекистон, 2016. - 486 бет.
7. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий
жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017. - 102 бет.
8. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини
таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Тошкент:
Ўзбекистон, 2017. - 47 бет.
32

qismi, Martin Xelvig, 1561 y)
Kartada obektlarni planli geometrik xususiyatlarini berish nuqtai
nazaridan kelib chiqib, kartografik shartli belgilar o’z xususiyatlari va
vazifalariga ko’ra masshtabsiz, maydonli (konturli) va chiziqli shartli belgilarga
bo’linadi (1-rasm).
2-rasm. Topografik kartalarning ayrim masshtabsiz, chiziqli va maydonli
shartli b elgilari:
1-davlat geodezik shaxobchalarining punktlari; 2-radiomachtalar, televizion
machtalar; 3-benzokolonkalar; 4-neft va gaz vishkalari; 5-meteorologik
stansiyalar; 6-haykallar, monumentlar; 7-davlat chegaralari; 8-davlat
qo‘riqxonalarining chegaralari; 9-yaxshilangan shosse; 10-metali va temirbeton
asosli elektr uzatish liniyalari; 11-yer ostidan о'tkazilgan quvurlar; 12-daryo va
soylar; 13-tikonli tutash butazorlar; 14-tutash saksovulzorlar; 15-sochilgan
holdagi toshlar va shag'ali yerlar; 16-o'tib bo‘ladigan sho'rxok yerlar; 17-
barxanlar bilan qumloq yerlar; 18-mohli botqoqlik.
12

siyosiy-ma'muriy bo'linmalar chegaralari, front liniyalari, yer qobig'ining tektonik
yoriqlar liniyalari, it dengiz qirg'oqlari.g.
Ro'yxatdagi va boshqa chiziqli ob'ektlarning xaritalardagi joylashuvi
ko'rsatilgan ob'ektlarning xususiyatlarini tavsiflovchi chiziqlar, naqshlar, ranglar va
kenglik bilan uzatiladi. Shu tarzda, agar kerak bo'lsa, ob'ektlarning sifatli farqlari
ko'rsatiladi. Misol uchun, turli rangdagi dengiz atlasidagi tematik xaritalarda va
chiziq belgisi shaklida qirg'oqlarning genetik turlari va pastki turlari ko'rsatilgan.
Turli ob'ektlar va hodisalar kosmosda harakatini ko'rsatish uchun
ishlatiladigan tasvir harakat belgilari usuli: ekspeditsiyalar, harbiy qismlar,
yo'lovchilar va yuk, havo massalari, okean va dengizlarda suv, hayvon ko'chishi va
boshqalar.xaritalash harakati chiziq bo'ylab amalga oshirilishi mumkin. Boshqa
hollarda, harakatlanuvchi massa (havo, suv) katta maydonni egallab, keng jabhada
harakatlanishi mumkin.
Harakat belgilari usulida yo'nalish va harakat yo'nalishi chiziqlar, o'qlar va
chiziqlar orqali ifodalanadi. Bir nuqtadan ikkinchisiga harakatni ko'rsatish, odatda,
ikkala so'nggi nuqta orasidagi bir yoki bir nechta tekis strelkalar bilan
chegaralanadi.
Katta maydonda, masalan, havo massalari, dengiz suvlari, urush
maydonlarida qo'shinlar kabi keng tarqalgan hodisaning harakatini ko'rsatganda,
o'qlar va chiziqlar ham ishlatiladi. Ammo bu holda har bir o'q odatda harakatning
umumiy yo'nalishi haqida fikr beradi.
Katta maydonda amalga oshirilgan harakatlarni ko'rsatish uchun chiziqlar
ham ishlatiladi, ularning kengligi har qanday birlikda harakatlanayotgan
hodisaning qiymatini emas, balki hududning harakatlanish hajmini ifodalaydi.
Kartodiagramlar usuli hududiy bo'linishning muayyan birliklarida har
qanday hodisalarning umumiy (asosan mutlaq ) o'lchamlarini aks ettiradi.
"Kartodiagram" atamasi xaritalash usulini, shuningdek uni ishlatish bilan qurilgan
xaritani bildiradi. Bu usul odatda hududning siyosiy va siyosiy-ma'muriy
bo'linmasidan foydalanadi, ya'ni.qit'alar xaritalarida yoki ularning katta qismlarida
8

10-rasm. Sifatli rang (fon) usuli. Tekislik tuproqlari:
a) bo’z qo’ng’ir cho’l; b) cho’l taqir tuproqlari, taqirlar; d) sho’rxoklar; e)
qayir (allyuvial)
Miqdorli rang (fon) usuli . Bu usul bilan kartada tasvirlanayotgan hudud
chegarasida tasvirlanayotgan voqea va
hodisalarni u yoki bu ma’lum bir miqdor
ko’rsatkichi bo’yicha qismlarga bo’lish va
ularning har birini maydonli grafik vositalar
yordamida qoplash yoki to’ldirish yo’li bilan
o’sha hodisaning miqdor farqlari tasvirlanadi.
Hududni qismlarga bo’lish
tasvirlanayotgan hodisaning miqdor
ko’rsatkichlari bilan uzviy
21

o'zida ko'plab xususiyatlar to'plamiga asoslangan umumiy xususiyatlar bilan
ifodalanadi.
Tasvirning nuqta usulini qo'llash, hodisa joylashtirilgan joylarda xarita
nuqtasiga (kichik diametrli bir xil o'lchamdagi doiralarga) qo'llaniladi. Har bir
nuqta hodisaning hajmini ifodalovchi birliklarda ma'lum bir raqamli qiymat yoki
"vazn" ni beradi.
Nuqta shaklida, bu o'lchamdagi xaritada ko'rsatilishi mumkin bo'lgan
bunday katta hududga joylashtirilgan hodisalarni xaritalash. Tez-tez namoyish
nuqta yo'l hodisa butun ishg'ol maydoni doimiy emas, va bunday boshqa ekinlar
uchun ajratilgan er bilan ajratilgan yoki hatto boshqa er bilan band bo'lgan har
qanday qishloq xo'jaligi ekinlari, ekin maydonlari kabi tarqalishi tarqalgan.
Xaritada aholi joylashuvi va uning miqdori, ekin maydonlari, chorva mollari va
boshqa hodisalarning joylashishi va kattaligi ko'rsatilgan.
Odatda nuqta usuli hodisaning mutlaq sonini ko'rsatish uchun ishlatiladi.
Biroq, nuqta og'irligi mutlaq emas, balki nisbiy miqdorni ifoda etadigan usul
mavjud. Shu tarzda hodisalarni ko'rsatadigan kartalar-foiz-nuqta kartalari. Ushbu
xaritada faqat 100 ball joylashtirilgan, bu hodisani joylashtirishga muvofiq
joylashtirilgan.
Nuqtali usul, turli xil tarkibiy qismlarni ko'rsatish uchun turli xil rangli
nuqtalardan foydalanib, fenomenning tuzilishini aks ettirishi mumkin. Boshqa
hollarda, nuqtalarning rangi vaqt o'tishi bilan hodisaning rivojlanishini ko'rsatish
uchun ishlatiladi.
Yalıtımlar xaritada chizilgan egri chiziqlar deb ataladi, uning butun uzunligi
davomida hodisaning miqdoriy ko'rsatkichi o'zgarishsiz qoladi. Yalıtım usuli,
5I BOB. KARTOGRAFIK BELGILAR, ULARNING VAZIFALARI.
1.3. Joylar Usuli

hisoblanadi. Yer yuzasining relefi xilma-xilligidan ularni tasvirlash ham har
xil bo’ladi. Relefi tekis bo’lgan hududlar bilan, relefi baland-pastliklardan
iborat bo’lgan hududlarni bir xil usulda tasvirlab bo’lmaydi. Masalan, tekislik
hududlar gorizontallar bilan tasvirlansa aniqlik darajasi yuqori bo’lsa-da,
o’quvchanligi past bo’ladi. Relefi balandliklar, tog’liklar bo’lgan hududlarda
gorizontallar bilan tasvirlanganda ham, relefning xususiyatlari to’liq
ifodalanmaydi. S h uning uchun gorizontallar oralig’i ranglar bilan bo’yab
ko’rsatiladi. Ba’zi relef shakllari borki, ularni gorizontallar bilan tasvirlab
bo’lmaydi. Masalan, jarliklar, karstlar, osilib turgan tog’ jinslari, g’orlar va
boshqalar.
Umuman relefni teng, ya’ni izoliniyalar (gorizontallar) va belgilar bilan
tasvirlash lozim. Geomorfologik kartalarda relef miqdori rang, ba’zan
areallar bilan ham tasvirlanishi mumkin. Gipsometrik kartalarda relefni
tasvirlashda maxsus qoida va talablar borki, ularni albatta hisobga olish
kerak. Ular:
— tasvirlarning metr o’lchamligi, ya’ni kartada joyning mutloq
balandligini aniqlash va balandliklar orasidagi farqni hisoblash, qiyalik
burchaklarni aniqlash va yer yuzasi notekisligini ko’rish;
— tasvirlarning nafisligi, relefning tekisligi va notekisligini ng bir
me’yorda ko’rsatilishi va o’quvchida tasvirlangan relef to’g’risida
ko’rgazmali shakl hosil bo’lishiga erishish;
— tasvirlangan relefda morfologik o’xshashlik bo’lishligi, ya’ni
relefning tipologik xususiyatlari va tarkibi ko’rinib turishi.
Yuqorida keltirilgan talablarni bajarish butun relefni kartaga olish
tarixida namoyon bo’ladi, har xil davrlarda birinchi o’ringa tasvirning
ko’rgazmaliligi, hajmli yoki aniq o’lchamli ko’rsatishga intilish kuzatilsa,
ba’zi davrlarda relefning morfologik o’xshashligini tasvirlashga yoki bu
talablarni bitta kartada ko’rsatishga harakat qilingan. Bazi kartalarda relef
sxematik perspektiv (uzoqdan manzarali tasvirlash) usulda alohidagi tepalik,
29

joylanish xarakterini va mohiyatini hisobga oladi. Foydalanilayotgan va
foydalanishi mumkin bo’lgan kartografik belgilar ko’p bo’lishiga qaramasdan
kartografik tasvirlash usullarining soni unchalik ko’p emas.
3 - rasm. Belgilarni bir-biridan farqlash:
a — shakli bo’yicha; b — katta-kichikligi bo’yicha; d — orientirovkasi bo’yicha;
e — rangining och-to’qligi (tiniqligi) bo’yicha; f — ichki tuzilishi bo’yicha.
4 - rasm . Chiziqli belgilarni bir-biridan farqlash:
a — kengligi bo’yicha; b — shakli bo’yicha; d — rangi bo’yicha.
14

davlatlarning chegaralari amalga oshiriladi va ayrim davlatlarning xaritalarida –
siyosiy va ma'muriy bo'linmalar birliklari. SSSRda, masalan, ittifoq respublikalari,
avtonom respublikalar, viloyatlar va hududlar. Xaritalarda kichikroq hududlar
hududlarni, hududlarni va boshqalarni tabiiy, iqtisodiy yoki boshqa xususiyatlarga
ko'ra ajratish mumkin. Har bir hududiy birlik ichida bitta diagramma belgisi
joylashtiriladi, bu birlik uchun tasvirlangan hodisaning umumiy qiymatini
bildiradi.
Shu tarzda, aholi punktlarida (aholi, sanoat mahsulotlari, kutubxonalarda
kitoblar bo'yicha miqdoriy ko'rsatkichlar, shifoxonalarda joylar soni va boshqalar)
joylashgan katta hududlarda (ekiladigan maydon, o'rmonlarda yog'ochning
umumiy zaxirasi) keng tarqalgan bo'lishi mumkin bo'lgan turar-joy tabiatida turli
xil hodisalarni xaritalash.) hodisaning tarqalishi uchun alohida hududlar mavjud,
ammo bu tarzda hodisani joylashtirishning haqiqiy tasviri xaritada ko'rsatilmaydi.
Shartli belgilar kartodiagram odatda kvadrat, doira, to'rtburchaklar yoki
boshqa geometrik shakllar shakliga ega. Ular, shuningdek, tasvirlangan
ob'ektlarning stilize rasmlari yoki rus yoki lotin alifbosidagi harflar bo'lishi
mumkin. Belgilar singari, kartodiagramlar ham uning balandligi, maydoni yoki
hajmi bilan hodisaning qiymatini aks ettiradi. Ro'yxatdagi barcha uchta versiyada
belgilar doimiy yoki bosqichma-bosqich, mutlaq yoki shartli miqyosda qurilishi
mumkin.
Bundan tashqari, diagrammatik shakllar (geometrik yoki boshqa shakllar)
ishlatiladi, ularning har biri hodisaning umumiy qiymatining faqat bir qismini
ifodalaydi – qabul qilingan nisbaga ko'ra. Misol uchun, moshinalar sonini
ko'rsatish uchun (ma'muriy hududlar bo'yicha) traktorning bir nusxasi 100
traktorlarini ifodalaydi. Keyin xaritada ko'rsatilgan hududlarning har birida
traktorlarning bir xil raqamlarining to'g'ri soni tasvirlangan.
Kartodiagram usuli nafaqat hududiy bo'linishning har bir bir birligidagi
hodisaning umumiy mutlaq qiymatini, balki uning tuzilishini ham ko'rsatishi
9

13-rasm. Nuqtalarni kartaga qo’yish. G’o’za maydonlari:
A — statistik, B — geografik.
Areallar usuli. Bu usul kartografiyada keng ishlatiladi (lotincha “area” -
maydon, makon, hudud degan ma’noni anglatadi). Areallar usuli bilan tuzilgan
kartalar ham umumgeografik va mavzuli kartalardir. Topografik va mavzuli
kartalarda o’rmonzorlar, ekinzorlar, qum bosgan yerlarni tasvirlashda areallar usuli
ko’p ishlatiladi. Areallar usuli ko’proq maydon va makon bilan bog’liq bo’lganligi
uchun ko’proq o’simlik (geobotanik), zoogeografik, landshaft, geomorfologik va
tarixiy kartalar (masalan, g’o’za
ekiladigan areal)ni tuzishda
ishlatiladi (50-rasm). Bu usulda
ko’rsatilgan voqea va hodisalarni
ikki xil rangda yoki chiziqda berish
bilan mazmunini boyitish mumkin.
Masalan, O’zbekistonda paxta
ekiladigan paxta naviga qarab
ingichka va oddiy tolali paxta
24

9. Берлянт А.М. Картография. – Москва: «Аспект пресс», 2002. – 336 с.
10. Берлянт А.М. и др. Картоведение. – Москва: «Аспект пресс», 2003.
– 477 с.
11. Билич Ю.С., Васмут А.С. Проектирование и составление карт. –
Москва: Недра, 1984.
12. Быков А. В., Пьянков С. В. Web-картографирование. - Пермь, 2015.
– стр. 110.
13. Гадоев К., Бердиева С. Жаҳонгашта сайёҳ-олимлар. – Тошкент:
Ўзбекистон, 2011. – 272 бет.
14. Гальков Ч.В., Раҳимбеков Р.У., Югай Р.Л. Ўзбекистон карталари. –
Тошкент: Ўқитувчи, 1975. – 103 б.
15. Geographic Information System Basics. “Cartographic Principles”,
chapter 9. December 29, 2012, and it was downloaded then by Andy Schmitz
(http://lardbucket.org). p. 225
16. ГЕОГРАФИЯ Современная иллюстрированная энциклопедия.
Главный редактор энциклопедии А. П. Горкин. – М.: Росмэн-Пресс, 2006.
17. Географический атлас Узбекистана. – Ташкент, 2012.
18. Gretchen N. Peterson. GIS Cartography. A Guide to Effective Map
Design. 2015 by Taylor & Francis Group, LLC. CRC Press is an imprint of Taylor
& Francis Group, an Informa business // www.crcpress.com - 329 -
19. Dent, Borden D. Cartography: thematic map design / Borden D. Dent,
Jeffrey S. Torguson, Thomas W. Hodler. - 6th ed. New York, NY 10020.
Copyright © 2009. p. 336
33

hodisaning intensivligida ko'proq yoki kamroq bosqichma-bosqich o'zgarishlarga
ega bo'lgan katta maydonda doimiy va doimiy ravishda tarqaladigan hodisalarning
miqdoriy xususiyatlari uchun ishlatiladi. Ushbu usuldan foydalanishning o'ziga xos
namunasi gorizontal yoki izogips yordamida yengillikning tasviri bo'lishi mumkin.
Ushbu usul ko'pincha tematik xaritalarni tayyorlashda ishlatiladi. Erning
yengilligi bilan bir qatorda, er osti erlarining geologik xaritalarida, cho'kindi
jinslarning har qanday qatlamining yuzasida ko'rsatish uchun ishlatiladi. Isobarami
yoki teng chuqurlikdagi chiziqlar xaritalarda dengiz tubining yengilligini aks
ettiradi. Iqlim va meteorologik xaritalarda izolyatsiyalar ayniqsa keng qo'llaniladi.
Izolyatsiyalash usuli nafaqat statik, harakatsiz hodisalarni emas, balki
dinamik jarayonlarni ham qayd etish, hodisalarning boshlanish vaqtini belgilash,
moddiy massalarning harakatlanish tezligini va o'rganilgan jarayonlarni ko'rsatishi
mumkin. Misol uchun, izolyatsiyalash usuli er qobig'ining ko'tarilish yoki tushirish
tezligini, daryolarning muzlash vaqtini, qishloq xo'jaligi ishlarining boshlanishini
va boshqalarni ko'rsatadi.
Yalıtım usuli, ba'zan qiymati asta-sekin o'zgarmaydigan hodisalarni aks
ettirish uchun ishlatiladi va bu
Xaritalardagi piktogramma usuli alohida kichik hududlarda joylashtirilgan
hodisalarni aks ettiradi, ular xarita miqyosida ko'rsatilmaydi. Joylashuvning bu
xususiyati nuqtalarda yoki nuqtalarda lokalizatsiya deb ataladi, chunki hodisa bilan
shug'ullanadigan kichik xaritada er yuzasining bir qismi nuqta bilan ifodalanadi.
Nishonlar usulining mohiyati shundan iboratki, xaritada hodisaning
joylashgan joyiga mos keladigan nuqtalarda katta hajmdagi shartli belgi
tasvirlangan, uning hajmi xaritalashtirilgan hodisaning qiymatini ko'rsatadi. Uch
turdagi shartli belgilarni qo'llang: geometrik, badiiy va alfavit. Eng keng tarqalgan
geometrik shartli belgilar doiralar, kvadratlar, to'rtburchaklar, halqalar, yarim doira
va boshqalar shaklida geometrik belgilarning tasavvurlari soddaligi uni chizishni
osonlashtiradi va kartani o'qiyotganda ham uni boshqasidan ajratish oson.
6

qazilmalar joylari, tarixiy xaritalarda dehqon qo'zg'olonlari bilan qoplangan
hududlar va boshqa ko'plab hodisalar ko'rsatilishi mumkin.
Har qanday hodisaning joylari ko'pincha xaritalarda ma'lum bir naqsh va
rang chizig'i bilan ajralib turadi. Boshqa hollarda, ajratilgan maydondagi xaritaning
yuzasi bo'yalgan yoki soyali.
Turli xil o'simlik turlarini, hayvonlarni va boshqalarni tarqatish joylari turli
xil mekansal munosabatlarga ega bo'lishi mumkin: ular bir-biridan bir-biridan farq
qilishi mumkin, bir-biriga tegishi yoki nihoyat o'zaro bir-biriga bog'lanishi
mumkin.
Kantitativ oraliq deb ataladigan turli xil joylar mavjud. Ushbu tartibga
solishga, tasvirlangan maydoni hodisa faqat sodir bo'lgan hududida, tugatish emas,
balki u, ayniqsa, jadal namoyon bo'lgan hodisa, tarqatish sohasida qismini ajratib
turadi. Xaritaning afsonasida, hududni ajratish ma'lum bir miqdoriy ko'rsatkich
bilan belgilanadi.
Sifatli fonning usuli xaritada ko'rsatilgan hudud butunlay ajratilgan
qismlarning sifatli farqlarini ko'rsatishdan iborat. Bo'linish ko'rsatilgan hodisaning
qabul qilingan tasnifiga asoslangan asosda amalga oshiriladi. Bu xususiyat,
masalan, tuproq turi yoki hududning boshqa tabiiy xususiyati, qishloq xo'jaligining
ixtisoslashuvi va boshqalar.
Xaritaning har bir ajratilgan qismi o'z chegaralariga ega va uning rangi bilan
bo'yalgan, shuning uchun barcha bo'limlar o'quvchiga aniq ko'rinadi. Agar juda
ko'p ajratilgan joylar mavjud bo'lsa va ular orasida tipologik tarzda takrorlanadigan
bo'lsa, fon rangidan tashqari ular xaritaning afsonasiga muvofiq raqamlar yoki
harflar bilan ham ko'rsatiladi.
Sifatli fonning usuli hududni har qanday xususiyatga ko'ra rayonlashtirishni
ko'rsatish uchun ishlatilishi mumkin. Hududni biron bir elementar xususiyat emas,
balki ularning kompleksi bilan farq qiladigan qismlarga ajratish. Xaritaning
afsonasida, er yuzasining tanlangan qismlari o'rtasidagi sifat farqlari bir vaqtning
4

12 -rasm. Joylashtirilgan diagrammalar usuli
Nuqtalar usuli. Bu usul bilan kartada keng maydonlarda joylashgan
voqea va hodisalarni bir xil miqdor birliklarida belgilaydigan va uni
joylanishi hamda to’planishiga mos joylashtiriladigan bir xil o’lchamdagi bir
necha nuqtalar bilan tasvirlanadi. Kartada voqea va hodisalarni tasvirlashdan
oldin nuqtaning “og’ir” ligi (vazni) aniqlaniladi, ya’ni bitta nuqta qaysi
o’lchamdagi miqdor ko’rsatkichiga mos keladi (masalan, bitta nuqta 500
kishiga yoki 10 000 gektar ekin maydoniga to’g’ri keladi). Bu usulda voqea
va hodisani kartada tasvirlashda nuqtalar obyektni haqiqiy geografik
joylanishini eng yaxshi aks ettiradigan qilib joylashtiriladi. Ayrim hollarda
bitta kartada ikkita o’lchamdagi nuqta berilishi mumkin, masalan, yirik
nuqtada 1000 kishi, kichik nuqtada esa 100 kishi. Nuqtalar usulini yaxshi
tanlash tasvirlanayotgan hudud chegarasida obyekt yoki voqea va hodisani
tarqalishi to‘g‘risida ko‘rgazmali tasavvur beradi. Nuqtaning “og‘ir” ligi
miqdor, rangi esa, sifat tavsifini aniqlashga lmkon beradi. U ayniqsa kontrast
(keskin farq qilib) joylashgan hodisalar uchun samarali usul hisoblanadi.
Nuqtalar kartaga ikkita usul bilan, ya’ni geografik va statistik usul bilan
qo'yiladi. Geografik usulda hodisani geografik joylanishi (tarqalishi) hisobga
olinadi (13-rasm. A va B).
23

Geometrik belgilar boshqa afzalliklarga ega: bunday belgining geometrik
markazini aniqlash oson, odatda, bu hodisa lokalizatsiya qilingan xaritaning
nuqtasi bilan mos keladi; geometrik belgilar sifat jihatidan turli atamalar
hodisalariga teng yoki mutanosib qismlarga bo'linishi mumkin.
Ko'rsatilgan hodisaning sifatli farqlarining xarakteristikasi ikki bosqichli
bo'lishi mumkin: bir yoki bir nechta rang rangi katta sanoatni bildiradi va markani
bo'yash orqali soyalash sanoatni torroq ko'rsatadi.
Belgini qismlarga ajratib, hodisaning tuzilishini bitta xatboshida ko'rsating.
Shunday qilib, ko'p tarmoqli sanoat tugunini tavsiflash uchun iqtisodiy xaritalarda
ikonka paragrafda ko'rsatilgan sanoatga mos ravishda bo'yalgan tarmoqlarga
bo'linadi.
Bir hodisani piktogramma usuli bilan rivojlantirish jarayonini ifodalash
uchun bir xil shakldagi bir nechta belgilarni birlashtirish usuli qo'llaniladi, ammo
o'lchamlarda farq qiladi.
Mahalliylashtirilgan diagrammalar usuli katta hududlarda doimiy
taqsimlanadigan hodisalarni ko'rsatish uchun ishlatiladi.
Shu tarzda, er yuzasining alohida nuqtalarida xaritalanadigan hodisaning
mutlaq yoki nisbiy o'lchamlari ko'rsatiladi. Hodisalarning o'lchami ma'lum bir
miqyosda qurilgan va tanlangan nuqtalarda joylashtirilgan diagrammalar bilan
ifodalanadi.
Shunday qilib, siz, masalan, izolyatsiya usuli yordamida xaritalash barcha
hodisani, ko'rsatish mumkin: .. harorat va havo bosimi, elektr qor qoplami, va
hokazo mahalliylashtirilgan diagrammalar usuli ular er yuzida faqat muayyan
ochko tavsiflovchi istayman va butun maydoni bo'ylab hodisalar qiymatini
ko'rsatish emas, agar murojaat qilish.
Lineer belgilar uzunligi xarita miqyosida ifodalanishi mumkin bo'lgan uzoq
ob'ektlarning joylashuvi va xususiyatlarini ko'rsatish uchun ishlatiladi va kengligi
yo'q. Bunday ob'ektlar, masalan, yo'llar, ko'plab daryolar, kanallar, davlat va
7

17-rasm. Bir xil o’lchamlar o’zaro nisbatini tavsiflovchi turli diagrammalar:
chiziqli (ustunli); maydonli; hajmli.
Kartodiagrammalardan farqli o’laroq, kartogrammalarda nisbiy
ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Tasvirni ng ko’rgazmaliligini oshirish uchun
har bir hududiy birlik odatda rang bilan bo’yab yoki shtrixlab chiqiladi. Agar
rang quyuqlashib yoki shtrix chiziqlar zichlashib borsa, intensivlik yoki
miqdor u ko’rsatkichining oshib borishi kuzatiladi, aksincha, rang ochlashib,
shtrixlar siyraklashsa miqdor ko’rsatkich kama yib boradi .
2. Relefni tasvirlash usullari.
Relef umumgeografik kartalarda tasvirlanadigan eng murakkab element
hisoblanadi. Oddiy shakllar eni va bo’yi masshtab asosida kichraytirilib
tasvirlansa, relefni uchinchi bir ko’rsatkichi — balandligi ham tasvirlanishi
talab etiladi.
Relef — Yer yuzasidagi past-balandliklarni, jarlik va cho’kmalarni,
tog’lik va tekisliklarni o’zida mujassam qilgan landshaftning asosiy
elementlaridan biri hisoblanadi. Relef geologik jarayon bilan bog’liq bo’lib,
uning shakllanishida roli katta. Yer yuzasidagi gidrografik elementlarning
shakllanishida, o’simlik va tuproqlar tarqalishida, ekologik vaziyat
rivojlanishida, muhandislik inshootlarni loyihalashda, aholi yashaydigan
shahar va posyolkalar qurilishida, dehqonchilikda relefning roli katta
28

Kartografik tasvirlash usullari

Купить