Karxona bankrotliligi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	30.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Fazilat Matyoqubova

Ro'yxatga olish sanasi 12 May 2024

8 Sotish

Karxona bankrotliligi

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………...................................
…...............................….3
I- BOB. KORXONA BANKROTLIGI SABABLARI .........................................7
1.1. Korxonaning moliyaviy boshqaruvi ..... ............................….…................7
1.2. To'lovlar va xarajatlarni boshqarishda xatoliklar ..........…............14
II- BOB.KORXONA BANKROTLIGINI OLDINI OLISH YOʻLLARI .....17
2.1.Qo'shimcha moliyaviy daromadlar qo'llash . ..….…......…………............17
2.2. Yangi bozor sharoitiga o‘tish davrida birja ko‘rsatkichlari .....24
XULOSA …………………………..……………….......................................
…………............................28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .................. …………..........………...................30

2

KIRISH
Kurs ishining maqsadi: Korxona bankrotligi, kelib chiqish sabablari va uning oldini
olish yollari kurs ishining asosiy maqsadi korxonalar va biznes tashkilotlari uchun
bankrotlik riskini tahlil qilish va unga qarshi kurashishda qo'llaniladigan
strategiyalarni o'rgatishdir
Kurs ishining vazifasi :Bankrotlikning sabablari va ko'rsatkichlari bo'yicha tahlil
qilish.Korxonaning moliyaviy holatini, to'lovlar va xarajatlarni boshqarishni
tekshirish.Bozor sharoitlarini va iqtisodiy krizislarini tahlil qilish.Xodimlar bilan
munosabatlarni mustahkamlash va resurslarni samarali boshqarishni
ta'minlash.Korxonaning bankrotlikdan chiqish uchun strategik planlarni
belgilash.Moliyaviy boshqaruvni mustahkamlash va yangi moliyaviy resurslarni
jalb qilish.Qo'shimcha moliyaviy resurslar va strateji o'zgartirishlarni
konsultatsiyalar orqali taqdim etish.
Kurs ishining dolzarbligi: Korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilish:
Bankrotlikning sabablari va ko'rsatkichlari bo'yicha tahlil qilish, korxonaning
moliyaviy holatini aniqlash uchun kritikdir.Strategik planlar tuzish: Bankrotlikdan
chiqish uchun strategik planlar tuzish, moliyaviy boshqaruvni mustahkamlash va
yangi moliyaviy resurslarni jalb qilish muhim vazifalardir.Moliyaviy boshqaruvni
mustahkamlash: To'lovlar va xarajatlarni boshqarishda isloh qilish, moliyaviy
boshqaruvni mustahkamlash uchun zarurdir.Xodimlar bilan munosabatlarni
mustahkamlash: Xodimlar bilan yaxshi munosabatlarni ta'minlash, resurslarni
samarali boshqarish uchun muhimdir. Bozor sharoitlarini tahlil qilish: Bozor
sharoitlarini va iqtisodiy krizislarini tahlil qilish, korxonaning strategiyasini
belgilashda yordam beradi.Dolzarbligi orqali korxona bankrotligi, kelib chiqish
sabablari va uning oldini olish yollari kurs ishi muhim maqsadlarni amalga
oshirishda yordam beradi va korxonalar uchun foydali bo'ladi.. Iqtisodiyot
3

nazariyasi — insonlarning cheksiz ehtiyojlarini qondirish uchun cheklangan
resurslardan samarali foydalanishni va xo jalik yuritish jarayonida turli tomonlarʻ
orasida yuzaga keluvchi munosabatlarni o rganuvchi fan. Economics atamasi
ʻ
qadimgi yunon tilidagi ο κος (oikos, „uy“) + νόμος (nomos, „odat“ yoki „qonun“),
ἶ
demak „uy (xo jaligi)ni yuritish qoidalari“ yig indisi ο κονομία (oikonomia, „uy
ʻ ʻ ἰ
xo jaligini boshqarish“) so zidan olingan.Iqtisodiyot nazariyasi fani ko pgina
ʻ ʻ ʻ
maktab va yo nalishlardan iborat. Iqtisodiyot fani mudom o zgarishda bo lgani
ʻ ʻ ʻ
sababli uning taraqqiyoti va tarixiy retrospektivasi bilan iqtisodiyot tarixi fani
shug ullanadi.Iqtisodiyotning qonun-qoidalari, tushunchalari va rivojlanish
ʻ
tamoyillarini o rganuvchi umumiqtisodiy va nazariy fan. Iqtisodiyot nazariyasi
ʻ
xorij mamlakatlarida „Ekonomiks“, „Ekonomika“ va „Siyosiy iqtisod“ nomlari
bilan, MDH mamlakatlarida „Iqtisodiyot nazariyasi“ nomi bilan yuritiladi.
Iqtisodiyot nazariyasi iqtisodiyotni umumiy jihatidan va har bir iqtisodiy tizimga
tadbiqan o rganadi, iqtisodiy hodisalarni mikro va makro hamda jahon iqtisodiyoti
ʻ
darajasida tahlil etadi. Bu fan O zbekistonda „Iqtisodiy bilim asoslari“ sifatida
ʻ
maktablarda, „Iqtisodiyot asoslari“ sifatida kollej va akademik litseylarda va
„Iqtisodiyot nazariyasi“ sifatida oliy o quv yurtlarida o rganiladi. Iqtisodiyot
ʻ ʻ
nazariyasi ijtimoiy fan bo lib, tovar va xizmatlarning ishlab chiqarilishi,
ʻ
taqsimlanishi va iste mol qilinishi jarayonlarini o rganadi.Iqtisodiyot
ʼ ʻ
nazariyasining predmeti kishilarning cheklangan iqtisodiy resurslar sharoitida
muqobil xo jalik yuritish asosida o z ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan
ʻ ʻ
xattiharakatlari, ularni belgilovchi iqtisodiy shartsharoitlar hisoblanadi. Bu fan
xo jalik yurituvchi sub yektlarning (firmalar, xonadon, ayrim individ va davlat)
ʻ ʼ
iqtisodiy xattiharakatlarini yaxlitlikda o rganadi. Uning tadqiqot ob yekti iqtisodiy
ʻ ʼ
hodisalar bo lib, ular ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimot va iste mol sohasida
ʻ ʼ
yuz beradi. Tabiiy sharoit — bu iqlim, tuproqning tuzilishi, yer osti boyliklarining
mik, dori, o simlik va hayvonot dunyosidan, odamlarning ish qobiliyatidan
ʻ
iboratki, bu omillar iqtisodiy faoliyatga ta sir etmay qolmaydi.Iqtisodiyot
ʼ
nazariyasi o z predmetini bir qator uslubiy tamoyillarni qo llagan holda o rganadi:
ʻ ʻ ʻ
barcha iqtisodiy hodisalarning yaxlitligini, iqtisodiy tizim hosil etishini, bu tizimda
4

ulardan har biri o z o rniga ega bo lishini, ular bir-biriga ta sir etishini nazardaʻ ʻ ʻ ʼ
tutadi; iqtisodiy voqelikni qotib qolgan holda emas, balki rivojlanishda va
yangilanishda olib qaraydi, bir voqelik o rniga boshqasi yuzaga kelishi, shaklan
ʻ
eski hodisalarda yangi mazmun bo lishini hisobga oladi; insonning xo jalik
ʻ ʻ
faoliyatiga nafaqat iqtisodiyot, balki tabiat qonunlari ham ta sir etishiga e tibor
ʼ ʼ
beradi. Tabiat kishilik jamiyati bo lmasada, mavjud bo laveradi, lekin jamiyat
ʻ ʻ
tabiatdan tashqarida bo la olmaydi, chunki u tabiat resurslarini ishlatish bilan
ʻ
boglik, tabiat iqtisodiyotning moddiy asosi; iqtisodiyotdagi o zgarishlar tabiatdagi
ʻ
o zgarishlarga qaraganda g oyat tez boradi, shu sababli iqtisodiyotning rivojlanish
ʻ ʻ
qonunlari doimo o zgarib turadi; tabiiy hodisalar kishilar ishtirokisiz o zo zidan
ʻ ʻ ʻ
yuz bersa, iqti-sodiy hodisalar kishilar faoliyati orkali yuz beradi, ammo bu
faoliyatni obyektiv sharoit taqozo etadi; iqtisodiyot nazariyasi texnologiyani bevo-
sita o rganmasada, uning iqtisodiyotga ta sirini chetlab o tmaydi, aksincha,
ʻ ʼ ʻ
hisobga oladi. U texnika-texnologiyani joriy etish yoki etmaslikning iktisodiy
chegaralarini nazariy asoslaydi; iqtisodiyotni sof holda emas, balki unga ijtimoiy-
siyosiy, ruhiyaxloqiy, milliy-demokratik omillar ta sirini inobatga olib o rganadi.
ʼ ʻ
Iqtisodiyot — ijtimoiy xayotning bir qismi, shuning uchun jamiyat ham uning
ta siridan xoli emas.Iqtisodiyot nazariyasi siyosatni o rganmasada, uning
ʼ ʻ
iqtisodiyotga ta siri bilan shug ullanadi, chunki to g ri tanlangan siyosat
ʼ ʻ ʻ ʻ
iqtisodiyotga ijobiy, aksincha bo lganda esa unga salbiy ta sir o tkazadi. Iktisodiy
ʻ ʼ ʻ
vaziyatni hisobga oladigan, shu vaziyatda qonunlarning amal qilishi, binobarin,
iqtisodiy zarurat mavjudligini, uni yuzaga chiqarish chora-tadbirlarini belgilovchi
siyosat iqtisodiy rivojlanishga faol ta sir etadi. Shu ma noda iqtisodiyotni
ʼ ʼ
siyosatning ilmiy asosi deb hisoblash mumkin. Iqtisodiyot nazariyasi
iqtisodiyotdagi turli hodisalar, jarayonlarni o rganganda ular qonun-tushunchalar
ʻ
darajasida ilmiy jihatdan yzohlab beriladi.Iqtisodiy tushunchalar — iqtisodiyotni
o rganishda qo llaniladigan nazariy bilimlar bo lib, ular real iqtisodiy voqelikning
ʻ ʻ ʻ
ilmiy ifoda etilishidir. Ular 2 guruhga bo lib o rganiladi: Umumiqtisodiy
ʻ ʻ
tushunchalar — iqtisodiy taraqqiyotning hamma bosqichlariga xos tushunchalar,
mas, mehnat, ishlab chiqarish, mahsulot, ish kuchi, resurs kabilar. Ayrim ijtimoiy-
5

iqtisodiy tizimga xos tushunchalar, mas, pul, talab, taklif, baho, kredit, emissiya,
inflyasiya kabilar ayrim tizimga xosdir. Iqtisodiyot nazariyasida iqtisodiy jarayon
va hodisalarning belgilarini umumlashtirish asosida iqtisodiy qonunlar
ta riflanadi.Iqtisodiyot nazariyasining eng asosiy taxdil usuli — bu abstraksiyalashʼ
(mavhumlashtirish) asosida xulosalar chiqarishdir.G arbdagi „Ekonomiks“
ʻ
mualliflari R. Makkonnell va L. Bryu yozishicha, nazariya — bu laboratoriya fani
emas. Shu sababli nazariyada ilmiy abstraksiyalash usuli bosh o rin tutadi. Bu usul
ʻ
— iqtisodiy hodisalarni ularga ta sir etuvchi o tkinchi, ikkinchi darajali faktlardan
ʼ ʻ
xoli etgan tarzda taxdil etib, nazariy umumlashtirish, ilmiy xulosalar chiqarishdir.
Bu usul iqtisodiy hodisalarning tabiatini bilish, ularga xos qonuniyatlarni ochish
imkonini beradi.Abstraksiyalash asosida tushunchalar va qonunlar ta riflanadi, ular
ʼ
ilmiy muomalaga kiritiladi. Abstraksiyalash yuz berganda iqtisodiyotga oid asosiy,
muqim, doimo yuzaga chiqib turadigan faktlar ajratib olinadi, ular o rtasidagi
ʻ
bog lanish aniqlanadi. Bularning hammasi tafakkur orqali bajariladi.
ʻ
Abstraksiyalash bo lmasa g oyat ko p, tartiblanmagan faktlar orasida o ralashib
ʻ ʻ ʻ ʻ
qolib nazariy xulosa qilib bo lmaydi. Abstraksiyalash — bu iqtisodiyotning
ʻ
nazariy modelini yaratishdir.Nazariyada induktiv usul qo llanilganda ayrim
ʻ
hodisalarni o rganishdan ularni umumlashtirib, xulosalar chiqarishga o tiladi.
ʻ ʻ
Deduktiv usul qo llanilganda umumiy xulosalardan xususiy xulosalarga,
ʻ
umumiylikdan aniqroq hodisalarga o tiladi.Iqtisodiyot nazariyasida tarixiy va
ʻ
mantiqiy usullar ham bor.
I-BOB KORXONA BANKROTLIGINING SABABLARI.
1.1.Korxonaning moliyaviy boshqaruvi
Bankrotlik - tashqi boshqaruv xo’jalik sudi tomonidan qarzdor yuridik shaxsga
nisbatan uning to’lov qobiliyatini tiklash maqsadida qarzdorning ishlarini
boshqarish vakolatlarini tashqi boshqaruvchiga o’tkazgan holda qo’llaniladigan
bankrotlik taomili;tugatishga doir ish yuritish - xo’jalik sudi tomonidan
kreditorlarning talablarini mutanosib ravishda qondirish hamda qarzdorni
6

qarzlardan qutulgan deb e’lon qilish maqsadida bankrot deb topilgan qarzdorga
nisbatan qo’llaniladigan bankrotlik taomili;shaharni tashkil etuvchi korxona hamda
unga tenglashtirilgan korxona - xodimlari ularning oila a’zolarini ham qo’shib
hisoblaganda tegishli aholi punkti aholisining kamida yarmini tashkil etuvchi yoki
xodimlarining soni kamida uch ming kishi bo’lgan yoxud davlatning mudofaa
qobiliyati va xavfsizligi saqlab turilishini ta’minlovchi yoki tabiiy monopoliyalar
sub’ekti bo’lgan yuridik shaxs;qarzdor - pul majburiyatlari bo’yicha
kreditorlarning talablarini qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z
majburiyatini bajarishga qodir bo’lmagan yuridik shaxs yoki yakka tartibdagi
tadbirkor;qarzdor muassislarining (ishtirokchilarining) yoki qarzdor mol-mulki
egasining vakili-bankrotlik taomili o’tkazilayotganda qarzdorning muassislari
(ishtirokchilari) yoki qarzdor mol-mulkining egasi vakolat bergan shaxs;qarzdor
xodimlarining vakili - bankrotlik taomili o’tkazilayotganda o’z manfaatlarini
himoya qilish uchun qarzdorning xodimlari vakolat bergan shaxs.Bankrotlik so’zi
italyancha “banco rotto” degan so’zdan olingan bo’lib, “kursining (o’rindiqning)
sinishi” deb tarjima qilinsada, aslida qarzdorning nochor ahvolga tushib sinishi,
barbod bo’lishi degan ma’noni anglatadi.Korxonani bankrotlik holatiga tushib
qolishining yana bir asosiy sabablari, rahbariyatning ishlab chiqarishdagi
mas’uliyatsizligi hamda uzoq vaqt mobaynida faoliyat ko’rsatmaganligi,
kreditorlik qarzlarini ya’ni byudjetdan bo’lgan qarzlarni muddatida to’lamaganligi
uchun katta miqdorda jarima hisoblanishidadir. 1
“Bankrot” so’zi o’zbekchada
“sinish” ma’nosini anglatib, salbiy xususiyatga yaqinroq bo’lsa-da, aslida iqtisodiy
nochor, zarar ko’rib ishlayotgan korxonalarga nisbatan o’z vaqtida qo’llanganda
katta samara berayapti. Buning ma’nosini qanday tushunish kerak? Xo’jalik sudlari
tomonidan bankrot, deb e’tirof etilgan xo’jalik sub’ektlari tadbirkorlarga
sotilmoqda. Shu bilan birga sud sanatsiyasi va tashqi boshqaruv taomillari
qo’llanilmoqda. Ammo, beli bukchayib, kelajagidan umidini uzgan korxona
bankrot, deb e’lon qilinayotgan holatlar ham bor.Bankrotlik bu korxonaning
iqtisodiy nochorligi bo’lib, ushbu holatda xo’jalik sudi tomonidan e’tirof etilgan,
1
“Bankrot” so’zi o’zbekchada “sinish” ma’nosini anglatib, salbiy xususiyatga yaqinroq bo’lsa-da, aslida iqtisodiy nochor, zarar
ko’rib ishlayotgan korxonalarga nisbatan o’z vaqtida qo’llanganda katta samara berayapti.
7

qarzdorning pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlar talablarini to’la hajmda
qondirishga va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini to’la hajmda
bajarishga qodir emasligi tushuniladi. Korxonaning bankrotlik alomatlari bu-
qarzdorning pul majburiyatlari bo’yicha kreditorlar talablarini qondirishga va
(yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini bajarishga qodir emasligi,
agar tegishli majburiyatlar va (yoki) to’lovlar majburiyati yuzaga kelgan kundan
e’tiboran uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo’lishidir.Korxonani
bankrot deb topish faqat sud tomonidan amalga oshirilib, uni pul majburiyatlarini
bajarmaganligi natijasida qarzdorni bankrot deb topish to’g’risidagi ariza bilan
xo’jalik sudiga murojaat etish huquqiga qarzdor, kreditor va prokuror ega. Bundan
tashqari, korxona majburiy to’lovlarni bajarmaganligi natijasida ham bankrot deb
topilishi mumkin bo’lib, ushbu holatda bankrot deb topish to’g’risidagi ariza bilan
xo’jalik sudiga murojaat etish huquqiga qarzdor, prokuror, davlat soliq xizmati
organlari va boshqa vakolatli organlar ega. Agarda korxona o’zinig qarzdorlik
majburiyatlarni 3 oy muddatda qoplay olmaslik hollari yuzaga kelayotganligin
oldindan bilsa o’zini bankrot deb topish to’g’risidagi ariza bilan xo’jalik sudiga
murojaat etishga haqli.Agar yuqoridagi holat ya’ni qarzdorligini belgilangan
muddatda qoplash imkoniyati yo’q bo’lgan hollarda, qarzdor korxonaning rahbari,
qarzdor yakka tartibdagi tadbirkor xo’jalik sudiga murojaat etishi shart:bir yoki bir
nechta kreditorlarning talablarini qondirish qarzdorning boshqa kreditorlar oldidagi
pul majburiyatlarini va (yoki) majburiy to’lovlar bo’yicha o’z majburiyatini to’liq
hajmda bajarishini imkonsiz qilib qo’yishga olib keladigan bo’lsa;qarzdorning
ta’sis hujjatlariga muvofiq qarzdorni tugatish to’g’risida qaror qabul qilishga
vakolatli bo’lgan qarzdor yuridik shaxs organi tomonidan qarzdorning arizasi bilan
xo’jalik sudiga murojaat etish haqida qaror qabul qilingan bo’lsa;qarzdor unitar
korxona mol-mulkining egasi vakolat bergan organ tomonidan qarzdorning arizasi
bilan xo’jalik sudiga murojaat etish to’g’risida qaror qabul qilingan bo’lsa;undiruv
qarzdorning mol-mulkiga qaratilganda bunday undiruv qarzdorning xo’jalik
faoliyatini imkonsiz qilib qo’yadi deb hisoblashga asoslar bo’lsa.Bankrotlik
taomili qo’llanilayotganda barcha kreditorlarning manfaatlarini “Bankrotlik
8

to’g’risida”gi qonunga muvofiq tashkil etiladigan kreditorlar yig’ilishi yoki
kreditorlar qo’mitasi qimoya qiladi. Xo’jalik sudi qarzdorni bankrot deb topish
to’g’risidagi arizani ish yuritish uchun qabul qilib olgan paytdan e’tiboran
kreditorlar qarzdorga o’z talablarini qondirish maqsadida yakka tartibda murojaat
etishga haqli emas.Kreditorlar yig’ilishining mutlaq vakolatiga quyidagi qarorlarni
qabul qilish kiradi:kelishuv bitimi tuzish to’g’risidagi qaror;kreditorlar qo’mitasi
a’zolarini saylash, uning miqdoriy tarkibini belgilash va bunday qo’mita
a’zolarining vakolatlarini muddatidan ilgari tugatish to’g’risidagi qaror;sud
sanatsiyasini yoki tashqi boshqaruvni joriy etish va ularning muddatini uzaytirish
to’g’risida iltimosnoma bilan xo’jalik sudiga murojaat qilish haqidagi
qaror;qarzdorni bankrot deb topish hamda tugatishga doir ish yuritishni boshlash
to’g’risidagi iltimosnoma bilan xo’jalik sudiga murojaat etish haqidagi qaror;sud
sanatsiyasi rejasini tasdiqlash hamda qarzlarni uzish jadvalini ma’qullash
to’g’risidagi qaror;tashqi boshqaruv rejasini tasdiqlash to’g’risidagi
qaror.Kreditorlar yig’ilishini tashkil etish va o’tkazish sud boshqaruvchisi
tomonidan amalga oshiriladi. Kreditorlar yig’ilishi, agar unda qarzdorning pul
majburiyatlari va (yoki) majburiy to’lovlari umumiy summasining kamida uchdan
ikki qismi miqdorida talablar bildirayotgan, ovoz berish huquqi bor kreditorlar
hozir bo’lsa, vakolatli hisoblanadi. Kreditorlar yig’ilishda o’z vakillari orqali
ishtirok etishlari ham mumkin. Kreditorlar yig’ilishida kvorum bo’lmasa, o’n
kunlik muddat ichida kreditorlarning takroriy yig’ilishi chaqiriladi, yig’ilish, uning
o’tkaziladigan sanasi, vaqti va joyi to’g’risida kreditorlar lozim darajada xabardor
etilgan bo’lsa, hozir bo’lgan kreditorlar sonidan qat’i nazar, vakolatli
hisoblanadi.Bankrotlik sohasini davlat tomonidan tartibga solishni O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi hamda bankrotlik to’g’risidagi ishlar bo’yicha
davlat organi amalga oshiradi.Bankrotlik to’g’risidagi ishlar bo’yicha davlat
organining o’z vakolatlari doirasida qabul qilgan qarorlari vazirliklar, davlat
qo’mitalari, idoralar, davlat boshqaruvi boshqa organlari, yuridik va jismoniy
shaxslar uchun majburiydir.To’lovga qobiliyatsiz korxonalarning balans tuzilmasi
qoniqarsizligini aniqlashda mezonlar tizimi aloxida axamiyatga egadir. Mezonlar
9

tizimi joriy likvidlik, o’z mablag’lari bilan ta’minlanganlik, to’lov qobiliyatini
tiklash yoki yo’qotish imkoniyatining mavjudligiga asoslanadi. Ushbu
ko’rsatgichlarga qarab korxonaning balans tuzilmasi qoniqarsiz deb xisoblanishi,
to’lov qobiliyatini tiklash yoki yo’qotish chinakam imkoniyatlari aniqlanishi
mumkin.Moliyaviy menejment amaliyotida korxonalarning bankrotligini oldindan
aytib berish uchun turli usullardan foydalaniladi. Ulardan biri E.Altmanning «Z
hisobi» bo`lib, mazkur usul o’zida bankrotlik xavfini tashxis etishning besh omilini
oluvchi modelni namoyon etadi:O zbekistonda amalga oshirilayotgan tubʻ
islohotlarning hozirgi bosqichida iqtisodiyotni rivojlantirishga alohida e tibor
ʼ
qaratilmoqda. Moliyaviy texnologiyalarga asoslangan aksiyadorlik jamiyatlarida
moliyaviy boshqaruv mexanizmini bosqichma-bosqich rivojlantirish hamda
xalqaro integratsiya masalalari dolzarb masala sifatida ko rilmoqda. Shu o rinda
ʻ ʻ
ushbu maqola O zbekistonda moliyaviy boshqaruv tizimining rivojlanish
ʻ
xususiyatlari va tamoyillariga bag ishlangan bo lib, uning o ziga xosligini ochib
ʻ ʻ ʻ
berishga qaratilgan.Har bir yechim turi aniq axborot va tahliliy yordamni talab
qiladi. Prognozlash va rejalashtirish qarorlari istiqbolli tendensiyalarni tahlil qilish
usullaridan foydalangan holda bir necha yil yoki chorak uchun umumlashtirilgan
buxgalteriya hisobotiga asoslanadi. Iqtisodiy faoliyat yo nalishini tartibga soluvchi
ʻ
qarorlar operatsion tahlil usullaridan foydalangan holda operatsion, shu jumladan
buxgalteriya ma lumotlariga asoslanadi. Baholash va nazorat qilish qarorlari
ʼ
retrospektivaga, joriy tahlil usullarini qo llab-quvvatlashga, joriy hisobot davri
ʻ
uchun joriy va rejalashtirilgan (prognozi) ma lumotlarni taqqoslashga
ʼ
asoslangan.Zamonaviy moliyaviy menejmentning mazmuni moliyaviy tahlil
usullarini chuqurlashtirish va O zbekiston Respublikasining bozor sharoitlariga
ʻ
o tishi bilan bog liq yangi muammolarni hal qilish bilan tavsiflanadi . Bunday
ʻ ʻ
muammolar, masalan, daromadlar va kapitalni diskontlash, kapital qiymatini
aniqlash orqali kapital tuzilishini boshqarish, iqtisodiy diagnostika usullaridan
foydalanish qobiliyati, moliyaviy xatarlarni boshqarish, moliyaviy ta sir va
ʼ
boshqalar.Aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy boshqaruvi umumiy boshqaruv
tizimining ajralmas qismi bo lib, u o z navbatida aksiyadorlik jamiyatlarining
ʻ ʻ
10

iqtisodiy faoliyatini moliyalashtirish jarayonini oqilona boshqarish tizimi bo lib, uʻ
moliyaviy resurslarning harakatini va yo nalishidan kelib chiqadigan moliyaviy
ʼ
resurslarni shakllantirishni o z ichiga oladi. Shunga asoslanib, moliyaviy
ʻ
menejmentni kapitaldan oqilona va samarali foydalanish tizimi, kapital hajmini
oshirish, investitsiyalarni ko paytirish va moliyaviy resurslarni ko paytirishga
ʻ ʻ
qaratilgan moliyaviy resurslar harakatini boshqarish mexanizmi sifatida tavsiflash
mumkin. Moliyaviy boshqaruv moliyaviy resurslar bilan ishlashning normal
jarayonini qo llabquvvatlashga qaratilgan bo lib, uning samaradorligi aylanish
ʻ ʻ
tezligi (aylanish tezligi) bilan tavsiflanadi.Klassik ma noda moliyaviy boshqaruv
ʼ
obyekti korxona moliyasidir, ya ni naqd pul masasi, shuningdek, ularning
ʼ
shakllanish manbalari hamda ularni shakllantirish va foydalanish jarayonida
shakllanadigan munosabatlarni o z ichiga oladi. Bu erda siz kompaniyaning barcha
ʻ
naqd bo lmagan aktivlarini qo shishingiz kerak, chunki aslida ular bir xil pul, faqat
ʻ ʻ
boshqa shaklda. Shunday qilib, moliyaviy boshqaruv ushbu korxona aktivlaridan
foydalanish darajasiga e tibor berishga majburdir.Moliya direktori ushbu masala
ʼ
bo yicha qonun hujjatlarida taqdim etilgan variantlarni tanlash nuqtai nazaridan
ʻ
korxonaning moliyaviy natijalarini shakllantirish jarayonlariga katta qiziqish
bildirishi kerak. Moliyaviy boshqaruvning muhim jihati iqtisodiy va moliyaviy
faoliyatni amalga oshirishda kompaniyaga hamroh bo ladigan moliyaviy xatarlarni
ʻ
boshqarishdir.Ayniqsa, kompaniya va moliyaviy menejmentning maqsadli
yo nalishini ta kidlash kerak. Bundan tashqari, kompaniyaning rivojlanish
ʻ ʼ
maqsadlari aniq belgilanishi, shakllantirilishi, ichki hujjatlar bilan ta minlanishi va
ʼ
korxonaning barcha xodimlariga yetkazilishi kerak . Shundagina korxonaning har
bir bo g inining faoliyati belgilangan vazifalarga erishishga yordam beradi. Bu
ʻ ʻ
korxonaning progressiv rivojlanishi uchun ajralmas shartdir, aks holda u oxir-
oqibat raqobatda taslim bo ladi.Shunday qilib, moliyaviy boshqaruv ta sirining
ʻ ʼ
asosiy yo nalishlarini aniqlash mumkin:korxonaning ishlab chiqarish faoliyatining
ʻ
moliyaviy natijalarini tartibga solish, ya ni xarajatlarni boshqarish, narxlash,
ʼ
soliqqa tortish, foydani taqsimlash, shakllantirish, debitorlik va kreditorlik
qarzlarining holati va nisbatlarini boshqarish;aktivlarni boshqarish-korxona
11

mulkini shakllantirish bilan bog liq faoliyatini;moliyaviy resurslar manbalariniʻ
boshqarish-o z va qarz mablag larini boshqarish.Obyektlar haqida gapirganda,
ʻ ʻ
shuni ta kidlash kerakki, korxonaning barcha moliyaviy oqimlarini nazorat qilish,
ʼ
barcha zaxiralarni baholash deyarli mumkin emas, lekin mumkin bo lgan
ʻ
boshqaruv ta siri doirasi va doirasini ongli ravishda aniqlash juda
ʼ
muhimdir.O zbekiston Respublikasida bozor iqtisodiyotini shakllantirishning
ʻ
yangi qiyin bosqichi moliyaviy boshqaruvni strategik va taktik maqsadlarga
erishishga qaratilgan aksiyadorlik jamiyati moliyasini boshqarish fani sifatida
o qitish zarurligini yaratdi.Moliyaviy boshqaruvning ustuvor maqsadi mulk
ʻ
egasining iqtisodiy samaradorligini oshirishdir . Ushbu maqsadga erishish
mexanizmlari samarali dividend va investitsiya siyosati, aksiyadorlik jamiyatining
kredit siyosati, likvidlik va maqbul aylanma mablag larning yetarli siyosati, soliq
ʻ
bazasini shakllantirishning maqbul siyosatini qo llab-quvvatlashdir.Moliyaviy
ʻ
boshqaruvning ikkinchi maqsadi ustuvor maqsadni to ldiradi va aniqlaydi. Uning
ʻ
mohiyati aksiyadorlik jamiyatida ushbu aksiyadorlik jamiyatining biznesini
rivojlantirishga xizmat qiladigan mijozlar va kreditorlar, xo jalik yurituvchi
ʻ
subyektlar bilan samarali biznes hamkorlikni tashkil etishdan iborat.
Ishbilarmonlik hamkorligining samaradorligini ta minlash mexanizmi
ʼ
tomonlarning munosabatlari bilan asoslanadi, qo ylma mablag lar to liq qaytariladi
ʻ ʻ ʻ
va bir muddat nazorat qilinadi, kafolatlar, garov, ijara haqi, tovar kreditlari, bank
xizmatlarini taqdim etish asosiy qarzga xizmat ko rsatishning samarali
ʻ
sxemasining xulosasi hisoblanadi.Bizning keyingi maqsadimiz aksiyadorlik
jamiyatimiz faoliyatining ijtimoiy javobgarligini ta minlashdir. Bugungi kunda
ʼ
respublikamizda turli mulkchilik shaklidagi korxonalar faoliyat yuritmoqda.
Bularga davlat mulki shaklidagi, aksiyadorlik jamiyati shaklidagi, mas'uliyati
cheklangan jamiyat shaklidagi, qo'shma korxona shaklidagi korxonalar va
boshqalar kiradi . Aksiyadorlik jamiyatining tadbirkorlik faoliyatining barqarorligi
soliq bazasini kengaytirish, bandlikni oshirish, ishlab chiqarish vositalariga talabni
oshirish, mamlakat ichida va undan tashqarida bozor munosabatlari ishtirokchilari
o rtasidagi munosabatlar va o zaro munosabatlarda tijorat munosabatlarini qo llab-
ʻ ʻ ʻ
12

quvvatlash uchun yaxshi istiqbollarni yaratadi. Iqtisodiy va moliyaviy o sish,ʻ
ijtimoiy rejalashtirish, inson kapitaliga investitsiyalar, potensial bankrotlik
monitoringi va biznes qarorlarini qabul qilishga ta sir qiluvchi ijtimoiy
ʼ
ko rsatkichlarga alohida e tibor qaratiladi.Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish
ʻ ʼ
jarayonida moliyaviy boshqaruv maqsadlari o zgaradi. Yuqorida ta kidlab
ʻ ʼ
o tilganidek, moliyaviy boshqaruvning maqsadi daromadni maksimal darajada
ʻ
oshirishdir. Biroq, aksiyadorlik jamiyatining bozor qiymatini maksimal darajaga
ko tarish har doim ham u olgan foyda miqdorini maksimal darajada oshirish orqali
ʻ
avtomatik ravishda amalga oshirilmaydi. Masalan, olingan yuqori foyda to liq
ʻ
joriy maqsadlarga sarflanishi mumkin, natijada aksiyadorlik jamiyatlari rivojlanish
uchun moliyaviy resurslarining asosiy manbasini yo qotadilar. Bundan tashqari,
ʻ
yuqori darajadagi moliyaviy tavakkalchilik bo lishi mumkin, bu esa aksiyadorlik
ʻ
jamiyatlarining bozor qiymatining pasayishini oqlashi kerak.
1.2. To'lovlar va xarajatlarni boshqarishda xatoliklar
Naqd pul muomalasini tartibga solishning asosiy vazifasi, bu – muomalaga
chiqarilishi yoki olinishi lozim bo‘lgan naqd pul miqdorini aniqlashdan iboratdir.
Ushbu vazifa muomala uchun zarur naqd pul mablag‘lariga bo‘lgan talabni
aniqlash orqali amalga oshiriladi. Ma’lumki, naqd pullar kichik hajmdagi chakana
va uyushmagan savdo hamda naqd pulli xizmatlar uchun to‘lovlarda qo‘llaniladi.
Yoki, naqd pul aylanmasining umumiy pul aylanmasidagi ulushi yuqorida
ko‘rsatilgan naqd pulli to‘lovlarning jami to‘lovlardagi ulushi bilan aniqlanadi.
Demak, naqd pulga bo‘lgan talab umumiy pul massasiga bo‘lgan talabning bir
qismidir. Lekin, umumiy pul massasiga nafaqat tovarlar va xizmatlar hajmi, balki
pulning aylanish tezligi va bank foiz stavkalarining darajasi ham ta’sir etadi.
Ushbu omillar nazariy jihatdan olimlar tomonidan allaqachon asoslanib ulgurilgan
va bugungi kunda juda ko‘p mamlakatlarning iqtisodiyotini boshqarishda pulga
bo‘lgan talab va taklifni tartibga solish mexanizimi sifatida qo‘llanilmoqda. Fanda
bu usul monetarizm (pulning miqdoriy nazariyasi) nomi bilan mashhur bo‘lib
ketgan. Bunda shuni qayd etib o‘tish lozimki, klassik – dastlabki monetarizm
asoschilari muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini asosan muomaladagi
13

mavjud tovarlar qiymati va turli pulli to‘lovlar yig‘indisidan kelib chiqqan holda
aniqlashga uringanlar. Keyinchalik kapitalistik tovar ishlab chiqarish rivojlangani
sari muomaladagi pul miqdorini belgilovchi yangi obyektiv omillar vujudga kela
boshlagan. Ayniqsa, pul muomalasi banklar tomonidan tartibga solina
boshlangandan so‘ng pulga bo‘lgan talab va taklif banklarning ssuda foizlari
darajasiga ko‘proq bog‘lanib borishi kuzatilgan. Natijada, iqtisodchi olimlar
tomonidan pulga bo‘lgan talab va taklifni boshqarish bilan bog‘liq yangi
zamonaviy monetarizm vujudga kelgan. Albatta, ushbu bobda naqd pul muomalasi
uchun zarur pul miqdorini aniqlash bo‘yicha olimlar tomonidan bugungi kungacha
yaratilgan barcha nazariyalarni taxlil qilib chiqish mumkin emas. Lekin, Markaziy
banklar tomonidan amalga oshirilayotgan zamonaviy naqd pul siyosatining
negizini chuqurroq tushunish uchun ularning ayrimlarini keltirib o‘tamiz. Masalan,
ingliz iqtisodchisi U.Petti (1623–1687) muomala uchun zarur bo‘lgan naqd pullar
miqdori aholining bir haftalik pul daromadlari, yer ijarasi uchun to‘lanadigan
haqning yarmi va barcha eksport qilinadigan tovarlar summasining to‘rtdan bir
qismining yig‘indisiga teng bo‘lishi lozim deb hisoblagan. Ingliz faylasufi J.Lokka
(1632–1704) muomala uchun zarur bo‘lgan naqd pullar miqdorini ish haqining
ellikdan bir qismi, yer ijara haqining to‘rtdan bir qismi va yillik tovar
aylanmasining yigirmadan bir qismlarining yig‘indisi sifatida topishni taklif
qilgan. Ingliz iqtisodchisi R.Kantilon (1680–1734) muomala uchun zarur bo‘lgan
naqd pullar miqdori mamlakatdagi mavjud mahsulotlar qiymatining to‘qqizdan bir
qismi yoki yer ijarasi uchun to‘lanadigan haqning uchdan bir qismiga teng bo‘lishi
lozimligini e’tirof etadi. Shotland iqtisodchisi A.Smitt (1723–1790) ushbu
ko‘rsatgichni aniqlash mumkin emas deb hisoblagan bo‘lsa ham, lekin ko‘pgina
olimlar uni yillik umumiy ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatining beshdan,
o‘ndan, yigirmadan va o‘ttizdan bir qismiga teng bo‘lishini ta’kidlaganlarini eslatib
o‘tadi. Agar, e’tibor berilgan bo‘lsa yuqorida sanab o‘tilgan nazariyalar klassik,
ya’ni dastlabki monetarizmga taalluqli ekanligini sezish qiyin emas. Zamonaviy
monetarizm nazariyasining ilk namoyondalaridan bo‘lgan ingliz iqtisodchisi A.
Marshall (1842 – 1924) muomala uchun zarur bo‘lgan naqd pullar miqdori
14

aholining qo‘lida pul ushlab turish istagi va ulardan daromad ololmaslik xavfi
bilan o‘lchanishini o‘rtaga tashlagan. Yoki, A. Marshall fikricha odamlar qo‘lidagi
ortiqcha naqd pullardan hech qanday naf ololmaslik hissi muomala uchun zarur
bo‘lgan naqd pul miqdorini belgilashda asosiy omil bo‘lib hizmat qiladi. Miqdoriy
pul nazariyasining yorqin namoyondalaridan bo‘lgan mashhur 2
ingliz olimi J.
Keyns (1883 – 1946) ilk bor muomala uchun zarur pul miqdorini bank foizlari
darajasi bilan bog‘liq ekanligini aniqlashga muvaffaq bo‘ldi. Uning fikricha bank
foizlari stavkasi tushib ketsa, odamlar pullarini banklarda saqlashdan ko‘ra o‘z
qo‘llarida ushlab turishni ma’qul ko‘radilar va muomalada pulga bo‘lgan talab
oshib boradi. Agar, bank foiz stavkasi ko‘tarilsa, odamlar qo‘lidagi pullarini
daromad olish maqsadida banklarga qo‘yishdan manfaatdor bo‘ladilar va
muomalada pulga bo‘lgan talab pasayib ketadi. Ko‘rinib turibdiki, J. Keynsning
pulga bo‘lgan talabni aniqlash ta’limoti uchun “foizlar nazariyasi” asos bo‘lib
xizmat qilgan. Shundan kelib chiqqan holda J. Keyns, muomala uchun zarur
bo‘lgan pul miqdori mamlakat milliy boyligining o‘ndan bir qismidan tortib to
ellikdan bir qismigacha bo‘lgan oraliqda o‘lchanishi mumkin deb hisoblagan. J.
Keynsning bu fikrini inkor qilib bo‘lmasada, lekin uning nazariyasiga ko‘ra
muomala uchun zarur bo‘lgan naqd pulning aniq miqdorini aniqlash mumkin emas
edi. Shu sababli, naqd pul muomalasini samarali boshqarish usullarini qidirish
bo‘yicha ilmiy ishlar muntazam davom ettirilgan va iqtisodchi olimlar tomonidan
pul miqdorini aniq ko‘rsatkichlariga erishish bo‘yicha bir qancha yangi nazariyalar
yaratildi. Bulardan diqqatga sazovorlisi, ikki amerikalik olim U. Baumol va
J.Tobinlar tomonidan bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda yaratilgan “portfel
tanlovi” nazariyasidir.
II- BOB KORXONA BANKROTLIGINI OLDINI OLISH YOʻLLARI.
2.1 Qo'shimcha moliyaviy daromadlar qo'llash.
2
ingliz olimi J. Keyns (1883 – 1946) ilk bor muomala uchun zarur pul miqdorini bank foizlari darajasi bilan bog‘liq ekanligini
aniqlashga muvaffaq bo‘ldi
15

Suddan tashqari bajariladigan taomillar sudgacha sanatsiya qilish yoki qarzdorni
ixtiyoriy ravishda tugatish (faoliyatini tugatish) bo‘lishi mumkin.Sudgacha
sanatsiya qilish bankrotlik to‘g‘risida ish qo‘zg‘atilgunga qadar amalga
oshiriladi.Bankrotlikning oldini olish maqsadida qarzdorning muassislari
(ishtirokchilari), boshqaruv organi yoki qarzdorning mol-mulki egasi qarzdorni
bankrot deb topish to‘g‘risidagi ariza iqtisodiy sudga taqdim etilgunga qadar
qarzdorni moliyaviy jihatdan sog‘lomlashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni
ko‘radi. Qarzdorni moliyaviy jihatdan sog‘lomlashtirishga qaratilgan chora-
tadbirlar qarzdor bilan tuzilgan bitimga asosan kreditorlar yoki boshqa shaxslar
tomonidan ham ko‘rilishi mumkin.Sudgacha sanatsiya qilish – qarzdor yuridik
shaxsning muassislari (ishtirokchilari) yoki uning mol-mulki egalari, kreditorlar va
boshqa shaxslar tomonidan qarzdorning to‘lov qobiliyatini tiklash hamda
bankrotligining oldini olish maqsadida ko‘riladigan chora-tadbirlardir.Sudgacha
sanatsiya qilishning obyekti qarzdor shaxsdir.Sudgacha sanatsiya qilishning
subyektlari qarzdor yuridik shaxsning muassislari (ishtirokchilari), qarzdorning
mol-mulki egasi, davlat organlari va boshqa shaxslar bo‘lishi mumkin.Sudgacha
sanatsiya qilishning asosiy chora-tadbirlari quyidagilardan iborat:to‘lov muddati
o‘tkazib yuborilgan qarzlarni to‘la yoki qisman sotib olish;ishlab chiqarishni
raqobatbardosh mahsulot chiqarishga moslab qayta ixtisoslashtirish;chetdan yuqori
malakali mutaxassislarni jalb etish;xodimlarni tayyorlash va qayta
tayyorlash;qarzdorning to‘lov qobiliyati tiklanishi hamda faoliyatini davom
ettirishidan manfaatdor bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan moliyaviy
yordam ko‘rsatilishi;qarzdorning faoliyatni davom ettirishi uchun qarzdor bilan
kreditorlar o‘rtasida kreditorlarga to‘lanadigan to‘lovlar muddatini kechiktirish va
(yoki) uni bo‘lib-bo‘lib to‘lash yoxud qarzlardan siylov berish to‘g‘risida
ahdlashuvga erishishga qaratilgan bitim;majburiy to‘lov majburiyatini bajarishni
va kreditlarni qaytarishni sudgacha sanatsiya qilish muddatiga kechiktirish;qarzdor
yuridik shaxsni qayta tashkil etish.Sudgacha sanatsiya qilish taomilida boshqa
chora-tadbirlar ham bo‘lishi mumkin.Sudgacha sanatsiya qilishni davlat tomonidan
yordam ko‘rsatgan holda o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
16

tomonidan vakolat berilgan organning qarori asosida amalga oshiriladi.Sudgacha
sanatsiya qilishni davlat tomonidan yordam ko‘rsatgan holda o‘tkazish tartibi
qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi.Sudgacha sanatsiya qilish qarzdorga davlat
tomonidan yordam ko‘rsatgan holda o‘tkazilayotganda qarzdorga uning xizmat
ko‘rsatib kelayotgan bankdagi ishlab turgan hisobvaraqlari to‘xtatib qo‘yilib,
so‘mlarda va (yoki) valyutada ish yuritadigan sanatsiya hisobvarag‘i ochiladi.
Sanatsiya hisobvarag‘ini ishlatish tartibi qonun hujjatlari bilan
belgilanadi.Qarzdorni davlat tomonidan yordam ko‘rsatgan holda sudgacha
sanatsiya qilish o‘n ikki oydan yigirma to‘rt oygacha muddatga joriy etiladi.Davlat
tomonidan yordam ko‘rsatgan holda sudgacha sanatsiya qilish uni o‘tkazishning
belgilangan muddati tugaganligi yoki uning samarasizligi aniqlanganligi
munosabati bilan bekor qilinishi mumkin.Kuzatuv jarayonida qarzdor, qarzdor
muassislari (ishtirokchilari) yoki qarzdor mol-mulkining egasi, shuningdek
uchinchi shaxs (shaxslar) sud sanatsiyasini joriy etish haqida iqtisodiy sudga
murojaat qilish to‘g‘risidagi iltimosnoma bilan kreditorlarning birinchi yig‘ilishiga
yoxud sud sanatsiyasini joriy etish haqidagi iltimosnoma bilan bevosita iqtisodiy
sudga murojaat qilishga haqli.Qarzdorning sud sanatsiyasini joriy etish haqidagi
iltimosnomasiga sud sanatsiyasining taklif qilinayotgan muddati va qarzni uzish
jadvali ko‘rsatilgan holda qarzdorning sud sanatsiyasi rejasi ilova qilinmog‘i
lozim.Sud sanatsiyasini joriy etish haqida iqtisodiy sudga murojaat etish
to‘g‘risidagi iltimosnoma bilan kreditorlar yig‘ilishiga murojaat qilgan shaxslar
mazkur iltimosnomani va unga ilova qilinadigan hujjatlarni kreditorlarga bu
hujjatlar bilan tanishish imkoniyatini berish maqsadida kreditorlar yig‘ilishi
o‘tkaziladigan sanaga kamida ikki hafta qolganida muvaqqat boshqaruvchiga
taqdim etishlari shart.Qarzdor muassislari (ishtirokchilari) yoki qarzdor mol-mulki
egasining sud sanatsiyasini joriy etish haqidagi iltimosnomasiga sud
sanatsiyasining rejasi, qarzni uzish jadvali, qarzdorning muassislari
(ishtirokchilari) umumiy yig‘ilishining bayonnomasi uning sud sanatsiyasini joriy
etish haqidagi iltimosnoma bilan kreditorlar yig‘ilishiga murojaat etish uchun ovoz
bergan muassislari (ishtirokchilari) hamda bu shaxslar tomonidan qarzni uzish
17

jadvali qarzdor tomonidan ijro etilishini ta’minlash to‘g‘risidagi hujjatlar
ko‘rsatilgan holda ilova qilinmog‘i lozim.Uchinchi shaxsning (shaxslarning) sud
sanatsiyasini joriy etish haqidagi iltimosnomasiga qarzni uzish jadvali va
qarzdorning qarzni uzish jadvalini bajarishi uchinchi shaxs (shaxslar) tomonidan
ta’minlanishiga oid dalillar ilova qilinmog‘i lozim.Sud sanatsiyasini joriy etish
haqida iqtisodiy sudga murojaat qilish to‘g‘risida kreditorlarning yig‘ilishiga bir
necha shaxs iltimosnoma bilan murojaat etgan taqdirda qarzdorning qarzni uzish
jadvalini bajarishi bu shaxslarning har biri tomonidan ta’minlanishi ular o‘rtasidagi
bitimga binoan belgilanadi.Sud sanatsiyasi iqtisodiy sud tomonidan kreditorlar
yig‘ilishining qarori asosida joriy etiladi.Iqtisodiy sudning sud sanatsiyasini joriy
etish to‘g‘risidagi ajrimida sud sanatsiyasining muddati ko‘rsatilishi, unda
iqtisodiy sud tomonidan tasdiqlangan qarzni uzish jadvali, majburiyatlarni bajarish
ta’minotini bergan shaxslar haqidagi, bunday ta’minotning miqdori va shakllari,
sanatsiya qiluvchi boshqaruvchini tayinlash va unga to‘lanadigan haq miqdori
haqidagi ma’lumotlar bo‘lishi kerak.Iqtisodiy sudning sud sanatsiyasini joriy etish
to‘g‘risidagi ajrimi ustidan shikoyat berilishi (protest keltirilishi) mumkin. Mazkur
ajrim ustidan shikoyat berilishi (protest keltirilishi) uning ijrosini to‘xtatib
qo‘ymaydi.Sud sanatsiyasi ko‘pi bilan yigirma to‘rt oylik muddatga joriy etiladi,
bu muddat majburiyatlarni bajarish ta’minotini bergan shaxslar kreditorlarning
talablarini qondirishi uchun iqtisodiy sud tomonidan ko‘pi bilan olti oyga
18

uzaytirilishi mumkin.Qarzni uzish jadvaliga muvofiq qondirilishi lozim bo‘lgan
pul majburiyatlari va (yoki) majburiy to‘lovlar bo‘yicha kreditorning talablari
summasiga O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 327-moddasida
nazarda tutilgan tartibda va miqdorda foizlar hisoblanadi. Bu foizlar sud
sanatsiyasini joriy etish haqida iqtisodiy sud ajrim chiqargan paytdan e’tiboran va
kreditorning talabini qanoatlantirish paytigacha, agar bunday qanoatlantirish ro‘y
bermasa, qarzdorni bankrot deb topish va tugatishga doir ish yuritishni boshlash
to‘g‘risida qaror qabul qilish paytigacha kreditorning talablari summasiga qo‘shib
yozilishi lozim.Qarzdorning muassislari (ishtirokchilari) yoki qarzdor mol-
mulkining egasi kreditorlar yig‘ilishining yoxud kreditorlar qo‘mitasining
roziligisiz qarzdorni qayta tashkil etish (qo‘shib yuborish, qo‘shib olish, bo‘lish,
ajratib chiqarish, o‘zgartirish) va tugatish haqida qaror qabul qilishga, qarzdor esa
quyidagi bitimlarni tuzishga haqli emas:ko‘chmas mol-mulkni ijaraga, garovga
berish, mazkur mol-mulkni xo‘jalik shirkatlari hamda mas’uliyati cheklangan va
qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlarning ustav fondiga (ustav kapitaliga) ulush
sifatida qo‘shish yoki bunday mol-mulkni boshqacha tarzda tasarruf etish bilan
bog‘liq bitimlar;qarzdorning balans qiymati qarzdor aktivlari balans qiymatining
o‘n foizidan ortig‘ini tashkil etuvchi mol-mulkini tasarruf etish bilan bog‘liq
bitimlar;zayomlar (kreditlar) olish va berish, kafillik va kafolatlar berish, talab
qilish huquqlaridan o‘zganing foydasiga voz kechish, qarzni boshqa shaxsga
o‘tkazish, shuningdek qarzdorning mol-mulkini ishonchli boshqarish
shartnomasini tuzish bilan bog‘liq bitimlar;agar muayyan bitimlarni tuzishdan
sanatsiya qiluvchi boshqaruvchi yoki kreditorlar qonun hujjatlarida belgilangan
tartibda manfaatdor bo‘ladigan bo‘lsa, ayni ana shunday bitimlar.Agar qarzdorning
to‘lov qobiliyatini tiklashning haqiqiy imkoniyati aniqlangan bo‘lsa, tashqi
boshqaruv kreditorlar yig‘ilishining iltimosnomasi, mol-mulkida davlat ulushi
bo‘lgan korxonalar bo‘yicha esa bankrotlik to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha davlat
organining arizasi asosida iqtisodiy sud tomonidan joriy etiladi. Iqtisodiy sudning
tashqi boshqaruvni joriy etish to‘g‘risidagi ajrimi darhol ijro etilishi kerak va bu
ajrim ustidan qonun hujjatlarida belgilangan muddatda shikoyat berilishi (protest
19

keltirilishi) mumkin. Tashqi boshqaruv o‘n ikki oydan yigirma to‘rt oygacha
muddatga joriy etiladi. Sud sanatsiyasi va tashqi boshqaruvning jami muddati
o‘ttiz olti oydan oshmasligi lozim. Tashqi boshqaruv uchun belgilangan muddat
kreditorlar yig‘ilishining iltimosnomasiga, bankrotlik to‘g‘risidagi ishlar bo‘yicha
davlat organining qaroriga yoki tashqi boshqaruvchining arizasiga binoan iqtisodiy
sud tomonidan belgilangan muddatlar doirasida qisqartirilishi yoki uzaytirilishi
mumkin. 3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 13-dekabrdagi PF-
5283-son farmoni Mahalliy byudjetlarning daromad bazasini tubdan
mustahkamlash va nomarkazlashtirish asosida hududlarni kompleks rivojlantirishni
barqaror moliyalashtirish, byudjetlararo munosabatlarni yanada takomillashtirish,
mahalliy davlat hokimiyati organlarining moliyaviy erkinligini kuchaytirish, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ko‘maklashish, yangi ish joylari
yaratish hamda aholi bandligini ta’minlash, muhandislik-kommunikatsiya, yo‘l-
transport va ijtimoiy infratuzilmani jadal rivojlantirish hisobiga soliq salohiyatini
kengaytirish bo‘yicha aniq maqsadga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga
oshirishda ularning mas’uliyatini oshirishni ta’minlash maqsadida: . Quyidagilar
mahalliy byudjetlar darajasida soliq-byudjet siyosatining ustuvor vazifalari etib
belgilansin: birinchi,soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning aniq turlarini ularga
biriktirib qo‘yish orqali mahalliy byudjetlarning daromad bazasini tubdan
mustahkamlash; ikkinchi, viloyatlar, shahar va tuman byudjetlarini subvensiyadan
chiqarish, ularning yuqori turuvchi byudjetlar ajratmalariga bo‘lgan qaramligini
bosqichma-bosqich qisqartirish, buning asosida hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish masalalarini hal etishda mahalliy davlat hokimiyati organlari erkinligi
va mas’uliyatini oshirish; uchinchi, mahalliy byudjetlarning daromadlarini oshirish
uchun tizimli asosda qo‘shimcha rezervlarni aniqlab borish; to‘rtinchi, deputatlik
va jamoat nazoratini keng jalb qilgan holda, mahalliy byudjetlarni
shakllantirishning shaffofligini va uning bajarilishi ustidan nazoratni ta’minlash;
beshinchi, mahalliy byudjetlar daromadlar bazasini mustahkamlash hamda
xarajatlarining tasdiqlangan parametrlarini o‘z vaqtida, maqsadli moliyalashtirish,
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 13-dekabrdagi PF-5283-son farmoni Mahalliy byudjetlarning daromad
bazasini tubdan mustahkamlash va nomarkazlashtirish asosida hududlarni kompleks rivojlantirishni barqaror moliyalashtirish
20

ijtimoiy soha obyektlari va infratuzilmani yanada rivojlantirish va tegishli darajada
saqlab turishni ta’minlash ustidan mahalliy davlat hokimiyati organlari, moliya va
soliq organlarining javobgarligini kuchaytirish. 2. Shunday tartib o‘rnatilsinki,
unga muvofiq, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesida, viloyatlar,
Toshkent shahri va respublika tumanlari (shaharlari) xalq deputatlari Kengashlari
sessiyalarida: a) quyidagilar yil choraklari kesimida atroflicha ko‘rib chiqiladi va
tasdiqlanadi: daromadlar manbalari va xarajatlar turlari kesimida,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi byudjeti, viloyatlar, Toshkent shahri va respublika
tumanlarining (shaharlarining) mahalliy byudjetlari parametrlari; mahalliy
byudjetlarning daromadlarini oshirish rezervlarini aniqlash bo‘yicha hisob-kitob
ko‘rsatkichlari; hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari, byudjetning
daromadlar bazasini oshirish va yangi ish joylari barpo etish bo‘yicha chora-
tadbirlar; qo‘shimcha manbalar, shu jumladan, mahalliy byudjetlarning
daromadlarini oshirish rezervlarini aniqlash hisobidan moliyalashtiriladigan
xarajatlar hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari bilan bog‘lagan
holda.Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri, shuningdek,
respublikaning tegishli tumanlarida (shaharlarida) deputatlik va jamoat nazoratini
amalga oshirish uchun yuqori turuvchi byudjetlar va davlatning maqsadli
jamg‘armalari mablag‘lari hisobidan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar va
loyihalar ma’qullanadi; v) har chorakda:hokimning iqtisodiyot va tadbirkorlikni
rivojlantirish masalalari bo‘yicha birinchi o‘rinbosarining hududlarni ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish, byudjetning daromadlar
bazasini oshirish va yangi ish o‘rinlari barpo etish bo‘yicha; hokimning
investitsiyalar, innovatsiyalar, xususiylashtirilgan korxonalarga ko‘maklashish va
kichik sanoat zonalari va turizmni rivojlantirish masalalari bo‘yicha
o‘rinbosarining investitsiyalar jalb qilish va investitsiya loyihalarini amalga
oshirish bo‘yicha; moliya boshqarmalari (bo‘limlari) rahbarlarining
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, Toshkent shahri, tumanlari (shaharlari)
byudjetlari ijrosi to‘g‘risida, shuningdek, hududlarning salohiyatidan kelib chiqqan
holda mahalliy byudjetlarning daromadlarining qo‘shimcha manbalarini
21

shakllantirish hamda qo‘shimcha manbalardan foydalanish yo‘nalishlari, jumladan,
mahalliy byudjetlar daromadlarini oshirishning aniqlangan rezervlari to‘g‘risida;
davlat soliq boshqarmasi (inspeksiyasi) rahbarining Qoraqalpog‘iston Respublikasi
byudjeti va mahalliy byudjetlar daromadlari bajarilishi holati, ular tomonidan
qo‘shimcha rezervlarni aniqlash bo‘yicha qilingan ishlar, shuningdek, soliqlar va
boshqa majburiy to‘lovlar kesimida byudjetga hisoblangan va amalda
to‘langanligi, ular bo‘yicha soliq qarzdorligi to‘g‘risida hisobotlari tinglanadi.
Moliya va soliq organlari rahbarlarini mukofotlash hamda javobgarlik choralarini
qo‘llash moliya vaziri va O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi raisi
tomonidan Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi, viloyatlar va
Toshkent shahar hokimlari, tumanlar (shaharlar) hokimlarining tavsiyalariga ko‘ra
amalga oshiriladi. 4
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2018-yilning 1-
yanvarigacha moliya va soliq organlari rahbarlari, mansabdor shaxslari byudjetga
to‘lovlar kelib tushishining ko‘rsatkich prognozlari bajarilgani hamda qo‘shimcha
daromadlar aniqlangani va undirib olingani uchun rag‘batlantirish va moddiy
javobgarlik tartibi to‘g‘risidagi Nizomni ishlab chiqsin va tasdiqlasin.
2.2. Yangi bozor sharoitiga o‘tish davrida birja ko‘rsatkichlari
Yakuniga yetgan 2018 yil mamlakatimizda jamiyatimizning barcha sohalarida yuz
bergan dinamik hodisalarga boy bo‘ldi. “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va
texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili”da xalqning turmush darajasini oshirishga
xizmat qiluvchi keng miqyosli loyihalar amalga oshirildi. Mazkur ijobiy
o‘zgarishlar bozor prinsiplari asosida hamda keng jamoatchilikning faol ishtiroki
bilan yuz berganligi alohida e'tiborga loyiqdir. Mamlakatimiz rahbari bir necha
marotaba O‘zbekistonni rivojlantirishning yagona yo‘li – haqiqiy bozor
iqtisodiyotiga o‘tish, deb ta'kidlagani ham bejizga emas.O‘tgan yilda sodir bo‘lgan
katta o‘zgarishlar bozor infratuzilmasining asosiy shakllaridan biri hisoblangan
4
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2018-yilning 1-yanvarigacha moliya va soliq organlari rahbarlari, mansabdor
shaxslari byudjetga to‘lovlar kelib tushishining ko‘rsatkich prognozlari bajarilgani hamda qo‘shimcha daromadlar aniqlangani va
undirib olingani uchun rag‘batlantirish va moddiy javobgarlik tartibi to‘g‘risidagi Nizomni ishlab chiqsin va tasdiqlasin.
22

birja institutlari sohasiga ham ta'sir o‘tkazdi. Xususan, O‘zbekiston Respublika
tovar-xomashyo birjasi 2018 yilda rivojlanishning yangi bosqichiga ko‘tarildi.
Bunga birinchi o‘rinda tovar bozorlari, birja faoliyati va elektron tijoratni
rivojlantirish bo‘yicha bir qator muhim me'yoriy-huquqiy hujjatlarning qabul
qilinishi turtki berdi.Umuman olganda, o‘tgan yil davomida “O‘zRTXB” AJ da
ochiq birja savdolari orqali ichki va tashqi bozorlarga sotiladigan tovarlar hajmi
o‘sdi va ularning nomenklaturasi kengaydi, barcha xo‘jalik yurituvchi sub'yektlar,
jumladan, tadbirkorlarning moddiy-texnika resurslaridan foydalanish imkoniyati
oshdi, tovar bozorlarida sog‘lom raqobat kuchaydi va real bozor sharoitlarini
hisobga olgan holda tovarlarga narx belgilashning zamonaviy mexanizmi joriy
etildi. Shu bilan birga, O‘zRTXB o‘z mijozlari uchun yangi xizmatlarni taqdim
etgan holda biznes jarayonlarga innovatsion yechimlarni faol ravishda joriy etishni
davom ettirdi.Birjaning tovar aylanma dinamikasi uning faoliyatini baholashda eng
muhim ko‘rsatkichlaridan biri sifatida o‘tgan yil yakunlarini yaqqol namoyon
etmoqda. 2018 yilda O‘zRTXB da imzolangan bitimlarning qiymati 31,8 trln
so‘mni tashkil qildi, bu esa 2017 yilgi natijadan 2,3 barobar ortiq ekanligini
ko‘rsatdi. Bundan birja savdolarining ulushi 90 foiz yoki 28,7 trln so‘mni tashkil
qiladi. Sotuv hajmining real o‘sishi quyidagi birja tovarlari bo‘yicha qayd etilgan:
Mineral o‘g‘itlar – 8 karra, dizel yoqilg‘isi – 7 karra, qora metall prokati – 4 karra,
paxta linti – 2,5 barobar, sement – 61% va polipropilen – 40,2% ga oshgan.
Birjaning kotirovka varag‘iga 9,5 mingta yangi standart shartnomalar kiritilgan,
shu jumladan 112 ta yangi shartnomalar eksport pozitsiyalari uchun ochildi.Birja
aylanmasining o‘sishi natijasida elektron savdolarga 37 mingdan ziyod yangi
mijozlar jalb etildi, ularning asosiy qismini tadbirkorlar tashkil qiladi. Shu o‘rinda
birjada kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'yektlari ishtirokida tuzilgan
bitimlarning umumiy hajmi 2017 yilga nisbatan 70% ga o‘sib, 15,9 trln so‘mga
yetdi. Ular birja orqali 11,2 trln so‘mga teng tovarlarni xarid qilishgan va
o‘zlarining 4,7 trln so‘mlik mahsulotlarini sotishgan.Ushbu ko‘rsatkichlar bir
tomondan mamlakatimizda son va sifat jihatdan tadbirkorlik faoliyati
rivojlanayotganligidan dalolat bersa, yana bir tomondan ular zamonaviy savdo
23

operatsiyalarini amalga oshirishdan asosli ravishda manfaatdor ekanligini ham
namoyon etmoqda.Shu bilan birga O‘zRTXBning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri
hisoblangan elektron tijorat sohasida ham sezilarli o‘zgarishlar qayd etildi. 2018
yilda avtoraqam.uzex.uz saytida 24,0 mingdan ziyod avtomobil raqam belgilari
sotildi. Avtoraqamlar savdosi o‘tgan yilning iyul oyida ularning boshlang‘ich
narxlari pasaytirilgandan so‘ng keskin oshdi. Onlayn auksion orqali sotilgan
avtomobillar uchun davlat raqam belgilarining umumiy qiymati 121,7 mlrd
so‘mdan oshib ketdi, ularning o‘rtacha bahosi esa 5,1 mln so‘mni tashkil
qildi.Ko‘rib chiqilayotgan davr mobaynida ko‘rgazma-yarmarka savdolari
platformasida V2V kelishuvlarning hajmi 1,1 trln so‘mdan oshdi. Bu borada eng
katta ulushlarni kimyo sanoati (38%), metall mahsulotlari (14%), oziq-ovqat
mahsulotlari (11%) va qurilish materiallari (5%) egallaydi.2018 yildagi yana bir
yangiliklardan biri O‘zbekiston Respublikasining “Davlat xaridlari to‘g‘risidagi”
Qonunining qabul qilinishi va “O‘zRTXB” AJning davlat xaridlari bo‘yicha
maxsus axborot portali – xarid.uz ning operatori etib tayinlanganligi bo‘ldi.
Mazkur portal orqali butun respublika bo‘ylab tovar yetkazib beruvchilari, xususan
biznes sub'yektlari onlayn rejimda davlat buyurtmalarini amalga oshirish imkoniga
ega bo‘ldilar. Bu o‘z navbatida davlat xaridlarining ochiqligini ta'minlash, sohada
“xufiyona iqtisodiyot” elementlarini bartaraf etish va raqobat muhitini
shakllantirishga xizmat qildi.Shuni ta'kidlash kerakki, davlat xaridlarining elektron
tizimiga kiritilgan yana bir muhim yangililiklardan biri bu – elektron xaridlarni
faqat elektron raqamli imzo yordamida amalga oshirilishi va shartnoma shartlarini
bajarilish kafolatini hisob-kitob kliring palatasi orqali ta'minlanishi
bo‘ldi.Bularning natijasida, 2018 yil davomida xarid.uz portali orqali qiymati 1,9
trln so‘mdan ortiq 513 mingta bitimlar imzolandi. Shu bilan birga, budjet va
korporativ buyurtmachilar 320,0 mlrd so‘m mablag‘ tejab qolishga muvaffaq
bo‘ldilar. Tuzilgan bitimlarning 96% ga yaqini kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub'yektlariga to‘g‘ri keldi.O‘zbekistonning tashqi dunyoga yanada
kengrok ochilishi sharoitida “O‘zRTXB” AJ rahbariyati tashqi aloqalarni o‘rnatish
va xorijiy hamkorlar, birinchi navbatda, yaqin qo‘shni mamlakatlarning birjalari
24

bilan o‘zaro manfaatli munosabatlarni shakllantirishga e'tibor qaratdi. Natijada
Qozog‘istonning “YeTS” savdo birjasi, “Qirg‘iziston fond birjasi” AJ va
“Belorussiya universal tovar birjasi” AJ bilan hamkorlik to‘g‘risida kelishuvlar
imzolandi. “Moskva birjasi” AJ, “Sankt-Peterburg xalqaro tovar – xomashyo
birjasi” AJ, “Kaspiy” tovar birjasi” AJ, “Tojikistonning Osiyo fond birjasi” AJ va
Turkiyaning “Borsa Istanbul” fond birjasi bilan birjalararo ishbilarmonlik aloqalari
o‘rnatildi. MDH Xalqaro birjalar uyushmasi, Yevro-Osiyo fond birjasi
Federatsiyasi (FEAS) va Xalqaro fyuchers uyushmasi (AFM) bilan o‘zaro
hamkorlik aloqalar yanada kuchaytirildi.Imzolangan kelishuvlarni amalda tatbiq
etish ishlari doirasida birja savdolarini tashkil qilish yuzasidan tajriba almashildi,
savdo tizimlarini birlashtirish va o‘zaro hamkorlik borasida seminarlar, forumlar
va uchrashuvlar o‘tkazildi, tomonlarning brokerlik idoralari o‘zaro akkreditatsiya
qilindi. Shu bilan birga Olma-ota va Minsk shaharlarida O‘zRTXBning xorijiy
savdo maydonchalari ochildi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad – mahalliy
tovarlarni tashqi bozorlariga olib chiqishdan iboratdan. Ana shu yutuqlar samarasi
o‘laroq, birjada amalga oshirilgan eksportning hajmi 2,1 karraga oshib, 125,9 mln
AQSh dollarni tashkil qildi. Eksport tushumida eng katta ulushlarga paxta tolasi
(35%), polietilen (29%), mis (13%) va sanoat moyi (6%) ega bo‘ldi.Tovar
bozorlarida barqarorlikni ta'minlash maqsadida birja savdolariga bevosita import
tovarlarini ishlab chiqaruvchilarni jalb qilishga xizmat qiluvchi butunlay yangicha
bozor mexanizmi joriy etildi. Masalan, Qozog‘istonning “SAS-Tobe
Technologies” sement zavodi 2018 yilning avgust-dekabr oylarida O‘zRTXBning
birja savdolari orqali qiymati 1,7 mlrd so‘mga teng 4,2 ming tonnadan ziyod
sement sotdi. Mazkur ishlab chiqaruvchining import sementi bo‘yicha birja
kotirovkasi o‘rtacha hisobda 1 tonna uchun 421,7 ming so‘mni tashkil qildi. Bu esa
rezidentlar tomonidan o‘tgan yil mobaynida olib kirilgan va birja savdolarida
sotilgan sementning o‘rtacha bahosidan 34% ga past ekanligini ko‘rsatdi.Shu
tariqa, 2018 yil birja savdolarini rivojlantirish va erkinlashtirish, elektron tijoratni
ommalashtirish va birja amaliyotiga innovatsion yechimlarni joriy qilishda muhim
davr bo‘ldi. Bir vaqtning o‘zida “O‘zRTXB” AJ o‘z faoliyatining mamlakatimizda
25

amalga oshirilayotgan bozor islohotlarining yangi modeliga mos tarzda tovar
segmentlarida ochiq-oydinlik, shaffoflik va raqobat kabi an'anaviy birja prinsipiga
asoslangan holda muvaffaqiyatli davom ettirdi.
XULOSA
Korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilish usullari yuqorida ko‘rildi.
Korxonalarning moliyaviy holati tahlilda alohida korxonalarning iqtisodiy
nochorligini ko‘rish lozim. Korxonalarning iqtisodiy nochorligini tahlil qilish
bozor munosabatlari va korxonalararo raqobat aloqalari bilan bog‘liq.Bozor
munosabatlari davrida korxonalar uchun bozor iqtisodiyotida o‘z o‘rnini topish
xo‘jalik yuritishning asosiy tamoyiliga aylanib qoladi. Bu davrda korxonalarni
sinishi, bankrot bo‘lishi ijtimoiy ishlab chiqarishni qonuniy holatiga aylanib
qoladi. Buni respublika misolida ko‘rishimiz mumkin. Bankrot bo‘lgan korxona,
tashkilotlar soni respublikada 1995 yili 55 ta, 1996 yili 70 ta, 1997 yili 145 ta,
1998 yili 436 ta, 1999 yili 963 ta bo‘lgan.Shu voqealar munosabati bilan
korxonalarning iqtisodiy nochorligini tahlil qilish va bu tahlil usulini ishlab chiqish
katta ahamiyatga ega. Bu borada respublikada O‘zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi, korxonalarni bankrot va sanatsiya bo‘lishi masalalari bo‘yicha hukumat
komissiyasi, O‘zbekiston Respublikasi mol-mulk qo‘mitasi huzuridagi
korxonalarni iqtisodiy nochorligi masalalari bo‘limi tomonidan ancha ishlar
amalga oshirildi.Avvalambor korxonalarning iqtisodiy nochorligini aniqlashning
qonuniyuslubiy bazasi barpo etildi. O‘zbekiston Respublikasi korxonalarni sinish
va sanatsiyaga o‘tkazish masalalari bo‘yicha hukumat komissiyasi tomonidan 1997
yil 11 aprelda «Korxonalarni moliyaviy tahlil qilish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar»,
26

«Korxonalarni iqtisodiy nochorligi masalalari bo‘yicha hududiy boshqarmasi
to‘g‘risida vaqtincha nizom», «Korxonalarni ixtiyoriy ravishda tugatish to‘g‘risida
qaror qabul qilish to‘g‘risida vaqtincha nizom», «Iqtisodiy nochor korxonalarni
sanatsiya qilishda ularga moliyaviy yordam berish tartibi» tasdiqlandi va
O‘zbekiston Respublikasi Davlat mol-mulk qo‘mitasi huzuridagi korxonalarning
iqtisodiy nochorligi masalalari to‘g‘risida qo‘mita tomonidan 1997 yil 10 dekabrda
«Qishloq xo‘jaligi korxonalarini iqtisodiy nochor deb tan olish to‘g‘risida
vaqtincha tartib», 1998 yil 20 martda «Korxonalar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini
monitoring va tahlil qilish tartibi» tasdiqlandi.Bozor munosabatlari doirasida har
xil tovar ishlab chiqaruvchilar o'z tovarlarini ishlab chiqarish bilan bog'liq
xarajatlarni qoplash bilan cheklanib qolmasdan, qo'shimcha ravishda qo'shimcha
miqdordagi tovarlarni olish uchun o'z tovarlarini o'zlariga kerak bo'lgan boshqa
tovarlarga almashtirishga intilishadi. u yoki bu tarzda ishlab chiqaruvchiga uning
mavjudligi sharoitlarini yaxshilash imkoniyatini beradi.Bozor iqtisodiyoti
sharoitida tadbirkorlik faoliyati deganda nafaqat tovar ishlab chiqarish xarajatlarini
qoplabgina qolmay, balki ishlab chiqaruvchisini qo'shimcha daromad bilan
ta'minlaydigan miqdorda daromad olishga yo'naltirilgan odamlarning maqsadga
muvofiq faoliyati tushunilishi kerak.Ammo shuni ham yodda tutishimiz kerakki,
tadbirkorlik faoliyati, avvalo, tavakkaldir. Bu ishlab chiqarish, moliyaviy,
sarmoyaviy xatarlar bo'lishi mumkin. Korxonani to'g'ri va mohirlik bilan
boshqarish natijasida yo'qotish xavfi kamayishi mumkin. Ammo hech kim
yo'qotishlardan xoli emas.Tadbirkor o'zingizning kapitalingiz ruxsat berganidan
ko'proq tavakkal qila olmasligingizni tushunishi, xavfni unutishi va ozi uchun ko'p
tavakkal qilishi kerak.Korxonaning samarali ishlay olmasligi, korxonaning
moliyaviy barqarorligi va likvidligining pasayishi va yuqori darajadagi tadbirkorlik
tavakkalligi korxonaning bankrotligiga olib kelishi mumkin. Bankrotlik sabablari
korxona faoliyatiga ta'sir etuvchi ichki va tashqi omillarga bog'liq.Har qanday
korxona uchun bankrotlik - bu kiruvchi natija, bozor iqtisodiyoti uchun esa
korxonalarning bankrotligi - bu raqobatning ajralmas atributi va natijasidir, raqobat
esa, bilasizki, taraqqiyotning motoridir. Korxonalarning bankrotligi odatdagi va
27

ijobiy hodisadir, chunki u oxir-oqibat milliy iqtisodiyotni takomillashtirish va
yanada samarali ishlashiga qaratilgan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. – T.: Iqtisod – moliya, 2020. 348 b.
2.Abdusalomov.M. Tadbirkorlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya
qilish. / tadbirkorlik huquqi. Maxsus qism. ., «Konsauditinform»,
3..Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. O'zbekistonda iqtisodiyotni liberallashtirish
va modernizastiyalash: natijalar va ustuvor yo'nalishlar. O'quv qo'llanma. T.:
TDIU, 2020.
4.Omonov A.A. Tijorat banklari moliyaviy resurslarini boshqarish: Monografiya. –
T.: Iqtisod -Moliya, 2019. 246 b.
5.Omonov A. Banklar va banklarda hisob: O‘quv qo‘llanma.T.: Akademiya, 2020.
122 b.
6.Omonov A.A., Marpatov M.D. Pul va pul muomalasi: O‘quv qo‘llanma. – T.:
Akademiya, 2020. 158 b.
7. Razzoqov A., Toshmatov Sh., O'rmonov N. Iqtisodiy ta'limotlar tarixi. Darslik
(lotinyozuvida).-T.“Iqtisod-moliya”,2021.-320b.
8. Rashidov O.Yu. va bosh. Pul, kredit va banklar: Darslik. – T.: TDIU, 2019. 432
b.
9. Tijorat banklarida kassa ishini tashkil etish, inkassatsiya va qimmatliklarni
tashishga doir yo‘riqnoma. – T.: O‘zbekiston, 2021.
10.Xodiyev B.Yu., Bekmurodov A.Sh., G'afurov U.V. va boshqalar O'zbekiston
iqtisodiyoti mustaqillik yillarida. T.: TDIU, 2021.
28

11. Shodmonov Sh., G'afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma'ruzalar matni. - T.:
TDIU, 2009.
12. Shodmonov Sh, Minovarova G va Xalilov M. ''Iqtisodiyot nazariyasi” fani
bo'yicha o'quv uslubiy majmuasi.
14. Shodmonov Sh va Minovarova G.”Iqtisodiyot nazariyasi” fani bo'yicha o'quv
uslubiy ta'lim texnologiyasi. “Iqtisodiy ta'limdagi o'qitish texnologiyasi”
seriyasidan. T.: TDIU, 2019 , 323 b.
15. Shodmonov Sh., Alimov R., Jo'raev T. Iqtisodiyot nazariyasi. -T.: Moliya.
2002.
16. Shodmonov Sh.Sh., G'afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). - T.,
«Media» nashriyoti, 2021. - 794 b.
17. O'lmasov A., Vahobov A.V. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. - T.: «Sharq»
nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2020. - 480 b.
Internet saytlari.
1. www.stat.uz - O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasining rasmiy
sayti.
2. www.uza.uz - O'zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.
3. www.ceep.uz - O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
4. www.ziyonet.uz
29

Karxona bankrotliligi

Sotib olish