Katalitik kreking mahsulotlari - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	129.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Avgust 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Katalitik kreking mahsulotlari

Sotib olish

O`ZB Е KISTON R Е SPUBLIKASI OLIY VA O`RTA
MAXSUS
TA'LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIV Е RSIT Е TI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
.
MAVZU: Katalitik kreking mahsulotlari
1KURS ISHIKURS ISHI

Katalitik kreking mahsulotlari.
Reja:
I. KIRISH.
II.ASOSIY QISM.
II.1. Katalitik krekinglash xom ashyosi va mahsulotlari.
II.2. Katalitik krekingda kimyoviy jarayonlar.
II.3.Katalitik kreking jarayonining sanoatdagi qurilmalari
III.XULOSA
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI .
2

I. KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: О ‘zbekiston neftgaz sanoati mamlakat iqtisodiyotining
yeng yirik tarmog‘i va e nergetikaning muhim asosini tashkil yetadi. Yurtboshimiz
Sh.Mirziyoyev respublikamiz neftgaz sanoatining barqaror rivojlanishi,
mustaqillikka e rishish davri da salmoqli ishlar qilinganligini ta’kidlab, yoqilg‘i
yenergetika komleksini bundan buyon ham jadal rivojlantirish siyosatimizning
ustuvor vazifasi b о ‘lib qolishiga katta ahamiyat berib kelmoqda. О ‘zbekistonda
gazni qayta ishlash sohasi jadal sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Bu sohada tabiiy
gazdan qimmatli komponentlar yetan, propan, butan va gaz kondensati ajratib olish
ishlari amalga oshirilayapti. Respublikamizda qazib olinadigan tabiiy gazlar issiqlik
va yenergiya manbai bulishidan tashqari neft-kimyo sanoati uchun asosiy xom
ashyodir.
Hozirgi vaqtda respublika boy gaz, kondensat va neft zaxiralariga ega.
Ayniqsa, Qashqadaryo viloyati respublikada bu soha b о ‘yicha birinchi о ‘rinda turadi.
K о ‘kdumoloq neft koni, Muborak gazni qayta ishlash zavodi va boshqalar
mamlakatimizda asosan yoqil g‘ i energitika bazasini tashkil yetadi. SH о‘ rtangaz
kimyo komleksi (SHGXK) 2001 yildan boshlab bir yiliga: 125 ming tonna poliyetilen
xom-ashyosi, 102 ming tonna gaz kondensati, 142 ming tonna suyultirilgan gaz
mahsulotlarni ishlab chiqaradi.
SHGXK qurilishiga AQ SH , Germaniya, Yaponiya, Italiya va boshqa
mamlakatlarni nufuzli kompaniyalari jalb yetilib 650 million AQ SH dollari
miqdorida sarmoya sarflangan.
Kurs ishining ishining maqsadi: Katalitik kreking mahsulotlari va ularning
xossalarini organish
Kurs ishining vazifalari:
- Respublikamiz hududidagi tabiiy gaz konlarini о ‘rganish;
- gazni qayta ishlashga tayyorlashni texnologik jarayonlarini о ‘rganish va gaz
xom-ashyolari, hamda ularni qayta ishlashda hosil b о‘ lgan mahsulotlar
3

konsentratsiyalarini, miqdorlarini FEK (fotokolorimetr), SF (spektrofotometr)
qurilmalaridan foydalanib aniqlash;
- olingan natijalarni fizik-kimyoviy tahlil usullaridan k atalitik kreking mahsulotlari
va ularning xossalarini organish
texnologik rejimda o’rganishdan iboratdir.
Ishning obyekti sifatida SH о ‘rtan neftgaz va SH о ‘rtan gaz kimyo majmuasida
tabiiy gazni qayta ishalash jarayonida q о ‘shimcha mahsulot sifatida yiliga 100 ming
tonnadan ortiq hosil b о ‘ladigan propan va butan fraksiyasi olindi.
4

II.ASOSIY QISM.
II.1.Termokatalitik jarayonlar mohiyati.
Katalitik kreking–og’ir distillyatli neft fraksiyalarining motor yoqilg’isiga va
neft kimyosi х om ashyosiga katalitik destruktiv aylanishi hamda te х nik uglerod va
koks ishlab chiqarish jarayonidir. Jarayon alyumosilikatli katalizatorlar ishtirokida
450–530 0
S haroratda va 0,07– 0,3 MPa bosimda amalga oshiriladi 1
.
Katalitik krekingning ko’pchilik reaksiyalari me х anizmi zanjirli karbokationli
nazariya doirasida qoniqarli tushuntiriladi. Katalitik kreking sharoitida karbokationlar
faqat karbokation – manfiy zaryadlangan yuzaning faol markazi ionli juftlar holida
bo’lishi mumkin.
Jarayonning kimyoviy asoslari. Katalitik krekingda sodir bo’ladigan
jarayonlarning mohiyati quyidagi reaksiyalarda mujassam bo’ladi:
– yuqori molekulali uglevodorodlarni parchalash (kreking);
– izomerlanish;
– sikloalkanlarning arenlargacha degidrogenlash.
Og’ir neft хom ashyosining destruksiyasi ochiq rangli motor yoqilg’ilarining
qo’shimcha miqdorining hosil bo’lishiga olib keladi, ulardan eng katta ahamiyatga
ega bo’lganni benzindir. Barcha uch turdagi reaksiyalarning amalga oshirilishi
benzinning oktan sonining oshishiga olib keladi: bir хil tuzilishli uglevodorodlarning
oktan sonlari molekulyar massasi kamayishi bilan ortadi; izoalkanlarning oktan
sonlari normal tuzilishli alkanlarnikiga qaraganda yuqori, arenlarda esa sikloalkan va
alkanlarnikiga qaraganda yuqori bo’ladi.
Jarayonning katalizatorlari va reaksiyaning alternativ me х anizmi. Krekingning
hozirgi zamon katalizatorlari murakkab tizimlar bo’lib, ular nodir er yoki
dekationlashgan shakldagi 10 – 25 % seolitdan tashkil topgan bo’lib, amorfli
alyumosilikatda bir me`yorda taqsimlangan va ular mikrosfera yoki yumaloq shaklga
ega.
Seolitlar–kristall alyumosilikatlar–natriyli alyumokremnegellarni kristallab
olinadi. Seolitning umumiy empirik formulasini quyidagicha ifodalash mumkin:
1
5

M2/nO · Al2O3 · xSiO2
bu yerda n – metall; M – valentligi; seolit uchun х = 3,1 – 6,0 ga teng.

Seolitning tuzilishi SiO
4 va AlO
4 tetraedrlardan tuzilgan. Alyuminiy atomlari
yakka manfiy zaryadga ega, bu zaryad kristall panjaraning bo’shliqlarida joylashgan
metall kationlari bilan qoplanadi. Bir valentli kationga ega bo’lgan seolitlar faol
emas, chunki bunday kationlar AlO
4 tetraedrining zaryadini to’liq qoplaydi. Bir
valentli kationning ikki yoki uch valentligiga almashtirilishi zaryadlarning
dekompensasiyalanishiga olib keladi va elektron juftning siljishi natijasida
karbokationning hosil bo’lishi uchun yetarli bo’lgan elektrostatik maydonning yuqori
kuchlanishini vujudga keltiradi:
C – H C +
– H –
, C = C C –
– C +
Seolitda taqsimlangan amorfli alyumosilikat o’zining faolligiga ega.
Alyumosilikatning faol markazlari bo’lib, ular Brensted hamda L’yuis kislotalari
hisoblanadi 2
.
Katalitik kreking jarayoni х om ashyosi, ularni asosiy o’lchamlari va olinadigan
mahsulotlar
Х om ashyo: Katalitik kreking х om ashyosi sifatida ko’p 10 yilliklar davomida
azaldan engil gazoylni so’ngra esa 350-500 ºS dagi fraksion tarkibli vakuumli
distillyat qo’llaydilar. Bir qator hollarda kreking х om ashyosiga termodestruktiv
jarayonlar gidrokreking gazoylli fraksiyalari deasfal’tizat, moy ishlab chiqarish chala
mahsulotlari va boshqa jalb qilinadi. O х irgi yillarda dumedagi neftni qayta ishlashda
х om ashyoni uzluksiz og’irlashishi tendensiyasi ko’zatishadi. Hozirgi zamon
yurtimizdagi va chet el qurilmalarida qaynash o х irining harorati 540-580 ºS bo’lgan
chuqur vakuumli gazoylning qayta ishlashiga o’tildi. Uning o’rtacha molekulyar
massasi х om ashyoning engil turlarinikiga qaraganda ta х minan 1,5 marta yuqori.
Engil х om ashyoga farqli ularoq og’ir distillyatli х om ashyoni reaktorga yoki
katalizator bilan aralashtirishi joyiga yuborishdan oldin bug’ holatiga qisman
o’tkazadilar. Ma х sus loyihalashtirilgan qurilmalarda qoldiq х om ashyo mazut yoki
2
6

uning distillyatli х om ashyo bilan aralashmalari hamda gidrotozalash deasfal’tlash va
demetallash bilan dastlab boyitilgan mazutni ham katalitik krekingga uchratiladi
qiladilar. Dastlabki х om ashyoning sifati katalizatorlarning ishga katta ta`sir
ko’rsatadi, х om ashyoda metall, olefin aromatik uglevodorod va azotli
birikmalarning yuqori miqdori hamda fraksion tarkibning og’irlashuvchi ko’p
miqdorda koks hosil bo’lishiga va katalizatorning tezrok faolsizlantirishiga olib
keldi. Kokslanish gazoylini va termik kreking gazoylini to’g’ri haydalgan х om
ashyoga qaraganda qayta ishlash kiyinrokdir chunki ularda to’yinmagan va aromatik
uglevodorodlarning miqdori ancha yuqori shuning uchun ularni gidrotozalashdan
keyin katalitik krekingga uchratilsa ya х shi bo’ladi.
Smolali va oltingugurtli neftlardan olingan to’g’ri haydalgan gazoylni х atto
krekinglaganda ham х om ashyo qaynash o х irining haroratini chegaralashga to’g’ri
keladi 3
.
Katalizator faolsizlanganda alohida e`tiborni azotli birik-malarga qaratish lozim.
Vakuumli gazoyldagi azotning miqdori 0,2 % ga etadi. Azot saqlagan
birikmalarning salbiy ta`siri ularning yaqqol ifodalangan elektronodornorlik
х ossalari hamda yuqori kimyoviy barqarorligi tufayli katalizatorlarda qaytmas
х emosorbsiyalanishi bilan bog’liq bo’lib katalizatorning faol yuzasiga reaksiyaga
kirushuvchi molekulalar yaqin kela olmaydi. SHuni ta`kidlash lozimki azotli
komplekslarda materiallarning asosiy massasi saqlangan bo’lib ular regenerasiyadan
keyin oksidlar holida katalizator g’ovaklarida qoladi shuning uchun azotli
birikmalarning miqdorini nazorat qilish juda muhim va zarurat tug’diradi uni
gidrotozalash yuli bilan kamaytirish kerak.
Kreking х om ashyosi fraksion tarkibining og’irlashuvi х om ashyoda vannadiy
va nikel’’ning metallorganiq birikmalari miqdorining oshishiga olib keldi. Masalan,
gazoylda metallning miqkdori 1 g/t gachani, mazutda esa-170 g/t gachani tashkil
qiladi. Agar gazoylni qayta ishlaganda metallardagi katalizatorlardagi miqdori 1000
g/t dan yuqori bo’lmasa unda mazutni krekinglaganda uning miqdori 10000-30000
g/t gacha etadi, kreking katalizatorida adsorbsiyalangan metallar g’ovaklarda bitib
3
7

qoladi va uning faol markazlarini blokirovka qiladi. Bu katalizatorning
faolsizlanishini keltirib chiqaradi, uning degidrogenlovchi х ossalarining oshishiga
ko’maklashadi ya`ni gaz olefen va kokslarning chiqishini oshiradi. Bir vaqtning
o’zida benzinning chiqishi pasayadi. Faolligi va selektivligi pasayishi bilan bir
qatorda metallarning borligi katalizatorning me х anik emirilishiga ko’maklashadi.
Hozirgi vaqtda hisoblashlaricha kreking katalizatorriga nikel’ning zaharlovchi
ta`siri vanadiyning ta`siridan 4 marta kuchlirokdir. Nikel’’ va vannadiyning
katalizatorga ta`sir etish me х anizmlari turlicha. Nikel’’ birikmalari katalizatorning
faol markazlarini zaharlaydilar shuning uchun passivatorlar topilgan ular sistemaga
qo’shimcha sifatida kiritilgan bo’lib nikel’’ bilan birikmalarni hosil qiladilar va uni
faol holatdan zaharlovchi х ossasini pasaytirib passiv holatiga o’tkazadilar. Vanadiy
katalizatorga boshqa me х anizm bo’yicha ta`sir qiladi. Kreking jarayonida vanadiy
birikmalari hosil bo’layotgan koks bilan birgalikda katalizatorda adsorbsiyalanadi.
Regeneratorda koksni kuydirgan paytda vanadiyning bu birikmalari suv bug’i
ishtirokida seolitlarning kristall strukturasini amorfligacha parchalaydigan
kislotalarni hosil qiladi. Bunday parchalashning harorat suv bug’ining parsial bosimi
va muhitning oksidlanishi qaytarilishi harakteriga bog’liq bo’ladi.
SHuning uchun vanadiyni faolsizlantiruvchi qo’shimchalarni yaratish va ta`sir
etish tamoyillarining asosi ularning kislotalar bilan faolroq ta`sir etishidan iborat.
Ular qatoriga magnit qalay surma fosfar bor birikmalari va boshqa birikmalar kiradi,
bu birikmalar х om ashyo metallini katalizatorlarga qaraganda 10-15 marta faolroq
yuradigan qopqonlar sifatida qo’llaniladi. Passivatorlarni ham х om ashyoga ham
katalizatorga kiritish mumkin, katalizatorni shiddatli ravishda yangilash natijasida
undagi metall miqdorini pasayishi metallarning dastlabki х om ashyoda
konsentrasiyasi 25 g/t bo’lganda tejamli bo’lmay qoladi. Qoldiq х om ashyoni qayta
ishlaganda katalizator g’ovaklarida mineral to’zlar va me х anik qo’shimchalar
adsorbsiyalanishi mumkin engil va vakuumli gazoylni qayta ishlashda bunday
muammo vujudga kelmagan. SHuning uchun krekingning og’ir х om ashyosida
х loridlarning miqdori chegaralangan 5-10 g/t bo’lishi va me х anik qo’shimchalar
bo’lmasligi kerak.
8

Vakuumli gazoylning krekingidan farqli ularoq mazutning katalitik kreking
koksning yuqori chiqishi bilan amalga oshadi bu esa bir vaqtning o’zida maqsadli
mahsulotlarning chiqishini jarayonining selektivligini pasaytiradi, regeneratorlarning
kerakli hajmlarini oshiradi va koksning yonish issiqligidan foydalanishni
qiyinlashtiradi.
Krekingning ya х shi natijalari dastlab gidrotozalangan х om ashyoda erishiladi.
Gidrotozalash natijasida х om ashyoda azot oltingugurt va metallarning miqdori va
uning kokslanishi ancha pasayadi. Tayyorlangan х om ashyoning kreking koks va
gazning chiqishini kamaytirishni va benzin chiqishini oshirishini belgilaydi.
Olinadigan mahsulotlarning sifati oshadi. Katalitik kreking uchun х om ashyoni
tayyorlashning juda ko’p jarayonlari mavjud, ularni vodorodni ho’llaydigan (I) va
ho’llamaydigan (II) jarayonlarga bo’lish mumkin. Birinchilarga gidrotozalash
gidrokrekingning har х il turlari kiradi. Vodorodni qo’llamaydigan jarayonlar bu
adsorbsion-katalitik tozalash va deasfal’tlash. Katalitik kreking х om ashyosini
tayyorlashning u yoki bu jarayonnini tanlash х om ashyoni sifatiniga uni zarur
bo’lgan tozalash darajasiga bog’liq bo’ladi va te х nik iktisodiy ko’rsatkichlar bilan
aniqlanadi.
Vakuumli distillyatlar va ikkilamchi jarayonlarning turli gazoyllari uchun
katalitik kreking х om ashyosining boyitishning universial usullarini bo’lib
gidrotozalash va gidrokreking jarayonlari hisoblanadi, ular termogidrokatalitik
jarayonlariga bag’ishlangan bo’limda batafsil ko’rib chiqiladi. Bu bo’limda biz
faqatgina eng ko’p tarqalgan va vodordni qo’llash bilan bog’liq bo’lmagan katalitik
kreking х om ashyosini tayyorlash jarayonlarini ko’rib chiqamiz. Odatda bu
jarayonlarni neft qoldiklarini boyitish uchun qo’llanadi.
9

ART-jarayoni- Amerika firmalari “Engelhard” va “M.W.Kellog” ular qoldiq
хom ashyoni katalitik kreking va gidrokreking qurilmalarida qayta ishlash maqsadida
uni tayyorlash uchun ART jarayon (Ashhalt Residual Treating) deb ataladigan
jarayonni ishlab chiqdilar. ART jarayoni davomida og’ir uglevodorodli хom
ashyoning bir qismi selektiv bo’lgani va хom ashyodan metallorganiq oltingugurt va
azot saqlagan komponentlar asfal’tenlarga o’хshagan qo’shimchalarni chiqarib
yuborish sodir bo’ladi. Apparatura jihozi FSS katalitik faqatgina regenerator
funksiyasini yonish kamerasi bajaradi regenerator esa tutun gazlarini va
regeneratsiyalangan katalizatorni ajratish bo’yicha separator vazifasini bajaradi 4
.
Katalizator sifatida kaolin asosida ma х sus ishlab chiqargan arzon mikrosferik
inert sorbent qo’llaniladi. Jarayoni 0,1-0,2 MPa bosim ostida va harorat 450-550 ºS
bo’lganda amalga oshiriladi. Maqsadli mahsulotlarning chiqishi 70 % koksning
unumi 12 % ni tashkil qiladi.
Lift-reaktorda х om ashyo muloqotining vaqti katalitik kreking qurilmalari uchun
odatda qabul qilinadigan vaqtdan ancha kamdir sorbentda vanadiy va nikel’ning
miqdori 30000 mg/kg ni tashkil qiladi. Metallar sorbentdan chiqarib olnish mumkin.
ART qurilmalarida og’ir uglevodorodli х om ashyoni (atmosfera qoldiqlari neft
tashuvchi kumlardan bitum yoki neft) tayyorlash vodorodni qo’llamay ko’prok suyuq
distillyatlarni olishga 95 % dan ortiq metallarni 30-50 % gacha oltingugurtni va 50-
4
10Хомашёни тайёрлаш
I
.Водороддан фойдаланиб
х омашёни тайёрлаш
II.
Водород сиз
ф о йдаланиб хомашёни
тайёрлаш
Қолдиқ хомашё
ва вакуум
дистилятларни
гидротозалаш Қолдиқ хомашё
ва вакуум
дистилятларни
гидро крекинглаш
Деасфальтлаш
Қолдиқ хомашё ва
вакуум дистилятлар
ни адсорцион -
ката -
литик тозалаш

80 % azotni chiqarib yuborishga imkon beradi. SHuni ta`kidlash lozimki ART
jarayoni sanoatda deyarli qo’llanilmaydi.
Katalitik kreking jarayoninig asosiy parametrlari. Ularga х om ashyo
katalizatorning х ossalari bilan bir qatorda jarayonning issiqlik effekti harorat bosim
х om ashyo yetkazib berishining hajmiy tezligi katalizator va х om ashyoning muloqot
vaqti va katalizator sirkulyasiyasining karraligi kiradi.
Katalitik krekingning issiqlik effekti alohida reaksiyalar issiqlik effektlarining
yig’indisi bo’lib hisoblanadi va o’zgarishlar darajasiga bog’liq bo’ladi. O’zgarishlar
darajasi 80-90 % bo’lganda reaksiyaning issiqlik effekti manfiy bo’ladi va 1 kg х om
ashyo 230-290 Kj ni tashkil etadi.
Lift-reaktorda qayta ishlanadigan х om ashyoning turiga qarab katalitik kreking
jarayoning harorati 505 dan 550 ºS gacha tashkil etadi. Harorat jarayonga sezilarli
ta`sir ko’rsatadi, u 510-520 ºS gacha ko’paytirilsa benzinning chiqishi
maksimumgacha oshadi, undan keyin chiqishi kamayadi chunki oldin hosil bo’lgan
uglevodorodlar parchalanadi, gaz holdagi mahsulotlarning va koksning katalizatorda
chiqishi oshadi. Harorat va katalizatorning har qaysi jufti uchun krekingning optimal
harorat rejimi mavjud bo’lib bu rejim yuzadan zichlanish oraliq mahsulotlarning
desorbsiyasi va х om ashyodagi dastlabki molekulalarning adsorbsiyasi orasida
energetik muvozanatni mahsulotlarni tez chiqarib yuborishni va koksning minimal
chiqarishni ta`minlaydi.
Reaktordagi bosim te х nologik rejim va qurilma turiga qarab 0,13 dan 0,28 MPa
ni tashkil qiladi. Bosim oshishi bilan benzinning chiqishi pasayadi, S
1 -S
3 gazlarning
gazlarning chiqishi hamda katalitik kreking mahsulotlarida olefen va aromatik
uglevodorodlarning umumiy miqdori kamayadi. O х irgi vaqtda jarayonning harorati
510-530 ºS gacha ko’tarilganda bosimning 0,21-0,28 MPa gacha oshish tendensiyasi
ko’zatildi.
Hajmiy tezlik qancha yuqori bo’lsa, o’zgarishlar darajasi shuncha kichik
bo’ladi. Hajmiy tezlikning oshishi katalizatorning ancha yuqori faolligi bilan hamda
haroratning oshishi bilan katalizatorning o’zgarmas faolligida hajmiy tezlikning
kamayishi o’zgarishlar darajasining oshishiga olib keladi. SHarikli katalizator uchun
11

hajmiy tezlik 1,5-3,0 soat -1
gachani va lift-reaktoridagi mikrosferik katalizator uchun
16-20 soat -1
gachani tashkil qiladi 5
.
Katalizator sirkulyasiyasining karraligi. Reaktorga beriladigan katalizator va
х om ashyo miqdori nisbati jarayonga katta ta`sir ko’rsatadi. Bu kattalitik katalizator
sirkulyasiyasining karraligi N(kg/kg) deb ataladi va quyidagi formula bilan
aniqlanadi:
N=R/ B
bu erda R-katalizatorga vaqt birligida yetkazib beriladigan х om ashyo
miqdori.
Sirkulyasiya karraligining oshishi katalizator va х om ashyoning muloqot
vaqtining davomiyligini qiskarishini belgilaydi. Katalizatorning yuza birligiga to’g’ri
keladigan koks miqdori kamayadi. Katalizatorning o’rtacha faolligi oshadi, bu esa
gaz benzin va koks chiqishining oshishiga olib keladi. Katalizator sirkulyasiyasining
karraligini o’zgurtirib turib reaktorga kiritilayotgan issiqlik miqdorini х om ashyoni
o’zgarish darajasini va reaktordan chiqayotganda katalizatorning kokslanganligi
jarayon endotermik effektining koplanishi me`yorlashtirish mumkin. Sirkulyasiya
karraligining oshirilishi katalizatorni eksplutasion sarflarning oshishiga olib keladi.
Х om ashyo va katalizatorning muloqot vaqti. Amorfli alyumosikatli katalizator
ishtirokidagi reaksiya 10-30 daqiqa vaqt davomida seolit saqlagan katalizator bilan
muloqoti lift-reaktorda 2-4 soat davomida sodir bo’ldi (bu holl o’ta faol seolitning
tez kokslanganligi bilan tushuntiriladi), “Millisekund” jarayonida esa bu muloqot
soniyaning 10 dan 1 ulushini tashkil qiladi.
Katalitik kreking mahsulotlari. Katalitik kreking mahsulotlari bo’lib
uglevodorodli gazlar, benzinning yuqori oktanli fraksiyasi, engil va og’ir gazoyl
hamda katalizatordagi koks hisoblanadi. Katalitik krekingning uglevodorodli gazlari
propan-propilenli, butan-butilenli va pentan-alinlenli fraksiyalar aralashmasini 75-80
% (mas) dan kam bo’lmagan miqdorda saqlaydi. Olefen va izoparafinlarning
miqdori yuqori bo’lganligi tufayli (ta х inan 65 %) katalitik kreking gazlari
neftkimyoviy jarayonlar uchun kimmatli х om ashyo bo’lib hisoblanadi.
5
12

Katalitik kreking jarayonida dunyo miqyosida ishlab chiqariladigan propilenning
ta х minan uchdan bir qismi olinadi. Katlitik kreking benzini
(fraksiya qilib -210 ºS, ρ =0,75-0,77 g/sm³, tadqiqot usuli bo’yicha oktan soni
89-94) avtomobil benzinning komponenti sifatida qo’llaniladi. Kimyoviy tarkibi
bo’yicha katalitik kreking benzini to’g’ri haydalgan benzindan va termik jarayonlar
benzinnikidan farq qiladi.Unda 8-15 % (mas) to’yinmagan uglevodorodlar va 20-40
% (mas) aromatik uglevodorodlar saqlanadi. To’yinmagan va parafin
uglevodorodlarning uchdan ikki qismi izo tuzilishli uglevodorodlardan tarkib topgan.
Benzinli fraksiyalarda to’yinmagan uglevodorodlarning borligi benzinning kimyoviy
va termooksidlanuvchanlik barqarorligining kamayishiga olib keladi. Engil gazoyl
(195-350 ºS dagi fraksiya) dizel va gazoturbin yokilg’ining komponenti bo’lib
zichligi 0,89-0,94 g/sm³ga teng va 40 % hamda undan yuqori arenlardan tarkib
topgan setan soni 30-40 chegarasida. Gidrogenlangandan keyin yuqori setan sonli
oltingugurt, olefin va aromatik uglevodorodlarning kam miqdorini saqlagan engil
gazoylni dizel yokilg’isining komponenti sifatida gidrotozalashsiz esa gidronning
erituvchisi sifatida qo’llaydilar, oltingugurt tozalashga mu х tojdir. Polihalqali
to’zulishli aromatik uglevodorodlarning miqdori yuqori bo’lishi katalitik kreking
gazoylini individual aromatik uglevodorodlarni (naftalin va fenaftalin) olish uchun
kimmatli manba qilib ko’yadi 1 vaqtning o’zida 280-420 ºS dagi fraksiyani [ ρ =0,96-
0,99 g/sm³, konradson bo’yicha kokslanish 0,1 % (mas) yuqori emas] undan yuqori
aromatlashgan konsentrat kurum ishlab chiqarish uchun х om ashyoni ajratib
chiqarish uchun qo’llaydilar. Bu maqsad uchun selektiv erituvchini qo’llaydilar,
bunda 280-420 ºS dan dizel yokilg’iga yuboriladigan dearomatlashgan rafinatga va
kurum ishlab chiqarish uchun х om ashyo bo’lgan ekstratga bo’ladilar. Og’ir gazoyl
(fraksiya >350 ºS, 270-420 ºS) katalitik krekingning suyuq mahsuloti bo’lib yonish
mazutining komponenti yoki ya х shilangan strukturali koksni va distillyatli
mahsulotlarni olish bilan sekinlashtirilgan kokslash qurilmalarining х om ashyosi
sifatida qo’llaydilar.

13

II.2.Katalitik krekingda kimyoviy jarayonlar.
“Kreking” (Cracking) atamasi, umuman olganda, uglevodoro dlarning barcha
endotermik (issiqlik yutilishi bilan bilan boradigan) kimyoviy o’zgarish
reaktsiyalariga nisbatan qo’llanilishi mumkin (parafinlar, olefinlar va aromatik
uglevodorodlar krekingi). Bu asosiy reaktsiyalar bilan bir qatorda ekzotermik
(issiqlik ajralib chiqishi bilan boradigan) reaktsiyalar, shuningdek polimerlanishi,
alkillash, aromatlanishi, izo merlanishi, dealkillash va vodorod qayta taqsimlanishi
kabi boshqa reaktsiyalar kechadi. Katalizatorlarning muvofiq tarkibini tanlash va
reaktorda kerakli texnologik rejimni belgilash orqali turli xil xom-ashyodan u yoki bu
turdagi uglevodoro dlar hosil qilinishi nazorat qilinadi. Neftni qayta ishlash sanoatida
kreking ostida odatda (biroq hamma vaqt ham emas) 200 °S dan yuqori haroratlarda
qaynab chiqadigan og`ir neft fraktsiyalarining uglevodoro dlarini kimyoviy o’zgarishi
tushuniladi. “Kreking” atamasi bilan shuningdek etilen, propilen va boshqa
uglevodorodlarni – neft - kimyo xom-ashyosini olish maqsadida yuqori haroratlarda
uglevodorod gazlarini va yengil neft fraktsiyalarini o’zgarishi reaktsiyalari ham
ataladi. Biroq bu jarayon katta miqdordagi suv bug`i ishtirokida borishi sababli
mazkur jarayonlar suv bug`i ishtirokidagi kreking (Steam Cracking) yoki piroliz
(milliy termi nologiyada) deb ataladi. “ Riforming” (Reforming) atamasi ko’pincha
100-200 °S qaynash haroratiga ega to’g`ridan-to’g`ri haydalgan benzinlar (naphtha)
fraktsiyalari o’zgarishiga nisbatan qo’llaniladi. Kreking (riforming kabi) faqatgina
xom-ashyoni yuqori haroratlargacha qizdirishda (bu og`ir fraktsiyalar termik krekingi
yoki benzinlar riformingi), yoki turli katalizatorlar ishtirokida amalga oshirilishi
mumkin bo’lib, bunda mazkur katalizatorlar teng haroratlarda va turli xil (odatda
yuqori) bosimlarda u yoki bu turdagi uglevodorodlar guruhlarining chuqur
o’zgarishini ta’minlab, ma’lum turdagi (masalan, aromatik yoki yuqori oktan soniga
ega) uglevodoro dlarni nazorat ostida olish imkonini beradi. Shunday qilib, neftni
qayta ishlash zavodlaridada kimyoviy reaktsion jarayonlarning ikkita asosiy turi –
termik va katalitik (yoki termokatalitik) reaktsiyalar qo’llaniladi. Termik reaktsion
jarayonlar ba’zan uglevodoro dlar partsial bosimini tushirish uchun suv bug`i
ishtirokida amalga oshiriladi (natija jarayonning umumiy bosimi pasayishiga
14

o’xshash bo’ladi). Katalitik jarayonlar neft fraktsiyalarini gidrotozalash,
gidrooltingugurtsizlash va gidrokreking kabi kimyoviy reaktsiyalarni o’tkazish,
shuningdek boshqa reaktsion jarayonlarni o’tkazish uchun ko’pincha vodorod
ishtirokida amalga oshiriladi.
Butun jahonda neft fraktsiyalarini qayta ishlashning destruktiv jarayonlari
orasida hozirgi vaqtda ham quvvati bo’yicha asosiy bo’lib katalitik kreking
hisoblanadi. Misol uchun, turli davlatlarda neftni qayta ishlash hajmining –
Rossiyada 6% dan, AQSh da 36% gacha qismi katalitik kreking texnologik
qurilmalariga to’g`ri keladi. Katalitik kreking zamonaviy qurilmalarining katta qismi
changsimon yoki mikrosferik katalizator mavhum suyultirilgan (qaynayotgan)
qatlamli flyuid (FKK) turiga mansub bo’ladi. So’nggi yillarda FKK sohasidagi
rivojlanish yuqori faol va selektiv seolit saqlagan katalizatorlarni
mukammallashtirish, shuningdek reaktor va qayta tiklovchi qurilmalarni yangi
katalizatorlarga moslashtirish, ya’ni yangi katalizatorlarning afzalliklari va
yutuqlaridan maksimal darajada foydalanish maqsadidagi radikal modernizatsiyasi
bilan bog`liq bo’lgan. Katalizatorlarning yangi avlodlari qurilmalarning dizaynini
jiddiy o’zgartirdi, ya’ni asosiy qurilmalarning ( reaktor va regenerator ) nafaqat
diametri, balandligi va boshqa o’lchamlari, balki alohida apparatlarning maqsadi ham
o’zgardi; masalan, asosiy jarayon – reaktsiya endi reaktorning o’zida emas, balki
uning 90-98% ulushi lift-reaktorda o’tkazilib, u shu vaqtning o’zida katalizatorli
xom-ashyoni reaktorga uzatuvchi yuk ko’targich hamdir. Agar ilgari reaktorda,
masalan uglerodni qo’shimcha yondirish katalizator isib ketishini va parchalanishini
oldini olish maqsadida ishlatilmagan bo’lsa, hozirgi kunda aksincha, uglerodni
qo’shimcha yondirish aynan regeneratorda bajariladi, va regeneratordan chiqayotgan
tutun gazlari ekologik zararli uglerod oksidini deyarli saqlamaydi. Yuqori faol
katalizatorlar reaktsiya vaqtiini va sirkulyatsiyalanadigan katalizator miqdorini
kamaytirish imkonini berdi, bu esa o’z navbatida jihozlar va butun qurilma
o’lchamlarining sezilarli kamayishiga olib keldi.
Katalitik kreking xom-ashyosi bo’lib odatda katalizator uchun zaharli
oltingugurt, azot va metallar (ayniqsa nikel va vana diy) dan dastlab gidrotozalangan
15

va kuum gazoyl 350-500 °S keng fraktsiyasi hisoblanadi. Oxirgi yillarning eng yangi
katalizatorlari shuningdek , vakuum gazoylini mazut bilan (20 mas. % gacha) va hatto
mazutni uning oltingugurtsizlantirilganidan keyin ham qayta ishlash imkonini beradi.
Kreking 450-550 °S haroratda va 0,07-0,3 MPa bosimda o’tadi, katalizator sirtidan
hosil bo’lgan nomaqbul koksni kuydirish bilan regenera t siyalash esa 600-760 °S
haroratda va 0,22-0,34 MPa bosimda o’tkaziladi.
14.4-rasm. Katalitik kreking qurilmasi sxemasi: 1 - kompressor; 2 – bosim
ostidagi o’choq; 3 – katalizator sig`imi; 4 - elektrofiltr; 5 - qozon-utilizator; 6 –
taqsimlash qurilmasi; 7 - regenerator; 8 - siklon; 9 - lift-reaktor; 10 – bug`lab haydash
sektsiyasi; 11 - pech; 12 – issiqlik almashinish qurilmasi; 13 - rektifikatsion kolonna;
14 - separator; 15, 16 – bug`lab haydash kolonnalari; 17- nasos.
Oqimlar: I - xom-ashyo; I I - havo; I I I - yonilg`i gazi; I V - tutun gazlari; V — suv;
V I - bug`; V I I - sirkulyastiyalanadigan qoldiq; VIII - qoldiq; I X - og`ir gazoyl; X -
y engil gazoyl; X I - benzin; X I I - gaz; X I I I - katalizator shlami
16

FKK texnologik jarayoni prin t sipi ( 14.4 -rasm). Lift-reaktor yuqoriga qarab
o’zgaruvchan kengayadigan vertikal silindrik yuk ko’targich bo’lib, diametri 1,0-1,4
m, balandligi 25- 30 m va undan yuqori bo’ladi. Lift-reaktor pastki qismiga
regeneratordan 600-650 °S haroratdagi katalizator oqimi yuboriladi. Katalizator
oqimiga dastlab issiqlik almashinish qurilmalarida va quvurli pechda 250-300 °S
gacha isitilgan xom-ashyo purkaladi (masalan, 280-320 °S haroratdagi va 0,4-1,0
mPa bosimdagi suv bug`i bilan). Yuqoriga chiquvchi katalizator va xom-ashyo bug`i
aralashmasi mavhum suyultirilgan oqimida 500-520 °S haroratda 2,0-3,5 soat
davomida xom - ashyo o’zgarishining barcha reaktsiyalari (yuqori molekulyar
uglevo dorodlar krekingi, alkanlar izomerizatsiyasi, sikloalkanlarni arenlarga
degidratlash orqali aromatizatsiyasi va boshq.) kechadi. Lift-reaktor ustida ancha
kattaroq diametrdagi an’anaviy reaktorning o’zi joylashadi. Reaktorda mavhum
suyultirilgan oqimda reaktsiya jarayoni tugaydi, reaktorning separatsiyalash zonasida
reaktsiya mahsulotlari katalizatordan ajratiladi va rektifikatsiya blokiga uzatiladi.
Reaktorning bug`latib chiqarish sektsiyasida katalizatordan suv bug`i yordamida
uglevodorodlar ajratiladi, va ular qiya mo’ri bo’ylab qurilmaning balandligi 80 m,
diametri 8-9 m va balandligi 15-20 m bo’lgan regeneratoriga uzatiladi. Regeneratorda
katalizator sirtidan koks (uning miqdori 1% atrofida bo’ladi) yondirib chiqarilishi
amalga oshiriladi. Koksning katta molekulalari seolit saqlagan katalizatorlarning
ichki g`ovaklariga kira olmaydi. Koks yondirilishi shuningdek mavhum suyultirilgan
oqimda regenerator pastki qismidagi taqsimlash panjarasiga bosim bilan havo uzatish
qurilmasi orqali yuboriladigan 160-200 °S haroratdagi issiq havo yordamida ham
amalga oshirilishi mumkin. Regenera t siyalangan ka talizatorda koks miqdori - 0,02-
0,05 dan 0,1 mas. % gacha bo`ladi . 600-650 °S haroratli regenera t siyalangan ka -
talizator qiya mo’ri bo’ylab lift-reaktor ning pastki qismiga yuboriladi. Shunday qilib,
katalizator 5-12 kg/kg xom-ashyo tezlikda uzluksiz sirkulyatsiyalanib, butun siklni
15-18 min ichida bajaradi va bu vaqt ichida u faqat bir necha sekund davomida lift-
reaktorda bo’ladi. Koks yondirilishida hosil bo’lgan 750-780 °S haroratli tutun
gazlari katalizator zarrachalarini saqlab qoladigan siklonlar orqali chiqadi, suv
17

bug`ini olish uchun qozon-utilizatordan, katalizator changidan mayin tozalash uchun
elektrofiltrdan va boshqa issiqlik ishlatuvchi qurilmalaridan o’tadi.
Reaktsiyaning bug`-gaz mahsulotlari murakkab rektifikatsi on kolonnaning pastki
qismiga o’tib, uning quyi sektsiyasida kaskad tarelkalarda suyuq sirkulyatsion
sug`orish reaktsiya mahsulotlaridan katalizatorni yo’qotadi (“suv bilan yuqib
chiqaradi”), va uni 500 °S dan 350-380 °S gacha sovitadi. Rektifikatsion kolonnaning
boshqa yuqori sektsiyalari reaktsiya mahsulotlarini gaz va suyuq fraktsiyalarga:
benzin fraktsiyasi, og`ir va yengil gazoyllarga ajratadi. Katalitik kreking gazi (xom-
ashyoning 16-20 mas. %) C
1 - C
2 uglevodorodlardan (gazning taxminan yarmi) va
olefinlar - etilen, propilen, butilen, shuningdek etan, propan va butandan iborat
bo’ladi. Odatda C
1 -C
2 uglevodorodlar deetanlashtiriladi, ajraladigan propan-propilen
(PPF) va butan-butilen (BBF) fraktsiyalari esa alkillash uchun xom-ashyo sifatida
ishlatiladi. Katalitik kreking gazida vodorod (3-4 mas. %) va vodorod sulfid (0,1 mas.
%) saqlanadi. Benzin fraktsiyasi C
5 - 195 °S (xom-ashyoning 40-50 mas. %) oktan
soni 93-96 ga ega bo’lishi mumkin, va u tovar benzinning qimmatli komponenti
bo’lib hisoblanadi. Setan soni 38-40 bo’lgan y engil gazoyl 195-350 °S (15-20 %)
tovar dizel mahsulotlari komponenti bo’lib xizmat qiladi. Og`ir gazoyl 350-420 °S
(5-9 %) –aromatik birikmalar kontsentrati (60-80 %) bo’lib, texnik uglerod ishlab
chiqarish uchun yaxshi xom-ashyo hisoblanadi. 420 °S dan yuqori qoldiqlar (xom-
ashyodan 1-3 mas. %) shlam (katalizator changi) ajratib olinganidan so’ng
qozonxona yonilg`isi uchun komponent sifatida ishlatiladi.
Xom-ashyo resurslari mavjudligidan, xom-ashyodan maksimal miqdorda oktan
soni bir oz pasaygan bo’lsa ham benzin fraktsiyasi olish boshlang`ich maqsadlaridan,
mavjud katalizator xossalaridan bog`liq ravishda krekingda retsikl – kreking
mahsulotlarining bir qismining yangi xom-ashyo bilan aralashmada retsirku lyatsiyasi
jarayoni ishlatiladi yoki ishlatilmaydi. Retsikl sifatida, masalan, toza xom-ashyoga
10-25 % miqdorda og`ir va kam holatlarda yengil gazoyllar, shuningdek qoldiq –
katalizator saqlagan shlam ishlatilishi mumkin (birinchi avlod katalizatorlarida restikl
karraligi 50-150% ni tashkil qilardi). Zamonaviy katalizatorlarda benzin fraktsiyasi
78 hajm. % gacha chiqishida xom-ashyoning reaktordan birinchi marotaba o’tganda
18

o’zgarishi chuqurligi (darajasi) yuqori (70- 80 hajm. %) bo’lishi mumkin (“nazariy”
chegara 85% ni tashkil qiladi), shuning uchun ko’p hollarda toza xom-ashyoni
retsiklsiz krekingi amalga oshiriladi. FKK qurilmalarining xom-ashyo bo’yicha
unumdorligi keng diapazonlarda o’zgaradi (0,3-0,9 dan 2,5 va hatto 4-5 mln t/yil
gacha). 10-18 m balandlikda reaktorlar diametri 4-14 m, 12-30 m balandlikda esa
regeneratorlar diametri 6-18 m.
Katalitik kreking reaktor bloklari rivojlanishi . N eftni qayta ishlash zavodlarida
o’lchamlari va jihozlari murakkabligi bo’yicha reaktor-regenerator bloklari eng katta
hisoblanadi . Reaktor va regenerator tashqi ko’rinishiga katalizatorlar mukamallashib
borishi ta’siri tarixi katalitik kreking qurilmalari rivojlanishi misolida yaqqol ko’zga
tashlanadi. Jarayon sanoat miqyosida AQSh da 1936 yildan beri mavjud, Rossiyada
mahalliy ishlanmalar 1945 yilda Grozniy shahrida GrozITI loyihasi bo’yicha
qo’yilgan. Birinchi sanoat jarayonida (“Houdry”, 1936 y.) katalizatorning
qo’zg`almas oqimi joylashgan reaktor ishlatildi. Ketma-ket ulangan uchta
reaktorlarda navbat bilan reaktsiya va regene ra t siya o’tkazildi. Reaktorlarni o’tkazish
va siqilgan havo bilan tozalash murakkabligi jarayonni ancha qimmatli qilardi, biroq
aynan shu jarayon kerosin va neftning boshqa og`ir fraktsiyalarini yuqori oktanli
benzin fraktsiyalariga o’zgartirish davrini ochib berdi. Katalitik kreking yuqori
oktanli benzin komponentlarini ishlab chiqarish raqobatida termik krekingni siqib
chiqarishni boshladi, va bu raqobat hali ham davom etmoqda. 1941 yilda AQSh da
yangi jarayon “Thermofor” (TSS) ishga tushirilib, unda regeneratsiyalangan
katalizatorni yuqori balandlikka bunkerga ko’tarish uchun mexanik elevator-
yukko’targich ishlatilib, keyin bunkerdan regeneratsiyalangan katalizatorning o’zi
og`irlik kuchi ta’sirida reaktorga va keyinchalik quyi joylashgan regeneratorga
harakatlandi. 1945 yilda Rossiyaning 43-1 turidagi qurilmasida ilk marotaba sharikli
(2-6 mm) amorf alyumosilikatli katalizatorni yuqori bunkerlarga pnevmatik tashish
qurilmasi qo’llanilgan bo’lib, u yerdan katalizator qiya mo’rilar bo’ylab reaktorga va
yonida joylashgan regeneratorga harakatlanardi. TSS qurilmalarida faqatgina 1952
yilda mexanik elevator havo oqimi bilan katalizator pnevmatik yuk tashuvchisiga –
erliftga almashtirildi. “Houdriflow” qurilmasida 1951 yilda shuningdek tutun gazlari
19

oqimi bilan pnevmo-yuk ko’targichda harakatlanadigan amorf sharikli katalizator
qalin qatlami ishlatildi: reaktor regenerator ustida joylashgan edi.
Ikkinchi Jahon urushigacha AQSh da flyuid- jarayon–reaktor va regeneratorda
mavhum suyultirilgan katlizatorli va ko’targich mo’rilarida katalizator
pnevmotransportiga ega jarayonlar bo’yicha tadqiqotlar o’tkazildi. Alyumosilikat
katalizatori pudra yoki mikrosferik zarrachalar ko’rinishida tayyorlangan edi. “Esso
Research and Engineering” (1945 y.) firmasining I modelining birinchi flyuid-
jarayonida katalizator reaktor va regeneratordan pastdan yuqoriga qarab (Upflow)
o’tardi, keyinchalik siklonlarda tashuvchi gazdan ajratilardi, bunkerga kelib tushardi
va u erdan yana jarayonga uzatilardi.
1962 yilda jahon bozoriga yangi sintetik, seolit - saqlagan “Durabead-5” kreking
katalizatori chiqarildi. Bu avvalgi amorf alyumosilikat katalizatori barcha turlariga
nisbatan ancha faolroq va selektivroq kristallik katalizator bo’lgan. Unda krekingda
kamroq vodorod, quruq uglevodorod gazi va koks chiqqan bo’lib, bu so’nggi
bo’lmagan uglevodorodlar miqdori 2 marta kichik, oktan soni esa ancha yuqori
benzin fraktsiyasi chiqishini oshirardi. 1962 yildan boshlab katalitik kreking
texnologiyasida yangi bosqich va reaktor bloklarining prin tsipial yangi
konstruktsiyalari paydo bo’ldi. Eng jiddiy farqi bo’lib krekingni lift-reaktorda
o’tkazish , ya’ni katalizatorning tez qaynar qatlamida xom-ashyo bilan aralashmada
transport-yuk ko’targichda o’tkazish amalga oshirilishi hisoblanadi. 1971 yilda
kreking jarayoni deyarli butunlay yuk ko’targichda o’tadigan reaktorli blokli birinchi
qurilma ishga tushirilgan (All Riser Cracking ili Transfert Line Cracking).
Ko’pchilik qurilmalar mavhum suyultirilgan katalizatorli kichik reaktor zona,
separatsion zona va bug`latish zonasidan iborat kichik o’lchamdagi an’anaviy reaktor
va lift-reaktor oraliq texnologiyasidan foydalanadi. Bu turli xom-ashyoda reaktor
bloki ishida katta texnologik moslashuvchanlikni ta’minlaydi. 1970-yillarda eski
jihozlar rekonsruktsiyalanib, FKK qurilmalarining turlicha yangi loyihalari joriy
etilib, ularda mikrosferik seolit-saqlagan katalizator yangi modifikatsiyalariga
nisbatan bir qator muhandislik yechimlari qo’llanildi. Turi loyihalarning o’ziga
xosliklari va farqliklari katta emas, va asosan qo’yidagilardan iborat bo’lgan: faqat
20

lift-reaktordagi kreking, faqat ikkita lift-reaktordagi kreking, kreking asosan lift-
reaktorda o’tkaziladi, biroq zich fazada kichikroq “an’anaviy” reaktor mavjud.
II.3.Katalitik kreking jarayonining sanoatdagi qurilmalari
Neftni ikkilamchi qayta ishlash jarayonlari orasida og’ir distillyat fraktsiyalarini
katalizator ishtirokida katalitik krekinglash muhim o’rin tutadi. Jarayon
o’tkazilishidan maqsad, yuqori oktanli benzin olish hisoblanadi. Butan–butilen va
propan-propilenga boy gaz fraktsiyalari, yuqori oktanli alkilat – benzin komponenti
xom-ashyosi sifatida keng qo’llaniladi, shuningdek neft kimyosi va sun`iy kauchuk
ishlab chiqarishda foydalaniladi. Katalitik krekingda yengil gazoyl dizel yoqilg’isi
komponenti sifatida foydalaniladi. Ko’p miqdordagi politsiklik aromatik birikmalar
saqlagan og’ir gazoyllar, tehnik uglerod, ignasimon koks olishda xom-ashyo, hamda
mazut komponenti sifatida ishlatiladi. Krekingni asosiy xom-ashyosi keng fraksion
tarkibli vakuum gazoyllari hisoblanadi. Masalan: qaynash temperaturalari 300 0
S dan
500 0
S gacha bo’lgan fraktsiyadir. Ohirgi yillarda qaynash temperaturasi 550 0
S –
590 0
S gacha bo`lgan og’irlashtirilgan vakuum gazoyllari ham qo’llanilmoqda.
Katalitik kreking xom-ashyosining kokslanish darajasi past (0,5% mass.) bo’lishi
lozim, ya`ni katalizatorni tez kokslanishga chaqiruvchi smolali moddalar bo’lishi
jarayonga yomon ta`sir etadi. Bundan tashqari, xom - ashyodagi meta l l miqdori (20-
25 g/t) kam bo’lishi kerak. Shunga ko’ra xom-ashyo oldindan metallsizlantiriladi.
Odatda krekinglanadigan xom-ashyo qo`llanish darajasi 0,006 – 0,007 % (mass.)
chegarasida bo’ladi. Oltingugurtli xom-ashyo gidrotozalashdan o’tkazilishi lozim.
Gidrotozalashdan so’ng xom-ashyodagi oltingugurt miqdori 0,1 – 0,3 % (mass.)
gacha kamaytiriladi. Katalitik kreking qurilmalarida aktivligi yuqori seolit tarkibli
katalizatorlar keng qo’llaniladi. Bunday katalizatorlar amorf matritsasida 10 – 25 %
gacha kristall alyumosilikatlar bo’ladi. Bu esa ma`lum darajada benzin chiqishini
ko’payishiga va uning oktan sonini motor usulida 82 – 84 yoki, tadqiqot usulida 92 –
94 gacha ko’tarish imkonini beradi, shuningdek to’qnashuv vaqtini kamaytiradi.
Katalizatorlar ma`lum granulometrik tarkibga, yuqori g’ovakli va mexanik
mustahkamlikka ega bo’lishi kerak.
21

Krekingni amalga oshirishda katalizatorlar qo’llash g’oyasi akademik N. D.
Zelinskiy tomonidan ilgari surilgan. U katalizator sifatida alyuminiy xloridni
qo’llagan. Bu asosda 1919 – 1920 yillarda benzin olish bo’yicha ilg’or qurilma ham
yaratilgan. Alyuminiy xlorid 200–250 0
C temperaturada krekinglashni yumshoq
rejimda o’tkazish imkonini beradi. Sanoatda katalitik krekingda alyumosilikatli
katalizatorlardan foydalanish orqali rivojlanishga erishildi. Bu katalizatorlarning
asosiy afzalligi, ularni qayta tiklash soddaligi hisoblanadi. Kreking katalizatorlari
tabiiy tuproq ko’rinishida yoki sintetik alyumosilikatlar ko’rinishida bo’ladi. Hozirgi
neftni qayta ishlash zavodlarida aktiv va oltingugurtga chidamli sintetik
katalizatorlar keng qo’llaniladi. Sintetik katalizatorlar asosan alyuminiy tuzini va
kremniy tuproqni suv bilan o’zaro ta`sir yo`li orqali tayyorlanadi. Olingan gel
aralashmasiga shakl beriladi va quritiladi. Katalizator tarkibi odatda undagi kremniy,
alyuminiy oksidlari va boshka komponentlarni suvsiz miqdoriga ko’ra aniqlanadi.
Katalizator asosiy massasini kremniy oksidi va 10 – 15% alyuminiy oksidlari tashkil
etadi. Katalitik kreking – geterogen katalizni bir ko’rinishi bo’lib, unda reaktsiyalar
ikki faza chegarasida kechadi: qattiq (katalizator), gaz yoki suyuq. Shuning uchun
katalizator strukturasi va yuzasi muhim ahamiyat kasb etadi. Katalizatorning muhim
hususiyatlaridan biri, uning aktivligidir. U mahsulotning chiqishi bilan tavsiflanadi.
U aktivlik indeksi bilan tushintiriladi, bunga ko’ra 34-35 yuqori, 28 – 32 o’rtacha, 27
– 28 quyi aktivlik indekslariga ega. Katalitik kreking mahsulotlari chiqishi va ularni
sifati xom-ashyo tabiatiga bog’liqdir.
14.5-jadval
Katalitik krekingda foydalaniladigan xom-ashyo turlari
Ko’rsatkichlar Aromati
k xom ashyo Nafte
nli xom
ashyo Paraf
inli xom
ashyo Gidrotoz
a-
langan
deasfaltizat
Zichlik, kg/m 3
934,0 829,0 855,
0 930,9
22

Oltingugurt
miqdori, % 1,8 1,0 0,5 0,3
50 % (hajm)
qaynashi, 0
S 429 421 432 545
Kreking darajasi, % 70 80 85 70
Mahsulot chiqishi,
%
Benzin 54,2 65,0 68,0 61,0
∑C
3 7,5 8,5 11,0 7,9
∑C
4 14,8 17,0 18,5 13,7
Katalitik krekingda kimyoviy jarayonlar quyidagi ketma-ketlikda kechadi:
1) Katalizator yuzasiga xom-ashyo kiritilishi (tashqi diffuziya);
2) Katalizator g’ovaklarida xom-ashyoning ichki diffuziyasi;
3) Katalizator aktiv markazlarida xemosorbciya;
4) Katalizator yuzasiagi kimyoviy reaktsiyalar;
5) Katalizator yuzasi va diffuziya g’ovakliklaridan kreking mahsulotlari va
o’zgarishsiz qolgan xom-ashyo desorbtsiyasi;
6) Kreking mahsulotlarini reaktsiya zonasidan olib chiqish.
Alyumosilikatli katalizator bilan to’qnashuv sharoitida to’yinmagan
uglevodorodlar biroz aktiv hisoblanadi. Olefinlar polimerlanishi xona
temperaturasida boshlanadi, temperatura oshirilish bilan qaytar reaktsiya
polimerlanish – depolimerlanish ro’y beradi. To’yinmagan uglevodorodlar o’zgarishi
400 – 500 0
C da termik krekinga qaraganda 1000 – 10 000 marta tez boradi.
23

III.XULOSA
Katalitik kreking–og’ir distillyatli neft fraksiyalarining motor yoqilg’isiga va
neft kimyosi х om ashyosiga katalitik destruktiv aylanishi hamda te х nik uglerod va
koks ishlab chiqarish jarayonidir. Jarayon alyumosilikatli katalizatorlar ishtirokida
450–530 0
S haroratda va 0,07– 0,3 MPa bosimda amalga oshiriladi 6
.
Katalitik krekingning ko’pchilik reaksiyalari me х anizmi zanjirli karbokationli
nazariya doirasida qoniqarli tushuntiriladi. Katalitik kreking sharoitida karbokationlar
faqat karbokation – manfiy zaryadlangan yuzaning faol markazi ionli juftlar holida
bo’lishi mumkin.
Jarayonning kimyoviy asoslari. Katalitik krekingda sodir bo’ladigan
jarayonlarning mohiyati quyidagi reaksiyalarda mujassam bo’ladi:
– yuqori molekulali uglevodorodlarni parchalash (kreking);
– izomerlanish;
sikloalkanlarning arenlargacha degidrogenlash
Jarayonning katalizatorlari va reaksiyaning alternativ me х anizmi. Krekingning
hozirgi zamon katalizatorlari murakkab tizimlar bo’lib, ular nodir er yoki
dekationlashgan shakldagi 10 – 25 % seolitdan tashkil topgan bo’lib, amorfli
alyumosilikatda bir me`yorda taqsimlangan va ular mikrosfera yoki yumaloq shaklga
ega.
Foydalanilgan adabiyotlar:
6
24

1. E.A. Bakirov, V.I. Yermolkin, V.I. Larin i dr. Geologiya nefti i gaza Uch. Pos.
Nedra 1989.
2. V.G. Kanalin, M.G. Ovanesov, V.P. Shugrin. Neftegazopromislovaya geologiya i
gidrogeologiya Moskva. Nedra 1985.
3. I.X. Abrikosov, S.N. Gutman. Obshaya, neftyanaya i neftepromislovaya
geologiya. Moskva. Nedra 1982.
4. M.A. Jdanov. Neftegazopromislovaya geologiya i podschet zapasov nefti i gaza.
Moskva. Nedra 1986.
5. N.G. Sereda, V.M. Muravyov. Osnovi neftyanogo i gazovogo delo. Moskva.
Nedra 1980.
6. N.G. Bobritskiy, V.A. Yufin Osnovi neftyanoy i gazovoy promishlennosti.
Moskva. Nedra 1988.
7. A.V. Mavlonov. Neft va gaz koni geologiyasi. Toshkent 1992.
8. L.F. Petryashin, L.G. Lisyaniy. Oxrana prirodi v neftyanoy i gazovoy
promishlennosti. Lvov. Visha shkola 1984.
9. N.A. Sidorov. Burenie i ekspluatatsiya neftyanix i gazov ы x skvajin. Moskva.
Nedra 1982.
10. V.M. Muravev. Razrabotka i ekspluatatsiya neftyanix i gazovix skvajin. Moskva.
Nedra 1986.
11. Neft va gaz jurnali. Toshkent 1997.
25

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………3
ASOSIY QISM……………………………………………….5
Katalitik krekinglash xom ashyosi va mahsulotlari. ………....5
Katalitik krekingda kimyoviy jarayonlar……………………14
Katalitik kreking jarayonining sanoatdagi qurilmalari............21
XULOSA……………………………………………………24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI ..............25
26

Katalitik kreking mahsulotlari

Sotib olish