Katta ashula janri haqida - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	196.8KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	06 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Katta ashula janri haqida

Sotib olish

O`zbekiston Respublikasi Madaniyat vazirligi
Yunus Rajabiy nomidagi “Ozbek milliy musiqa san’
ati instituti”
O’ zbek maqomi tarixi va nazariyasi kafedrasi
Maqom asoslari fanidan
Kurs ishi
Mavzu: Katta ashula janri haqida .
Toshkent

Reja:
Kirish
1.Katta ashulaga tasnif
2.Katta ashula ijro uslubi va uning namoyondalari
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.

Kirish
XVI asrda Temuriylar davlati Shayboniylar sulolasi hukmdorligiga o’ tadi.
Ular o’ zlarini o’ zbek deb ataydilar va ko’ chmanchi bo’ lgan barcha boshqa
millatlarga hukmronlik qiladilar. O’ zbek xonliklari saroylarida xonanda va
sozandalarning faoliyatlari davom etaveradi. Masalan: Buxoroda ashula aytish
maktabi tashkil bo’ ladi. Shu xildagi maktablar Toshkentda, Andijonda, Xivada
ham ochiladi.
XVI asrning ko’ zga ko’ ringan musiqa olimlaridan biri Najmiddin
Kavkabiy edi. Kavkabiy musiqa nazariyachisi bo’ lib u maqom usullari asosida
she’ rlarni tanlab ularni ommaga tarqatgan.
XVII asr musiqa olimlaridan Darveshali Changiy o’ z asarlarida
faqatgina nazariya bilan shug’ illanmasdan, balki o’ tgan asr san’ atkorlari haqida,
musiqa asboblari to’ g’ risida ma’ lumotlar berganlar. Tanbur, chang, nay, qonun,
o’ n ikki torli ud, yetti torli borbad, rubob, qobuz, rud va g’ ijjak asboblarini
tuzulishi va ularning chalinishi hiqida so’ z yuritgan. O’ sha davrlarda Saroy
musiqiy ijrochilari bilan xalq qo’ shiqlari orasida farq bo’ lar edi. Saroy san’
atkorlari boylar, din peshvolarini va dinni targ’ ibot etuvchi kuy va qo’ shiqlarini
ijro etardilar. Xalq kuy va qo’ shiqlari esa og’ ir mehnat, oddiy xalq taqdiri va
yashash sharoitlari to’ g’ risidagi asarlardan iborat bo’ lgan. Xalq musiqalarida
shaharlar musiqa mohiyatiga ko’ ra ajralish bo’ la boshlagan. Buxoroda - katta
hajmdagi asarlar-»xalq qo’ shiqlari»; Farg’ onada – «Katta ashula»; Buxoro va
Xorazmda – «Shoshmaqom»; Toshkent va Farg’ onada - «maqomlar»ga ajralgan.
Professional sozandalar oilaviy marosimlarda (to’ ylarda), shahar va qishloq
choyxonalarida o’ z san’ atlarini nomoish etganlar. Biz quyida Katta ashula haqida
biroz mulohalazar yuritishga harakat qilamiz

1.Katta ashulaga tasnif
“Katta ashula, patnusaki (patnis) ashula — Fargona vodiysiga xos bo lganʻ
o zbek an anaviy ashula yo li. Odatda, 2—5 hamnafas ashulachi (hofiz) tomonidan
ʻ ʼ ʻ
cholg u jo rligisiz (qo llariga patnis yoki likobcha ushlagan holda) aytiladi.
ʻ ʻ ʻ
Ko pincha yuqori pardalarda va keng nafasda ijro etilib, o ziga xos murakkab ijro
ʻ ʻ
uslubi bilan ajralib turadi. Ko pincha yuqori pardalarda va keng nafasda ijro etilib,
ʻ
o ziga xos murakkab ijro uslubi bilan ajralib turadi. Katta ashula qadimiy marosim
ʻ
va mehnat qushiqlari, marsiya, navha, ayolg u qo shiqlari hamda aruz vaznidagi
ʻ ʻ
g azallarning qad. o qilish uslublari zaminida vujudga kelgan. Katta ashula,
ʻ ʻ
odatda, katta yig in, sayil va to y-tomoshalarda aytilgan”
ʻ ʻ
Katta ashula ijrochiligida badiha uslubidan keng foydalaniladi. Bu esa
undagi nutqdosh va ohangdor tuzilmalar birbiriga mukammal va uzviy
bog lanishini ta minlaydi, ashulani rang-barang musiqa bezaklari bilan boyitadi,
ʻ ʼ
turli avjlar qo llanishiga olib keladi. Katta ashula ijrochisi an anaviy "ustoz-
ʻ ʼ
shogird" maktabini o tgan, she riyat qonunlari va ijrochilik an analariga tayangan,
ʻ ʼ ʼ
keng diapazonli, baland ovozga va mahoratga ega bo lishi lozim. Hofizlar, odatda,
ʻ
she r bandidagi boshlang ich misralarning har birini galma-gal, so nggi misralarni
ʼ ʻ ʻ
jo r bo lib ijro etadilar. 20-asr ning 2-yarmida Katta ashulaning yangi ashula-
ʻ ʻ
cholg u yo llari, yakkaxon hofizga mo ljallangan turlari yuzaga keldi. Mazkur
ʻ ʻ ʻ
namunalarda cholg u ansambli hamnafas hofiz vazifasini bajargan.
ʻ

Katta ashula qadimiy musiqa janrlaridan biri bo’ lib, uning kelib chiqishi
hozirgi kunda mutaxassislar o’ rtasida ko’ plab bahs va munozaralarga sabab bo’
lmoqda. Ba’ zi musiqashunoslar bu janrni “diniy mazmundagi so’ zlar bilan
aytilgan musiqalar bilan bog’ liq” desa, boshqalari “katta ashulachilik she’ rlarni
baland ovozda, yuqori pardada kuylash orqali vujudga kelgan”, degan fikrni
bildiradilar. 13 Mutaxassislar orasida ushbu san’ atni qadimda kambag’ alchilik
davrlarda paydo bo’ lgan, uni musiqiy sozlarni sotib olishga qurbi е tmagan baland
ovozli xonandalarning san’ ati, deb talqin etuvchilar ham yo’ q emas. Ayrim san’
atkor yoshlarimiz katta ashula deganda, g’ azalning biror bir kuyga tartibsiz
ravishda solingan, usulsiz ravishda badihali kuylanadigan ohang deb nomlashga
urinishyapti. Achinarlisi shundaki, ko’ pchilik bu qorishiqni katta ashula deb qabul
qilmoqdalar. Aslida esa, katta ashula ma’ lum mezon va qonuniyatlarga
asoslangan, asrlar osha shakllanib ustoz xonandalar tomonidan asrab-avaylab
rivojlantirib kelinayotgan mustaqil va е tuk o’ zbek mumtoz musiqasining
janrlaridan biridir. Katta ashula Farg’ ona vodiysida shakllangan va ashula
ijrochiligining alohida yo’ nalishi hisoblanadi. Shu bilanbirga katta ashula, ijro
amaliyotida charxlanib, o’ z davrining mohir san’ atkorlarini tarbiyalagan va
ashula ijrochiligi san’ atiga xos bo’ lgan bir qator unsurlarni mukammal tarzda o’
zida mujassam etgan katta maktabdir. Zotan, uning ijrochilik mezonlari ham
xonandalardan katta iste’ dod, ovoz, idrok, zukkolik, badihaviylik va mahorat talab
etadi. Bu nafis san’ atning bilimdonlari, yaxshi biladigan, mukammal egallagan
ustozlardan o’ rganish, shunga munosib targ’ ib etish va shu yo’ lda yangi
namunalarni ijod etish juda ahamiyatlidir. Eng muhimi zamonaviy ijrochilarni
tarbiyalash, katta ashulachilarning yangi avlodini tarbiyalash dolzarb vazifalardan
biridir. Katta ashula san’ ati ma’ lum tarixiy jarayonlarni boshdan kechirgan,
xalqning ijtimoiy, siyosiy hamda ma’ naviy ehtiyojlari o’ laroq, hayotida o’ z izini
qoldirib kelayotgan betakror aytimlar sirasiga mansub.
Ma’ lumki, katta ashulalar o’ zining ijodiy yo’ llarida ikki uslubda ijod
etilib kelingan. Birinchisi maqom pardalariga mos va muayyan qoidalari asosida
yuzaga kelgan katta ashulalar, ya’ ni musiqiy til bilan aytganda maqom pardasida

ijro etilgan. Ikkinchisi, bastakorlar tomonidan turli uslublarga moslashtirib
yaratilgan katta ashulalardir.
Darhaqiqat, katta ashula janri musiqiy merosimiz namunalari ichida
alohida o’ rin tutadi. Bunday deyishimizga sabab, janr xususiyatidan kelib chiqib,
bu xonandalik san’ ati bilan bog’ liq va musiqiy sozlarsiz ijro qilinadigan
mukammal janrdir. Katta ashulachilar musiqiy soz o’ rniga qo’ llariga
likopchalarni ushlab aytganlari uchun, amaliyotda likopiy ashula ham deyiladi.
Amaliyot davomida ashula nomiga “yovvoyi” atamasining qo’ shib
aytish ham rasm bo’ lgan. Buning sababi ham asarda doira yoki boshqa bir musiqiy
cholg’ uning ishtirok etmasligidir. Shunga qaramay xonandalar muayyan usulni
ijro davomida saqlab turadilar. Masalan, “Yovvoyi Chorgoh” musiqiy namunasi.
Yovvoyi so’ zi asar usuliga nisbat berilsa, chorgoh atamasi esa maqomot safidagi
ma’ lum pardalar majmuasini anglatadi.
Aniq tushunchaga ega bo’ lish uchun bu asarni chuqurroq tahlil qilib ko’
ramiz. Katta ashula uslubida ijro etiladigan “Yovvoyi Chorgoh” uch xonanda
tomonidan ijro etilib kelingan. (Vaziyat taqozo etganda ikki hattoki to’ rt ijrochi

tomonidan ham ijro etilishi mumkin). Dastlab daromad va miyonhatida aniq usul
likoplarda bildirilib, uchchala xonandalar birga ijroni boshlaydilar.
“Yovvoyi chorgoh” katta ashulasi tarkiban usulga asoslangan va
asoslanmagan ichki tarkibdan tashkil topgan. Bu bo’ laklar ashulaning ichki
qoidalari zaminida xos qilib ijro etiladi. “Yovvoyi Chorgoh” o’ ziga xos daromad
bilan boshlanadi va bu daromad ashulaning falsafiy mag’ zi hisoblanadi. Shu bois
daromad o’ ta bosiqlik bilan va katta salobat bilan ijro etiladi. Asarnipng o’ rta avj
va dunasr qismlarida dastlab, usulsiz qismida ovozi nisbatan pastroq bo’ lgan
xonanda bir xatini ijro etadi, xat yakuniga е tmay turib uning oxirgi harflaridan
ovozi nisbatan yuqoriroq bo’ lgan xonanda ikkinchi xatni ulab ketadi. Xuddi shu
ko’ rinishda uchinchi xonanda ikkinchi xonandaning so’ zlarini ulab, keyingi xatni
ijro qiladi va to’ rtinchi xatdan boshlab uchchala xonanda yana birgalikda davom
ettiradilar.
Asar ijrosi avjiga kelganda yana usulsiz qismi boshlanadi. Endi ovozi eng
baland bo’ lgan xonanda ijroni davom ettiradi. U yuqori pardalarni chiroyli
qochirimlar bilan olib kelib, ovozi nisbatan pastroq bo’ lgan xonandaga ijroni

topshiradi. U ham o’ z navbatida birinchi xonandaning ovozini keyingi xatga
ulaydi. Uchinchi xonanda ham shu tariqa davom ettiradi va yana birgalikdagi ijro
usuli bilan purovard qismi yakunlanadi. “Yovvoyi chorgoh” ning nafaqat ladlari
va pardalari maqomlardan olingan, balki musiqiy yo’ llari ham aynan
maqomlardandir. Asarning maqomlardagi chorgohlardan farqi faqatgina ijro
uslubida namoyon bo’ ladi. Chorgoh pardalari majmuasining musiqiy sozlarsiz ijro
turi aynan shunday bo’ lishi kerak. Keyingi davrlarda katta ashulaning cholg’ u
asboblar bilan jo’ r bo’ lib aytish ham rasm bo’ la boshladi. Lekin, cholg’ u sozlari
jo’ rnavozlik xususiyatini kasb etadi.
Hozirgi kunga qadar katta ashula janrining qayerda va qachon kelib
chiqqani haqida aniq dalillar topilgan emas. Mutaxassislar va xonandalarning turli
manbalardagi katta ashula haqidagi fikrlari musiqashunos olim Rustam
Abdullayevning “Katta ashula janri va ijrochilari” deb nomlangan nomzodlik
dissertatsiyasida keltirilgan. Jumladan, sharq musiqashunosi Belyayev “katta”
deganda asarning so’ zlari ochiq va ma’ nolari kattaligiga urg’ u beradi, Uspenskiy
va qo’ qonlik hofizlar esa katta ashula “Samo’ ma’ nosiga yaqin bo’ lib, shunday
musiqalardan kelib chiqqanini ta’ kidlaydi. Mashhur katta ashula ijrochilaridan
Akbarali Boboyev, Mamadali Yusupov, Sobirjon Azizov, Saidali Hoshimovlar bu
san’ atni katta xonalarda hamda ochiq havoda musiqiy sozlarsiz ijro etilgani uchun
katta ashula deyishgan. Maqsud Hamidov, Inomjon Isroilov, Odiljon Yusupov,
Mamadaziz Umarov, Erkin Haydarov, Orif hoji Alimahsumov va boshqa
xonandalar bu janrning ijrochi ovozlari kuchli ampulada katta bo’ lishi lozimligi,
har–bir eshituvchini mahliyo qilishi bilan ushbu nom berilgan degan fikrni
bildirganlar. Muxsinjon Mirzaxo’ jayev, Temurbek Baratovlarning nazarida esa
katta ashula janrining she’ rlari qadimda juda chuqur, purma’ no, diniy bo’
lganligi, avjlari ham juda yuqoriligi sababli katta atamasi qo’ shilgan. Bu janrga
nisbatan yana “patnis ashula”, “patnisaki ashula” nomlari ham qo’ llaniladi.
Bunday nomlanish aslida xonandalar likopcha yoki temirli patnislarni qo’ llarida
ushlab aytganlari sababli yuzaga kelgan. O’ zbek musiqasi tadqiqodchilari va katta
ashula ijrochilari bu janrning barcha sifatlarini hisobga olgan holda ya’ ni musiqiy

yo’ lning uzunligi, she’ riy matnning ma’ nodorligi va boshqa hislatlari uning
nomlanishiga mos ekanligini ta’ kidlaydilar.
Endi esa katta ashulalardan biri bo’ lgan “Yovvoyi Ushshoq” asarini
tahlil qilishga harakat qilamiz. Asar ijrosi davomida doira yoki boshqa biron bir
musiqiy cholg’ ulardan foydalanilmaydi, shuning uchun ham uning nomlanishiga
“yovvoyi” atamasi qo’ shilgan. Katta ashulalarda garchi doira sozi ham ishtirok
etmasa–da xonandalar usulni, ya’ ni ritmni ijro davomida saqlab turishadi.
“Yovvoyi Ushshoq” ning daromad qismi ikki xonandaning navbatma-
navbat ijrosi bilan boshlanadi. Miyonxat va dunasr qismlari ham ikki xonandaning
bir birini to’ ldiruvchi g’ azal baytlari bilan davom ettiriladi.
Bu ko’ rinish uch marotaba takrorlanadi va so’ nggi takrorlanishi eng
yuqori avji bilan ijro etiladi. Asar pirovard ya’ ni yakunlovchi qismi bilan
tugallanadi.
Ma’ lumki, “Ushshoq” atamasi oshiq so’ zining ko’ plikdagi ma’ nosidir.
Bu ruhiyat asarning ijrosi jarayonida muttasil davom etib turadi. Katta
ashulalarning kelib chiqish tarixini mutaxassislar turlicha tahmin qiladilar.
Manbaalarning birida: “Katta ashulalarning she’ rlari faqat aruz vaznidadir.
Shuning uchun bu janrning kelib chiqishi arablar istilosidan keyingi davrga to’ g’
ri keladi. Chunki, aruz vazni bizga arablardan kirib kelgan. Undan oldin faqat
barmoq vaznidagi she’ rlar bo’ lgan”, - deb yozilgan. Shu o’ rinda savol tug’ iladi.
Nima uchun katta ashula faqatgina vodiy xonandalik maktablarida mavjud? Axir
qadimda Samarqand, Buxoro va Xorazmda musiqa san’ ati rivojlanganroq edi–ku?
Ayniqsa, Buxorodagi buyuk madrasa va xonaqohlardagi musiqiy ta’ limot va ilm
peshvolari o’ sha davlarda yagona sanalar edi–ku? Shuni aytishimiz mumkin–ki,
katta ashula janriga o’ xshash ya’ ni, cholg’ u sozlarsiz ijro etiladigan janrlar
mamlakatimizning boshqa vohalarida ham mavjud. Misol uchun Xorazm
dostonlaridagi rechitativ, ya’ ni, nutq bilan aytiluvchi qismi, Buxoro mavrigisi va
Buxorcha janrlarining boshlanish, doira usulisiz qismi, Samarqand, Qashqadaryo,
Surxondaryo vohalaridagi mavjud aytim ya’ ni eslash, yod olish kabi kuylash
janrlari mavjud. Ammo Toshkent–Farg’ ona katta ashula janri bu borada nisbatan

mukammal va o’ ziga xosdir. O’ zbek milliy musiqasi benihoya boy va go’ zaldir.
Uning nodir janrlaridan biri bo’ lgan katta ashulachilik san’ ati o’ ziga xos tarixga
ega.
Ma’ lumki, katta ashula janrining kelib chiqishi haqida mutaxassislar turli
dalillarni aytadilar. Manbaalardan birida yozilishicha, katta ashula ikki va undan
ortiq xonandalarning musobaqasi orqali shakllangan. Ko’ rik-tanlovning o’ ziga
xos shartlari bo’ lgan: birinchidan, katta ashula ijrochilari boshlaydigan pardalarini
va o’ z ovoz ko’ lamlarini aniq bilishlari lozim, aks holda avj qismiga е ta olmay
qiynalib qolishlari mumkin. Bu xonandalardan eshitish qobiliyatining o’ tkirligini
talab etadi. Ikkinchidan, aniq doira usulisiz ashula aytish xonandalar uchun
badihago’ ylikda va ovozlar go’ zalligini namoyon qilishda yanada erkinlik yaratib
beradi. Bu xonandalardan kutilmagan nola va qochirimlar orqali yurak dardini ko’
rsatib bera olishni talab etadi. Uchinchidan xonandalar ashulaning so’ zlarini
esidan chiqarib qo’ ysalar, barcha xonandalarda uchraydigan holat, boshqa so’
zlarni aytish va yamlash orqali sozlarini balandroq chalib, ovozlarini pastroq
chiqaradilar. To’ g’ ri ma’ noda, sozning orqasiga berkinadilar. Katta ashulada esa
buning hech iloji yo’ q. Demak, so’ zlarni yodda saqlash ham tanlovning muhim
jihatlaridan biridir. Bundan tashqari, aruz vazni tuzilmasini ya’ ni ritorikasini
yuqori ovozda ma’ lum qonuniyatlar bilan to`la–to’ kis ijro etish ham asosiy
vazifalardan biri bo’ lgan. Uning musiqiy pardalari o’ zgarishi, maqomlar
pardalariga moslanishi keyinchalik paydo bo’ lgan omillardandir.
Bastakorlar tomonidan yaratilgan katta ashulalarda she’ rning ma’ no–
mohiyatiga mos ravishda pardalar va musiqiy yo’ l tanlanadi. Ijrochilar esa ba’ zan
birgalikda yoki yakka holda ijro etishi ham mumkin. Katta ashulalarning ichida
shundaylari borki, bu asarlarni ikki xonanda ijro etmasa bo’ maydi, chunki
ularning so’ zlari va musiqiy matni bir ijrochi uchun qiyinchilik tug’ diradi.
Masalan: Jo’ raxon Sultonov ijrosidagi “Oh kim”, “Ko’ kardi Chaman”, “Ey
sanam”, “Yodimga tushdi”, Mamurjon Uzoqov ijrosidagi “Yolg’ iz”, “Dog’ man”,
“Ko’ p nozu itob etma”, “Yor istab” va bu ashulalar ketidan ularga mos pardali
ashulalarni musiqiy sozla jo’ rligida ham ijro etganlar. Orif hoji Alimahsumov

ijrosida “Ko’ p erdi”, “O’ xsharsiz”, “Ey dilbari janonim”, Fattohxon Mamadaliyev
ijrosida “Topmadim”, “O`zbekistonim” kabi katta ashulalarni esa yakka holda ijro
qilsa bo’ ladi. Ma’ lumki, O’ rta Osiyo xalqlarida ovoz orqali ijro etiladigan
janrlar juda ko’ p. Ayni paytda ko’ p uchramaydigan folklor qo’ g’ irchoqbozlik,
dostonchilik o’ sha davrlarda doira bilan va umuman cholg’ u sozisiz ijro
etiladigan dostonlar ham mavjud bo’ lgan. Shuningdek, mumtoz shoirlarning o’
tkir g’ azallarini o’ quvchi xonandalar hozirgacha saqlanib kelgan qo’ shiq, lapar,
yalla, aytishuv janrlari, uch voha maqomining aytim yo’ li saqlanib qoldi va ijodiy
izlanishlarga sabab bo’ ldi. Mutaxassislarning aytishicha, katta ashulalar faqat aruz
vaznidagi she’ rlar bilan ijro etiladi. Shu sababli aruz vazni haqida ma’ lumot to’
plashga intildik va shunga amin bo’ ldikki, “aruz” aslida arabcha so’ z bo’ lib, she’
riy vaznning turidir. Arablar bosqini davrida bizdagi mavjud asarlar, kutubxonalar
yoqib yuborilgan. Hatto ilgarigi kitoblardan nom–nishon qolmagan. Aruz vaznini
qayerdan qay tariqa paydo bo’ lganligini hech kim aniq isboti bilan aytib bera
olmadi.
Aruz vazni, so’ z ritorikasi katta ashula ijrosida muhim ahamiyatga ega.
Ammo shunday katta ashulalar ham borki, ularning she’ riy vaznlari aruz emas.

Ya’ ni barmoq vazni yoki boshqacha aytganda terma shaklida yozilgan she’ rlarga
ham ijro etilgan. Bu holat esa katta ashulalar faqatgina aruz vaznida aytiladi, degan
fikrni inkor etadi. Bizga she’ riyatning aruz vazni kirib kelishidan oldin barmoq va
shunga o’ xshash nisbatan sodda she’ riy vaznlar rasm bo’ lgan. Albatta, bunday
vazndagi she’ rlarga ham katta ashulalar bog’ langan. Afsuski, bu ko’ rinishdagi
katta ashulalar hozirgi kunga qadar saqlanib qolmagan. Barmoq vaznida ijro
etilgan katta ashulalarni tiklash maqsadida yosh xonandalar izlanishlar olib
bormoqdalar.
Katta ashula janri eng noyob san’ at turi sifatida YUNESKO tomonidan
tan olingan. Bu janrning maqom singari san’ atning murakkab turi ekanligi hamda
dunyoning boshqa hech qaysi davlatida yo’ qligi sabab bo’ ldi. Bu katta ashula
janrining ijrosi qiyin va murakkab bo’ lganligi uchun har qanday xonanda uni ijro
eta olmaydi.
Bizningcha, maqomotning Farg’ ona – Toshkent maqom yo’ llarining o’
ziga xos notasi ham bo’ lishi kerak. Chunki, Qo’ qon xonligida ham, garchi u XIX
asr o’ rtalarida, Xudoyorxon zamonida “Elda sho’ xlik ko’ payib, dini islomga
putur yeta boshladi”, deya quvg’ inga uchragan bo’ lsada, maqomga alohida e’
tibor berilgan. Maqom tarixida Xudoyerdi ustoz, Ashurali Mahram kabi zabardast
ijrochilar bo’ lishgan. Bu ustozlarning o’ zlari alohida maktab yaratishgan. Garchi
tazyiqlar sabab ular tarqalib ketishgan bo’ lishsada, ular o’ z san’ atlarining
rivojlanishi, avloddan- avlodga o’ tib yurishi uchun qayg’ urishgan. Ustiga ustak
“sovet” lar siyosati ham bu narsani yanada chuqurroq yashirish zaruratini yuzaga
keltirgan. Ana shulardan kelib chiqib aytish mumkinki, o’ sha biz ehtimol
qilayotgan nota yozuvi ham qayerlardadir turgandir va o’ zining topilishini kutib
yotgandir?! Ustozlarimizning Farg’ ona – Toshkent maqom yo’ llarining tadqiq
qilinishi, o’ rganilishi lozim, degan fikrlarini o’ qiganimda dastlab mana shu fikr
hayolimga keldi. Agar shu narsa topilsa, bu o’ zbek san’ atining naqadar
buyukligini yana bir bor isbotlagan bo’ lardi.
Katta ashula san’ ati ma’ lum tarixiy jarayonlarni boshdan k echirgan,
xalqning ijtimoiy, siyosiy xamda ma’ naviy extiyojlari o’ laroq, hayotida o’ z izini

qoldirib kelayotgan betakror aytimlar sirasiga mansub. Ma’ lumki, katta ashulalar
ikki xil bo’ ladi, birinchisi maqom pardalari, ya’ ni musiqiy til bilan aytganda
maqom pardasida ijro etilgan va bastakorlar tomonidan yaratilgan katta
ashulalardir. Darhaqiqat, katta ashula janri musiqiy merosimiz namunalari ichida
alohida o’ rin tutadi. Bunday deyishimizga sabab, bu xonandalik san’ ati bilan bog’
liq bo’ lib, musiqiy sozlarsiz ijro qilinadigan mukammal janrdir.
Katta ashula ijrochiligida xonanda yonidagi hamkasblarini har tomonlama
sezish, ular bilan hamnafaslikni–jo’ rnavozlikni his qilish va hamohang bo’ lib
ashula aytish malakalari shakllanadi. Katta ashula ishtirokchisi bo’ lgan
xonandaning oldida qator vazifalar turadi. U jo’ rnavoz bilan birgalikda bir tan, bir
jon bo’ lib ijro qilishi lozim. Ayniqsa xonandalarga hos bo’ lgan ijrochilik nafasi,
tovush cho’ zimi, uning tozaligini har doim eshitish nazorati orqali boshqarib
borishi va shaxsiy usul sezgisini jo’ rnavozining usul sezgisiga bo’ ysundirishi va
moslashi katta ahamiyatga ega. Xonandaning talaffuzi, so’ zlarni ovozda ijro
etishda og’ iz artikulyatsiyasi, uni shakllantirilishi malakalarini yaxshi
egallaganligi, jamoa bo’ lib ijro qilishning muhim shartlaridan biridir. Bunda
oddiydan murakkabga qarab borish, sinfda va mustaqil mashg’ ulotlarda izchillik,
muntazamlik hamda doimo pedagogning e’ tibori muhimdir.
Katta ashulani maromiga yetkazib ijro etgan ustoz san’ atkorlar Farg’ ona
vodiysida ko’ plab yashab ijod etganlar. Barcha katta ashula ijrochilari Ustoz
shogird an’ anasiga amal qilib kelganlar. Xar bir Ustoz san’ atkorni bir necha
shogirdlari bo’ lgan va ular bilan hamnafas bo’ lib ijod qilganlar. Marg’ ilon
shahrida yashab ijod etgan ustoz
san’ atkorlar betakror ovoz sohiblari Mamatbuva Sattorov, Boltaboy Xofiz,
Jo’ raxon Sultonov, Ma’ murjon Uzoqovlar shular jumlasidandir. Ular hamnafas
bo’ lib bir necha katta ashulalarni ijro etganlar.
Katta ashula, odatda, bayramlarda, katta yig in, sayil va to y-tomoshalardaʻ ʻ
aytilgan. Uning o tmishdagi namunalarida lirik va nasihatga yo’ g’ rilgan g azallar
ʻ ʻ
bilan bir qatorda diniy, tasavvuf yo nalishidagi she rlar ham kuylangan. Navoiy,
ʻ ʼ
Lutfiy, Bobur, Mashrab, Xaziniy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Miskin va boshqa ko’

plab ulug’ mutafakkir shoirlarimizning g azallari Katta ashula janridan alohidaʻ
o rin olgan. Xalq orasida ustoz san’ atkorlar Erkaqori Karimov,
ʻ Mamatbuva
Sattorov, Boltaboy Xofiz,
Jo’ raxon Sultonov, Ma’ murjon Uzoqov, O’ tanboy Sarimsoqov, Haydarali
Hikmatovlar tomonidan "Do stlar" (Navoiy), "Ko p erdi", "Yolg iz",
ʻ ʻ ʻ
"Adashganman" (Muqimiy), "Oh kim, rahm aylamas" (Furqat), "Bir kelsun", "Ey,
dilbari jononim" (Miskin) kabi Katta ashulalar keng tarqalgan.Keyinchalik
Habibiy, Chustiy, Kamtar, Charxiy, Sobir Abdulla, Akmal Po lat, Vosit Sa dulla,
ʻ ʼ
Nasimiy, Erkin Vohidov, O tkir Rashidlarning ona vatanni ulug’ lovchi, tinch
ʻ
hayot va mehnatni uluglovchi, madh etuvchi she rlari ham Katta ashulada janrida
ʼ
kuylandi sevib ijro etildi.
Katta ashula ijrochiligida kuylovchi hofizlar badiha uslubidan keng
foydalaniladi. Bu esa undagi nutqdosh va ohangdor tuzilmalar, ashulani rang-
barang musiqa bezaklari bilan boyitadi, turli avjlar qo llanishiga olib keladi. Katta
ʻ
ashula ijrochisi an anaviy "ustoz-shogird" maktabini o tgan, she riyat qonunlari va
ʼ ʻ ʼ
ijrochilik an analariga tayangan, keng diapazonli, baland ovozga va mahoratga ega
ʼ
bo lishi lozim. Hofizlar, odatda, she r bandidagi boshlang ich misralarning har
ʻ ʼ ʻ

birini galmagal, so nggi misralarni jo r bo lib ijro etadilar. 20-asr ning 2-yarmidaʻ ʻ ʻ
Katta ashulaning yangi ashula-cholg u yo llari, yakkaxon hofizga mo ljallangan
ʻ ʻ ʻ
turlari yuzaga keldi. Mazkur namunalarda cholg u ansambli hamnafas hofiz
ʻ
vazifasini bajargan, ijroda erkin uslub saqlanib qolgan. Katta ashulaning bu uslubi
Jo raxon Sultonov tomonidan yaratilgan "Ey dilbari jononim", "Ohkim",
ʻ
"Topmadim", "Guluzorim qani", "Mehnat axli", "O zbekiston" va boshqalar.
ʻ
Ayrim maqom sho balari "Bayot", "Chorgoh", "Ushshoq" ham Katta ashula
ʻʼ
"yovvoyi maqom" uslubida aytilgan. Masalan, "Yovvoyi Ushshoq", "Patnusaki
Chorgoh", "Likobi Bayot" va boshqalar shular jumlasidandir. Mohir sozandalar
Katta ashulaning nay, surnay, g ijjak, dutor, rubob sozlarida cholg u yo llarini
ʻ ʻ ʻ
yaratdilar. Rivojlanish mobaynida Katta ashula ijrochiligining Qo qon,
ʻ
Marg ilon, Toshkent, Namangan - Andijon ijro uslubi maktablari
ʻ
shakllangi.
Qo qonlik Erkaqori Karimov, Sherqo zi Boyqo ziyev, Haydarali
ʻ ʻ ʻ
Hikmatov, Meliqo zi Yusupov, O timboy Sarimsoqov, Turdiali Ergashev,
ʻ ʻ
Otamirza Abdurahmonov,
Marg ilondan Mamatbuva Sattorov, Jo raxon Sultonov, Ma murjon
ʻ ʻ ʼ
Uzoqov, Boltaboy Rajabov, Ibrohim Ishokov, Musajon Orifjonov Toshkentdan
Orif Alimahsumov, Ortiqxo ja Imomxo jayev, Akbar Haydarov, Eshmat
ʻ ʻ
Haydarov, Ochilxon Otaxonov, Andijondan Fattohxon Mamadaliyev, Odiljon
Yusupov, Jo raxon Yusupov Beshariqdan Hamroqulqori To raqulov, Buvaydadan
ʻ ʻ
Rasulqori Mamadaliyev, Kamoliddin Hamroqulov, Abdullatif Holdorov,
Muhammadjon Sheraliyev, Quvasoydan Solijon Hoshimovlar katta ashula
ijrochiligida shuhrat qozongi va katta ashulalarni mahorat bilan ijro etdilar.Katta
ashula janrining mohir ijrochilari, ustoz san’ atkorlar Jo raxon Sultonov,
ʻ
Mamatbuva Sattorov, Ma’ murjon Uzoqov, Odiljon Yusupovlar hayoti va ijodiga
qisqacha to’ htalib o’ tamiz.
Jo raxon Sultonov.
ʻ Ustoz san’ atkor, hofiz va bastakor Jo raxon Sultonov ʻ
1903 yil 29 yanvarda Marg ilon shahrida tavallud topdi Ustoz san’ atkor Jo raxon
ʻ ʻ
Sultonov o’ ta yoqimli keng diapazonli, kuchli, yumshoq xirildoq va dardli ovoz

sohibi bo’ lgan. Ashula, qo’ shiq kuylash sirlarini, saboqlarini ilk bor o’ z otasidan
o’ rgangan. Madali xofizdan yalla yo llarini, Boltaboy Rajabov, Mamatbuvaʻ
Sattorovlardan katta ashula aytush uslublarini, Sodirxon hofiz, Mulla To’ ychi
Toshmuhamedovdan maqom ijro yo llarini mukammal o rgangan. xalq to y va
ʻ ʻ ʻ
sayillari, choyxonalarda gap gashtaklarda xizmat qilgan. Muhitdin Qoriyoqubov
rahbarlik qilgan O zbek davlat konsert etnofafik ansamblida honanda va sozanda
ʻ
bo’ lib faoliyat olib borgan. 1926-yildan 1958 yilgacha. Marg ilon va Toshkent
ʻ
teatrlarida, O zbek davlat filarmoniyasi, O zbekiston radio qo mitasi faoliyat olib
ʻ ʻ ʻ
borganda yakkaxon xonanda bo’ lib faoliyat olib borgan.
Muqimiy teatrida bir necha rollarni ham ijro etgan, Ustoz san’ atkor, hofiz
va bastakor Jo raxon Sultonov xalq orasida "katta ashula piri" nomini olgan,
ʻ
shuningdek, yallalar ustasi, askiyachi sifatida ham tanilgan. Shogirdi hushovoz
hofiz Ma’ murjon Uzoqov bilan 25 yildan ortiq, hamnafaslik qilib, o ziga xos
ʻ
talqin va ijro yo’ llarini yaratgan. Ustozlar repertuaridan "Ushshoq" va "Sodirxon
Ushshog i", "Dugoh Husayn", "Besh parda Suvora" va "Savti Suvora", "Hanuz",
ʻ
"Chor zarb", "Chaman yalla" kabi mumtoz ashula va yallalar, "Bog aro",
ʻ
"Shafoat", "Xayrul bashar", "Otga mindim" va boshqa katta ashulalar o rin olgan.
ʻ
Ustoz san’ atkor o zbek xalq kuy va usullari asosida bir qancha ashulalar yaratgan.
ʻ
"Naylayin", "O lmasun" (Navoiy), "Keling, ey ahboblar" (Furqat), "Bir qadah"
ʻ
(Chustiy), "Mubtaloman" (S. Abdulla), "Ming qadam" (Habibiy), "Bir kelsin", "Ey
dilbari jononim", "Ohkim" kabi katta ashulalarni cholg u jo rligida ijro etib yangi
ʻ ʻ
uslub yaratgan. Jorahon Sultonov ijrolari O zbekiston radiosi fonojamg armalarida
ʻ ʻ
saqlanmoqda. 1965 yil 19 oktyabrda Marg’ ilonda vafot etgan. Vafotidan so ng
ʻ
2000 -yilda " Buyuk xizmatlari uchun " ordeni bilan mukofotlangan 1997-yildan
Marg ilonda Jo raxon Sultonov va Ma’ murjon Uzoqovlar nomidagi Respublika
ʻ ʻ
yosh xonandalar korik tanlovi o tkazib kelinmoqda.
ʻ
Mamatbuva hofiz. Asli ismi Muhammad Sattorov 1885 yil 14 yanvar
sanasida Marg ilonda tavallud topdi. Xalq xonanda va sozandalaridan xalq ashula
ʻ
ijro yo llarini o rgangan. Boltaboy hofizdan ham ko’ plab katta ashulalarni o’
ʻ ʻ
rgangan. 1925-30 yillarda Hamza boshchiligidagi agitbrigada, O zbek etnografik
ʻ

truppasida, Hamza teatrida xonanda bo’ lib faoliyat olib bordi. Urush yillari
Yangiyo l musiqali drama va komediya teatri studiyasida yosh san atkorlargaʻ ʼ
ashula yo llarini o rgatgan. Gavxar Raximova rahbarligidagi front konsert
ʻ ʻ
brigadasida xizmat qilgan. Hofiz Mamatbuva "Ko p erdi hasratim", "Bir kelsun",
ʻ
"Aylading", "Kuling", "Fig onkim", "Sayding qo ya ber, sayyod" kabi katta
ʻ ʻ
ashulalarni mahorat bilan ijro etgan. U "Ushshoq", "Chorgoh", "Munojot", "Segoh"
ashula yo llarini, ayrim zamonaviy qo shiqlar "O zbekistondir", "Shodlik
ʻ ʻ ʻ
etsangchi yoshlar", "Dilrabolar" kabi asdhulalarni katta ashula uslubida aytgan. J.
Sultanov, M. Uzoqov singari ko’ hlab san atkorlarining ustozi bo lgan. Ularga
ʼ ʻ
milliy ijro yo’ llarini o’ rgatgan. 1941yilda O zbekiston xalq hofizi unvoniga
ʻ
sazovor bo’ ldi. Ustoz san’ atkor Muhammad Sattorov (Mamat buva) 1969 yil 4
martda Marg’ ilonda vafot etgan.
Ma murjon Uzoqov.
ʼ Shirali va jarangdor yoqimli ovoz sohibi Ma’ murjon
Uzoqov 1904-yili 20 aprelda Marg ilonda tavallud topdi. Ustozlari Mamatbuva
ʻ
hofiz, Boltaboy Rajabov, Hamroqul qori singari hofizlardan ashula aytishni
boshlagan.

Hasan qoridan dutor chalish va yallalarni kuylashni, ustosi Jo’ rahon
Sultoiovdan katta ashulaning murakkab yo llarini o zlashtirgan. ustoz san’ atkorʻ ʻ
Ma’ murjon Uzoqov Xudoybergan hofiz Maqsumov, Hasan qori, Jo’ rahon
Sultonov bilan hamnafaslikda kuylagan. Dastlab xalq to y sayillarida,
ʻ
choyxonalarda xizmat qilgan. 1937- 1962 yillarda Marg ilon teatrida xonanda,
ʻ
Muqimiy teatrida artist va xonanda, O zbekiston radio qo mitasi, O zbek davlat
ʻ ʻ ʻ
estradasida yakkaxon xonanda bo’ lib fasoliyat olib borgan.
Baland, shirador va o ta ta sirli ovoz sohibi. Repertuaridan xalq ashula,
ʻ ʼ
yalla va katta ashulalar, jumladan, " Ul kun jonon", "Nasihat", "Keldim", "Jonon
kelur", "Ko zlaring", "Bayet", "Parvo etib ket", "Kalam qoshing", "Aylading",
ʻ
"Yolgiz", "Ko p erdi hasratim jono", "Sayding qo yaber, sayyod", bastakorlar
ʻ ʻ
asarlaridan, ayniqsa, M. Mirzayevning "Yakka bu Farg onada", "Surating",
ʻ
"Dog man", "Yor istab", "Bahor", "Qachon bo lg ay, kim", "Bir kelib ketsin" kabi,
ʻ ʻ ʻ
mumtoz ashulalar "Feruz", "Mustahzod", "Bayot V"lar o’ rin olgan. Ma’ murjon
Uzoqov Farg ona xonandalik maktabi an analarini davom ettirgan va o zbek
ʻ ʼ ʻ
musiqa madaniyati tarixida chuqur iz qoldirgan. Ijrolari O zbekiston radiosi
ʻ
jamg armasiga, bir nechta gramplastinka va kompakt disklarga yozilgan. 1939
ʻ
yilda O zbekiston xalq hofizi unvonini oldi. Vafotidan so ng 2000-yilda "Buyuk
ʻ ʻ
xizmatlari uchun" ordeni bilan taqdirlangan. Marg ilon ko chalardan biri, bolalar
ʻ ʻ
musiqa maktabiga Ustoz san’ atkor Ma’ murjon Uzoqovlar nomi berilgan. 1997-
yildan Margilonda Jorahon Sultonov va Ma’ murjon Uzoqov nomidagi xonandalar
tanlovi o tkazilmoqda. O zbekiston xalq hofizi 1963da Marg’ ilonda vafot etdi.
ʻ ʻ
Odiljon Yusupov 1928 yil 19-mayda Baliqchi tumanida tug’ ildi. 1993.4.9)
- Xonanda, sozanda Odiljon Yusupov milliy sozlarimiz doira, dutor, g ijjaklarni
ʻ
mohirona chalgan. 1981 yilda Namangan madaniy oqartuv texnikumini tugatgan.
Xonandalik san ati hamda katta ashula yo llarini andijonlik H. ozilov,
ʼ ʻ
M.Nishonov, Mamatxo ja eshon, Saidali qori, Shokir qori va Jo raxon
ʻ ʻ
Yusupovlardan o rgangan. Keyinchalik ular bilan hamnafas bo lgan.
ʻ ʻ Ustoz san’
atkor Odiljon Yusupov 1950 yildan Norin tumani xalq teatri xonandasi 1950
yildan Baliqchi tumani badiiy havaskorlik ansambli rahbari bo’ lib ishlagan.

Kuchli, baland, jarangdor ovoz sohibi, ijrosiga badihago ylik xos bo’ lgan kattaʻ
ashulalardan "Bo lib dilbar", "Ey sanam", "Quling", "Ey dilbari jononim" va
ʻ
boshqalarni, ashula va maqom yo llaridan "Yor kelib ket", "Keldim", "Boqqancha
ʻ
bo lmas", "Dugohi Husayniy" kabi ijrolar o rin olgan. Aka-uka Vahobovlar, A.
ʻ ʻ
Shokirov, M. Rahmatullayev, o g illari - Abduvahob, Abdusattor, Zokirjon
ʻ ʻ
Odilovlar va boshqalarga ustozlik qilgan. Katta ashula ijrochisi sifatida N.
Saidnazarov bilan birga Yevropa mamlakatlarida gastrolda bo lgan. Respublikada
ʻ
o tkazilgan ko pgina musiqa festivallari va tanlovlari sovrindori. 1990 yilda
ʻ ʻ
Baliqchi tumanida katta ashula ijrochilik mahorati maktabini tashkil qilgan. 1991
yilda O zbekiston xalq hofizi unvonini olgan. 1993 yil 4 sentyabrda Andijonda
ʻ
vafot etgan.

Xulosa
Katta ashula xalqimizning eng qimmatbaho boyliklaridan biri bo’ lib, bugungi
kunda yosh san’ atkorlar orasida uning ijrochilari juda kam uchraydi. San’
atimizning qadimiy yo’ nalishlaridan biri bo’ lgan Katta ashula ilmiy izlanishlarga
muhtoj. Buni katta ashulani 2009 yilda YUN Е SKOning "Insoniyatning nomoddiy
madaniy merosi" Reprezentativ ro’ yxatiga kiritilganidan ham bilishimiz mumkin.
Qolaversa, katta ashulani muhofaza qilish, saqlash va targ’ ib etish bo’ yicha
tajriba loyihasi ASSU
YUN Е SKOning (Yaponiya) Oltin medali bilan taqdirlandi. Bu mavzuni kengroq
o’ rganish va yosh san’ atkorlar orasida targ’ ib etish bugungi kunning dolzarb
mavzularidan biridir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. O’ zbek xalq musiqasi, Yunus Rajabiy -T 1956
2. O’ zbek xalq musiqasi, Yunus Rajabiy -T 1958
3. Sultonali Mannopov, Fargona vodiysida maqom ijrochiligida Katta ashula,
- F 2022
4. G’ ofurjon Yusupovich Yunusov, Katta ashula maqolasi. -T 2022

Katta ashula janri haqida

Sotib olish